Appendice Documentaria

APPENDICE DOCUMENTARIA

I fato domino vicario... continentie infra- scripte: Thomasius de Procida... magistro Simoni Budette... De personis, terris et Tra i due documenti pubblicati da bonis omnibus predictorum... domino- Nardone nel 1934, i1 primo è del 16 rum, de mandato... domini Roberti, Dei gratia Jerusalem et Sicilie regis, curam novembre 1309, e il secondo del 1608. habere sollicitam nos oportet et tam de Essi descrivono lo stato in cui si trovava il ipsorum comodo et augmento, quam de castello di Gravina di Puglia, e vi si fa statu prospero subiectorum provida consi- deratione pensantes, illis providimus com- cenno ad una “barca fracta”, verosimil- mictere vices nostras, per quos iura curie mente una vasca, e anche ad una foresta, dominorum ipsorum serventur illesa nec entrambe scomparse. per temerariis et presumptuosos fraudem et dispendium commicti possit in eis, sed de bono in melius suscipiant incrementum. 1 Cum igitur cause rationabiles nos indu- In nomine Dei eterni anno ab incarna- cant, tum, scilicet, propter terrarum mul- tione eiusdem millesimo trecentesimo titudinem tam propter locorum ipsorum nono. Regnante... Roberto...die sextadeci- distantiam et tum etiam individuitate per- ma mensis novembris, octave indictionis, sone nostri corporis prohibente quod in apud Gravinam. Nos Nicolaus iudicis singulis terre iurisditionis nostri officii Francisci, Gravine iudicis, Guilielmus simul et semel non possumus dictum puplicus eiusdem terre notarius et sub- nostrum officium exercere, cum delibera- scripti testes licterati de eadem terra... pre- tione providimus viris ydoneis et sufficien- sentis scripti puplici serie declaramus sin- tibus commictere vices nostras. De con- gulis fore notum quod nobilis vir magister sanguinitate igitur vestra, pura fiducia et Symon Budecta, de Santo Giorgio, cogna- legalitate, de qua ab experto plenam fidu- tus et consanguineus viri nobilis domini ciam obtinemus plenarie confidentes, regis, veniens apud dictam terram Gravine custodiam castri et foreste terre Gravine, ostendit nobis et puplice legi fecit qua- ad prefatum dominum Johannem spectan- sdam licteras commissionis sibi facte a pre- tium, amoto a castellania et custodia ipso-

— 251 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

rum castri et foreste Francisco Theodino tam vobis debeat... assignare damus novi- de Capua, dudum per... dominam regi- ter per nostras licteras in mandatis: de nam Jerusalem, Sicilie et Ungarie, in ipso- quorum receptione sive assignatione fieri rurn custodia ordinato... vobis duximus faciatis duo puplica inventaria consimilia, usque ad mandatum et beneplacitum continentia que receperitis, particulariter nostrum sive regium... commictendam, et distincte, quorum uno vobis retento, dicretionis vestre mandantes quatinus, sta- reliquum nobis procuretis ad curiam desti- tim receptis presentibus, ad dictam terram nare. Proventus autem omnes, quos ratio- Gravine vos personaliter conferentes, ne dictorum officiorum vestrorum ad castrum huismodi cum armis, victualibus manus vestras infra tempus vestri officii et munitionibus omnibus aliis ac captivis, perveniri contigerit, in quaterno uno redi- si qui in eo sunt, a predicto. Francisco... gatis in scriptis, cum nominibus et cogno- seu quocumque alio ipsorum castri et fore- minibus illorum a quibus ipsos receperitis ste curam gerente, recipiatis, ipsum et pro qua causa de die in diem particula- castrum et forestam predictam studeatis riter et distincte, tui ratiocinii tempore diligenter et sollicite custodire. Insuper producendo. Pecuniam autem totam nobis officium vicariatus tam in dicta terra Gra- debitam per cabellotos et alios predicta- vine, quam Oppido, Ripacandida, Sancto rum terrarum cabellas ei iura tam ad exta- Felice cum valle vitis albe et Muro ac per- lium quam ad credenciam procurantes, tinentiis earum, pro ut fines et·ipse perti- recipiatis et recolligatis per terminos debi- nentie protenduntur, quod etiam per vos tos et statutos... Quod si forte in ipsius pro parte curie dominorum ipsorum loco solutione pecunie aliquos ex eis inveneritis et vice nostri providimus in nostri absentia negligentes, compellatis eosdem per res et de predictis partibus exercendum, cum personas ac omnem alium cohercionis omnibus que ad dictum vicarintus offi- modum... ita quod pecunia ipsa ab eis cium pertinere noscuntur, curetis ad ono- absque more dispendio habeatur: cauti rem et fidelitatem regiam ae predictomm quod tam de ipsa pecunia cabellarum, dominorum incrementum et comodum quam alia qualiscumque vel rebus aliis ad cum omni studio exercere, quod possitis manus vestras provenientibus... nemini per effectum operis merito commendari, quicquam solvatis sine speciali mandato pro ut in nostri presentia prestitistis ad nostro... Servaturi capitula seu statuta Sancta Dei Evangelia iuramentum, cum regia edita super custodiam forestarum. vobis proinde pro parte dicte curie de Subiungendo mandamus ut penas et cetero incumbamus: recipientes ad manus banna que duxeris imponenda... ab hiis vestras excadencia et moticia que infra qui in eas inciderint... pro dicta curia inre- tempus vestri officii in terris ipsis et earum missibiliter exigatis et... conservetis usque pertinentiis ad curism dictorum domino- ad mandatum nostrum, fisci comodi rum rationabiliter devolventur et ipsa stu- applicanda. Data Venusii die sabati octavo deatis modo debito procurare vel aliis viris novembris octave inditionis. Ad quarum sufficientibus et fide dignis commictere licterarum exqutionem dictus magister pro parte dicte curie procuranda ae ma- Symon volens procedere diligenter, pre- nutenere et defendere demania, possessio- sente ibidem Francisco Theodino... requi- nes et iura singula alia ac forestas alis qua- sivit eumdem... assignare sibi castrum scumque dictorum dominorum, ut de ipsum... et forestam prefatam. Qui qui- ipsis aliquid nequat occupari. Nos etenim dem Franciscus... requisivit nos... ut una Francisco, castellano castri dicte terre seu cum eo ad predictum castrum et forestam camerario ipsius...ut, ab officio ipso ces- nos contulere deberemus, visuri resignatio- sante, dictum castrum cum armis, victuali- nem dicti castri et foreste faciendam per bus et aliis predistinctis ac forestam prefa- eum magistro Symoni supradicto et facturi

— 252 — Appendice documentaria

exinde ad certitudibem curie et eorum ipsamin diversis eiusdem partibus viridi- cautelam puplica consimilia scripta. Nos bus lignis et siccis fore incisam, quam qui- autem eius requisitionibus annuentes... dem forestam, prout est, idem Franciscus idem Franciscus in nostri presentia eidem prefato magistro Symoni... resignavit... magistro Symoni... resignavit... predictum Que scripti ego idem Guilielmus puplicus castrum cum hostiis porte magne cum ser- Gravine notarius. raturis tribus ferreis, item in eodem castro Nicolaus Gravine Iudex qui barcam unam fractam nullius valoris, item supra textatur. salam unam terraneam cum cimineda, Judex VITUS de MILETO item cameram unam terraneam cum testatur. hostiis privatis duabus sine hostiis,item Judex GREGORIUS CAVILIA stallam unam prope portam magnam cum testatur. hostiis, item domum unam, que dicitur Judex STEPHANUS iudicis coquina, terraneam dirutam cum hostio Johannis Gravine baiulus testatur, uno, item domum unam cum furno sine Que vidit certe GARGANUS hostiis, item salam unam terraneam super firmet aperte. cellariis cum hostiis et introitu manus sini- stre ipsius sale est camera una cum hostiis, privata e cimineda, item cameram unam 2 cum hostiis et cum camera privata sine Dentro di detta città non vi è castello, hostiis, item cellarium unum cum hostiis ben vero è che da fuora di essa a distanza ad retam, item salam unam terraneam di uno miglio dalla parte di tramontana et subtus falconeriam cum hostiis, item fuora della porta di suso, vi è una strada salam aliam cum fenestra una dupla, larga per la quale si va et si ritrova uno hostiis in ipsa fenestra et cum sedilibus tri- castello sopra una collinetta circunata di bus de ligno, item salam unam cum fene- vigne et territorii seminatorij di detto stris duplis duabus et cum duobos hostiis Duca, quale castello parte di esso da den- in fenestris ipsis et cum sedilibus duobus tro è vecchio et diruto et è rinforzato et de ligno, item cameram unam privatam dicono che sia stato fatto da Barbarosso cum hostiis, item salam unam, que dicitur per sua comodità nella caccia, dove è una falconeria, et in tecto ipsius falconerie sunt bona abitazione consistente in uno corti- sale quator dischoperte, item turrim unam glio grande coverto et scoverto et al entra- super portam magnam, cum ecclesia que re di ditto cortiglio a man destra vi è una vocatur Sancta Ecatarina, cum hostiis duo- cappella con la icona de sancta Caterina et bus et fenestra dupla cum hostiis, item appresso vi è una stanza grande fatta per lo portam unam que ascendit ad predictam tinello con la cocina appresso con doi turrim cum hostio uno, item domum camerini: in dicta cocina per mezzi è la unam que dicitur stalla extra calustrum cisterna, fuora la porta di dicta cocina et castri predicti ex parte septentrionis, item appresso sono doi cellaj grandi et allo domum aliam dischopertam, item stallam incontro della intrata di dicta casa vi è una unam prope ipsam domum, item domum logia coverta con archi voltati con pelastri unam dischopertam prope vineam desr- di pietre gentile et con due camare matto- tam curie in parte meridiei, item stallam nate, una destra et un altra a sinistra de unam, medietate choopertam et aliam uno correturo dentro dette loggie per lo dischopertam, Subsequente vero ipso die quale correturo si entra in una stalla, et ad fprestam predictam, que non multum più dentro sono tre sltre stanze una a distat a terra, cum eisdem Francisco et destra et due a sinistra di detta stalla con castellano nos contulimus et perambulan- un altra camera fuora a sinistra di detta do per ipsam... intus et exstra vidimus logia con uno camerino sotto la grada.

— 253 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

Quale stantie sono tutte a lamie ben fatte LAGOPESOLE e forte et a mano sinistra di ditto castiglio sono multe altre stantie dirute et vi è la 1033. Foggia, 16 Aprile 1269 grada per la quale si sale alla habitatione di I. Scriptum est eidem iusticiario sopra, dove si ritrovano una sala grande (Basilicate), ut Goffrido connestabulo allo incontro lo di detto castiello, quale Melfie unc. aur. 60...pro reparandis domi- sala è scoverta, ben vero vi sono le mura bus castri Lacupensilis... debeat assigna- alzate circum circa parte non è et parte è re...et vult et mandat dominus rex, ut vecchia ma... coprirse et in testa di detta eidem conestabulo magistros et manipulos sala sono tutte lle stantie sopra la stalle et necessarios pro eodem opere ad requisitio- sopra ll’altre stantie impiano allo cortile, nem suam de terris eidem castro viciniori- quale stantie sono scoverte colle mura bus exhibere debeat sub competenti mer- alzate atti a coprirse et più dentro sono sei cede ipsis per eundem conestabulum exhi- camare coverte a lamia mattonati et doie benda iuxta mandatum nostrum etc. Dat. camerine et l’altra camera have la finestra Fogie XVI. aprelis XII: ind. sopra la cappella per comodità delle messe, II. Scriptum est eidem Goffrido cone- quale sei camare hanno le porte et fenestre stabulo Melfie, ut tecta domorum castri atte ad habitare, massime la estate per esse- huiusmodi faceret reparari; adhibitis re loco più alto della citta et di migliore secum iudice ac notario uno de Potentia et aria et più fresca, nel quale se possono aliis magistris fabricatoribus et aliis probis reponere vittuvaglie et vini et per sotto viris expertis in talibus per eum requiren- d’esso castiello passano la strada che viene dis, presente etiam Nicholao castellano per Puglia da Napoli, di Spinnazola, della eiusdem castri, una cum eis ad castrum marina et altri luochi convicini per li quali ipsum se personaliter conferat et facta per si va in carrozza. eos diligenti et legali extimatione de omnibus et singulis, que in eisdem terris reparanda fuerint, et de quantitate pecunie, II que pro reparatione huiusmodi videbitur oportuna, tecta ipsa cooperiri et reparari faciat diligenter. et mandat propter hoc Tra i documenti pubblicati da Sthamer, dominus rex iusticiario Basilicate, sibi 60 unc. assignare, et quod omnibus expensis vengono attestate alcune tecniche costrut- et aliis huiusmodi Nicholaus castellanus tive che sono in parte riscontabili nelle eiusdem castri presentialiter intersit et attuali strutture murarie dei castelli di etiam solutioni ipsarum, et quod factis super hoc quaternis duobus consimilibus, Lagopesole e Melfi. In attesa della pubbli- uno videlicet per eum et alio per castella- cazione dei restanti documenti ritrovati num etc., in forma etc. et concedit etiam quasi un anno fa nell’Istituto Storico sibi dominus rex pro se et scuterio uno et equis duobus iuxta assisiam curie de pre- Germanico, si dà un resoconto di quelli dicta pecunia debeat [...]. Dat. Fogie XVI. autentici.* 1034. Lucera, 29 Maggio 1269 Iudici Goffrido de Melfia...mandamus, quatinus de pecunia curie nostre tibi exhi- * Notizia gentilememte fornitami dal Prof. Errico Cuozzo bita de mandato nostro per iusticiarium dell’Università di Napoli Federico II” che vivamemte ringra- Basilicate pre reparandis tectis domorum zio. castri nostri Lacupensilis domos marestalle

— 254 — Appendice documentaria

nostre terre Lacupensilis reparatione, qua palacii et alias domos dicti castri ac repara- indigent, facias reparari...Dat. in obsidio- ri in partibus ipsis fontem dictum de ne Lucerie XXVIIII. imperatore cum palmento tam de unc. aur. 40 assignatis propterea...per Symonem de Bonis provisorem castrorum 1035. Taranto, 30 Dicembre 1270 nostrurum Aprucii quam de...pecunia I. Eodem (penultimo) eiusdem (decem- subtractorum, que erat per manus tuas, bris) ibidem (Tarenti). Iusticiario et erario pro eo, quod pro omnibus expensis ope- Basilicate. Exponente nobis castellano regii rum ipsorum predicte 40 unc. sufficientes castri Lacupensilis nuper accepimus, quod non fuerant...: ad quod respondemus, domus castri eiusdem reparatione plurium quod si...expense extimacionem operis indigent quoad tecta. cum igitur de fide et fideliter factam non excedunt, ...expen- legalitate iudicis Francisci de Grusa de sas...acceptari volumus...[2] continebant Melfia plenarie confidentes, sibi...iniunga- insuper dicta capitula, quod olim ad mus, ut...at idem castrum se personaliter requisicionem Guilielmi de Sectays iusti- conferens..., architectis ad hoc ydoneis et ciarii Capitanate exhibuisti...Bisancio de fidegnis adhibitis, ...ea faciat reparari: Trano et Thomasio de Baro tunc prepositis vobis etc., quatinus...pecuniam necessa- et expensoribus operis fortellicie predicti riam pro reparatione predictorum tecto- castri Lucerie pro annona animalium car- rum...exhibere curetis... rochiarum tunc deputatarum in ipso opere II. Eodem ibidem. Iudicii Francisco de olim in anno II. ind. nueper elapse ordei Gruso de Melfia. Exponente nobis etc. salmas 90...: cuius ordei exhibicio- usque in finem verbis competenter muta- nem...similiter acceptamus...Dat. ut supra tis. [ibidem (Neapoli) XVI. novembris].

1036. Andria, 9 Febbraio 1271 1038. Torre S. Erasmo, 12 marzo 1277 Eodem ibidem (VIIII. Februarii An- Iusticiario Basilicate etc. Quia intellixi- drie). Scriptum est iusticiario Basilicate mus, quod tecta domorum castri nostri sub pena 50 unc. aur., quod totam quanti- Lacupensilis recohoperiri indigent, et tatem pecunie, quam pro reparatione regii beneplaciti nostri est, quod aqua, que olim palacii Lacupensilis iudici Francisco de duci et derivari consuevit in pede eiusdem Melfia per alias nostras litteras exhiberi castri, ibidem duci et derivari debeat, ut ex mandavimus, sine difficultate qualibet derivacione huiusmodi in loco ipso solito, exhibere procures iuxta predictarum conti- in quo coadunari consuevit, pro usu nentiam litterarum. nos enim dampnum, hospicii nostri et sollempni extimacione quod ex defectu exhibitionis huiusmodi per magistros et alios viros fidelis et ydo- circa hoc regia curia sustinebit, tibi volu- neos expertos in talibus in testimonio mus imputari. publico sciente et presente castellano eiusdem castri, pro quanta quantitate pecunie tecta ipsa recohoperiri et aqua predicta ad 1037. Napoli, 16 Dicembre 1275 predictum locum in pede videlicet ipsius Thomasio de Tancredo. Receptis...capi- castri duci et derivari poterunt, factisque talis tuis...taliter respondemus:...[1] item de extimacione ipsa tribus scriptis publicis per aliud capitulum intimasti, quod ad consimilibus, continentibus formam pre- mandatum nostrum...compleri fecisti sentium, nomina et cognomina extimato- murum palacii castri nostri Lacupensilis rum et quantitatem pecunie, pro qua tecta inceptum dudum ex parte cappelle ipsius ipsa recohoperiri poterunt, et quantitatem castri necnon cohoperiri tectum eiusdem etiam pecunie, pro qua aqua ipsa ad pre-

— 255 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

dictum locum duci et derivari poterit; ipsius castri, ducatur et derivetur usque ad quorum uno tibi retentio alio eidem locum illum, ubi huiusmodi conducti castellano dimisso tertium magistri ratio- plumbei deficiunt, et etiam inantea, quan- nalibus magne curie nostre sine mora tran- tumcumque plus, per planitiem usque ad smittas, tecta ipsa in hiis, in quibus repara- summitatem ipsius castri, et ibi coadune- ri indigent, presente et sciente castellano tur, ut ad opus hospitii nostri et equorum predicto decenter et bene recohoperiri curie nostre, ut dictum est, aqua sufficiens facias sine mora, nichilominus aquam pre- habeatur. Dat. apud turrim s. Herasmi dictam, sicut extitit hactenus consuetum, prope Capuam die XII. marcii V. ind. per aqueductus, per quos derivabatur hactenus, duci et derivari facias usque ad pedem dicti castri, ad locum videlicet, in 1039. Venosa, 17 Maggio 1277 quod coadunari consuevit, ut superius est Eidem (iusticiario Basilicate). ...pre- expressum, ut pro usu hospitii nostri et cipimus, quatinus statim..., facta...sol- equitaturarum curie nostre ibi aqua suffi- lempni extimatione de hiis, que in ciens habeatur, de quacumque fiscali pecu- domibus marestalle equitaturarum nia et in defectu alterius pecunie curie de nostrarum et illustris regine Sicilie pecunia presentis generalis subventionis in carissime consortis nostre siti apud tua iurisdictione imposita, que est etc.; Lacumpensilem tam in muris et prese- non obstante etc.; ita tamen, quod omnes piis quam in tecto necessaria reparatio- expense, que fient pro recohoperiendis ne reparanda sunt, et pro quanta quan- tectis predictis et derivanda et ducenda titate pecunie reparari poterunt et aqua ipsa ad locum predictum, fiant pre- domus ipse cohoperiri, opus huiusmodi sente et sciente castellano predicto et concedendum fore per te ad extaleum nichil inde conscientiam suam lateat, et de pro parte nostre curie facias subastari in expensis ipsis omnibus, sicut fient de die Melfia, Venusio et aliis locis famosis in diem, fiant duo quaterni consimiles, vicinis et, si apparuerint aliqui, qui continentes quantitatem pecunie, que domus easdem necessaria reapratione et soluta fuerit quibuscumque, nomina reci- cohopertura ad extalem velint reparari pientium et pro quibus rebus et servitiis et facere et cohoperiri, ...opus ipsum diem et locum solutionis particulariter et eis...concedas...; et instes ac instari distincte; unus videlicet per te vel statuen- facias apud predictos extallerios, quod dum loco tui, de quo tanquam de te ipso opus ipsum decenter et bene infra ter- confidas, cum non sibi set tibi exinde ini- minum ad hoc prefigendum...fieri facia- tamur, sigillandus sigillo dicti castellani et ni et compleri... si vero non apparuerint alius per eundem castellanum sigillandus aliqui, qui opus velint ipsum ad exta- tuo, ut tue rationis tempore de utroque leum fieri facere,...domus ipsas...repara- quaterno debita collatio fieri possit. nichi- re et copriri facias sine mora, ita quod lominus de omnibus, que pro predictis omnes expense...fliant presente et scien- solveris, recipias ad tui cautelam ydoneas te Stephano de Aurelianis vallecto mare- apodixas per te in tuo raciocinio produ- stalle nostre, quem ad hoc propterea cendas; cautus existens, quod tam in exti- destinamus...et utrum opus ipsum ad matione predicta quam in expensis, que extaleum concedatur vel quod fiat per te fient pro predictis tectis recohoperiendis et vel statuendum loco tui cum expensis ducenda et derivanda aqua predicta, curie nostre, super reparatione et coper- curiam nostram circumveniri vel decipi in tura ipsarum domorum procedas et pro- aliquo non contingat. et si forte aon cedi facias iuxta provisionem et designa- habeantur tot conducti plumbei, per quos tionem dicti Stephani...Dat. Venusii aqua ipsa duci valeat usque ad pedem XVII. madii V. ind.

— 256 — Appendice documentaria

1040. Venosa, 27 Maggio 1277 Melfie Venusii et Potentie ad terram ipsam Eidem (iusticiario Basilicate) etc...preci- propterea evocatis, ut extimationi predicte pimus, quatinus statim..., facta prius dili- personaliter interessant, ac etiam extima- genti extimatione,... pro quanta quantitate cionem eiusdem operis factam in Potentia pecunie fieri poterit furnus unus habilis ad per eudem mag. Stephanum, sicut ipsius coquendum panem pro ore nostro et scripti series declarabat, que extimatio domus una habilis pro faciendo pane ipso, totius pecunie neccessarie pro expensis iuxta provisionem Petri et Colini de Furno dicti operis est in summa secundum teno- panecteriorum et familiarium nostrorum rem dicti scripti particularibus expensis vel alterius ipsorum, quem ad te propterea proinde neccessariis in unum collectis: destinamus, ... domum ipsam cum furno unc. aur. 37 tar. 15 et gr. 10; alterum vero ad extaleum, si fuerint aliqui, qui domum scriptum continens extimacionem factam et fornum ipsos velint ad extaleum fieri de quantitate pecunie, pro qua fieri poterit facere pro illa quantitate pecunie, pro qua furnus unus habilis ad coquendum panem extimabuntur fieri posse, vel pro minori, pro ore nostro et domus una habilis pro uod solum in Melfia et in Venusio facias faciendo pane ipso iuxta provisionem Petri subastare, quod si ad extaleum concedi et Colini de Furno panetteriorum et fami- non potuerit, cum expensis curie nostre de liarum nostrorum vel alterius ipsorum, quacumque pecunia officii tui...extra quos ad te propterea misimus, ut in eadem castrum nostrum Lacuspensilis in loco, extimatione ipsi ambo vel alter eorum pre- quem panecterii ipsi vel alter ipsorum secialiter interessent, in eadem terra aptum et ydoneum ad hoc providerint, Lacupensilis per certos magistros murato- construi fieri et compleri facias sine mora res et carpentarios predictarum terrarum ...Dat. Venusii XXVII. madii V ind. expertos in talibus ad terram ipsam propterea evocatos per iudicem Franciscum de Venusio commissarium tuum ad hoc sta- 1041. S. Gervasio, 28 Giugno 1277 tutum iuxta provisionem et extimacionem Eidem (iusticiario Basilicate) etc. Sciat dicti Colini de Furno, iudice commissario fidelitas tua, quod lator presentiun nun- tuo propterea presente ibidem, que qui- cius tuus assignavit pro parte tua magistris dem extimacio predictarum domus et racionalibus etc. die Veneris XXV. presen- furni ascendit ad summam unc. aur. 17, tis mensis iunii apud s. Gervasium scripta sicut in scriptio ipso particulariter contine- duo publica, particulariter continentia tur. assignavit etiam idem nuncius tuus lit- unum videlicet extimetionem factam ad teras tuas continenets, quod, cum factis mandatum nostrum de hiis, que in domi- predictis extimacionibus nulli extallerii bus marestalle equitaturarurn nostrarum comparuerint, qui vellent ad extaleum et illustris regine Sicilie carissime consortis predictas domos marestalle reparare in nostre sitis apud Lacumpensilem tam in hiis, que reparatione neccessaria indige- muris et presepiis quam in tecto neccessa- bant, pro predictus unc. aur. 37 tar. 15 et ria reparatione reparanda erant, et pro gr. 10, nec predictam domum cum furno quanta quantitate pecunie poterunt repa- ad extaleum concedendam, tu, ne perfec- rari et compleri, et subastationem ipsius tio ipsorum operum in dapnum nostre operis ad extaleum concedendi factam in curie retardaretur, in reparandis domibus eadem terra Lacuspensilis te presente ibi- predictis marestalle tam in muris et prese- dem et presentibus etiam in extimatione piis quam in tecto cohopertura et super ipsa una tecum mag. Stephano de reparatione et cohopertura ipsarum domo- Aurelianis ipsius marestalle nostre vallecto rum cum expensis curie nostre procedi ad hoc per nos ordinato et quibusdam facias iuxta provisionem et designacionem magistris carpentariis et fabricatoribus supradicti Stephani de Aurelianis marestal-

— 257 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

le nostre vallecti propterea destinati, et nostri hospicii dequoquatur, ...precimus, predictam domum et furnum, secundum quatinus...furnum unum in domibus quod predicta extimatio continet, extra ipsius massarie fieri facias in ea altitudine predictum castrum nostrum Lacuspensilis magnitudine et capacitate, quod per fur- in loco, quem predictus Colinus ad hoc num ipsum die quolibet dequoqui possint providit ydoneurn, cum expensis curie inter duas vices in pane facto frumenti nostre faciendis de pecunia presentis gene- salme 6, videlicet qualibet vice salme 3...et ralis subvenconis terris tue iurisdictionis si furnus ipse in domibus ipsius massarie imposite fieri iuxta tenorem mandatorum fieri non potest, fieri facias...ibidem ali- nostrorum tibi proinde directorum in quam domum competentem, in quo fur- defectu extalleriorum non conparentium, nus predictus comode fieri posset. Dat. qui opus ipsum vellent facere ad extaleum, Melfie XXVI. septembris. ut est dictum. de quorum scriptorum et litterarum recepcione presentes tibi mitti- mus nostre maiestatis litteras responsales, 1043. Torre S. Erasmo, 19 aprile 1279 ... mandantes, quod, si predicta extimatio Eidem iusticiario (Basilicate) etc. Quia diligenter fideliter et provide facta est, ita intelleximus nuper, quod domus palacii quod in ea quoquomodo curia nostra lesa nostri Lacuspensulis indigent reparari, et non sit, nec apparuerunt, ut supra dictum beneplaciti nostri est, quod reparacione est, extallerii aliqui volentes facere ad exta- necessaria reparentur instanter, ...preci- leum opera supradicta, tu in defectu exta- mus, quatinus statim...ad palacium ipsum leriorum ipsorum predicta omnia iuxta te conferas et domos ipsius te conferas et tenorem rnandatorum nostrorum tibi domos ipsius in hiis, in quibus indigent, proinde directorum, fieri facias cum bene et decenter reparari et aqueductus expensis curie nostre iustis moderatis etiam, per quos aqua derivatur ad fontem necessariis et utilibus in ipsis operibus existentem penes ipsum palacium, parari faciendis de predicta pecunia vel alia quali- et aptari de lapidibus vivis incisis, ita bet, que undecumque est et erit per manus quod destrui vel devastari non possint, tuas, diligenter fideliter et sollicite, ut in facias sine mora...super cuius negocii hiis curiam nostram sub aliquo involucro expedicione celeri et instanti eam diligen- fraudari vel decipi non contingat, cum tibi ciam adhibeas et adhiberi facias et statuas, exinde totaliter incumbamus; propter quod predicte domus reparate, aqueduc- quod sic caveas et attendas, quod predicta tus parati et aptati sint bene et studiose ad extimatio diligenter et fideliter facta sit, et tardius per totum mensem madii proximo expense predicte sic fideliter et diligenter venientem, ita quod in adventu nostro fiant, ut in nullo curia nostra super hiis illuc, qui erit in proximo duce Deo, hec fraudari et circumveniri possit et nulla tibi omnia inveniamus parata aptata et repara- redargutionis vel negligencie aut circum- ta decenter et in domibus ipsis possimus ventionis nota exinde possit impingi. Dat. comode et habiliter hospitari tuque inde apud s. Gervasium XXVIII. iunii V ind. nostre celsitudini comendandus occurras. molendinum etiam et furnum, que ibidem dudum per te fieri iussimus, si non- 1042. Melfi, 26 Settembre 1278 dum facta et completa sunt, quod bono Eidem (iusticiario Basilicate). Cum in modo non credimus, fieri et compleri massaria nostra Caride existente prope facias celetiter et instanter de pecunia Lacupensilem preter furnum, qui est in ea, supradicta iuxta nostrarum continenciam furnum alium de novo provideamus littilitterarum tibi exinde directarum, ita faciendum, ut, nobis apud Lacupensilem quod in predicto termino infallibiliter sint feliciter existentibus, panis in eo ad opus completa; cautus existens, quod predicta

— 258 — Appendice documentaria

extimacio legalis sit et fidelis, quia, si lega- 1045. Bevedere, 13 maggio 1279 lis non fuerit, eam non acceptabimus et Eidem (Fulconi de Roccafolia iusticia- totum id, in quo ipsa (sic.) puram et rio Terre Bari) etc. Sciat fidelitas tua, meram veritatem excesserit, de tuo et illo- quod nuncius tuus lator presencium assi- rum proprio, qui ipsam fecerint, exigi gnavit excellencie nostre pro parte tua die faciemus iuxta statutum in hiis per VII. presentis mensis rnadii huius VII. curiam nostram factum. Dat. apud turrim ind. aput turrim s. Herasmi prope s. Herasmi XVIIII. aprelis. Capuam quaternum sub sigillo tuo per- missum continentem extimacionem reparacionis domorum palacii nostri 1044. Napoli, 30 aprile 1279 Lacuspensilis necnon et reparacionem Eidem (iusticiario Basilicate). Benigne aqueductuum, per quos aqua derivatur ad recepimus litteras tuas... et..., quia signifi- fontem existentem secus palacium ipsum, casti per eas, quod inter alia, que contine- faciendam de lapidibus vivis incisis fac- bantur in quodam mandato nostro tibi tam per te, ut scripsisti, ad mandatum directo de reparandis domibus palacii nostrum proinde tibi missum: super quo nostri Lacuspensilis, mandabatur tibi, ut tibi taliter respondemus, quod domos molendinum et furnum, que ibidem per te ipsas omnibus et singulis, in quibus nec- fieri iniunximus, si nondum facta fuissent cessario et utiliter indigent, instanter et completa, fieri et compleri facias celeli- facias reparari cum iustis neccessariis et ter et instanter..., ita quod in certo termi- moderatis expensis faciendis de quacum- no... infallibiliter essent completa, et tu, que pecunia curie nostre et in ipsius asserens recepisse per nostras litteras in defectu de pecunia presentis generalis mandatis de faciendo fieri uno furno tan- subvencionis iurisdictioni tue imposite, tum in massaria Carite et non de faciendo que est vel erit per manus tuas, iuxta seu construendo al quo molendino, peti- tenorem mandati nostri proinde tibi sti, rescribi tibi per nos, utrum ad alicuius missi, ut possimus in eis, cum ad pala- molendinorum reparationem, que in cium ipsum feliciter Deo duce venimus, Lacupensili et pertinentiis eius sunt, habilitet hospitari. ipsum vero aqueduc- utrum ad constructionem alicuius molen- tum non de lapidibus vivis incisis seu dini de novo faciendi procederes: tibi fabricis murorum, pro eo quod omnes duximus taliter respondendum, quod pla- expense in hiis faciende ad superfluam cet nobis et volumus, quod, si in molendi- quantitatem iuxta estimacionem repara- nis, que sunt in Lacupensili et pertinenciis cionis ipsius per te missam ascendunt, eius, machinari poterant die quolibet fru- reparari volumus et aptari, set aqueduc- menti salme 6 et aliqua reparacione indi- tum ipsum expurgari et mundari facias gent, ipsa incontinenti... facias...reparari; sablone et aliis immundiciis et sordibus si vero ... non sufficerent ad molendum in eo existentibus, ut aqua libere ad fon- predictam quantitatem 6 salmarum fru- tem ipsam decurrat, prout melius et cum menti, fieri facias de novo... in predicta monoribus expensis id fieri poterit, ut in masarria Carite unum vel duo molendi- hoc expensis ipsis superfluis non grave- na..., ita quod... predicte salme frumenti 6 mur. Dat. aput Bellumvidere die XIII. possint... machinari;... taliter super con- madii. structione furni et reparandis molendinis et de novo faciendis...procedas, quod in adventu nostro, qui erit in proximo..., ipsa 1046. Melfi, 10 luglio 1279 inveniamus reparata et totaliter percom- Iusticiario Basilicate. Quia intellexi- pleta. Dat. Neapoli die ultimo aprelis etc. mus, quod domus rnarestalle nostre et

— 259 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

marestalle regine...in Lacupensili indigent 1051. Lucera, 29 aprile 1269. reparari,...precimus, quatinus...domos Eidem iusticiario (Basilicate). Volu- ipsas...facias...reparari, ita quod in adven- mus..., quatinus...ad requisicionem mag. tu nostro illuc, qui erit in brevi..., illas Iohannis carpenterii nostri 20 unc. inveniamus totaliter reparatas... et si ali- aur...pro perficiendis domibus castri nostri qua lignamina vel alia de domibus ipsis Melfie...exhibere procures...Dat. in osidio- extracta fuerint, de quibus diligenter ne Lucerie XXVIIII. aprilis XII. ind. inquiras, et omnia, perquoscumque deti- neantur, nisi forte in aliis fuerint operibus nostris immissa, ad domos ipsas 1052. Melfi, 29 settembre 1269 reportari facias et in eis converti, sicut Iusticiariis Capitanate et Basilicate. fuerit oportunum. Dat. Melfie die X. Cum velimus nostrum castrum Melfie. iulii. quod in multis reparatione indigent, reparari, fidelitati vestre etc., quatinus quilibet vestrum eligat duas personas de iurisdic- 1047. Lagopesole, 24 agosto 1279 tione vestra ydoneas et fideles ac duos ma- Eidem iusticiario (Basilicate)...manda- gistros peritos in talibus, qos ad castrum mus, quatinus vegetes omnes curie ipsum mittatis extimaturos fideliter et dili- nostre, que sunt in castro nostro genter, pro quanto valeat reparari. et habi- Lacuspenilis reparacione ta extimatione ipsorum illam quantitatem indigentes...facias...reparari...Dat. aput pecunie, que secundum extimationem Lacumpensilem die XXIIII. augusti. huiusmodi ad reparationem dicti castri sufficiat, faciatis per homines iurisdictio- num vestrarum, qui hec consueverunt et tenentur facere, exhiberi et persolvi predictis personis et magistris per vos electis, qui MELFI de consilio castellani predicti huiusmodi reparationi intendant et prosequantur 1049. S. Lorenzo in Carminiano, 4 marzo opus, quousque fuerit consummantum. 1269. Dat. Melfie XXVIIII. septembris XIII. Iusticiario Basilicate...mandamus, qua- ind. tinus Iohanni de Tullo carpenterio nostro quantitatem pecunie oportunam pro opere, quod in castro nostro Melfie ad 1053. Melfi, 13 settembre 1271 presens per eum fieri mandamus, ...exhi- Iusticiario Basilicate. Quia intellexit beas... Dat. in domibus pantani iuxta excellencia nostra, quod castrum nostrum Fogiam III. marci XII. ind. Melfie… nomina vero terrarum, que ad reparacionem dicti castri tenentur, sunt hec: videlicet Melfia, Monticulum, casale 1050. Foggia, 17 marzo 1269. s. Andree et Venusium. Dat. Melfie XIII. Eidem iusticiario (Basilicate). Scrip- septembris XV ind. simus tibi nuper, ut mag. Iohanni carpenterio...pecuniam necessariam pro opere castri Melfie exhiberes; set, sicut 1054. Trani, 14 aprile 1272 mirantes accepimus, tu non nisi 10. unc. Iudici Francisco de Melfia preposito ei exhibere curasti. quare...mandamus, super reparatione castri Melfie. Pro parte quatinus...alias 30 unc. aur. eidem magi- hominum Rapolle...fuit nobis conqueren- stro...studeas exhibere... Dat. Fogie XVII. do monstratum, quod, cum ipsi non marcii XII. ind. teneantur ad reparationem castri Melfie,

— 260 — Appendice documentaria

tu... ad reparationem eandem... compellis compleri facere ad extaleum in castro eosdem... cumque visis quaternis curie per nostro Melfie palacium, quod, ac turres et magistros rationales magne regie curie non muros, quas et quos in eodem castro fieri inveniatur, quod homines... Rapolle ad de novo providimus, secundum ordinatio- reparationem castri predicti in aliquo nem nostrarum, et secundum quod mag. teneantur, set ad reparationem domorum Raccardus de Fogia, quem loco prothoma- curie in Cisterna, devotioni tue... manda- gistri in eodem opere volumus continue mus, quatinus predictos homines Rapolle interesse, qui super hoc est voluntatis occasione reparationis castri Melfie aliqua- nostre per nostram excellentiam informa- tenus non compellas... Dat. Trani XIIII. tus, duxerit providendum, ad certam aprilis XV. ind. racionem et formam inter eum et curiam nostram conventam et habitam, et pro opere ipso magistri scappatores muratores 1057. Lagopesole, 18 luglio 1277 manipuli et somerii cum ductoribus Eidem (iusticiario Basilicate): In forma eorum pro ducendis lapidibus calce arena de reparacione castrorum. Nomina...: aqua et aliis neccessariis pro eodem opere Melfia, Monticulum, casale s. Andree et necessarii reputentur... precipimus, quati- Venusium. Dat. apud Lacumpensilem die nus eidem iudici Francisco de terris iuri- XVIII. iulii. sdictionis tue scappatores lapidum 8, magistros muratores 30, ac manipulos in numero, quem idem mag. Riccardus pro- 1058. Lagopesole, 4 agosto 1277 viderit, sub mercede, quam alii magistri Eidem iusticiario (Basilicate) etc. Placet scappatores muratores ac manipuli in excellencie nostre, ut super extimacione nostris operibus laborantes recipiunt, reparacionis castri Melfie per te una cum quam idern iudex Franciscus eis solverit, provisore castrorum Apulie et mag. sine defectu quolibet largiaris; ex hibiturus Iohanne de Tullio magistro carpenterio ac eidem tam de Melfia quam de terris vici- aliis personis iuxta tenorem aliarum nioribus secundum qualitatem locorum nostrarum litterarum tibi propterea direc- ipsorum somerios 50 cum bandis funibus tatum fideliter facienda mag. Petrus de et hominibus neccessariis ad ducendum Angicurt loco predicti mag. Iohannis de eosdem pro deferendis lapidibus calce Tullo, qui extimacioni huiusmodi qua- arena aqua et aliis pro eodem opere opor- dam, ut dicitur, infirmate gravatus interes- tunis sub loerio competenti, solvendo illis, se non potest, una tecum et aliis personis qui erunt de terris vicinis Melfie, et illis de in eodem priori mandato nostro contentis Melfia ad rationem de gr. aur. 10... inter intersit. quapropter... mandamus, quati- somerium et ductorem ipsius per diem, nus ad faciendam fieri extimacionem pre- solvendis eis per iudicem Franciscum predictam predicto mag. Petro de Angicurt dictum. Dat. Troye die III. novembris. evocato in loco supradicti mag. Iohannis II. Eidem (iusticiario Aprucii)...precipi- admisso iuxta predictarum priorum mus, quatinus statim... magistros scappa- nostrarum continenciam litterarum effica- tores 4 de terris iurisdictionis tue ad iudi- cer fideliter et diligenter intendas. Dat. cem Franciscum de Melfia... pro scappan- apud Lacumpenulem IIII. augusti V. ind. dis lapidibus pro operibus, que in castro nostro Melfie de novo fieri providimus, ad predictam terram Melfie... studeas destina- 1059. Troia, 3 novembre 1277 re. ipse enim iudex Franciscus solvet eis I. Eidem (iusticiario Basilicate) etc. mercedem competentem, quousque in ser- Quia iudex Franciscus de Melfia fidelis vicio ipso erunt. Dat. Troye die III. noster convenit cum curia nostra fieri et novembris VI. ind.

— 261 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

1061. Torre S. Erasmo, 24 febbraio 1278 opere plano cum columpnellis... precipi- I. Eidem (iusticiario Principatus). ... mus, ut cuiliibet magistrorum muratorum precipimus, quatinus... precipias ex parte seu scappatorum gr. aur. 5, cuilibet mani- nostra Leoni Acconcaioco de Ravello..., pulo gr. aur. 6, et pro quolibet somerio ut... mittat ad castrum nostrum Melfie cum ductore ipsius gr. aur. 10 per diem... trabes et alia lignamina pro opere, quod de pro tempore, quo in servicio ipsius castri novo fit de mandato nostro in eodem fuerint, scientibus videntibus et presenti- castro, illius longitudinis amplitudinis bus castellano eiusdem castri et mag. grossitudinis et mensure, quibus lignami- Riccardo de Fogia prothomagistro ipsius na ipsa esse providit mag. Iohannes de operis, pro mercede eorum sine defectu et Tullio ingenierius... et quia volumus ei difficultate qualibet debeas exhibere. Dat. prefigere terminum peremptorium, infra ibidem (apud turrim s. Herasmi prope quem lignamina ipsa assignet in castro Capuam) ut supra (XXVI. februarii). ipso Melfie, volumus, ut mandes ei..., ut lignamina ipsa usqne per totum mensem marcii... faciat deportari, assignanda iudici 1065. Torre S. Erasmo, 27 febbraio 1278 Francisco de Melfie extallerio et mag. I. Eidem (iusticiario Basilicate) etc. Riccardo de Fogia preposito operis dicti Mandavimus olim tibi, quod iudici castri, ponenda et construenda in dicto Francisco de Melfia extallerio operis pala- palacio iuxta provisionem et designatio- cii et turrium, quod et quas de novo in nem mag. Iohannis de Tullo predicti. Dat. castro nostro Melfi fieri mandavimus, apud turrim s. Herasmi prope Capuam magistros scappatores 8 muratores 30 et die XXIIII. februarii VI. ind. manipulos in numero, quem mag. II. Mag. Iohanni de Tullo ingenerio Riccardus de Fogia prothomagister eiu- familiari et fideli suo. (...). Dat. apud tur- sdem operis providerit, ac somerios 50 rim s. Herasmi XXIIII. februarii VI. ind. cum ductoribus eorum de terris iurisdictionis tue sub mercede solvenda eis per eundem iudicem Franciscum sine defectu 1063.Torre S. Erasmo, 26 febbraio 1278 quolibet exhiberes. verum quia eodem Leoni Acconcaioco. (cfr. n. 1061, I). iudice Francisco referente intelleximus, Dat. ut supra (apud turrim s. Herasmi quod huiusmodi magistros manipulos, et XXVI. februari). somerios cum eorum ductoribus usque ad predictum numerum habere non potutit, propter quod in opere efficaciter non pro- 1064. Torre S. Erasmo, 26 febbraio 1278 ceditur iuxta nostre beneplacitum volunta- Iudici Francisco de Melfia extallerio tis, mirantes inde non modicum,...precipi- operis, quod fit de novo in castro Melfie mus, quatinus magistros manipulus et etc. Volentes, quod fabrice murorum, que somerio ipsos cum ductoribus eorum, fiunt per te in opere castri Melfie, quod fit sicut superius dictum est, de terris iuri- de novo de mandato nostro, bone sint et sdictionis tue iuxta prioris mandati nostri fortes et in eis nullus defectus existas, tenorem sine difficultate qualibet eidem ...precimus, quatinus in fabricis ipsis extallerio debeas exhibere; quibus omnibus murorum tertiam partem calcis non extin- de mercede eorum pro tempore, quo in te et duas partes arene poni facias, cum, si servicio ipso fuerint, per eundem iudicem ponerentum tertia pars calcis extinte et Franciscum, ad racionem videlicet de gr. due partes arene, sicut ponebantur hacte- 15 pro quolibet magistro muratore seu nus, muri ipsi non fortes et boni, immo scappatore et gr. 6 pro quolibet manipulo minus boni et debiles viderentur. et fene- et de gr. 10 pro quolibet somerio cum stras, que fient in palacio, fieri facias de ductore suo per diem..., presentibus in

— 262 — Appendice documentaria

solucione ipsorum castellano castri nostri ne imposita in tanta videlicet quantitate Melfie et mag. Riccardo predicto, quod simul, de quanta tibi vice qualibet suffi- inde fraudari non possint, mandamus et cientes et idoneos fideiussores dare poterit, volumus integre satisfieri. Dat. apud tur- quod peccuniam ipsam totam, quam rece- rim s. Herasmi prope Capuam die XXVII. perit, integre in opere ipso convertat et februarii. nichil inde sibi retineat nec pro propriis II. Bernardo de Lucinago militi castel- negociis suis expendat, computandam sibi lano castri Melfie et mag. Riccardo de in summa peccunie, que eidem pro extal- Fogia prothomagistro operis,quod de novo leo ipso debebitur secundum convencio- fit in eodem castro. (...) Dat. apud turrim nes et pacta de extaleo ipso inter curiam s. Herasmi prope Capuam XXVII februa- nostram et eum habita, debeas exhibere; rii. recepturus de hiis, que dederis, idoneam apodixam; facto nichilominus de fideius- sione huiusmodi, quam ab eo predicto 1066. Torre S. Erasmo, 27 febbraio 1278 modo vice qualibet receperis, scripto Eidem (iusticiario Capitinate). Cum publico continente formam presentium, mag. Riccardum de Fogia prothomagi- nomina et cognomina fideiussorum, quos strum operis, quod de novo in castro ab eo receperis, quantitatem peccunie, nostro Melfie... (fit), ... duxerimus sta- quam eidem dederis, ac tenorem et for- tuendum, ... mandamus, quatinus eun- mam fideiussionis ipsius per te in tuo dem mag. Riccardum, donec in servicio raciocinio producendo. ipse enim debet ipso... fuerit, inmunem a generalibus sub- habere pro qualibet canna murorum, quos ventionibus et exactionibus aliis in Fogia fieri et compleri fecerit, altitudinis et lon- serves... Dat. apud turrim s. Herasmi giiudinis tar. aur 28, propter quod diligen- prope Capuam die XXVII, februarii VI. ter consideres, quod summa peccunie, ind. quam sibi dederis, computatis predictis unc. aur. 80, quas recepit a predicto Guilielmo de Setais, non excedat quantita- 1067. Torre S. Erasmo, 1 marzo 1278 tem peccunie contingentem eum pro Poncio de Blancoforte militi iusticiario muris omnibs, quos in opere ipso fieri Basilicate etc. Quia exposuit nobis iudex fecerit ad predictam racionem de tar. aur. Franciscus de Melfia extallerius operis 28 pro qualibet canna murorum ipsorum murorum palacii turrium et cortine, quod in longitudine et altitudine, ut superius fit de novo de mandato nostro Melfie..., dictum est. Dat. apud turrim s. Herasmi quod unc. aur. 80, quas sibi pro opere ipso prope Capuam anno Domini 1278, die I. per Guilielmum de Setais olim iusticia- marcii VI. ind. rium Capitinate... fecimus exhiberi, in eodem opere sunt expense, et supplicavit, quod pro expensis eiusdem operis, ut in 1068. Torre S. Erasmo, 1 marzo 1278 eodem opere continue et efficaciter proce- Eidem (iusticiario Basilicate) ... Cum datur, mandaremus sibi pecuniam exhibe- mag. Riccardum de Fogia prothomagi- ri, nolentes, quod occasione pecunie in strum operis, quod de novo fit in castro opere ipso aliquis deffectus existat: ...man- Melfie de mandato nostro, ab illo videlicet damus, quatinus eidem iudici Francisco tempore, quo cepit in eodem opere labora- pecuniam neccessariam pro expensis ipsius ri. usque ad nostrum beneplacitum celsi- operis de quacunque fiscali pecunia, que tudo nostra statuerit,... mandamus, quati- est vel erit per manus tuas, et in deffectu nus eidem magistro expepensas ipsas sibi alterius peccunie curie de peccunia presen- per curiam nostram statutas, ad racionem tis generalis subventionis in tua iurisdicio- videlicet de tar. aur. 1... per diem, pro die-

— 263 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

bus, quibus constiterit tibi eum in predicto debeant laborare, quibus expensas ad opere hactenus eteciam decetero extitisse, rationem de gr, aur. 15 per diem..., nec- sine defectu quolibet debeas exibere. volu- non et predicto mag. Riccardo expensas mus insuper et tibi precipimus, quod pro sibi per curiam nostram statutas, ad ratio- diebus laboratoriis tam preteriti temporis nem videlicet de tar. 1... per diem, pro illo quam futuri, quibus in predicto opere hac- tempore, quo in eundo morando et tenus potuit et decetero potuerit laborari et redeundo pro predictis operibus moram ob defectum iudicis Francisci de Melfia trahet, certificatus per litteras iusticiarii extallerii eiusdem operis hactenus labora- Terre Bari de tempore, quo dietus mag. tum non extitit et decetero non laboratur, Riccardus in opere carpenterie, quod fit in eidem mag. Riccardo expensas ad racio- castro Bari, morabitur, per predictum nern predictam per eumdem iudicem ordinatum tuum... facias exhiberi... Dat. Franciscum de suo proprio facias exiberi, ibidem (apud turrim s. Herasmi) X. marcii ipsum ad hoc cohercione qua expedit com- VI. ind. pulsurus, ut eumdem mag. Riccardum ob defectum et negligentiam dicti iudicis Francisci pro huiusmodi diebus laborato- 1072. (...) 15 marzo 1278 riis, quibus in predicto opore laboratum Magnificis viris magistris racionalibus non fuit nec fuerit, non contingat expensis magne regie curie etc. Herbertus de propriis laborare. predictas vero expensas Aureliano miles regius iusticiarius Prin- exibendas sibi per te pro parte curie nostre cipatus et Terre Beneventane etc. A maie- modo predicto de pecunia residuorum tibi state regia sacras recepi litteras in hac ad recolligendum commissorum et de qua- forma (...) quod mandatum cupiens cum cumque alia fiscali pecunia, que est etc., debita devotione complere, die XV. mensis preter quam de pecunia presentis generalis martii presentis ind. iniungi feci ex parte subvencionis tue iurisdicioni imposite te regia predicto Leoni Acconcaioco..., ut, eidem volumus exibere et exinde ad tui incontinenti mittat ad predictum castrum cautelam recipere apodixam. Dat. ut supra regium Melfie trabes et alia lignamina (apud turrim s. Herasmi prope Capuam I. oportuna, supplicans, ut de receptione marcii VI. ind.). publicum ad mei cautelam dignetur domi- natio vestra fieri et remitti michi litteras responsales. 1070. Torre S. Erasmo, 10 marzo 1278 Eidem (iusticiario Basilicate). Cum in opere carpentarie seu lignaminum, quod 1073. Torre S. Erasmo, 6 aprile 1278 lit de mandato nostro in castro Melfie et Eidem iusticiario (Principatus), Noverit castro Bari, iuxta provisionem et ordina- fidelitas vestra, quod lator presencium cionem mag. Riccardi de Barbaria procedi nuncius tuus assignavit magistris racionali- velimus, ...mandamus, quatinus super bus... litteras tuas continentie ifrascripte expensis faciendis in eodem opere carpen- ...de quarum litterarum assignatione et terie in castro Melfie aliquem virum suffi- significato per eas predictis magistris racio- cientem ydoneum et fidelem... debeas nalibus presentes tibi maiestatis nostre ordinare, cui pro expensis eiusdem operis, remittuntur littere responsales. Dat. apud ...oportunam et neccessariam tantum turrim die VI. aprilis. pecuniam debeas exhibere... et quia nolumus in eodem opere carpenterie, quod fit in dicto castro Melfie, aliquem intervenire 1078. Torre S. Erasmo, 8 aprile 1278 defectum, ...mandamus, ut magistros 6 I. Mag. Riccardo de Fogia etc. Quia carpenterios, qui in eodem opere... loco tui, qui eras prothomagister in opere

— 264 — Appendice documentaria

castri Melfie, pro eo, quod opus taluti fos- mag. Riccardi de Fogia, qui sunt exinde de sati fortellicie castri nostri Lucerie nuper opere ipso per nostram excellenciam infor- ad extalium e nostra curia recepisti, mag. mati, (...) scribimus enim iusticiario Bancolinum de Elegio... in predicto opere Basilicate, ut pro tempore, quo in dicto castri Melfie usque ad nostrum beneplaci- opere castri Melfie fueris, tibi expensas ad tum duximus deputandum, dato ei per racionem de tar. aur. 1 per diem debeat nostras litteras in mandatis, ut una cum exhibere. Dat. apud turrim VIII. aprilis. iudice Francisco de Melfia extallerio ipsius operis in opere ipso tam in faciendis turribus muris salis fenestris privatis ciminedis 1075. Torre S. Erasmo, 9 aprile 1278 quam aliis neccessariis in dicto castro pro- I. Mag. Petro de Angicuria etc. preci- cedat et procedi faciat iuxta provisionem mus, quatinus... tam tu quam predictus et designationem tuam et mag. Petri de mag. Riccardus apud Melfiam personaliter Angicurt,... precipimus, quatinus statim... accedatis et eundem mag. Bancolinum de tam tu quam predictus mag. Petrus eun- predictis omnibus et aliis opus dicti castri dem Bancolinum de predictis omnibus et Melfie spectantibus ad plenum informetis aliis ad opus dicti castri Melfie spectanti- et instruatis ad oculum, ita quod omnia bus ad plenum instruere et informare sint sibi clara et lucida. et ipso de predictis curetis et incontinenti, ut secundum infor- omnibus sic plenarie informato, conferas mationem vestram per eum in eodem te ad predictum castrum Lucerie ad viden- opere procedatur, occasione tarde informa- durn opus taluti, quod fit ibi de celsitudi- tionis vestre opus ipsum nullum defectum nis nostre mandato, et videas, si talutum recipiat nec in aliquo retardetur. et facta ipsum bene laboratur et fit secundum informatione huiusmodi, tr ad predictum mandatum et ordinationem nostram, et opus predicti: taluti sine mora qualibet discurras per alia opera, que fiunt in parti- reveartis. et ut idem mag. Bancolinus pos- bus Apulie de mandato nostro, sicut tibi sit per te et predictum mag. Petrum ad per alias nostras litteras est commissum. et oculum de predictis omnibus informari, significes sepe sepius celsitudini nostre, volumus, quod tu et predictus mag. Petrus qualiter proceditur in operibus supradictis. personaliter accedatis ad predictum Dat. apud turrim IX. aprilis. castrum Melfie et provideatis et designetis, II. Iudici Francisco de Melfia extallerio qualiter in singulis operibus ipsius castri operis castri Melfie fideli etc. Quia... in fuerit procedendum. et tu cum eodem eodem opere castri Melfie mag. Ban- mag. Petro significetis nobis incontinenti, zolinum, qui olim fuit in opere Bello- ad quid et quantum in opere ipsius castri videre, usque ad nostrum beneplacitum usque modo processum est, et qualiter ad duximus deputandum, ...mandamus, qua- presens proceditur in eodem secundum tinus una cum eodem mag. Bançolino in designationem et ordinationem nostram. opere ipsius castri Melfie procedatis et Dat. apud turrim VIII. aprilis. procedi etiam faciatis iuxta provisionem et II. Magistro Bançolino de Legio etc. designationem Petri de Angicurt et predic- ...mandamus, quatinus statim... ad predicti mag. Riccardi de Fogia..., super quo tum castrum Melfie te personaliter confe- quidem opere ipsius castri Melfie studiose ras et cum iudiceFrancisco de Melfia extal- et bene ac celeriter faciendo et complendo lerio ipsius operis in opere ipsius castri una cum eodem mag. Banzolino sic stu- procedas et procedi facias tam in faciendis diosi et solliciti existatis, quod proinde turribus muris salis fenestris privatis cimi- possitis in conspectu nostro probabiliter nedis quam aliis neccessariis in dicto commendari. et omnia facias cum todem castro secundum provisionem et designa- mag. Banzolino et noticia et presentia tionem mag. Petri de Angicurt et predicti ipsius, sicut facere debeas cum mag.

— 265 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

Riccardo predicto. Dat. apud turrim die ...nostro culmini declaravit, quod tu, IX. aprilis. cui... fuit iniunctum de mittendis scappatoribus sufficientibus ad castrum Melfie ad scindendum lapides oportunos pro 1076. Torre S. Erasmo, 27 aprile 1278 opere dicti castri..., nondum scappatores Secreto Apulie etc. Iudex Franciscus de eosdem ad eum apud Melfiam mittere Melfia... extallerius operis, quod fit de procurasti et propter scappatorum ipso- novo in castro Melfie, nostro culmini rum inopiam opus ipsum differtur et supplicavit, ut ferrum necessarium pro penitus retardatur: ...iterato mandamus..., faciendis virgis apponendis in fenestris quatinus scappatores predictos...mittere palacii nostri, quod fit in Melfia, exhiberi studeas... Dat. apud turrim die XXII. sibi per nostras litteras mandaremus: aprilis. quare... maudamus, quatinus iuxta provisionem et ordinacionem mag. Petri de Andecurch, qui providere debet de quan- 1078. Torre S. Erasmo, 22 aprile 1278 titate ferri necessaria pro faciendis virgis Eidem (iusticiario Basilicate). Iudex predictis in palacio supradicto, postquam Franciscus de Melfia...nostro culmini per eundem mag. Petrum fueris informa- supplicavit, ut tibi...mandaremus, ut tus de quantitate ferri necessaria pro quantitatem manipulorum, sumeriorum opere supradicto, tu ad requisicionem et magistrorum, quam sibi pro opere predicti iudicis Francisci de Melfia sibi vel palacii turrium et cortine predicti castri nuncio suo pro eo quantitatem ipsius Melfie...tribuisti, non deberes in aliquo ferri exhibeas vel facias exhiberi de ferro molestare..., trahendo eos ad alia que- curie nostre, si quod est per manus tuas, cumque servicia, set... iniungeres et in defectu de ferro empticio, quod per eisdem..., ut in predictis operibus debeant te emi volumus de pecunia secretie predc- continue... laborare. quare... mandamus, te; recepturus de hiis, que dederis vel dari quatinus omnes magistros et manipulos feceris, ad tui cautelam ydoneam apo- et totam etiam quantitatem somerio- dixam. et si forte predictus mag. Petrus rum...ad alia... servicia trahere non aliquam tarditatem commiserit ad infor- debeas... exhibeas etiam predicto iudici mandum et certificandum te de necessa- Francisco ad requisitionem ipsius auxi- ria quantitate ferri predicti, ut opus lium consilium et favorem, ut in eodem ipsum celeriter compleatur, presencium opere continue procedatur. Dat. apud autoritate requiras eundem, ut quantita- turrim die XXII. aprilis. tem ferri neccessariam pro ipsis virgis in fenestris ipsius palacii faciendis tibi noti- ficet et declaret; et ferrum ipsurn eidem 1079. Torre S. Erasmo, 24 aprile 1278 iudidici Francisco iuxta declaracionm et Eidem (iusticiario Terre Bari)...precipi- informacionem eiusdem mag. Petri assi- mus, quatinus ... precipias... iudici gnes vel facias assignari iudici Francisco Bisancio de Vigiliis magistro salis in predicto vel suo nuncio pro eodem. Dat. Apulia..., ut..., emat... et mittat ad aput turrim s. Herasmi propre Capuam castrum nostrum Melfie trabes et alia mense aprelis, XXII. eiusdem, VI. ind. lignamina oportuna pro opere, quod de novo fit de mandato nostro in eodem castro, illius longitudinis amplitudinis 1077. Torre S. Erasmo, 27 aprile 1278 grossitudinis et mensure, quibus lignami- Eidem (iusticiario Aprucii). Quia na ipsa esse providerit mag. Iohannes de iudex Franciscus de Melfia... extallerius Tullo ingenierius (...) Dat. apud turrim operis, quod fit de novo in castro Melfie, die XXIIII. aprilis.

— 266 — Appendice documentaria

1081. Torre S. Erasmo, 25 aprile 1278 informatus. tu igitur eundem mag. Bal- Iudici Francisco da Malfia extallerio zolinum iuxta informacionem, quam ab operis, quod fit de novo in castro Melfie eodem mag. Riccardo habuerit, procedere etc. Quia litteras tuas et capitula culmini in opere predicto permittas. mandamus nostro missa humiliter supplicasti, ut per etiam ad supplicacionem tuam officialibus nostras litteras mandaremus, ferrum tibi foresteriis seu custodibus forestarum pre- pro faciendis virgis apponendis in fenestris dicte terre Melfie vicinarum, ut incisores palacii nostri, quod fit in Melfia, exhiberi: et delatores lignorum necessariorum pro ecce quod per litteras nostras iniungimus quoquenda calce operis tibi ad extallium secreto Apulie..., ut iuxta provisionem et deputati, qui frequenter ipsos, sicut asseris, ordinacionem mag. Petri de Angicurte et impediunt et molestant, nullo modo ad requisicionem tuam ferrum tibi vel molestare debeant nec molestari permit- nuncio tuo necessarium ad hoc exhibeat tant; quos foresterios super hoc presen- vel faciat exhiberi. tu igitur presencium cium auctoritate requiras; iniunturus auctoritate requiras predictum mag. eisdem sub certa pena, ut contra incisores Petrum, ut provideat et ordinet de quanti- et delatores predictos in aliquo non proce- tate ferri necessaria pro faciendis virgis dant nec eos debeant molestare. iusticiario predictis et de crossitudine et longitudine quoque Basilicate precipimus ad supplica- earundem et te super hoc instruat et infor- cionem tuam, ut quantitatem magistro- met. et deinde idem mag. Petrus significet rum manipulorum et someriorum tibi eidem secreto quantitatem necessariam ad exhibitarn per eundem pro opere predicti hoc, ut inem secretus instructus per eun- palacii turrium et cortine, necnon inciso- dem mag. Petrum de quantitate necessaria res et delatores lignorum necessariorum ferri predicti ad requisicionem tuam fer- pro coquenda calce predicta, nec ipse rum predictum exhibeat vel faciat exhibe- iusticiarius molestet nec a provisore castro- re. cuius ferri quantitatem iuxta provisio- rum ipsorum partium nec a forosteriis nem et ordinacionem predicti mag. Petri, custodientibus forestas eidem terre vicinas quam habueris ab eodem, requiras instan- nec a quibuslibet aliis molestari permittat ter a secreto predicto, ut ferrum ipsum tibi et faciat et iniungat eisdem, ut in predictis vel nuncio tuo assignet. et postquam fer- operibus debeant continue laborare; et rum ipsum habueris, facias exinde fieri vir- quod exhibeat tibi ad requisicionem tuam gas predictas et de illa crossitudine et lon- omne auxilium consilium et favorem circa gitudine, sicut te predictus mag. Petrus de expedicionem operis supradicti. quem Angicurte informabit. super alio capitulo, iusticiarium de predictis omnibus et de quo similiter supplicasti, ut de aliquo pro- aliis, que ad officium tuum spectant, ut tomagistro moraturo tecum in opere opus ipsum celeriter compleatur, presen- nostro tui extallii dignaretur nostra sereni- cium auctoritate requiras, ut ipse assistat tas providere, ne propter indigenciam tibi, sicut ei mandamus, omni ope consilio prothomagistri aliquis in eodem opere et auxilio oportunis in eodem opere per- posset intervenire defectus: scire te volu- complendo. ad ultimum capitulum per te mus, quod iam mag. Balzolinum ultra- missum, quod iusticiarius Aprucii, cui pro montanum prothomagistrum ad te aput parte nostra fuit iniunctum de mittendis Melfiam recolimus destinasse. quem scappatoribus sufficientibus ad scinden- Balzolinum mandavimus informari de dum lapides pro eisdem operibus oportu- eodem opere Melfie per mag. Riccardum nos, nondum scappatores eosdem ad te de Fogia. et deinde procedet et procedere mittere procuravit: presencium tibi tenore debebit iuxta informacionem et otdinacio- rescribimus, quod predicto iusticiario nem predicti mag. Riccardi et sicut per Aprucii iterato mandamus sub certa pena, eundem mag. Riccardum fuerit exinde ut scappatores eosdem sufficientes apud

— 267 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

Melfiam ad te debeat destinare. quem nasse. et si omnia ipsa lignamina castri iusticiarium Aprucii requirere propterea Bari pro predicto opere castri Melfie fue- non omittas. requiras etiam auctoritate rint oportuna, ea omnia a predicto Leone presentium iusticiarium Capitinate, ut 3 mutuo recipias. et etiam, si forte ipsa scappatores existentes, sicut asseris, in lignamina castri Bari sufficientia non fue- Corneto, quos supplicasti tibi apud rint, illa, que defecerint, incontinenti Melfiam pro predicto opere destinari, sta- emas, ubicumque per partes Apulie pote- tim ot sine mora transmittat. et quia de runt inveniri, de pecunia curie nostre dicti omnibus capitulis est responsum tibi, ut officii tui. et omnia ipsa lignamina, tam omnis excusationis materia precludatur et que receperis a dicto Leone in Baro, quam decetero nullam poteris iustam excusatio- que emeris, si aliqua empta fuerint, que nem habere, volumus et mandamus, ut omnia sint illius longitudinis amplitudinis super omnibus predictis operibus extalii grossitudinis et mensure, quibus esse tui studiosus existas et penitus curiosus, ut debuerint secundum informacionem et sufficienter bene et celeriter compleantur. provisionem dicti mag. Iohannis de Tullio, Dat. apud turrim die XXV. aprilis. ad predictum castrum Melfie assignanda predictis iudici Francisco et mag. Ban- solino cum iustis expensis curie sine mora 1082. Torre S. Erasmo, 26 aprile 1278 et difficultate qualibet studeas destinare. I. Iudici Bisancio de Vigiliis magistro de quorum lignaminum assignacione ab salis curie in Apulia etc. Quia mandavi- eis iudice Francisco et mag. Bansolino, et mus tibi pridem per litteras nostras, ut de hiis, que pro delatura ipsorum solveris, emeres et mitteres ad castrum nostrum ab hiis, quibus soluta fuerint, recipias ad Melfie de pecunia curie dicti officii tui tra- tui cautelam ydoneam apodixam. lignami- bes et alia lignamina oportuna pro opere, na vero omnia dicti castri Bari, que ab quod de novo fit in eodem castro, illius eodem Leone mutuo receperis, de predicta longitudinis amplitudinis grossitudinis et pecunia emere studeas et ea omnia dicto mensure, quibus lignamina ipsa esse provi- Leoni in predicto castro Bari sub pena derit mag, Iohannes de Tullio ingenierius dupli tocius valoris ipsorum lignaminum familiaris et fidelis noster, assignanda iudi- ad tardius usque per totum mensem iunii ci Francisco extallerio et mag. Bansolino proximo venturi infallibiliter pro opere preposito operis dicti castri, et in curia ipsius castri Bari restituere et assignare nostra presens exposuisti, quod huiusmodi procures. que omnia, si usque ad termi- trabes et lignamina ad presens in partibus num ipsum eidem Leoni non restitueris et Apulie venalia inveniri non possunt, assignaveris, penam predictam statim a te nolentes, quod huiusmodi occasione com- in penam temeritatis tue mandabimus plementum operis dicti castri Melfie con- extorqueri. volumus tamen, quad de pre- tra nostrum beneplacitum differa- dictis lignaminibus, que eisdem iudici tur:...mandamus, quatinus informatus per Francisco et mag. Bansolino assignaveris, predictum mag. Iohannem de Tullio de idem iudex Franciscus computum ponere longitudine amplitudine grossitudine et nostre curie teneatur; facturus de receptio- mensura trabium et lignaminum, que ne ipsorum lignaminum eidem Leoni oportuna sunt pro dicto castro Melfie, scriptum competens continens longitudi- huiusmodi trabes et lignamina requiras et nem amplitudinem grossitudinem mensu- recipias mutuo a Leone Acconzaioco tuo ras et qualitates ipsorum lignaminum, que in officio precessore de lignaminibus, que ab eo mutuo receperis, duraturum, quou- emit seu emi fecit pro parte curie nostre sque sibi predicta lignamina predicto pro opere castri Bari, que eundem Leonem modo duxeris restituenda et assignanda. ad predictum castrum intelleximus desti- Dat. aput tutrim s. Herasmi prope

— 268 — Appendice documentaria

Capuam die XXVI. aprelis VI. ind. quod in privatis ciminedis et arcubus ipsis, II. Castellano castri Bari...mandamus, si in provisione ordinacione et convencio- quatinus lignamina ipsa, que sunt in ne predicta non steterunt, supersedeatur eodem castro Bari, ... per eundem iudicem usque ad adventum nostrum predictum, Bisantium... a castro ipso Bari extrahi... in quo visa et diligenter attenta forma pre- mittenda ad predictum castrum dicte provisionis ordinacionis et conven- Melife...paciaris... Dat. apud turrim die cionis ac negocii qualitate providebimus et XXVI. aprilis. mandabimus de hiis fieri, quod videbitur faciendum. ceterum sequentis capituli tenor habehat, quod de predicta provisio- 1085. Roma, 7 giugno 1278 ne et ordinacione nostra processit et inter Iudici Francisco de Melfia exrallerio et curiam nostram et te extallerium stetit, ut mag. Bazolino superastanti operis castri in predicto muro cortine 5 tantum turres Melfie etc. Litteras et capitula vestra celsi- simplices extra murum ipsum fieri debe- tudini nostre missa benigne recepimus et rent, et predictus mag. Petrus de novo pro- ipsorum continentia intellecta super vidit ibidem fieri turres 6, quarum 3 sint primo capitulo continente, quod palacium simplices et 3 duplices, contra provisio- nostrum, quod de ordinacione et mandato nem ordinacionem et convencionem pre- nostro in predicto castro Melfie fieri faci- dictam, ut scribis: super quo rescribentes tis, per totum presentem mensem iunii iniungimus, ut visa et diligenter attenta erit Domino concedente completum: forma provisionis et ordinacionis nostre rescribimus, quod excellencie nostre placet facte per nos in Melfia, que penes te extal- et volumus et mandamus, ut sic super lerium est, de predictis operibus et con- accelerando complemento et perfectione vencionis inter curiam nostram et te extal- ipsius palacii et aliorum operum nostro- lerium de hiis habite, iuxta provisionem rum, que per vos fieri debent ibi, vos dili- ordinacionem et convencionem predictam gentes obsequiosos et sedulos prebeatis, nichil in eis adito vel diminuto opera ipsa quod palacium ipsum iuxta provisionem diligenter et fideliter faciatis. et ecce quod et ordinacionem nostram bene laudabiliter ad maiorem cautelam et informacionem et celeriter compleatur et in accessu nostro vestram Ioczolino de Marra magne curie ad partes ipsas, qui erit in proximo duce nostre magistro racionali etc. per litteras Deo, possimus ibi condecenter et habiliter nostras iniungimus, ut transcriptum tocius hospitari, ac in aliis operibus sic efficaciter predicte provisionis ordinacionis et con- et studiose inveniamus esse processum, vencionis celsitudini nostre et consimile quod satisfiat exinde votis nostris et per vobis sub suo sigillo transmittat. ad aliud effectum laudabilem operis occurratis insuper capitulum continens, quod prop- exinde nostra conspectui merito commen- ter quandam terram mobilem inventam in dandi. aliud vero capitulum continebat, fossato dicte cortine aliquid tu extallerius quod mag. Petrus de Angicurt providit in expendisti ultra convencionem eandem: palacio ipso fieri 2 privatas extra murum tibi taliter respondemus, quod in predicto cortine eiusdem palacii, distantes ab adventu nostro visis et diligenter attentis eodem muro per longitudinem cannarum provisione ordinacione et convencione 4 et amplitudinem cannarum 2 in quoli- predictis, si quid forte, ultra quam tenearis bet latere, et 2 ciminedas et arcus 3 pro ex pacto, expendisse inveneris, tibi, prout dividendis cameris eiusdem palacii ultra iustum et expediens fuerit, restitui celsitu- provisionem et ordinacionem nostram et do nostra mandabit. caveas tamen bene, convencionem inter curiam nostram et te quod, si private ciminede turres et arcus in extallerium de operibus ipsis habitam, predicta convencione intervenerint et de sicut dicis: ad quod taliter respondemus, provisione et ordinacione nostra processe-

— 269 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

rint, et tu in delusionem curie nostre stri illi, quos ad hoc elegeris, contumaces diminucionem ipsius convencionis et et difficiles se ostendant. ipsos in conti- detrimentum dicti operis a convencione nenti capias de personis et captos ad opus ipsa conaris ea maliciose subtrahere et ipsum transmittas, ut in compedibus expensis tibi incumbentibus aliquid sub- propter contumaciam eorum in opere ipso ducere et curie nostre superaddere, tenea- laborentis; sciturus pro certo, quod, si ris inde ad penam debitam tibi iuxta super hiis aliquam negligentiam vel defec- nostrum arbitrium inferendam. Dat. tum commiseris, penam predictam a te Rome VII. iunii. mandabimus extorqueri. Dat. Melfie VIIII. iulii. II. Similes facte sunt iusticiario Terre 1086. Vicalvo, 24 giugno 1278 Bari de mittendis predictis extalleriis scap- Iudici Francisco de Melfia extallerio patores lapidum bonos 4. Dat. ut supra. operis castri Melfie. Cum die lune IIII. III. Eidem iusticiario (Aprucii). mensis iulii... disponamus esse in Exposuerunt nobis iudex Franciscus de Melfia...et tu...nostre pridem significaveris Melfia extallerius operis palacii et turrium, maiestati, palacium castri nostri Melfie, que fiunt de mandato nostro Melfie, et quod per te ad extalium mandavimus fieri, mag. Balzolinus protomagister eiusdem per totum mensem iunii fore comple- operis, quod, cum dudum tibi... dederi- tum...: precipimus, quatinus sic omnimo- mus... in mandatis, quod mitteres ad eos dam perfectionem ipsius palacii et proces- incontinenti...4 magistros scappatores sum aliorum operum, que per te ibi fiunt, lapidum, tu eos...mittere non curasti...: ferventer acceleres, quod possimus ipsa die iterato... precipimus, quatinus incontinen- in dicto palacio commode...hospitari... ti...mittas... scappatores lapidum 4..., qui- Dat. apud Vicalvum die XXIIII. iunii. bus dictus iudex Franciscus de mercede eorum providebit, sicut fit aliis, qui in opere ipso laborant... Dat. Melfie VIIII. 1087. Melfi, 9 luglio 1278 iulii. I. Eidem iusticiario (Principatus) etc. precipimus, quatinus...mittas incontinenti ad castrum nostrum Melfie ad iudicem 1088. Melfie, 10 luglio 1278 Franciscum de Melfia extallerium operis Iusticiario Basilicate etc. Cum pro murorum, quod fit de novo in eodem opere palacii, quod fieri facimus in castro castro de mandato nostro, et ad mag. nostro Melfie, 10000 mattuncellorum, Baczolinum prothomagistrum operis quos in Melfia, et si ibi fieri poterunt, in ipsius 4 bonos scappatores lapidum cum Venusio, necnon et quedam quantitas ferramentis eorum de Cava seu de qua- gipsi, quod similiter in Melfia instanter cumque alia terra iurisdictionis tue pro fieri volumus, neccessaria sint ad presens, predicto opere oportunos, ita quod ad tar- assignanda in eodem castro mag. Ade de dius per totum XX. diem presentis mensis Merri Gallico statuto ibidem per curiam iulii se in eodem opere cum litteris tuis nostram super faciendis mezanellis pro continentibus nomina et cognomina ipso- clausuris camerarum, que fiunt in eodem rum predictis iudici Francisco et mag. palacio, ad requisicionem ipsius:... precipi- Balzolino infallibiliter presentent, de quo mus, quatinus statim receptis presentibus constet per litteras responsales ipsorum predicta 10000 matuncellorum in Melfia, iudicis Francisci et mag. Balzolini. quibus si ibi fieri poterunt, et si ibi fieri non pote- de mercede eorum dictus iudex runt, in Venusio, et quantitatem gipsi nec- Franciscus, sicut fit aliis in opere ipso cessariam pro opere supradicto, quam a te laborantibus, providebit. et si forte magi- dictus mag. Adam duxerit requirendam, in

— 270 — Appendice documentaria

Melfia de quacumque peccunia curie Francischo unam ex turribus, que fieri nostre et in deffectu alterius peccunie debent in castro ipso, ad extaleum facien- curie de peccunia presentis generalis sub- dam et recepta ab eodem iudice vencionis in tua iurisdicione imposita, que Francischo pro extaleo huiusmodi certa est vel erit per manus tuas, fieri facias peccunie quantitate cum peccunia ipsa a decenter et bene; ita quod predicti mat- predicto opere furtive recessit predicto tuncelli sint bene cocti; et quilibet ipso- extalleo non completo:...precipimus, quarum sit longitudinis 1 pedis manualis tinus, si est ita, receptis presentibus eun- amplitudinis medii pedis manualis et gros- dem mag. Thomasium capias de persona situdinis digitorum 3; et predictum et captum ad predictum iudicem gipsum sit sic congrue factum, sicut fuerit Franciscum ad predictum opus sub dili- pro huiusmodi apere oportunum. et sta- genti custodia mittere stedeas, ut in com- tim, quod predicti mattuncelli et predic- pedibus predictum opus dicte turris, quam tum gipsum facti fuerint modo predicto, ad extalium recepit secundum conventio- eos ad expensas curie nostre faciendas per nem habitam cum eodem iudice te de predicta petunia ad predictum opus Francischo, fieri faciat et compieri. nichi- ad requisicionem dicti mag. Ade facias lominus capias bona sua retinenda tam deportari sibi pro eodem opere assignan- diu, donec per eum dictum extalium com- dos; recepturus de quantitate peccunie, pleatur. et quantitatem et qualitatem quam pro fieri faciendis eisdem mattun- bonorum ipsorum, que acceperis, nobis et cellis et gipso ac defferendis eis a locis, in magistris racionalibus magne curie nostre quibus fient, ad predictum opus te solvere celeriter per litteras tuas scribas... Dat. contingerit, ab hiis, quibus soluta fuerit, et Melfie XII. iulii. tle assignacione ipsorum a predicto mag. Adam ad tui cautelam idoneas apodixas; et significaturus magistris racionalibus etc., 1091. Lagopesole, 19 luglio 1278 in qua ex predictis terris mattuncellos Iudici Bisancio de Vigiliis magitro salis ipsos fieri feceris, et ad quam racionem Apulie fideli suo etc. Mandavimus tibi pro quolibet miliari, et quantitatem pec- satis expresse, ut lignamina necessaria pro cunie, quam proinde et pro predicto gipso opere castri Melfie illius longitudinis tam pro factura quam pro delatura ipso- amplitudinis et mensure, quibus provide- rum omnium duxeriss exolvedam. scire ret ea esse mag. Iohannes de Tullio inge- tamen te volumus, quod quodlibet miliare niarius et fidelis noster, que recipiens mattuncellorum, quos fieri mandavimus mutuo a Leone Acconzaioco precessore pro operibus nostris fortellicie Luccerie, tuo de lignaminibus, que deferri fecerat ad qui fuerunt eiusdem mensure, constite- castrum Bari, restituendis sibi per te ibi- runt curie nostre pro factura ipsius tar. dem ad tardius usque per totum mensem aur. 6... Dat. Melfie mense iulii, X. eiu- iunii proximo preteritum, mitteres cum sdem, VI. ind. iustis expensis curie ad predictum castrum Melfie sine qualibet tarditate, assignanda ibidem iudici Francisco de Melfia extalie- 1090. Melfi, 12 luglio 1278 rio et mag. Bansilino prothomagistro ope- Eidem iusticiario (Principatus) etc. ris murorum eiusdem castri. verum quia Intelleximus per iudicem Francischum de volumus, suod opus dicti castri sine mora Melfia estallerium operis palacii turrium et qualibet compleatur, et quod occasione cortine murorum, que fiunt de mandato ipsorum lignaminum totalis et integra per- nostro de novo in castro nostro Melfie, fectio ipsius operis nullatenus differatur:... quod mag. Thomasius de Cartenono habi- precipimus, quatinus statim... iuxta teno- tator Gisualdi recepit ab eodem iudice rem prioris mandati nostri tibi inde directi

— 271 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

predicta lignamina omnia, que mittere neum eiusdem fortellicie inquiri et sciri debuisti, si nondum missa sunt, vel illam mandamus, per mag. Petrum de Angicurt, partem, que ex eis mittenda est, necnon mag. Riccardum de Fogia et mag. alias trabes 15, quarum 4 sint longitudinis Bernardum, quos credimus interfuisse in cannarurn 4 videlicet earumdem et relique convencione predicta et eam plene scire, 11 quelibet ipsarum videlicet sint illius vel alteros ipsorum, qui ad presens sunt in longitudinis et mensure, quarum fuerunt opere dicte fortellicie, et te exinde per et esse debuerunt alie trabes, quas misisti eundem capitaneum per suas litteras infor- et mittere habuisti, quas emas incontinenti mari:... precipimus, quatinus predicta cum iustis expensis curie faciendis de 12000 matuncellorum, qui sint bene et pecunia curie nostre ofiicii tui assignandas studiose facti et cocti, fieri facias sine mora eidem iudici Francisco et mag. Bansilino, tam per predictos magistros quam alios ad predictum castrum Melfie sine mora magistros matuncellorum, qui sunt in transmittas; recepturus de hiis, que dederis Melfia, quos ipsi magistri tibi duxerint et assignaveris, ad tui cautelam ydoneam nominandos, quos ad tuam presenciam apodixam... Dat. aput Lacumpensilem die accersiri facias, adhibendis eisdem magi- XIX. iulii VI. ind. stris in faciendis matuncellis ipsis, ut celerius fieri possint, quorum matuncellorum quilibet sit longitudinis amplitudinis et 1092. Lagopesole, 21 luglio 1278 grossitudinis secundum predictam for- Iusticiario Basilicate etc. Quia pridem mam et modum tibi in nostra curia assi- tibi per litteras nostras mandavimus..., ut gnatum, assignanda predicto mag. Ade ad requisicionem mag. Ade de Merli pro opere dicti palacii, ut superius est Gallici statuti in Melfia pro faciendis expressutn; quibus magistris solvas ee matuncellis pro opere palacii terre Melfie exhibeas precium matuncellorum ipsorum in Melfia vel Venusio, si in Melfia fieri ad illam racionem, ad quarn facti fuerunt non possent, 10000 matuncellorum coc- dudum matuncelli pro predicto opere for- torum, quorum quilibet esset longitudinis tellicie Lucerie, qui fuerunt de predictis 1 pedis manualis amplitudinis medii pedis mensuris, per illos, qui fecerunt ipsos, et grossitudis digitorum 5 fieri faceres assi- secundum quod predictus capitaneus te gnanda eidem mag. Ade pro clausuris exinde certificaverit et informaverit, ut est camerarum, que fiunt in eodem palacio, et dictum, de quacumque fiscali pecunia et mag. Martinus, mag. Lacius et mag. etiam de pecunia presentis generalis sub- Matheus de Melfia in curia nostra presen- vencionis, que est vel erit per manus tuas; tes convenerunt cum curia nostra, facere recepturus ab eisdem magistris de hiis, que in Melfia 12000 matuncellorum, qui sint pro precio ipsorum matuncellorurn eis bene cocti et studiose facti, quorum quili- predicto modo solveris, et a predicto mag. bet sit longitudinis 1 pedis manualis Adam de assignacione predictorum amplitudinis medii pedis manualis et gros- matuncellorum ydoneam apodixam. et sic situdinis 3 digitorum, secundum formam instes aput eosdem magistros oportune et, et modum, quam et quem designatos et si expedit, inportune, quod matuncelli ipsi factos de lignis assignavimus tibi in curia bene et studiose et bene cocti fiant secun- nostra presenti, ad illam racionem videli- durn mensuras predictas et celeriter com- cet, ad quam facti fuerunt dudum matun- pleantur; rescripturus in continenti nobis celli pro opere fortellicie Lucerie secun- et magistris racionalibus etc. distincte per dum convencionem dudum inde habitam litteras tuas, ad quam racionem dudum inter curiam nostram et magistros illos, facti fuerunt pro operibus dicte fortellicie qui fecerunt matuncellos predictos, quam Lucerie similis longitudinis amplitudinis per Iohannem de Tilio iuniorem capita- et grossitudinis, secundum quod te inde

— 272 — Appendice documentaria

dictus capitaneus fortellicie Lucerie certifi- ipsorum, pro quanta quantitate empta caverit per litteras suas, ut superius est fuerint, ad quam racionern et a quibus, et expressum, et totum processum, quem totum processum tuum, quem in hiis habendum duxeris in premissis. nomina habueris, particulariter et distincte, et si vero predictorum aliorum magistrorum, lignamina ipsa non miseris et misisti ad quos per te eisdem extallerii adhiberi man- castrum ipsum lignamina, que mittere damus, sunt hec: videlicet Giulius habuisti, statim nobis et dictis magistris Ciminus, Nicolaus filius Nicolai Pignatarii racionalibus debeas intimare. Dat. apud et Petrucius filuis Iohanni Pignatarii, quos Lacumpensilem XXI. iulii VI. ind. eis adhibeas, ut est dictum, si non sunt ad alia nostra opera deputati. Dat. aput. Lacumpensilem die XXI. iulii VI. ind 1094. Lagopesole, 22 luglio 1278 Iohanni de Tilio iuniori capitaneo for- talicie Lucerie etc. Quia mag. Martinus, 1093. Lagopesole, 21 luglio 1278 mag. Lacius et mag. Matheus de Melfia Iudici Bisancio de Vigiliis magistro magistri mantuncellorum in curia nostra salis curie in Apulia etc. Quia nuper intel- presentes convenerunt cum curia nostra leximus, quod quedam vassella onerata facere in Melfia magistri mantuncellorum lignaminibus applicuerunt in portu Baroli, coctorum. Dat. aput Lacumpensulem ... precipimus, quatinus statim..., si ligna- XXII. iulii. mina, que ad castrum Melfie pro opere ipsius de mandato nostro mittere habuisti, nondum misisti et aliquam partem de ipsis 1095. Lagopesole, 30 luglio 1278 lignaminibus mittere habes, quam forte Iusticiario Terre Laboris... precipimus, non habeas, lignamina omnia defficiencia quatinus... mittas de terra Neapolis Capue pro opere ipsius castri Melfie, que sint et Averse 4 magistros, qui sciant facere ter- illius longitudinis qualitatis altitudinis et raciam seu astraeos,... ad castrum nostrum mensure, quibus esse debent, de lignami- Melfie presentandos ibi iudici Francisco de nibus ipsis delatis ad presens ad dictum Melfia extallerio operis castri Melfie pro portum Baroli statim..., de quacunque facienda terracia palacii ipsius castri; et peccunia curie, que est vel erit per manus cuilibet ipsorum magistrorum exhibeas tuas, emas et ad predictum castrum tran- pro expensis eorum io via tar. aur. 5... Dat. smittas iuxta priorum nostrarum conti- aput Lacumpensilem die penultimo iulii. nenciani litterarum tibi exinde directarum, ut omnia lignamina necessaria pro opere dicti castri in opere ipso sine mora et def- 1096.Lagopesole, 8 agosto 1278 fectu quolibet habeantur et occasione Eidem (iusticiario Basilicate) etc. Quia, lignaminum talium perfectio et comple- sicut iudex Franciscus de Melfia extallerius mentum dicti operis contra beneplacitum operis murorum palacii turrium et cortine, nostrum nullatenus differatur; sciturus pro quod fit in castro nostro Melfie, ...per suas certo, quod, si de habendis lignaminibus nobis litteras intimavit, nuper nostra sere- ipsis omnibus pro eodem opere oportunis nitas intellexit, quod subscripti magistri aliquis deffectus affuerit, deffectum ipsum muratores de Potencia laborantes in totum statim de tuo proprio per te supple- eodem opere inlicentiati ab ipsa opere ri integre faciemus; significaturus nobis et recesserunt, ... precipimus, quatinus sta- magistris racionalibus magne curie nostre tim... predictos magistros de personis per litteras tuas lignamina omnia, que pre- capiens apud Melfiam ad predictum iudi- dicto modo emeris et miseris, cum longi- cem Franciscum ad laborandum in predic- tudine altitudine qualitate et mensuris to opere sub fida et diligenti custodia

— 273 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

debeas destinare. nomina vero ipsorum 1098. Lagopesole, 15 agosto 1278 magistrorurn sunt hec: videlicet mag. Eidem (iusticiario Basilicate) etc. Quia Thomasius de Emanuel et mag. in operibus, que fieri debent in palacio Pandolfus. quos magistros sub bonis com- castri nostri Melfie, videlicet de operibus pedibus ferreis in eodem opere facias labo- gipsi mattuncellorum ciminedatum et aliis rare. Dat. ibidem (apud Lacumpensulem) operibus eiusdem palacii, que non fiunt VIII. augusti. per manus iudicis Francisci de Melfia extallerii eiusdem operis, procedi volumus iuxta provisionem et requisicionem mag. 1097. Lagopesole, 8 agosto 1278 Petri de Angicuria familiaris et fidelis Eidem (iusticiario Terre Bari). Quia nostri, ... mandamus, quatinus opera ipsa iudex Franciscus de melfia...culmini gipsi mattuncellorum ciminedarum et alia nostro intimativ, quod, cum ad presens opera, que in eodem palacio fieri debent, in eodem opere magna sit neccessaria illa videlicet, que fieri non debent nec quantitas scappatorum pro scindendis fiunt per dictum extallerium, fieri facias lapidibus pro eodem opere oportunis iuxta provisionem et designacionem pre- et, nisi providere super hoc nostra sere- dicti magistri per illos magistros, quos ipse nitas dignaretur, opus predictum non in operibus ipsis providerit deputandos. posset compleri iuxta nostrum benepla- quibus magistris ad requisicionem ipsius citum...: precipimus, quatinus... cuili- mag. Petri mercedem eorum pro illis die- bet subscriptorum scappatorum de sub- bus, quibus continuo laboraverint, de qua- scriptis terris iurisdictionis tue... preci- cumque pecunia nostra curie nostre, que pias, quod tertio post mandatum est etc., solvere debeas. et pro operibus nostrum apud Melfiam, presentaturi si ipsis iuxta provisionem ipsius mag. Petri coram predicto iudice Francisco, totaliter faciendis et complendis exhibeas debeant se conferre...; quibus per eun- de predicta pecunia pecuniam oportunam, dem iudicem Franciscum de mercede ita quod in operibus ipsis occasione pecu- laboris eorum de pecunia curie... provi- nie defectus aliquis non existat. immo sic deri volumus, prout aliis scappatori- complementum operum ipsorum accele- bus... nomina vero... sunt hec: videlicet res, quod in adveniu nostro illuc, qui erit de Caurato Maroldus scappator, in proximo dante Deo, inveniamus pala- Bernaba, Matheus filius eius et Marcus cium ipsum cum cameris ciminedis et aliis frater eius; de Terlicio Filigrisius, neccessariis operibus totaliter percomple- Laurentius et Bartholomeus de tum et in eo possimus comode et habiliter Arricarro; de Vigiliis Angelus de magi- hospitari. cautum tamen te reddimus et stro Luciano, Lucianus filius eius, attentum, quod curia nostra circa precium Fassanus et Citus Loo de magistro rerum et mercedem magishorum non Pasca et mag. Iohannes de Andria habi- fraudetur. Dat. aput Lacumpensilem XV. tator Minambani preterea, quia, sicut augusti. per litteras dicti iudicis Francisci nuper nostra serenitas intellexit, quod Marchisius de sire Pasca et mag. 1099. Lagopesole, 19 agosto 1278 Iohannes de Vigiliis muratores, labo- Iudici Bisancio de Vigiliis magistro salis rantes in predicto opere, inlicenciati ad curie in Apulia etc. Cum pro cohoperi- eodem opere recesserunt...: precipimus, mento terracie palacii castri nostri Melfie quatinus eosdem captos... ad laboran- subscripta lignamina et clovii necessaria dum in predicto opere... debeas desti- reputentur, videlicet trabos de abiete 50, nare... Dat. apud Lacumpensilem die quelibet longitudinis cannarum 3_, lattoni VIII. augusti. de abiete 50 pro faciendis chabronibus,

— 274 — Appendice documentaria

tabule de symia 40 pro faciendis profili- menta bona et de bonis lapidibus iuxta bus, et clavorum de ferro 10000:... preci- pacta et convenciones habita inde inter pimus, quatinus.., lignamina ipsa emas et curiam nostram et te, ita quod in opere clovos ipsos fieri facias iuxta provisionem ipsarum turrium iuxta votum nostrum et designacionem mag. Petri de Angicurt... bene et efficaciter procedatur et ex diligen- meliori foro, quo pro curia nostra emi ti processu in opere ipso deinceps habendo poterunt...; et ipsa lignamina et clavos ad culpam et negligenciam redimas hucusque predictum castrum Melfie... facias depor- commissam et ex celeri perfectione ipsius tari, assignanda ibidem predicto mag. nostris inde beneplacitis satisfiat... Dat. Petro vel ordinato suo pro cohoperimento apud Lacumpensulem XIX. augusti. terracie supradicte; ita tamen quod dictus mag. Petrus exinde computurn ponere nostre curie teneatur;... et quantitatem 1102. Lagopesole, 19 agosto 1278 totam pecunie, quam proinde solveris, Mag. Petro de Angicuria preposito nobis et magistris racionalibus magne operum suorum etc. Licet iusticiarius nostre curie per litteras tuas scribas. Dat. Basilicate, per quem pecuniam pro nostris aput Lacumpensilern die XIX. augusti. operibus mandavimus ministrari, asserens, se pecuniam nostre curie non habere, pecuniam ipsam pro ipsis operibus exhi- 1101. Lagopesole, 19 agosto 1278 bere non possit, volumus tamen et distric- Iudici Francisco de Melfia etc. Quia te precipimus, quatinus statim...opera intelleximus, quod in opere turrim castri ipsa tractes ac intendi et procedi continue Melfie, que per te ad extalium pra parte in eisdem facias, prout tibi per nostram curie nostre fiunt, tepide et remisse proce- excellenciam est iniunctum. nos enim sta- ditur et quod in eo pauci immo quasi nulli tim pecuniam sufficicentem pro huiu- magistri laborant contra beneplaciti nostri smodi operibus faciemus ministrari per votum, mirantes inde non modicum et iusticiarium supradictum, qui pecuniam contra te moti quam plurimum nec indi- in magna quantitate est protinus habitu- gne: ... mandamus quatinus sic ordines et rus. Dat. apud Lacumpensulem XVIIII. facias, quod exnunc inantea et usque ad augusti. festum Omnium Sanctorum primo ventu- re VII. ind, quolibet die laboratorio depu- tentur et sint in opere 4 turrium ipsarum 1103. Lagopesole 24 agosto 1278 magistri fabricatores 24, incisores lapidum Eidem (iusticiario Basilicate) etc. Licet in numero sufficienti attento numero mandaverimus tibi pridem per alias ipsorum magistrorum fabricatorum et nostras litteras), ut opera gipsi mattuncel- manipuli 120, ita quod in qualibet ipsa- lorum ciminedarum et alia opera, que rum 4 turrim sint magistri fabricatores 6, fiuntin castro Melfie, illa videlicet, que manipuli 30 et incisores lapidum in fieri non debent nec fiunt per iudicem numero oportuno; quod si forte omnes Franciscum de Melfia extallerium operis, ipsi magistri fabricatores manipuli et inci- quod de mandato nostro fit in castro sores in ipsis 4 turribus comode laborare Melfie, fieri faceres iuxta provisionem et non possent, quod superlfui essent et ex designationem mag. Petri de Angicuria superfluitate ipsoruom unus impediat familiaris et fidelis nostri de pecunia curie alium in laborando, omnes ipsi laborent in nostre, que esset vel futura esset per manus 6 turribus, ita quod sint in qualibet ipsa- tuas, volumus tamen, ut statuas aliquem rum o turrium magistri fabricatores 4 et loco tui, de quo tanquam de te ipso confi- manipuli et incisores in numero oportuno. das, qui pecuniam necessariam pro predic- in reliquis vero turribus fieri facias funda- tis operibus mattuncellorum ciminedarum

— 275 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

et ailis operibus et illis videlicet, que fieri et mandamus tibi..., ut pecuniam, qua non debent nec fiunt per predictum iudi- mautoritate aliorum mandatorum nostro- cem Franciscum, exhibendam sibi per te rum exhibere teneris iudici Francisco de expendat cum plena notitia et conscientia Melfia pro extaleo operum, que in castro castellani Melfie et mag. Bancolini prepo- Melfie pro parte nostre curie fieri facit, siti operis supradicti, quod nichil expendat eidem iudici Francisco exhibeas sine mora, vel solvat sine plena noticia et conscientia ut in presenti estate opera ipsa fiant et predictorum castellani et Bancolini, quia occasione defectus pecunie nullatenus totum id, quod predictus statuendus retardentur. Dat. apud Lacumpensulem expenderet sine plena noticia et conscien- XXIIIII. augusti. tia predictorum, in tuo volumus raciocinio non admitti, forma nichilominus predictorum mandatorum nostrorum in omni- 1105.Lagopesole 27 agosto 1278 bus observata. Dat. apud Lacumpensilem I. Eidem iusticiario (Basilicate). Cum, XXIIII. augusti. sicut aceepimus ex relacione iudicis Francisci de Melfia extallerii operis castri nostri Melfie..., mag, Boamundus scappa- 1104. Lagopesole 24 agosto 1278 tor, filius eius Laurentius et Robbertus Eidem iusticiario (Basilicate) etc. Pridem gener notarii Iohannis de s. Felice, tibi litteras maiestatis nostre direximus in Pandulfus et Thomas de Potentia, hac forma: verum quia, sicut idem mag. Philippus de Achierontia fabricatores, licet petrus, qui apud Melfiam pro predictis gagia eorum eis integraliter solverentur, ab serviciis coommorat nostre nuper celsitu- ipso opere latenter recesserint, licentia non dini per suas litteras intimavit, tu nullam petita:... mandamus, quatinus... predictos pro predictis operibus gipsi matuncello- magistros capere et sub bonis compedibus rum cimenedarum et aliis operibus eiu- ad predictum castrum studeas sdem palacii necnon magistri in ipsis ope- destinare...si vero super hoc se racionabili- ribus deputanis per ipsum mag. Petrum ter excusare voluerint, postquam in ipso pro mercede eorurn exhibere pecuniam castro fuerint, eos audiri faciemus libenter curavisti in operum ipsorum dilacionem et et mandabimus ibi exinde sciri clarius nostrum preiudicium et iacturam, quocir- veritatem. Dat. apud Lacumpensulem ca...precipimus, quatinus XXVII. augusti. incontinenti...pro celeri complemento I. Similes facte sunt iusticiario Terre ipsorum operum, quod multum residet Bari de capiendis mag. Madio et iacobo de cordi nostro, pecuniam oportunam iuxta Trano et Sivestro Petrarolo et Marckisio de provisionem ipsius mag. Petri necnon Vigiliis incisoribus lapidum...Dat. ut mercedem magistris deputandis per ipsum supra. in operibus ipsis ad requisicionem ipsius de quacumque pecunia curie nostre et eciam de pecunia presentis generalis sub- 1106. lAgopesole, 27 agosto 1278 vencionis iuxta tenorem prescripti manda- Iusticiario Basilicate erc. Quia iudex ti nostri exhibere et ministrare procures, ut Franciscus de Melfia extallerius operis ipsa opera in adventu nostro, qui erit in castri Melfie super faciendo et complendo brevi apud Melfiam Deo duce, inveniamus opere ipso secundum convenciones et decenter et comode percompleta; quod, si pacta inter curiam nostram inter curiam nunc, cum tempus ad laborandum est nostram et eum habita et iuxta nostre aptum, opera ipsa non fierent, non pos- beneplacitum voluntatis diligenter et solli- sent in hyeme, que iam instat, per tui cite, sicut debuit, non processit, immo negligentiam percompleri. volumus eciam pocius in opere ipso faciendo et compien-

— 276 — Appendice documentaria

do negligenciam et defectum commisit, curie nostre, que est vel erit per manus quem ob ipsius culpam et dolum in curia tuas, sive dev pecunia presentis generalis nostra mandavimus arrestari:... precipi- subvencionis sive de quibuscumque resi- mus, quatinus statim... capias pro parte duis vel undecumque, mense quolibet curie omnia bona sua mobilia et immobi- usque ad complementum et perfeccionem lia seseque rnovencia; capias nichlominus dictorum operum pro expensis ipsorum fideiussores suos et bona singula eorum- operum unc. aur. 50...,quas sufficientes dem, nostre nichilominus curie reservata pro expensis huiusmodi arbitramur, et exacione pene, in qam exacione pene, in ultra, si plus et quantum sibi fuerit opar- quam ex fraude et dolo per eum in hiis tunum; ita quod occasione peccunie in commissis incidisse manifeste videtur, et celeri complemento et perfeccione dicto- toto defectu et dampno, quod ob culpam rum operum non interveniat tarditas ali- et negligenciam suam in opere ipso existit, qua vel defectus; ad quorum similiter quod super dorso eorum et de propria requisicionem exhibeas et deputes conti- ipsorum substancia volumus nostre curie nue in operibus ipsis de terris iurisdictio- inremissibiliter resarciri tu tamen, ne in nis tue die quolibet rnagistros fabricatores opere ipso aliquis defectus emargat, de 24 manipulos 120 scappatores lapidum 16 quacumque pecunia curie nostre, que et incisores lapidam 12 sufficientes et ydo- undunque est vel erit per manus tuas, neos necnon et animalia cum ductoribus opus ipsum totaliter facias percompleri; in eorum sufficiencia pro deferendis calce quo sic cum omni instancia et diligencia arena lapidibus terra et aliis oportunis; qui laborari facias et intendi et eam curam sol- omnes magistri et alii cum ipsis animali- licitudinem et studium adhibeas et facias bus ab ipsis operibus non discedant, set adhiberi, quod celeriter et in brevi opus diligenter et sollicite sine intermissione ipsum bene et efficatiter compleatur iuxta intedant iuxta provisionem et designacio- beneplaciti nostri votum. Dat. aput nem predicti Iohannis ad requisicionem Lacumpensilem die XXVII. augusti. suam et dicti expensoris in ipsis operibus percomplendis. quibus statuas et facias exhiberi per expensorem eundem de pre- 1107. Lagopesole, 28 agosto 1278 dicta pecunia mercedem eorum ad racio- Iusticiario Basilicate... Cum opera nem subscriptam, ad quam solvuntur alii omnia castri nostri Melfie, que iudex magistri manipuli et homines cum anima- Franciscus de terra ipsa ad extalium fieri libus in aliis nostris aperibus laborantes; facere debuit, velimus instanter cum omni videlicet cuilibet magistro fabricatori inci- studio et sollicitudine absque alicuius sori lapidum et scappatori gr. aur. 15, cui- more dispendio seu negligentia vel defectu libet manipulo gr. aur. 7, cuilibet homini fieri et compleri iuxta provisionem et desi- habenti 2 asinos gr. 15, et cuilibet homini gnacionem Iohannis Barbe vallecti familia- habenti 1 asinum tantum gr. aur. 11...per ris et fidelis nostri, qui est inde ad plenum diem, pro illis videlicet diebus tantum, per nostram excellantiam informatus, quibus continue in operibus ipsis erunt. quem prepositum ipsorum operum duxi- expensas vero omnes faciendas per expen- mus statuendum:... precipimus, quatinus sorem predictum, quas sub periculo tuo in continenti... statuas aliquem sufficien- per eum fieri volumus, ita quod de hiis tem fidelem et ydoneum expensorem ipso- tenearis plenarn et debitam ponere nostre rum operum loco tui, de quo tamquam de curie racionem et de omni defectu, si quis te ipso plene confidas, cum tibi et non ei in hiis affuerit, satisfacere et plenarie de ipsius insufficiencia incumbamus, cni respondere, dictus expensor facere debet ad reguisicionem suam et dicti Iohannis ad requisicionem et iuxta provisionem et Barbe exihibeas de quacumque pecunia cum plena noticia et consciencia predicti

— 277 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

Iohannis; ita quod nichil de omnibus et logie, que fieri debet ibi, fieri facias de singulis expensis ipsis et aliis negocium arboribus castanearum silvestrium tantum ipsum contingentibus conscienciam suam non fructiferarum existentium in perti- lateat, set plene sciat et videat ai oculum et nenciis dicte terre Melfie et Rapolle et ad intellectum omnia et singula, que expen- predictum castrum deferri, ponendas in dentur pro operibus supradictis. et fiant cohopertura ipsa per aliquos bonos fideles dp hiis omnibus duo quaterni consimiles et exportos magistros, per quos celeriter et continentes seriatim particulariter et diligenter negocium ipsum fiat, nulla in distincte, quicquid pro ipsis operibus hiis fraude et negligencia committenda; expendetur de die in diem. pro quad re vel faciens de predicta pecunia curie nostre servicio et quibus solvetur, et ad quam tam pro incidendis dictis arboribus secan- rationem; unus videlicet per eundem dis et parandis ipsi scandalis quam defe- expensorem, qui sigilletur sigillo ipsius rendis calvandis et ponendis ipsis in dicta Iohannis tue racionis tempore producen- cohopertura expensas quaslibet oportunas; dus et alius per eundem Iohannem, qui apodixas ydoneas de hiis, que dederis, sigilletur sigillo expensoris ipsius produ- recepturus et significaturus nobis et magi- cendus per eundem Iohannem eodem stris racionalibus etc. per litteras tuas tempore racionis, ut debita collacio fieri nomen et cognomen dicti expensoris per valeat de utroque, cum, si dictus expensor te statuendi et quantitatem pecunie, quam preter plenam noticiam et conscienciam sibi assignaveris mense quolibel, necnon et dicti Iohannis aliquid expenderet pro ope- sepe sepius, quam bene et sollicite in dictis ribus ipsis, nolumus exnunc in tuo racioci- operibus procedetur. volumus preterea et nio computari, et nichilominus de omni- mandamus, ut cuilibet homini habenti 2 bus et singulis expensis huiusmodi reci- asinos exhiberi facias per diem gr. aur. 15 piantur per expensorem eundem pro parte et, si hominem habentem 2 asinos non tua ydonee apodixe et cautele alie oportu- poteris invenire, homini habenti asinum 1 ne in forma puplica, in quibus apponatur tantum gr. aur. 8 per diem facias exhiberi; sigillum dicti Iohannis, simul cum quater- multum enim dapnificaretur curia nostra, nis in tuo raciocinio assignande. et ecce, si homini habenti asinum 1 tantum gr. quod predicto Iohanni per litteras nostras aur. 11 exhiberentur per diem. preterea iniungimus, ut circa celere complemen- mandamus tibi, ut pro opere fossati seu tum dictorum operum cum omni festi- fundamenti eiusdem castri Melfie mani- nancia sollicitudine et diligencia qualibet pulos 40 facias invenire, quibus pro mer- insistendo predicta omnia simul cum pre- cede eorum ad predictam racionem de gr. dicto expensore modo predicto diligenter aur. 7 per diem de predicta pecunia simili- et fideliter exequatur. tu vero, sicut ter facias exhibere; quos manipulos 40 in unquam celsitudini nostre placere deside- predicto opere fossati seu fundamenti ras et incurrere dubitas... iracundie nostre facias laborare. Dat. apud Lacumpensilem motus, sic celeriter efficaciter et prudenter die XXVIII. augusti. acceleres complementum operum ipsorum, quod, ultra quam possimus scribere, residet cordi nostro, ut votis nostris exinde 1108. Lagopesole, 28 agosto 1278 tuo studio laudabiliter satisfiat et tu exinde Iohanni Barbe vallecto. Cum celkere merito gratis effctibus operum commen- complementum operis castri nostri Melfie, dandus occurras...mandamus tibi prete- quod fiebat ad extaleum per iudicem rea... quod ad requisicionem et iuxta pro- Franciscum de terra ipsa, ultra quam pos- visionem dicti prothomagistri operum simus scribere, resideat cordi nostro, te lignaminum palacii nostri ipsius castri ...prepositum ipsorum operum duximus scandolas sulficientes pro cohopertura statuendum...mandantes, quatinus incon-

— 278 — Appendice documentaria

tenti ad castrum ipsum te personaliter sicut aliis manipulis in opere ipso laboran- conferas in arta persecutione omnimod(o) tibus, satisfiet. Dat. aput Lacumpensilem ipsorum operum cum omni studio... fer- mense setembris, II. eiusdem, VII. ind. venter intendas et intendi facias, prout es II. Iusticiario Principatus...precipimus, inde per nostram excellentiam informatus; quatinus... magistros muratores...14 ad plene videns et sciens ad oculum et intel- castrum nostrum Melfie mittere debeas, lectum omnia et singula, que expendentur presentandos ibidem Iohanni Barbe...ad pro operibus ipsis per expensores ipsorum tardius usque ad proximo futurum festum operum statuendos instanter per... iusticia- nativitatis beate Marie presentis mensis rium Basilicate, cui exinde nostras litter septembris... predictis enim magistris... de destinamus, ita quod nichil penitus de mercede eorum per expensorem dicti ope- expensis ipsis et aliis omnibus et singulis ris sicut aliis magistris...satisfiet... Dat. negocium ipsum tangentibus conscien- aput Lacumpensilem 1278, die II. II. sep- ciam tuam lateat... expensori autem pre- tembris, VII. ind. dicto... per dictum iusticiarium exhiberi mandamus mense quolibet pro expensis ipsorum operum unc. aur. 50... et ultra, si 1110. Lagopesole, 6 settembre 1278 plus et quantum fuerit oportunum; et Iusticiario Basilicate. [1] Per litteras quod exhibeat etiam die quolibet pro ope- tuas... accepimus, te incepisse iam facere ribus ipsis magistros fabricatores 24 et fieri calcarias calcis, quas per te pro opere manipulos 120, scappatores lapidum 16 et castri nostri Melfie fieri mandavimus, incisores lapidum 12, necnon et animalia quod cito erunt complete et cum tibi cum eorum ductoribus necessaria pro mandaverimus, ut totam calcem huiusmo- deferendis calce lapidibus arena terra et di Iohanni Barbe preposito ipsius operis aliis oportunis, quibus mercedem eorum valleto familiariet fideli nostro faceres assi- per eundem expensorem exhiberi manda- gnari, ipse Iohannes dicit, ut scripsisti, se mus ad racionem subscriptam. Dat. apud nolle calcemm ipsam recipere nec tibi inde Lacumpemsulem XXVIII. augusti. nec commissariis tuis facere aliquam apodixam: super quo tibi duximus taliter respondendum, quod ecce eidem 1109. Lagopesole, 2 settembre 1278 Iohanni... iniungimus, ut tam ipse quam I. Iusticiario Basilicate. ...precipimus, expensor per te in eodem opere statuendus quatinus... tot manipulas.. . ad castrum calcem ipsam ...recipere debeant, in opere nostrum Melfie mittere debeas, ...quot... ipso, sicut expediens fuerit, converten- necessarii pro eodem opere fuerint... qui dam... mandantes, quatinus calcem huiu- manipuli coram Iohanne Barba valleto et smodi eis pro opere ipso assignes..., tu familiare nostro preposito ipsius operis... vero super facienda fieri calce ipsa sic se presentent... mandamus etiam tibi..., instes..., quod de calce huiusmodi in opere quod... fieri facias... pro predicto opere ipso ad sufficienciam habeatur et in opere quinque calcarias bonas de calce, ubi eas ipso, circa cuius celere complementum iudex Franciscus de Melfia fieri facere ardenter et summopere intendas...-prout incepit; et si calcarie ipse non sufficerent, habes tam per litteras quam oretenus a facias fieri...calcarias alias sufficientes, ex nostra celsitudine expressius in mandatis, quibus habeatur de calce in sufficienti et et prout illud scis nostro satis desiderio neccessaria quantitate ad laborandum con- residere-, occasione calcis aut quorumque tinue in predicto opere cum magistris aliorum neccessariorum defectus aliquis fabricatorisbus 24 et manipulis oportu- non existat. [2] super eo autem, quod scri- nis...predictis enim manipulis...de merce- psisti..., quod magistri fabricatoribus scap- de eorum per expensorem dicti operis, patoribus et incisoribus lapidum manipu-

— 279 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

lis et someriis cum ductoribus eorum pre- litteras significare procures. [2] preterea, dicti operis satisfaciendum est de mercede quia mandavimus tibi per alias litteras eorum a die lune XXIX. mensis augusti nostras, ut fieri faceres clovorum de ferro proximo preteriti, quo die iudex 10000 pro clavandis lignaminibus terracie Franciscus olim extallerius ipsius operis, castri nostri Melfie et mitteres ad predic- extitit, usque ad diem Veneris II... presen- tum castrum assignanda mag, Petro de tis... septembris, quo die lohannes Barba Angicurt vel ordinato suo in castro predic- predictus incepit in eodem opere nostro to, ... precipimus, quatinus predictos clo- nomine facere laborare, et idem Iohannes vos iuxta predicti mandati nostri tenorem mercedem ipsorum non vult in quaternis ad predictum castrum mittere non postpo- expensarum eiusdem operis facere annota- nas, assignandos ibidem mag. Petro pre- re pro quatuor diebus, quibus in opere dicto, si clovos ipsos non misisti. Dat. ibi- ipso non fuit: ecce quod mag. Bansolino dem (apud Lacumpensilem) die XIX. sep- prothomagistro ipsius operis... iniungi- tembris. mus, quod nomina et cognomina ipsorum magistrorum... manipulorum et numerum someriorum cum eorum ductoribus, et si 1112. Lagopesole, 20 settembre 1278 satisfaciendum est eis pro eisdem diebus, I. Iohanni Berbe et expensori operis an non, et ad quam racionem satisfacien- castri Melfie. Scire vos volumus, dum est cuilibet eorundem pro mercede quod...iusticiario Capitinate...precipimus, ipsorum, nobis... scribat; quibus litteris ut incontinenti inveniat aput Luceriam et suis habitis, iniungemus, quod fuerit mittat aput Melfiam presentandos vobis iniungendum. Dat. apud Lacumpensilem ad tardius usque per totum... XXV. pre- die VI. septembris VII. ind. sentis mensis, quo die ibi esse proponi- mus..., manipulos Saracenos 100..., asinos 100...cum apparetibus eorum et personis 1111. Lagopesole, 19 settembre 1278 50...non gargionibus neque senibus: quo- Iudici Bisancio de Vigiliis magistro salis circa ... precipimus, quatinus in opere curie in Apulia etc. [1]... precipimus, qua- ipsius castri...sollicite intendatis... et huiu- tinus emas in continenti pro opere castri smodi manipulis mercedem eorum et loe- Melfie trabes de abiete 150 pro faciendis rium sumeriorum ipsorum ductoribus chabronibus in opere logie predicti castri, eorum... ad eandem racionem, ad quam quamlibet videlicet ipsarum longitudinis exhibentur per iudicem Angelum de cannarum 3 et crossitudinis medii pedis, Vincencio de Fogia et socium expensores meliori loro, quo pro, curia nostra emi operum fortellicie castri nostri poterunt et haberi, de pecunia curie nostre Lucerie,...debeatis exhibere... Dat. aput officii tui, que est vel erit per manus Lacumpensilem die XX, septembris. tuas,et trabes ipsas ad predictum castrum II. Eidem (iusticiario Capitinate). Dat. Melfie cum iustis et neccessariis expensis apud Lacumpensilem die XX, septembris. curie de predicta pecunia faciendis facias deportari, assignandas ibidem mag. Riccardo de Verberia pro logia supradicta; 1113. Lagopesole, 22 settembre 1278 recepturus de hiis, que pro precio et dela- Iohanni Barbe et expensori operis castri tura ipsarum trabium solveris, ab hiis, qui- Melfie, [1] Quia intelleximus per litteras bus soluta fuerint, et de ipsorum assigna- tuas, Iohanne Barbe, quod non habetis cione ab eodem mag. Riccardo ydoneas calcem, unde possitis in opere dicti castri apodixas. et quantitatem totam pecunie, plenarie laborare, mirantes inde et moti quam proinde solveris, nobis et magistris contra vos non modicum,... mandamus, racionalibus magne curie nostre per tuas quatinus aput coscumque et ubicumque

— 280 — Appendice documentaria

calcem invenire poteritis in terra Melfie, fecisse diceris occasione, quod tibi non quod diligenter inquiratis, pro parte curie constabat de representatione ipsorum, nostre capiatis et captam in opere predicto ...restituas...Dat. Melfie die ultimo sep- convertatis. nos enim precium pro calce, tembris. quam capi facietis, per iusticiarium [Basilicate] solvi integre faciemus. et significetis nobis et predicta iusticiario, quam 1116. Melfi, 1 ottobre 1278 quantitatem propterea ceperitis, particula- I.Eidem iusticiario (Terre Labo- riter et distincte. [2] et quia significastis ris)...precipimus, quatinus... subscriptis etiam, quod calcarie facte in Melfia pro magistris de iurisdictione tua, videlicet opere castri predicti non bene sufficiunt Iohanni de Amodeo, Martutio socio eius pro continuo labore ipsius castri, volumus et sex aliis magistris muratoribus de et mandamus vobis, quod ultra ipsas, quas Aversa, Sergio Felici et tribus sociis eius de fieri facitis ad presens, tantas alias calcarias Neapoli...mandantes... quod ad opus castri fieri faciatis, quod possitis in opere ipso nostri Melfie ad laborandum ibidem se continue facere laborari, ita quod occasio- conferant...,ita quod per totum diem ne calcis in labore ipso defectus aliquis X...octubris in opere ipso... sint presen- non emergat. et si precium eisdem solvi tes..., ipsos...transmittas instanter... Dat. non feceris, faciemus eis restitui calcem Melfie I. octubris VII. ind. pro calce. Dat. aput ibidem II. Iusticiario Principatus..., precipi- (Lacumpensilem) XXII. (septembris). mus, quatinus...subscriptis magistris de iurisdictione tua, videlicet mag. Ricardo, mag. Bruno, mag. Iacobo de Carsilla, 1114. Melfi, 26 settembre 1278 mag. Andree, mag. Thomasio de Iusualdo Iudici Bisancio de Vigiiiis magistro salis de Aquaputida, mag. Nicolao, mag. curie in Apulia. ...precipimus, quatinus... Synibaldo, mag. Benevenuto et mag. emas... trabes 136, quarum quelibet sit Rogerio de Bosso de Frequento... etc. ut longitudinis cannarum 3 et grossitudinis supra, ita quod per totum VIII...octubris dimidii pedis manualis, cuius mensure etc...ut supra. Dat. ut supra (Melfie I. fuerunt alie trabes, quas... emisti et ad octubris VII. ind.) castrum nostrum Melfie destinasti, et trabes ipsas mittas ad predictum castrum Melfie assignandas mag. Riccardo preposi- 1117. Melfi, 1 ottobre 1278 to aperum lignaminum eiusdem castri ad Iudici Bisancio magistro salis curie in opus operum predictorum..., ita tamen, Apulia. ...precipimus, quatinus... emas quod longitudo cuiuslibet ipsarum tra- tabulas de simia 500 et fieri facias et emas bium cannas 3 aliquatinus non excedat. clovorum de terna, quorum quiilibet sit Dat. Melfie die XXVI. septembris. longitudinis digitorum 3.4000...et tabulas et clovos ipsos mittas ad opus castri nostri Melfie..., assignandos mag. Riccardo pre- 1115. Melfi, 30 settembre 1278 posito marraminum ipsius operis... et si Iusticiario Terre Laboris. Sciat fidelitas clovas ipsos factos inveneris, ipsos sic fac- tua, quod Leonardus Biscontus, Iacobus tos emas et mittas, ut brevius habeantur. de Constancia et Nicolaus Romanus magi- Dat. Melfie die I. octubris. stri muratores de Aversa ... presentaverunt se in opere castri nostri Melfie XXII... augusti VI. ind...et ab ipso die in opere 1119. Melfi, 7 ottobre 1278 ipso et laborant. propter quod...precipi- Riccardo militi et Leoni Muto de Lu- mus, quatinus bina eorum, que...arrestari ceria Saracenorum etc...precipimus, quati-

— 281 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

nus... eligatis in Luceria manipulos 50... intellectum sciat et vedeat, et videat etiam necnon asinos 50... cum conductoribus et plene sciat, quot et qui magistri murato- eorum 50... et ipsos...mittatis apud res, scappatores, incisores lapidum, mani- Melfiam, presentandos coram Iohanne puli, carpenterii, homines habeant anima- Barba vallecto nostro et sociis expensori- lia et queque ale persone die quolibet bus operum castri Melfie, per ipsos... in laboraveint et deputate fuerint in opere predictis operibus deputandos, ita quod dicti castri, et res singuals, que ementur per totum diem dominicum VIIII...octu- pro operibus ipsis, a quibus, ad quam bris coram predictis expensoribus... se pre- racionem, pro quanta pecunie quantitate, sentent. et si aliqui de conductoribus ipsis ita guod de hiis omnibus nichil conscien- vellent ducere duos asinos..., placent ciam suam lateat: ...mandamus, quatinus nobis, dummodo sint asini 50, ut superius omnia, que necessaria et oportuna fuerint est expressum. Dat. Melfie VII. ind. pro operibus ipsis, ipso castellano presente vidente et sciente facere debeatis..., nichilominus volumus, quod dictus castellanus 1120. Melfi, 7 ottobre 1278 redigi faciat in quaterno suo totam quanti- Iudici Bisancio de Vigiliis magistro salis tatem pecunie, quam iusticiarius Basilicate curie in Apulia...precimus, quatinus...emas vobis exhibuit pro expensis faciendis in ...de ferro de Mallbacta decenas 60 et fer- opere dicti castri... Dat. Melfie XV. octu- rum ipsum...mittas ad castrum nostrum bris. Melfie assignandum mag. Riccardo preposito marraminum operis ipsius castri, per eum, sicut expediens fuerit, in dicto opere 1122. Manfredonia, 24 ottobre 1278 convertendum... Dat. Melfie die VII. Iusticiario Basilicate etc. Cum subscrip- octubris. tos vallectos familiares et fideles nostros in opere castri nostri Melfie ad subscripta servicia nostra deputaverit celsitudo, videlicet 1121. Melfi, 15 ottobre 1278 Iohannem Barbam prepostum et super Iohanni Barbe svallecto et familiari, videndis et sciendis omnibus et singulis mag. Riccardo de Berber(ia) prothomagi- expensis ipsius operis, sicut te alias nostre stro operis lignaminum castri Melfie, et super opere ipsius castri tibi transmisse lit- expensori operum eiusdem castri... Cum tere; docuerunt, et Guilielmum de Antelmum de Montiliis militem... castella- Limogia, Guilielmum de Leone or num castri Melfie...duxerimus statuendum Iohannem de Bulione, Martinum et velimus, ut de tota pecunia, que expen- Bulicannum, Guilielmum de Cocigres et detur pro expensis singulis omnium ope- Iohannem de Aprucio super sollicitandis rum, que fiunt in castri ipso..., plenam et stimulandis magistris manipulis et per- noticiam et conscienciam habeat, et sicut sonis singulis in eodem opere laboranti- et quando pecunia ipsa solvetur singulis bus, quod non vacent set continue bene et magistris muratoribus, scappatoribus et diligenter in opere ipso laborent, ...man- incisoribus lapidum, manipulis, ductori- damus, quatinus eisdem vallectis a XVI. bus animalium, magistris lignaminum et presentis mensis octubris huius VII. ind, sicut et quando pecunia ipsa solvetur sin- usque nunc et inantea, donec continue in gulis magistris muratoribus, scappatoribus serviciis ipsis erunt, mense quolibet de ed incisoribus et incisoribus lapidum, quacumque fiscali pecunia, que est vel erit manipulis, ductoribus animalium, magi- per manus tuas, et in defectu alterius stris lignaminum et quiscumque aliis per- pecunie curie de pecunia presentis genera- sonis, pro quibuscumque rebus et serviciis lis subvencionis in tua iurisdictione impo- necessariis pro operibus ipsis ad oculum et site gagia eis per curiam nostram statuta

— 282 — Appendice documentaria

ad racionem subscriptam debeas exhibere: per nostram excellenciam plenius informa- videlicet predicto Iohanni Barbe pro se tus,... precipimus, quatinus iuxta ordina- garcione uno et equis duobus, si ipsum tionem nostram, quam sibi in scriptis dari garcionem et equos duos habeat, ad racio- fecimus et prout est eciam per nostram nem de tar. 2 per diem, predictis excellenciam plene instructus. in ipso Guilielmo de Leone et Guilielmode opere procedatis...Dat Baroli XXVIII. Limogia pro personis eorum duobus gar- octubris VII. ind. cionibus et tribus equis, si ipsos garciones et tres equos habeant, ad racionem de tar. 1 pro quolibet eorum, Iohanni Buliano, 1124. Trani, 20 novembre 1278 qui cum Iacobo Lonbardo vallecto nostro I. Iohanni Barbe preposito et supera- non existente in opere ipso debet habere stanti et expensoribus operis castri Melfie. garciones duos et equos tres, si idem Ecce quod ad vos ad opus castri nostri Iohannes Bulbonus habeat garcionem Melfie mitti mandamus per iusticiarium unum, quia dictus Iacobus morans in ser- Terre Bari de Trano Vigiliis et Botonto viciis debeat habere equos duos et alium magistros scappatores lapidum 12, quos gaecionem unum, necnon predictis retineatis in opere castri Melfie et faciatis Martino Bulicanno, Guilielmo Gocigres et eos in eodem opere continue laborare; Iohanni de Aprucio, si quilibet ipsorum exhibentes eis mercedem..., usque per habeat garcionem unum et equm unum, totum mensem februarii nuper venturum ad racionem de tar, 1 pro quolibet ipso- ad racionem de gr. aur. 12, eo quod dies rum Iohannis Bulioni, Martini Bulicani, laboris parvi sunt, et extunc inantea ad Guilielmi de Gocigros et Iohannis de racionem de gr, aur, 15...per diem pro Aprucio per diem ponderis generalis; quolibet eorundem... Dat. Trani die XX. recepturus de hiis, que dederis, ad tui cau- novembris. telam ydoneas apodixas. et si forte vallecti II. Eidem iusticiario (Terre Bari). Dat. ipsi vel aliquis eorum in opere ipso conti- Trani XX. (novembris) VII. ind. nue non fuerit, quod caute et diligenter inquiras et scias, in solucione, quam eis feceris, deducas illis, qui in eo non conti- 1125. Trani, 15 dicembre 1278 nue fuerint, eorum gagia ad racionem pre- Eidem iusticiario (Balilicate). Cum sub- dictam pro illis diebus, qui continue non scriptos quatuor vallectos Provinciales in fuerint in opere supradicto, et id pro curia comitiva Antelmi de Montiliis militis nostra retineas; et huiusmodi defectum castellani castri nostri Melfie duxerimus eorum, et quid et quantum quilibet ipso- deputandos, quos secum in castro ipso rum deduxeris et pro curia nostra retinue- retineat,...eos superastantes ordinet in operis, pro quot et quibus diebus et quantita- ribus nostris, que in eodem castro Melfie tem pecunie, quam cuilibet ipsorum pro construuntur; quibus eorum gagia ad sub- huiusmodi gagiis ipsorum solveris, et pro scriptam racionem et pro subscripto quo tempore celsitudini nostre et magistris numero equorum providimus exhibenda: racionalibus etc. per litteras tuas vice qua- videlicet quod singuli eorum duo habeant libet studeas intimare. Dat. aput equos tres, inter quos sit unus somerius, et Manfridoniam die XXIIII. octubris. garziones duos, et recipiant pro gagiis eorum mense quolibet unc, aur, 3...nomina vero vallectorum ipsorum sunt hec: 1123. Barletta 28 ottobre 1278 videlicet Frisolus de Corda, Guilielmus Expensoribusopen castri Melfi. Cum Seniketus et Guilielmus Alfantus et mag. Banzolinus prepositus operis castri Guilielmus Curtus. Dat. Lucerie XV. nostri Melfie sit de processu ipsius operis decembris.

— 283 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

1126. Lucera, 17 dicembre 1278 predicti per vias, unde habiliter currus Expensoribus operis castri Melfie. Cum transire valeant, ad predictum castrum mandemus... iusticiarioBasilicate..., quod Melfie cum commoditate portentur; per ad requisicionem Antelmi de Montellis vias autem, unde transire currus ipsi non militis castellani castri Melfie, Iohannis possunt, cum sumeriis ad hoc deputatis Barbe vallecti credencerii et mag. Ban- lapides et cantones huiusmodi facias sine zolini prothomagistri operis castri predicti, rnora deferri, [2] ad aliud capitulum con- inveniat et assignet eis in opere ipso... pro tinens, quod pro operibus dicti castri est faciendo atractu pro eodem opere scappa- non modica calcis quantitas oportuna, tores lapidum 20, incisores lapidum 20 et pro qua facienda et coquenda in calcariis asinos...30 cum ductoribus eorum...: pre- maximam quantitatem lignorum haberi cipimus, quatinus predicti scappatoribus oportet, in qua, si deferetur a nemore, et incisoribus lapidum...mercedem eorum maximas expensas curia nostra subiret, ad racionem de gr. aur, 12 per diem pro cum vix ad deferendum ligna ipsa ab quolibet ipsorum usque per totam pri- eodem nemore semel tantum dicta via mam medietatem mensis februarii proxi- sufficeret, propter quod nostrum bene- mo futuri, qui dies laboris parvi sunt, et placitum postulasti, quod de foresta extunc inantea, qui incipient crescere dies, Lavelli et aliis forestis prope sistentibus ad racionem de gr. aur. 15..., necnon loe- genestras et frascas pro coquenda calce in rium predictorum someriorum et ducto- calcariis ipsis permittamus incidi: scire te rum eorum... exhibere curetis... inveniri volumus, quod beneplaciti nostri est, etiam et assignari mandamus in eodem quod pro predictis calcariis coquendis opere per eundem iusticiarium manipulos genestras et frascas sufficientis incidi 8, quibus mercedem eorum ad racionem facias in predicis nemore Lavelli et fore- de gr. aur. 5 pro quolibet ipsorum per stis prope sistentibus, abinde per homines diem usque per totam primam medieta- ad hoc deputatos et inantea deputandos tem predicti februarii et deinde inantea ad cum bubus et sumeriis eorum ad predic- racionem de gr. aur. 7... exolvere debeatis. tum castrum nostrum pro eisdem calca- Dat. Lucerie die XVII. decembris. riis continue deferendas, et ecce custodibus dicti nemoris Lavelli seu foreste et aliarum forestarum prope sistencium 1128. Trani, 17 dicembre 1278 nastris damus litteris in mandatis, quod Eidem (iusticiario Basilicate) etc. Litteras ad requisitionem tuam frascas et gene- et capitula tua maiestati nostre traanmis- stras predictas sufficientes pro calcariis sa benigne recepimus et ea intelleximus ipsis coquendis de forestis ipsis, quocies diligenter. [1] quod autem significasti opus erit, sine diffcultate qualibet incidi nobis, cantones et lapides pro opere castri permittant, tu quoque circa predicta nostri Melfie diversis locis incisos sume- opera ipsius castri sic sollicitus pervigil et riis ad deferendos ipsos specialiter depu- studiosus existas, quod in eodem opere tatis propter magnitudinem suam et aspe- continue procedatur et apud excellenciam ritatem viarum ad predictum castrum nostram possis merito commendari; deferre nullo modo valentibus, neccessa- cavens, ne pretextu incisionis genestra- rio providisti, ut quatuor currus fieri rum ei frascarum huiusmodi alia ligna debeant et parari cum bubus neccessariis seu lignamina de farestis ipsis in dam- ad trahendos eosdem pro ipsis lapidibus pnum ipsarum aliquatenus incidantur vel et cantonibus ad predictum castrum con- maior seu alia genestrarum et frascarum tinue deferendis:...mandamus, quatinus quantitas incidatur, quam que sit pro currus ipsos fieri et parari facias, sicut huiusmodi negotio oportuna. Dat. aput decet, cum quibus lapides et cantones turrim die XIX. februarii.

— 284 — Appendice documentaria

1132. Torre S. Erasmo, 24 febbraio 1279 gr. 10..., quod dampnum non in eandem Iusticiario Basilicate. Cum confisi de curiam nostram set pocius universitates fide et legalitate Goffridi de Avenerii... predictas, ob quarum eulpam id accidit, ipsum superastantem et credencerium retorqueri volentes et merito preter penam operis castri nostri Melfie... duxerimus sta- eis per te pro parte curie nostre imposita- tuendum et beneplaciti nostri sit, quod met contemptus etiam mandati tui predic- expensas omnes pro dicto opere faciendas ti pro parte curie nostre facti, quam ratio- ipso presente fiant...: precipimus, quati- nabiliter incurrerunt, et relapxamus ad nus, ipsum in opere ipso admittens, presens contra ipsas universitates tamen expensoribus ipsius operis mandire debeas, nostro beneplacito reservatam, ... precipi- quod expensas omnes...faciant eo presente mus, quatinus statim...predictas unc. aur, et ...presente etiam... castellano eiusdem 405 tar. 6 et gr. 10 a predictis universitati- castri,... et quia eundem Goffridum in ser- bus a qualibet ridelicet earum quantitatem vicio ipso expensis proprii nolimus labora- pecunie infrascriptam, prout de singulis re, ...volumus, quod ei expensas suas...ad infra distinguitur, setundum quod quamli- racionem de tar. aur. I per diem...largia- bet ipsarum pro defectu per eam commis- ris...Dat. aput turrim s. Herasmi die so de dampno ipso contingit, pro parte XXIIII. februarii. curie nostre exigas, imponendas et recolli- gendas inter homines terrarum ipsarum iuxta ratam presentis generalis subencionis 1170. Melfi, 24 settembre 1280 eis per curiam nostrsm inposite, et exactas Eidem (iusticiario Basilicate) etc. Quia assignare camere nostre Salvatoris ad mare nuper in opere castri nostri Melfie feliciter de Neapoli nostris thesaurariis procures; existentes, dum inveniremus in eo minus cautus existens, quod in exkctione dicte processum esse contra beneplaciti nostri pecunie defectum aliquem non commit- votum, defectus in opere ipso habitos et tas, quia totam illam quantitatem pecunie, commisos et per quos indagare curavimus in cuius exactione defeceris, de tua proprio diligenter, Antelmus de Montiliis castella- curie nostre solves. et nichilominus dein- nus eiusdem castri credenzerius et Iacobus ceps de magistris manipulis someriis et Taraldus, iudex Clementus et socii expen- aliis necessariis pro opere ipso tali modo sores operis supradicti coram nostri pre- provideas, quod similis defectus in eo non sencia constituti exposuerunt nobis, defec- eveniat quo quo modo, quando illum, cui tus huiusmodi accidisse per culpam et super hoc innumerabiles litteras nostras contumaciam univrsitatum subscriptarum direxisse recolimus, et qui iam bene scire terrarum, quarum cuilibet de mittendo ad debes, quantum opus ipsum cordi nostro opus ipsum certo manipulorum et some- resideat quantumque impedimentum riorum numero cum eorum ductoribus ipsius nobis displiceat, proculdubio retires. mandatum tuum pro parte curie nostre nomina vero dictarum terrarum, a quibus feceras et in missione ipsorum diversimo- dicta pecunia exigi debet, et quantitas de contumaciter defecerunt. ideoque nos etiam a qualibet exigenda hec sunt: videli- diligenter compensari et extimari fecimus cet Venusium unc. 33 et tar. 9, Mons totum dampnum, quod de opere ipso Morconus tar. 17 et gr. 14, Rapolla unc. curia nostra subiit defectu someriorum et 11 tar. 22 gr. 10, Ripa candida unc. 5 tar. manipulorum ipsorum ad opus ipsum 29 et gr. 8, Rivus niger unc. 3 tar. 2 et gr. infra menses marcii aprilis madii iunii iulii 8, Armateria unc, 2 tar. 29 et gr. 14, s. et augusti nuper elapse VIII. ind., sicut Felix unc. 15 tar. 12, Lavellum unc. 7 tar. mandaveras, non missorum, et inventun 5 gr. 8, Gaudianum unc. 12 tar. 13 et gr. est curiam nosiram dampnificatum esse 2, Spinazola unc. 10 tar. 3 et gr. 12, tali modo de opere ipso in unc.aur. 405 et Cervaricium unc. 4 tar. 12 et gr. 6, Bancia

— 285 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

unc. 2 tar. 28 et gr. 4, Gencianum tar. 19 Marsicum vetus unc. 1 tar. 4 gr. 16, et gr. 16, casale s. Martini de pauperibus Tofaria tar. 18, Yrsium unc. 1 tar. 14 gr. 8, unc. 1 tar. 21 et gr. 6, Acheroncia unc. 1 Mons Caveosus unc. 2 tar. 28 gr. 16, tar. 12 et gr. 18, Florencia unc. 8 tar. 3 et Ogianum unc. 2 tar. 28 gr. 16, gr. 6, Ancia unc. 5 tar. 25 gr. 10, Rotum Priscinachum unc. 1 tar. 4 gr. 16. Dat tar. 25 gr. 16, Baraianum unc. 1 tar. 4 et Melfie die XXIIII. septembris VIIII. ind. gr. 4, Laurenzanum unc. 10 tar. 6 et gr. 2, Trifogium unc. 8 tar. 4 et gr. 4, Perticaria unc. 10 tar. 7 et gr. 10, Carnitum unc. 3 1171. Melfi, 29 settembre 1280 tar. 6 et gr. 16, Avenella unc. 5 tar. 17 et Eidem iusticiario (Basilicate) etc. Quia gr. 8, Cracum unc. 5 tar. 1 gr. 16, Mons ex defectu commisso per universitates sub- Albanus unc, 10 tar. 15 gr. 12, Scansana scriptarum terrarum in mittendis manipu- unc. 5 tar. 7 et gr. 16, Andrachium unc. 5 lis et someriis cum eorum ductoribus ad tar. 26 gr. 14, Rotunda maris unc. 4 tar. 9 opus castri nostri Melfie pro toto presenti gr. 12, Nucaria cum casalibus unc. 8 tar. mense septembris huius VIIII. ind., qui- 14 gr. 8, Senisium unc. 12 tar. 27 gr. 6, bus exinde mandatum tuum pro parte Clarus mons unc. 12 tar. 26, s. Clericus de curie nostre feceras, quod contumaciter Valle Sinni unc. 4 tar. 3 gr. 14, contepserunt, curia nostra condepnata est Latronicum unc. 5 tar. 17 gr. 8, Acer de opere ipso secundum diligentem exsti- mons unc. 3 tar. 29 gr. 8, Episcopia unc. 2 macionem exinde de mandato culminis tar. 23 gr. 8, Faracum unc. 4 tar. 4 gr. 12, nostri factam in unc. aur. 72 tar. 12..., Casale Rubeum unc. 4 tar. 11 gr.8, sicut de singulis inferius est distinctum, Rotunda Vallis Layni unc. 3 tar. 18 gr. 6, quod dapnum non in eamdem curiam Pappasiderum unc. 2 tar. 18 gr. 12, nostram set pocius in universitates predic- Lavena unc. 2 tar. 18 gr. 12, Castrum tas, ob quarum culpam id accidit. retor- Sarracenum unc. 2 tar. 18 gr. 12, queri volentes,... precipimus, quatinus…. Garagusium unc. 5 tar. 1 gr. 16, Olivetum nomina vero terrarum ipsarum et quanti- unc. 5 tar. 10 gr. 8, Bellus mons unc. 7 tas pecunie a qualibet exigenda hec sunt: tar. 2 gr. 14, Casale Asprum unc. 1 tar, 24, videlicet Armatera tar. aur. 18; s. Felix Gloriosa unc. 2 tar. 1 gr. 4, Castrum unc. 2 tar. 20 et gr. 8, Venusium unc. 5 Bellocti unc. 2 tar. 7 gr. 4, Accepturum tar. 24, Lavellum unc. I tar. 6, Gaudianum unc. 1 tar. 22 gr. 16, Campus maior unc. unc. I tar. 2 gr. 8, Spinaciola unc. 2 tar. 2 tar. 28 gr. 16, Corilianum unc. 2 tar. 17 12, casale. Martini de pauperibus tar. 8 gr. gr. 14, Salandra unc. 8 tar. I5 gr. 12, Mons 8, Acheroncia unc. I tar. 4 gr. 16, Ansia Pilosus unc. 17 tar. 21 gr. 12, Cornetum unc. 1 tar. 14 gr. 8, Gloriosa unc. 1 tar. 4 de Perticaria tar. 21 gr. 18, Camarda unc. gr. 11, Laurenciana unc. 2 tar. 7 gr. 4, 1 tar. 22 gr. 16, Tursium unc. 6 tar. 22 gr. Caragusium tar. 25 gr. 8, Salandra unc. 1 16, Trisagia unc. 1 tar. 7 gr. 16, Fabale tar. tar. 22 gr. 16, Mons Pilosus unc. 3 tar. 25 29 gr. 8, Noha unc. 7 tar. 20 gr. 8, Tigana gr. 4, Castrum Bellocti tar. 14 et gr. 8, unc. 6 tar. 12, Calabra tar. 16 gr. 16, Perticaria unc. 14 et gr. 8, Petraperciata Bactibaranum tar. 16 gr.I6 [Criptole] tar. unc. 2 tar. 15 et gr. 12, Tricaricum unc, 2 26 gr. 8, Loriosellum unc. 1 tar. 4 gr. 16, tar. 25 et gr. 4, Yrsium une. 2 tar. 7 et gr. Castrum Medianum tar. 18, Tricaricum 41, Pomaricum unc. 2 tar. 25 et gr. 1, cum Canciano unc. 11 tar. 25 gr. 4, Mons Caveosus unc. 2 tar. 15 gr. 4, Pomaricum unc. 8 tar. 16 gr. 16, Rocca Camarda tar. 25 gr. 8, Avenella tar. 25 et imperialis unc. 7 tar. 1 gr. 4, Anglonum gr. 8, Cracum unc. 1 tar. 6, Ogianum unc. unc. 2 tar. 2 gr. 8, Petraperciata unc. 4 tar. 2 tar. 25 gr. 4, Mons Albanus unc. 1 tar. 2 3 gr. 12, Alanum unc. 2 tar. 28 gr. 16, gr. 16, Rocca imperialis unc. 1 tar. 22 gr. Castrum novum unc. 1 tar. 13 gr. 4, 16, Trisabia tar. 1I6 gr. 16, Prisinachium

— 286 — Appendice documentaria

unc. 1 tar. 4 gr. 16, Fabale tar. 16 gr. 16, fuerint..., satisfacto eis usque ad ipsum tem- Senesium unc. 2 tar. 7 gr. 4, Clarus mons pus de statutis eorum gagiis per...tuum... unc. 2 tar. 7 et gr. 25, Latronicum tar. 15 precessorum, tres ex ipsis...videlicet Frisolus gr. 8, Calabra tar. 16 gr. 16, Battibaranum de Gorda, Guilielmus Alfantus et tar. 16 gr. 16, Acer mons tar. 16 gr. 16, Guilielmus Curtus, exteterunt, reliquo Episcopia tar. 16 gr. 16, Tiganum unc. 1 remaente, videlicet Guilielmo Siniaberio, tar. 22 gr. 16, Faracum unc. 1 tar. 3 gr. 12, qui in serviciis ipsis continue fuit etc. et Avena tar. 25 gr. 8, Criptole unc. 1 tar. 22 gagia sua usque per totum XXVI. mensis et gr. 16, Scansana tar. 25 et gr. 8, Casale ianuari... IX. ind. ab eodem precessore tuo Rubeum tar. 25 gr. 8, sicut defectus huiu- recepit. et licet dictus castellanus loca dicto- smodi Antelmus de Montiliis castellanus rum trium mortuorum subscriptos alios et credencerius operis ipsius castri in scrip- tres vallcetos a I. augusti... VIII. ind. usque tis nostre curie assignavit. Dat. Melfie nunc substituerit..., videlicet Petrum de XXVIIII. septembris VIIII. ind. Laufecta, Albertinum et Petrum Alardum, tamen idem precessor tuus vallectis ipsis substiluiis gagia eorum solvere noluit, tum 1172. manfredonia, 4 febbraio 1281 quia dicebat, se inde mandatum... non I. Goffrido de Parisius custodi defense habere, tum etiam quia defectum fiscalis Lacuspensulis. ...precipimus, quatinus ad pecunie pretendebat: ... precipimus, quati- requisitionem Guilielmi Malamarendi de nus... predictis tribus vallectis substitutis a Melfia expensoris operis lignaminum I. ...augusti usque per totum predictum castri Melfie... pro anditu circuitus muro- XXVI. ianuarii, et deinde inantea tam ipsis rum ipsius castri lignamina necessaria in quam predicto Guilielmo Siniaberio singu- defensa [Lacuspensilis]...incidi...paciaris... lis tribus mensibus...(gagia)... solvere debeas Dat. Manfridonie IIII. februarii. Dat. Manfridonie VII. februarii IX. ind. II. Eidem iusticiario (Basilicate). ...precipimus, quatinus Guilielmo Malama- rend(e) expensori operis lignaminum 1174. Napoli, 5 marzo 1281 castri Melfie et aliis expensoribus muro- Iacobo Tarallo et sociis expensoribus rum et aliorum operum curie nostre, que operis castri Melfie. Ad capitula vestra, per fiunt in castro ipso, ...pecuniam necessa- que a nostra curia petiistis habere in opere riam pro expensis ipsorum operum... ipso magistros 8 scientes facere tonicam debeas exhibere... Dat. Manfridonie IIII. cisterne et magistros alios battitores ipsius februarii. tonice 20, quos in opere ipso dicitis oportunos, et miliaria ferri duo, que pro diversis serviciis dicti operis necessaria reputan- 1173. Manfredonia, 7 febbraio 1281 tur: ecce... iusticiario Principatus de inve- Iusticiario Basilicate, Exposuit excellen- niendis in ducatu Amalfie Cava et Vico cie nostre Antelmus de Montiliis miles magistris ipsis et ad opus ipsum mitten- castri nastri Melfie..., quod dudum tempo- dis..., et...iusticiario Terre Bari de emenda re commisse sibi castellanie predicte conces- dicta quantitate ferri et vobis facienda in simus ei, quod subscriptos quattuor vallec- eodem opere assignari, nostras...litteras tos Provinciales in comitiva sua retinere destinamus... Dat. Neapoli V. martii. deberet, videlicet Frosolum, de Corda, Guilielmum Siniherium, Guilielmum Alfantum et Guilielmum Curtum, quos 1176. Napoli, 8 marzo 1281 eciam statueret superastantes in opere dicti Eidem (iusticiario Basilicate). [1] castri; et cum ipsi omnes usque ad ultimum Exposuerunt excellencie nostre mag. diem...,. iulii VIII. ind. in serviciis ipsis... Banzolinus protomagister, Gofridus

— 287 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

Avenarius, Guilielmus de Leona at quam in aliis operibus, que fiunt intus et Raynaldus de Trinorchio supratastantes extra castrum predictum, sollicite et operis castri Melfie, quod per... tuum,.. instanter procedi et laborari facias, ut ipsa precessorem de statutis eorum gagiis usque opera in brevi facta sint totaliter et com- per totum mensem decembris...IX. ind. pleta... Dat. apud Urbemveterem XXV. ipsis exitit satisfactum et extunc inantea iulii. gagia ipsa minime receperunt...: pretipi- mus, quatinus gagia eorum solvas...[2] volumus etiam et mandamus, quod 1180. Orvieto, 16 settembre 1281 Laurentio Vaccario, iudici Clemento et I. Eidem (Iohanni de Anchis iusticiario Iacobo de Landol) de Melfia expensoribus Terre Bari)... Quia, sicut per litteras operis supradicti necnon et uni notario Antelmi de Montiliis castellani castri deputato cum eis pro scribendis racionibus nostri Melfie et Guilielmi Malamerende eorum exnunc inantea..., expensas expensoris operis eiusdem castri fidelium eorum... exhibeas, ad racionem de gr. aur. nostrorum nostra nuper serenitas intel- 6 pro quolibet eorum per diem... Dat. lexit, certa tabularum serraticiarum quan- Neapoli VIII. martii VIIII. ind. titas pro opere ipso necessaria reputatur,... precipimus, quaitinus statim... quantitatem totam tabularum serraticiarum vel 1179. Orvieto, 25 luglio 1281 aliarum, quam pro anditu faciendo in iar- Castellano castri Melfie. Cum per nun- deno, solario turrium dicti castri cum cium mag, Petri de Angicuria operum ianuis et portis mergulorum ipsarum tur- nostrorum prepositi vallecti familiaris et rium et domorum guarderobbe tam nostre fidelis nostri... nostra serenitas intellexit, quam regine karissime consortis nostredic- quod tu in opere castri nostri Melfie ordi- tus castellanus etexpensor a te duxerint ne prepostero procedi faciens minus caute, requirendam, secundum illam longitudi- que ad presens necessaria essent fieri, in nem grossitudinem amplitudinem et men- posterum facienda reservas, dimittens suram, quam tibi per eorum litteras desi- opus muri nove porte eiusdem castri, de gnabunt, in terris iurisdicionis tue, in qui- quo posset de facili pteiudicium evenire, et bus celerius melius et viliori foro haberi intendens ad laborem aliorum operum, poterunt et cum minoribus expensis abin- quorum prosecucio sic continuationem de ad dictum opus deferri, invenias et celerem non requirunt, quod grave feren- emas, precio quo poteris pro nostra curia tes non modicum, eo precipue quod eras meliori, et emptam cum iustis necessariis de operibus ipsis a nostra consciencia et moderatis expensis ad opus ipsum tran- informatus et scire deberes, que magis smittas, dictis castellano et expensori pro necessario fieri expedirent: quare... preci- parte nostre curie assignandam; quarum pimus, quatinus... in dicto muro eiusdem tabularum precium iustum ac delaturam nove porte ipsius castri cum instancia pro- competentem solvas de guacumque pecu- cedi facias..., sic...quoderas de operibus nia curie nostre, que sive de presenti gene- ipsis a nostra conscencia informatus et rali subvencione vel undecumque est vel scire deberes, que magis necessario fieri erit per manus tuas; et de hiis, que propte- expedirent: quare...precimus, quatinus...in rea solveris, recipias ab illis, quibus soluta dicto muro eiusdem nove porte ipsius fuerint, ac de assignacione tabularum ipsa- castri cuminsatncia procedi facias..., rum a predictis castellano et expensore sic...quod in adventu nostro, qui ad partes recipi facias pro tui cautela ydoneas apo- ipsas erit in brevi, ipsium totaliter invenia- dixas, significaturus nobis et magistris mus completum...nichilominus...manda- racionalibus etc. quantitatem et qualita- mus, quod tam in operibus dicte porte tem dictarum tabularum, quam a te requi-

— 288 — Appendice documentaria

sierint et ad opus ipsum transmiseris, et dicta opera iuxta nostrum bneplacitum quando, et quicquid pro earum precio et completa habeantur. Dat. Neapoli II, mar- delatura solveris, quibus, ad quam racio- cii. nem, et de qua pecunia, particulariter et distincte. Dat. apud Urbemveterem XVI. septembris X. ind. 1183. Melfi, 17 giugno 1282 II. Antelmo de Montiliis castellano Laurencio Vaccario, Iacobo Tarallo et castri Melfie et Guilielmo Malamerend(e) sociis expensoribus operum castri Melfie. expensori operis eiusdem castri. Exposuit excellencie nostre notarius Entsprecheudes Schreiben. Dat. apud Corradus de Melfia statutus pro scribendis Ur[bemveterem...]. quaternis et rationibus expensarum operis dicti castri ..., quod, cum per Poncium de Blancoforte militem olim iusticiarium 1181. Napoli, 7 febbraio 1282 Basilicate...de expensis suis..., ad racionem Iohanni de Alzurra. ...te iusticiarium in videlicet de gr, aur. 6_... per diem, eo Basilicata...duximuss statuendum,...man- quod in domo sua est..., per totum men- dantes, quatinus... volumus preterea et sem ianuarii... VIII, ind..., et subsequenter mandamus, ut... precessore tuo mandata per Iohannem de Bosco militem, ipsius omnia nostra... super operibus nostris sibi Poncii... successorem,... per totum men- commissis...recipias et..., exequaris., et sem decembris...IX. ind. sibi fuerit... sati- informeris etiam per eundem de predictis sfactum, sicut per quaternum... per eun- operibus... Dat. Neapoli VII. februarii. dem Iohannem de Bosco Petro de Braida successori suo... assignatum constare dicitur manifeste, idem tamen Petrus... nichil 1182. Napoli, 2 marzo 1282 de predictis expensis sibi solirere procura- Eidem (iusticiario Basilicate). Non vit; et sic a I. ianuarii dicte IX. ind. et absque turbacione quadam nostra serenitas inantea usque per totam primam medieta- intellexit, quod, licet tibi expresse...dederi- tem ... mensis februarii...X. ind... de mus in mandatis, ut in omnibus nostris expensis predictis a nostra curia est salven- negociis decrete tibi provincie et specialiter dus...: (mandamus), quatinus... expensas in opere castri Melfie et construcione qua- predictas... eidem ... tribuatis... Dat. rellorum, exhibere te curiosum sollicitum Melfie, mense iunii, XVII, eiusdem, X. et attentum, referentibus tamen expensori- ind. bus dicti aperis et prepositis quarellorum, qui...in iurisdictione tua fiunt, didicimus, quod tu per ipsos exponsores et preposi- 1184. Nocera, 25 aprile 1283 tos...pluries requisitus, pecuniam necessa- Eidem (iusticiario Basilicate). Goffridus riam pro ipsis operibus et quarrellis eis tra- Avenarius credencerius operis castri dere denegasti, utilitatem nostram minime Melfie, qui de pecunia recepta pro eodem advertendo, set dampnum pocius even- opere ac expensis in illo plenam habet et dentissime procurando; asserebas siqui- habere debet noticiam, nuper in nostra dem, te pecuniam non habere, quam de presencia constitutus exposuit, quod tuo proprio vel alias recipiendam mutuo, Laurencius Vaccarius et Iacobus Tarallus si nostris vacares profectibus, pro ipsis ipsius operis expensores, licet de pecunia operibus et quarrellis tradere debuisti. eis per curiam hactenus assignata residuas quocirca ...mandamus, quatinus statim... habeant penes eos unc. 148 et amplius, eas pecuniam necessariam... dictis expensori- tamen in preiudicium curie retinent et in bus et prepositis tribuas...ut predicti quar- eodem opere non convertunt:... manda- relli facti in termino tibi inde posito et mus..., quatinus statim... expensoribus

— 289 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

ipsis... precipias, quod pecuniam totam filius quondam iudicis Clementi de Melfia residuam penes eos in necessariis et utili- expensores operis castri Melfie, quibus... bus operis ipsius serviciis absque retentio- mandastis, ut in certo termino eis dato ne convertant, exhibituri ex ea predicto coram...Lodoyco de Montibus capitaneo a credencerio sua gagia consueta a tempore, porta Roseti usque ad confinia terrarum quo solvendus est, usque nunc et inantea... sancte Romane ecclesie comparere debe- Dat. Nucerie XXV. aprelis XI. ind. rent ad ponendum... coram auditoribus rationum Neapoli commorantibus... rationem, ...camparuerunt..·. Dat. Neapoli... 1185. Nicotera, 12 settembre 1283 die XVIII. novembris XII. ind. Eidem (iusticiario Basilicate). Quia mag. Bansalinus prothomagister operis castri Melfie in nostri presentia constitutus 1188. Napoli, 11 dicembre 1283 exposuit, quod penes Laurentium Baiulis Melfie. Supplicavit nobis mag. Vaccarium, Iacobum Tarallum et socios de Balzolinus de Linasio Gallicus olim proto- Melfia expensores eiusdem operis quedam magister operir regii castri Melfie..., quod, est residua pecunie quantitas de summa cum ipse anno uno perfecto continue ser- pecunie curie dudum eis pro expensis vierit in opere supradicto nec adhuc sibi ipsius operis assignata,... precipimus, qua- fuerit in aliquo satisfactum, exhiberi sibi tinus... predictis expensoribus... mande- gagia sua... mandaremus: ... mandamus, tis..., quod totam huiusmodi residuam quatinus... mag. Balzolino gagia consue- pecunie quantitatem convertant in expen- ta... exhibere curetis... Data Neapoli... XI sis operis supradicti, facientes in eo conti- decembris XII. ind. nue laborari, ibi videlicet, ubi magis utile fuerit iuxta provisionem prothomagistri predicti; cui etiam prothomagistro... 1189. Melfi, 8 marzo 1284 gagia... solvere debeant de pecunia supra- Magistro iurato Melfie. ...mandamus, dicta. Dat. Nicotere... die XII. septembris quatinus... de calce curie... ad requisicio- XII, ind. nem Balczonini machionarii in ea quantitate, quam a vobis duxerit requirendam, pro construendis et faciendis chiminedis 1186. Nicotera, 13 settembre 1283 in castro Melfie... exhibere curetis... Dat. Eidem (iusticiario Basilicate). Cum in Melfie die VIII. martii XII. ind. opere castri Melfie laborari et procedi velimus de pecunia residua penes expensores eiusdem..., et Raynaldus vallectus, qui se 1190. Melfi 18 marzo 1284 dicit superastantem per dominum patrem Baiulis Melfie... mandamus, quatinus nostrum in eodem opere ordinatum, asse- ad requisitionem mag. Bansilini de Lignas rat, se... gagia sua minime recepisse...: calcem lapides et alia neccessaria pro mandamus, quatinus eidem... gagia... per faciendis ciminedis, quas fieri mandavi- expensores predictos,... faciatis... persolvi... mus in castro Melfie per eundem,... Dat. Nicotere... die XIII. septembris XII. eidem..., exhibere curetis... Dat. Melfie die ind. XVIII. marcii XII. ind.

1187. Napoli, 18 novembre 1283 1191. Napoli, 20 aprile 1284 Eidem (iusticiario Basilicate). Noverit Eidem (iusticiario Basilicate). Noverit devocio vestra, quodm Laurencius vestra devocio, quod Iacobus Musca et Vaccarius, Iacobus Tarallus et Franciscus Thomasius Lanfridi de Melfia expensores

— 290 — Appendice documentaria

olim quorundam operum castri Melfie citati se... presentarunt... Dat, Neapoli... die XX, aprelis XII. ind.

1192. Napoli, 24 aprile 1284 Iusticiario Basilicate. Noverit devocio vestra, quod mag. Balzolinus de Lenig(ia) civis Melfie statutus olim super opere castri Melfie... citatus... comparuit... Dat. Neapoli ...die XXIIII. aprelis XII. ind.

1193. Napoli, 28 aprile 1284 Eidem (iusticiario Basilicate). Noverit devocio vestra, quod Petrus filius et heres quondam Guilielmi Malemerende de Melfia citatus de officio expensorie carpenterie operis castri Melfie, quod dictus Guilielmus pater eius olim exercuit... racionem... positurus... comparuit... Dat. Neapoli... die XXVIII, aprilis XII, ind.

1194. Napoli, 28 aprile 1284 Eidem (iusticiario Basilicate). Noverit devocio vestra, quod Goffridus Avenarius Gallicus habitator Melfie citatus...ad ponendum de officio credenzerie operis castri Melfie... presentavit... Dat. Neapoli... die XXVIII. aprelis XII. ind.

1195. Napoli, 30 aprile 1284 Eidem (iusticiario Basilicate). Noverit devotio, vestra, quod iudex Franciscus de Grusa de Melifa statutus olim super opere castri Melfie... citatus comparuit... Dat. Neapoli... die ultimo aprelis XII. ind.

— 291 —

BIBLIOGRAFIA GENERALE

AA. VV., Il Castello di Matera, Matera 1992. Rogerii Siciliae Regis, in Cronisti e scrittori AA. VV., Archeologia del paesaggio, Firenze sincroni napoletani, I, Dominazione nor- 1991. manna, ed. G. DEL RE, Napoli 1845. AA. VV., Conoscere la città. Bari. I1 castello e ALGRANATI G., Basilicata e Calabria, le mura medievali, Bari 1988. Torino 1929. AMAROTTA A. R., San Benedetto, S. Pietro AA. VV., Il bosco nel Medioevo, Bologna a Corte e il recupero del centro storico, in 1988. Rassegna Storica Salernitana, 10,1988, pp. AA. VV., Restauri in Puglia, II, Fasano 1986. 241-248. AA. VV., Santa Maria della Scala (Siena). AMATO DI MONTECASSINO, Storia de’ Archeologia e edilizia sulla piazza dello Normanni volgarizzata in antico francese, Spedale, Firenze 1991. ed. V. DE BARTOLOMAEIS, Roma 1935. ABATINO A., Il castello di Manfredonia, in AMBROSI A.-DEGANO E., Les marques des Napoli Nobilissima, XI, 1902, pp. 44-45. tailleurs de pierre au Moyen-Age les Pouilles, ABBATANTUONO A., I Saraceni in Puglia, in Acta del Coloquio Intenacional de glypto- in Japigia, II, 1931, pp. 328-339. grafia de Potevedra (Julio 1986), 1988, pp. 497-507. AFFOLTER E.-BOUNVARD A.-VOISIN J. C., Aspects d’une recherche sur les bourgs ANDREWS D., L’archeologia della città bas- castraux de la Haute-Saône: vocabulaire, somedievale, in Archeologia Medievale, X, topographie et urbanisme, in Les Peuplement 1983, pp.125-141. castraux dans les Pays de l’Entre-Deux, ANGELICCHIO N.-BISCOTTI N.-FIOREN- Nancy 1993, pp. 15-38. TINO F. , Paesaggio del Gargano, Fasano 1993. AGNELLI L., Cronaca di Sant’Agata di Puglia, Sciacca 1869. ANSELMI S.-BIONDI E.-PACI R., Foreste e boschi nella bassa Vallesina del ’400: fonti AGNOLETTI M.-TOGNOTTI E.-ZANZI cartografiche e resti sub-fossili, in Quaderni SULLI A., Appunti per una storia del tra- sporto di legname in Val di Fiemme, in Storici, 62, 1986, pp. 157-214. Quaderni Storici, 62, 1986, pp. 131-138. ARDOINI P. B., Descrizione dello stato di Melfi, a cura di E. NAVAZIO, 1980 s. l. ALESSIO A., Lexicon etymologicum. Sup- plemento ai dizionari etimologici latini e ARENA G., Territorio e termini geografici romanzi, Napoli 1976. dialettali della Basilicata, Roma 1979. ALEXANDER TELESINUS, De Rebus Gestis ARTHUR P.-CAGGIA M. P.-CIONGOLI G.

— 293 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

P.-MELISSANO V.-PATTERSON H.-ROBERTS BLAKE H., Archelogia e storia, in Quaderni P. , Fornaci medievali ad Otranto. Nota pre- Medievali, 12, 1981, pp. 136-151. liminare, in Archeologia medievale, XIX, BONORA F. , Nota su un’archeologia dell’edi- 1988, pp. 231-245. lizia, in Archeologia Medievale, VI, 1979, AVAGNINA M. E., Lagopesole: un problema pp. 171-182. OMA di architettura federiciana, in M. A. R - BROGIOLO G. P., Archeoloqia dell’edilizia NINI (ed.), Federico II e l’arte del Duecento storica, Como 1988; italiano, Galatina 1980, pp. 149-160. BRUSCHI A.-MIARELLI MARIANI G., Ar- AZZARONE M., L’intervento di Francesco di chitettura sveva nell’Italia meridionale. Giorgio Martini nel castello di Monte Repertorio dei castelli federiciani, Prato Sant’Angelo, in Garganostudi, VII, 1984, 1975. pp. 60-69. CALÒ MARIANI M. S., Archeologia, storia e AZZARONE M., Il castello di Monte S. An- storia dell’arte medievale in Capitanata, in gelo: il quaderno delle spese dei lavori negli A. HASELOFF, Architettura Sveva nell’Italia anni 1490-91, in Garganostudi, X, 1987, meridionale, Bari 1991, pp. I-XCIX. pp. 29-50. CALÒ MARIANI M. S., in F. TATEO (ed.), BACILE DI CASTIGLIONE G., Castelli pu- Storia di Bari. 2. Dalla conquista norman- gliesi, Roma 1927. na al ducato sforzesco, Roma-Bari 1990. BALLARDINI G., La maiolica italiana dalle CAMMAROSANO P. , Problemi di convergen- origini al Cinquento, Firenze 1938. za interdisciplinare nello studio dei castelli, BERLOCO T., Storie inedite di Altamura, in R. COMBA-A. A. SETTIA (eds.), Castelli. Altamura 1985. Storia e archeologia, Torino 1984, pp. 11- 25. BERNARDUS MONACHUS FRANCUS, Iti- nerarium in loca sancta anno 870 factum, CANAL E.-LAZZARINI L., Ritrovarnenti di in T. TOBLER-A. MOLINIER (eds.), Itinera ceramica bizantina in laguna e la nascita Hierosolymitana latina, I, Torino 1879. del graffito veneziano, in Faenza, 69, 1983, pp. 19-58. BERTAUX E., I monumenti medievali della regione del Vulture, suppl. a Napoli No- CARABELLESE F. , I1 restauro angioino dei bilissima, a. VI, 1897, pp. I-XX. castelli di Puglia, in l’Arte, XI, 1908, pp. 367-372. BERTAUX E., L’art dans l’Italie meridionale, Parigi 1903. CARANDINI A., Archeologia e cultura mate- riale, Bari 1979. BESSAC J. C., L’outillage traditionnel du tailler de pierre de l’Antiquitè à nos jours, in CARLONE C., Documenti cavensi per la sto- Reveu Archelogique de Narbonnaise, suple- ria di Rocchetta S. Antonio, Altavilla Si- ment 14, 1987, pp. 76-85. lentina 1987. BEVERE R., Ancora sulla causa della distru- CASCELLA B., I “magistri forestarii” e la zione della colonia saracena di Lucera, in gestione delle foreste, in R. LICINIO, Castelli, Archivio Storico per le Province Napoletane, foreste e masserie. Potere centrale e funziona- 60, 1935, pp. 222-228. ri periferici nella Puglia del XIII secolo, Bari 1991, pp. 47-94. BIANCHIMANI A. M., Primi saggi di scavo nel cortile minore di Castel Lagopesole (PZ), CAZZATO V.-FAGIOLO M., Lecce, Roma- in Archeologia Medievale, XIII, 1986, pp. Bari 1984. 469-482. CELIBERTI V. U., Il “Castellum montis

— 294 — Bibliografia generale

joviae” dalle origini alla fine del sec.XII, in Storici, 49, 1982, pp. 71-83. Archivio Storico Pugliese, XXI, 1968, CORRAO P. , Boschi e legno, in Uomo e pp.142-172. ambiente nel Mezzogiorno normanno-svevo, CHIAROMONTE F., Cenno storico sulla Atti delle ottave giornate normanno-sveve, Chiesa Vescovile di Rapolla, Melfi 1888. Bari 1989, pp. 135-164. CHIAROMONTE F. , in Enciclopedia dell’Ec- CORSI P. , La spedizione italiana di Costante clesiastico, IV,1889, p. 916. II, Bologna 1977. CLAPS T., Il castello di Lagopesole e una sin- CORSI P. , Note per la storia di Monte S. golare leggenda su Federico Barbarossa, in Angelo in età normanna, in, G. OTRANTO Archivio Storico per la Calabria e la Luca- G.-C. CARLETTI C. (eds.), Culto e insedia- nia, III, 1933, pp. 3-33. menti micaelici nell’Italia meridionale fra Codice Diplomatico Barese, Bari 1900 tarda antichità e medioevo, Bari 1994, sgg. pp.405-425. COSI G., La famiglia di Gian Giacomo Codice Diplomatico dei Saraceni di dell’Acaya, in AA.VV., Il castello di Lecce, Lucera (1285-1343), ed. P. EGIDI, Napoli 1917. Galatina 1983, pp. 81-92. CUOZZO E., Il “Breve Chronicon North- COLASANTO B., Storia dell’antica Lucera, mannicum”, in Bullettino dell’Istituto Sto- Lucera 1894. rico Italiano per il Medio Evo, 83, 1971, COMBA R.-SETTIA A. A. (eds.) Castelli. pp. 131-232. Storia e Archeologia, Torino 1984. CUOZZO E., Catalogus Baronum. Commen- COPPOLA G., L’èchafaudage au Moyen Age, tario, Roma 1984. in Archèologia, 274, dècembre 1991, pp. CUOZZO E., La contea normanna di Mon- 34-41. tescaglioso nei secoli XI-XII, in Archivio COPPOLA G., Carpenteria, in Enciclopedia Storico per le Province napoletane, 103, dell’arte Medievale, vol. IV, 1994, pp. 320- 1985, pp. 7-37. 325. CUOZZO E., L’unificazione normanna e il COPPOLA G., Notazioni su alcuni materiali Regno normanno-svevo, in Storia del e procedimenti cotruttivi, in I Normanni Mezzogiorno, II, 2, Napoli 1989, pp. 593- popolo d’Europa. MXXX-MCC, Catologo 825. della mostra a c. di M. D’Onofrio, Ve- CUTERI F. , Recenti indagini a Suvereto nezia 1994, pp. 53-56. (Livorno): un contributo toscano all’archeo- COPPOLA G., Ponti medievali in legno, logia dei centri storici (minori), in Rassegna Roma-Bari 1996. di Archeologia, 9, 1990, pp. 431-464. COPPOLA G.-MARIN J. Y., Les signes lapi- D’ANGELO F. , Ceramica e vetro, in Uomo e daires sur les monuments de Caen (XIe- ambiente nel Mezzogiorno normanno-svevo, XIIe), in Revue Archèologique de l’Ouest, 7, Atti delle ottave giornate normanno-sveve, 1990, pp. 101-109. Bari 1989, pp. 273-291. COPPOLA G.-MUOLLO G., Castelli Medie- D’AMATO L., Note storiche su Rapolla vali dell’Irpinia, Milano 1994. medievale, in Radici, 1, 1989, pp. 88-101. CORENA E., Il contributo della dendrocro- D’ANDRIA F.-WHITEHOUSE D. (eds.), nologia alla storia del paesaggio silvo-pasto- Excavations at Otranto, II, The Finds, rale cisalpino (XVI-XIX secolo), in Quaderni Galatina 1992.

— 295 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

D’AQUINO DI CARAMANICO A. R., Alcuni DELOGU P. , I Normanni in città. Schemi castelli di Casa d’Aquino, in Atti del IV politici ed urbanistici, in Società, potere e Congresso internazionale. Castelli e vita di popolo nell’età di Ruggero II, Atti delle terze Castello. Testimonianze storiche e progetti giornate normanno-sveve, Bari 1979, pp. ambientali, Roma 1994, pp. 251-261. 173-205. DAWKINS R. M.-DROOP G. P., Byzantine DI LERNIA S., L’indicatore ceramico nell’ar- pottery from Sparta, in Annua1 of the cheologia mineraria: il caso-studio della American School at Athens, 17, 1910-1911, Defensola-Vieste (FG), in Rassegna di Ar- pp. 23-28. cheologia, 11, 1993, pp. 45-65. DE SAINT-NON J. R. C., Voyage pittoresque DI MARTINO P. , “Pascoli boscosi del ou Description des royaumes de Naples et de Molise”. Pratiche silvo-pastorali nella foresta Sicile, III, Paris 1782. di Montedimezzo (XVII-XIX secolo), in Quaderni Storici, 62 1986, pp. 462-490. DE TOMMASI G. B., I restauri tra leggende e realtà, in AA. VV., Castel del Monte, Bari DONATONE G., Maiolica antica di Puglia, 1981, pp. 99-145. Cava dei Tirreni 1982. DONATONE G., Ceramica medievale di Canosa di Puglia, in DE TOMMASI G. B., Mola di Bari (BA), La ceramica medievale di San Lorenzo Castello, in AA.VV., Restauri in Puglia, Fa- Maggiore in Napoli, 2, Napoli 1984, pp. sano 1986, pp. 178-182. 387-391. DE TOMMASI G. B., Il castello di Lago- DONOFRIO DEL VECCHIO D., Da Agdos di pesole, in Il restauro dei castelli nell’Italia Pessinunte a Sant’Agata di Puglia. Alle radi- meridionale, a cura di R. CARAFA, Caserta ci della nostra storia, Bari 1982. 1991, pp. 32-36. DONVITO A., Il restauro del castello di DE VITA R., Castelli, torri ed opere fortifica- Gioia del Colle, in Archivio Storico Pugliese, te di Puglia, Bari 1984 (2a edizione), Bari XXVIII, 1975, pp. 472-497. 1984. DONVITO A., Il castello di Gioia del Colle DEGANO E., Caratteristiche tipologiche e nella storia, nella leggenda e nell’arte, costruttive di Torre di Castiglione, in V. Fasano 1979. L’A BBATE (ed.) Società, cultura, economia nella Puglia medievale, Bari 1985, pp. 337- DU CANGE G., Glossarium mediae et infi- 354. mae latinitatis, rist. Bologna 1984. DEL POZZO V., Il castello lucerino, Napoli EGIDI P. , La colonia saracena di Lucera e la 1858. sua distruzione, in Archivio Storico per le Province Napoletane, 1911, pp. 597-697. DEL TREPPO M., La vita economica e sociale in una grande abbazia del Mez- FALCO BENEVENTANUS, Chronica (1102- zogiorno: San Vincenzo al Volturno nell’Alto 1140). Medioevo, in Archivio Storico per le Pro- FELLER L., Casaux et castra dans les Abruz- vince Napoletane, LXXXIV, 1956, pp. 31- zes: San Salvatore a Maiella et San Cle- 110. mente a Casauria (XIe-XIIIe siècle), in Mè- DEL TREPPO M., Frazionamento dell’unità langes de l’Ecole Française de Rome-Moyen curtense incastellamento e formazioni signo- Age-Temps Modernes, 97,1985, pp. 185- rili sui beni dell’Abbazia di San Vincenzo al 192. Volturno tra X e XI secolo, in G. ROSSETTI FELLER L., L’“incastellamento” inachevè des (ed.) Forme di potere e struttura sociale, Abruzzes, in Archeologia Medievale, XVI, Bologna 1977, pp. 206-302. 1989, pp. 121-136.

— 296 — Bibliografia generale

FERRANDO CABONA I., Tecniche d’indagine FOSSATI S., Possibilità di datare complessi di per un’archeologia dell’edilizia vera. L’analisi mattoni, in Archeologia Medievale, XI, dendrocronologica, in Archeologia Medie- 1984, p. 395. vale, VIII, 1981, pp. 605-620. FOSSATI S., La datazione dei mattoni: una FERRANDO CABONA I.-MANNONI T.- proposta di metodo, in Archeologia Medie- PAGELLA R., Cronotipologia, in Archeologia vale, XII, 1985, pp. 731-736. Medievale, XVI, 1989, pp. 647-662. FRANCOVICH R. (ed.), Archeologia e storia FILIPPI G., Un canale per la fluitazione nel- del Medioevo italiano, Urbino 1987. l’appennino bolognese. Primi rilievi, in FRANCOVICH R.-PARENTI R. (eds.), Quaderni Storici, 49, 1982, pp. 137-156. Archeologia e restauro dei monumenti, I FIORILLO G.-NOVEMBRE A., Il castello e il Ciclo di lezioni sulla Ricerca applicata in centro antico di Copertino, Copertino 1989. archeologia, Firenze 1988. FOLLIERO S., Il castello di Lucera, in Bol- FRANCOVICH R.-GELICHI S. (eds.), lettino dell’Istituto Militare dell’Arma e.del Archeologia e storia di un monumento medi- Genio, 17, 1951, pp.39-51. ceo. Gli scavi nel “cassero” senese della Fortezza di Grosseto, Bari 1980. FONSECA C. D. (ed.), La Puglia tra Bi- sanzio e l’Occidente, Milano 1980. FRANTZ M. A., Middle Byzantine pottery in Athens, in Hesperia, 7, 1938, pp. 429- FORLEO R., Oria e il suo castello medievale, in Rassegna Tecnica Pugliese, 6, 1907, pp. 467. 82-92. FUZIO G., Castelli: tipologia e strutture, in AA. VV., La Puglia tra Medioevo ed Età FORNARO A., Sannicandro. Castello, in AA. VV., Restauri in Puglia, II, Fasano 1986, Moderna.Città e Campagna, Milano 1980, pp. 218-225. pp. 118-192. GABRIELI F. , La colonia saracena di Lucera e FORNARO A.-DI CAPUA M. G., Castello, in AA. VV., Archeologia di una città.Bari dalle la sua fine, in Archivio Storico Pugliese, 30, origini al X secolo, Bari 1988, pp. 574-580. 1977, pp. 169-175. GALLONI P., Il cervo e il lupo. Caccia e cul- FORTUNATO G., in La Lucania-Studi stori- tura nobiliare nel Medio evo, Roma-Bari co-archelogici, II, a cura di A. BOZZA, Rio- nero in Vulture 1889. 1993. GATTINI G., Severiana sive Caveosana, FORTUNATO G., I feudi e i casali di Vitalba ne’ secoli XII e XIII,Trani 1898. Napoli 1886. GATTINI G., Delle armi de’ Comuni della FORTUNATO G., Santa Maria di Vitalba, Trani 1898. Provincia di Basilicata, Matera 1910. GAUFRIDUS MALATERRA, De rebus gestis FORTUNATO G., Rionero medievale, Trani Rogerii Calabriae et Siciliae comitis et 1899. Roberti Guiscardi ducis fratris ius, in R.I.S., FORTUNATO G., Il castello di Lagopesole, ed. E. PONTIERI, 2, Bologna 1927-28. Trani 1902. GELICHI S., La ceramica ingubbiata medie- FORTUNATO G., La Badia di Monticchio, vale nel Mediterraneo occidentale, in La Trani 1904. ceramica medievale ne1 Mediterraneo occidentale, Firenze 1986, pp. 353-407. FORTUNATO G., in La Chiesa Vescovile di Lavello, a cura di G. SOLIMENE, Melfi GENIOLA A., Saggi di scavo nel settore nord- 1925. occidentale di Salapia, in Archivio Storico

— 297 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

Pugliese, XXVI, 1973, pp. 188-219. HASELOFF A., Architettura sveva nell’Italia meridionale, a cura di M. S. CALÒ MARIA- GENTILE G., Cronistoria di Rocchetta S. Antonio, Melfi 1888. NI, I, Bari, 1992. OUBEN GERVASIO M., Il castello di Bari, Bari H H., Medioevo monastico meridio- 1927. nale, Napoli 1987. OUBEN GHISLANZONI F.-PITTALUGA D., Un meto- H H., Urkundenfälschungen in Süd- do di datazione del patrimonio edilizio: la italien: das beispiel Venosa, in Fälschungen curva mensiocronologica dei mattoni in im Mittelalter. Internationaler Kongress der Liguria, XVI, 1989, pp. 675-682. monumenta Germaniae Historica, Hanno- ver 1988, pp. 35-65. GIFUNI G., La fortezza di Lucera, in Le vie d’Italia, XXXIX, 1933, pp. 925-932. HOUBEN H., Melfi, Venosa, in Itinerari e centri urbani nel Mezzogiorno normanno- GRISOTTI M., Barletta (BA). Castello, in svevo, (Atti delle decime giornate norman- AA. VV. Restauri in Puglia, vol. II, Fasano no-sveve), Bari 1993, pp. 317-326. 1986, pp. 98-99. HUGHES. J. D., Storici e storia ambientale. GRISOTTI M., Barletta, Il castello, Barletta L’“American Society for Enviromental 1988. History”, in Quaderni Storici, 62, 1986, GRISOTTI M., Il castello di Barletta, Bari 1996. pp. 505-510. GROIA A., Castello, in M. R. SALVATORE IACOBONE N., Canusium. Un’antica e (ed.) Venosa: un parco archeologico e un grande città dell’Apulia, Lecce 1925. museo. Come e perchè, Taranto 1984, pp. IANNONE M., Le torri di Molfetta, Molfet- 55-57. ta 1986. GUILLAUME DE POUILLE, Le Geste de IORIO R., Canne e il suo territorio nell’alto- Robert Guiscard, ed. V. MATHIEU, Palermo medioevo, in Quaderni Medievali, 10, 1961. 1980, pp. 7-110. GUILLOU A., La seconda colonizzazione JAMISON E. (ed.), Catalogus Baronum bizantina nell’Italia meridionale in La (1154-1169), Roma 1972. civiltà rupestre medievale nel Mezzogiurno d’Italia: ricerche e problemi, Atti del I JONES G. D. B., Apulia.Neolithic Set- Convegno Internazionale di studi sulla tlements in the Tavoliere, I, London 1987. Civiltà Rupestre medievale nel Mezzo- KILIANN H., Una innovazione selvicoltura- giorno d’Italia, Genova 1975, pp. 27-44. le: l’introduzione della sega nell’Europa cen- GUILLOU A., Aspetti della civiltà bizantina tro-settentrionale (XV-XIX secolo), in in Italia. Società e Cultura, Bari 1977. Quaderni Storici, 49, 1982, pp. 59-70. GUILLOU A., Città e campagna nell’Italia LACAVA M., Topografia e storia di Meta- meridionale bizantina: (VI-XI secolo). Dalle ponto, Napoli 1891. collettività rurali alla collettivita urbana, in LAUREANO P. , Giardini di pietra. I Sassi di Habitat-Strutture-Territorio, Atti del III Convegno Internazionale di Studi sulla Matera e la Civiltà mediterranea, Torino Civiltà Rupestre medievale nel Mezzo- 1993. giorno, Galatina 1978, pp. 27-40. LENZI G., Il castello di Melfi e la sua costru- zione, Amatrice 1935. GUILLOU A., La Puglia e Bisanzio in La Puglia tra Bisanzio e l’Occidente, a cura di LICINIO R., L’organizzazione del territorio C. D. FONSECA, Milano 1980, pp. 5-36. fra XIII e XIV secolo, in La Puglia tra

— 298 — Bibliografia generale

Medioevo ed Età moderna. Città e Cam- MANNONI T., Archeologia dell’Urbanistica pagna, a cura di C. D. FONSECA, Milano (Territorio, insediamenti, strade), Genova 1981, pp. 202-272. 1994. LICINIO R., Bari e il suo castello: scelte inse- MANNONI T., Archeologia delle Tecniche diative problemi politici, funzioni istituzio- produttive, Genova 1994. nali. Parte I. Dall’età prenormanna agli ultimi svevi, in Annali della Facoltà ai Let- MANNONI T., Caratteri costruttivi dell’Edi- tere e Filosofia dell’Università degli Studi di lizia storica (Archeologia dell’Architettura), Bari, XXX, 1988, pp. 205-247. Genova 1994; MANSELLI R., Arduino, in Dizionario LICINIO R., Castelli Medievali. Puglia e Basilicata: dai Normanni a Federico II e Biografico degli Italiani, vol.4, Roma 1962, Carlo I d’Angiò, Bari 1994. pp. 60-61. MARIN M. D., Un angolo della Daunia LINNARD W., Testimonianze etnografiche e anteriore al periodo federiciano: Teanum storia forestale: il caso del Galles, in Apulum, Luceria, Arpi, in Federico II e Quaderni Storici, 62, 1986, pp. 513-532. Fiorentino, in Atti del Primo Convegno di LOFFREDO S., Storia della città di Barletta, Studi Medievali della Capitanata, a cura di Trani 1893. M. S. Calò Mariani, Galatina 1985, pp. 55-77. LOVERIO A., Manifestazioni di autonomia nei rapporti internazionali di alcune città MARTIN J. M.-NOYÈ G., La Capitanata del barese, in Atti delle Quinte Giornate nella storia del Mezzogiorno mediedievale, Federiciane (Oria, 10-12 ottobre 1980), Bari 1991. Bari 1983, pp. 65-72. MARTIN J. M., Modalitès de l’“incastella- Lucera dal Tardoantico all’Altomedioevo, mento” et typologie castrale en Italie mèri- Atti del Diciottesimo Convegno della dionale (Xe-XIIe siècles), in R. COMBA-A. Storia del cristianesimo in Puglia, Lucera A. SETTIA (eds.), Castelli, Storia e Archeo- 1987. logia, Torino 1984, pp. 89-104. LUNARDI J.-HOUBEN H.-SPINELLI G. MARTIN J. M., L’impronta normanna sul (eds.), Monasticon Italiae. III. Puglia e territorio, in I Normanni popolo d’Europa. Basilicata, Cesena 1986. MXXX-MCC, a cura di M. D’ONOFRIO, Venezia 1994, pp. 212-218. MAETZKE G., Problemi relativi allo studio della ceramica nell’Italia meridionale nei MARTIN J. M.-NOYÈ G., Vaccarizza secoli XI-XIII, in Ruggero il Gran Conte e (Monte Castellaccio, comune di Troia, prov. l’inizio dello Stato normanno, Atti delle di Foggia), in Melanges de l’Ecole Française seconde giornate normanno-sveve, Bari de Rome, Moyen-Age, 98, 1986, pp. 1225- 1991, pp. 79-104. 1231. MALTESE C., Francesco di Giorgio Martini. MASINI N., Il Castello di Brindisi di Trattati di Architettura Ingegneria e Arte Montagna in età medievale, in Basilicata Militare, I, Milano 1967. Regione. Notizie, 3, 1994, pp. 65-72. MANNONI T., Metodi di datazione dell’edi- MASINI N., Note storico-topografiche e lizia storica, in Archeologia Medievale, XI, fotointerpretazione aerea per la ricostruzione 1984, pp. 396-404. della “forma urbis” del sito medievale di Monteserico, in Tarsia, 16-17, 1995, pp. MANNONI T., Archeologia della. produzio- ne, in Archeologia Medievale XIV, 1987, 45-64. pp. 559-564. MÈNAGER L. R., Recueil des actes des Ducs

— 299 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

Normands d’Italie (1046-1127). I. Les pre- NOYÈ G., Recherches sur le site de Vaccariz- miers Ducs (1046-1087), Bari 1980. za, in Profili della Daunia Antica, II, Foggia 1986, pp. 91-115. MENICALLI U., I materiali dell’edilizia storica, Roma 1992. OTRANTO G.-C. CARLETTI C. (eds.), Culto e insediamenti micaelici nell’Italia MERTENS J., Deux monuments d’èpoque meridionale fra tarda antichità e medioevo, mèdièvale à Ordona (Apulie), in Bullettin Bari 1994, pp. 405-425. de 1’Institut Historique Belge de Rome, 44, 1974, pp. 405-421. PACICHELLI G. B., Il Regno di Napoli in prospettiva diviso in dodici provincie, MOLINIER A.-TOBLER T. (eds.), Itinera Napoli 1703. Hierosolymitana latina, I, Torino 1879. PANDOLFINO V., Copertino (LE). Castello, MONTANARI M., Campagne medievali, in AA. VV, Restauri in Puglia, vol. II, Torino 1984. Fasano 1986, pp. 411-416. MORENO D., Storia e archeologia forestale, PANE R., Architettura del Rinascimento a in Quaderni Storici, 49, 1982, pp. 7-15. Napoli, Napoli 1947. MORENO D., Querce come olivi. Sulla rove- PAOLINO M. I.-RESCIO P. , Itinerario retro- ricoltura in Liguria tra XVIII e XIV secolo, spettivo tra le memorie medievali del in Quaderni Storici, 49, 1982, pp. 108- Vulture, in Radici, 13, 1993, pp. 105-113. 136. PARENTI R., Le tecniche di documentazione MORENO D., Boschi, storia e archeologia. per una lettura grafica dell’elevato, in R. Riprese, continuità, attese, in Quaderni FRANCOVICH-R. PARENTI (eds.), Archeolo- Storici, 62, 1986, pp. 435-443. gia e restauro dei monumenti, Firenze 1988, pp. 249-279. MORENO D., Dal documento al terreno. Storia e archeologia dei sistemi agro-silvo- PASQUALE M., Trani (BA). Castello. Notizie pastorali, Bologna 1990. storiche, in AA.VV., Restauri in Puglia, vol. II, Fasano 1986, pp. 226-227. MORGAN II C. H., Corinth XI. The Byzan- tine pottery, Princeton 1942. PASQUALE M., Il castello di Trani. Vita e volti di un castello di Puglia, in AA. VV., Il MUSCA G., L’emirato di Bari (847-871), castello svevo di Trani, Napoli 1997, pp. Bari 1964. 15-149. NARDONE D., II castello svevo di Gravina PATITUCCI UGGERI S., La ceramica medie- di Puglia, in Japigia, V, 1934, pp. 19-28. vale pugliese alla luce degli scavi di Mesagne, NATELLA P.-PEDUTO P. , Il problema dell’in- Mesagne 1977. sediamento e il sistema castrense altomedie- PATITUCCI UGGERI S., La ceramica a vale, in Atti del IV Congresso Interna- Brindisi in epoca federiciana, in Federico II. zionale. Castelli e vita di Castello. Testi- Immagine e potere, a cura di M. S. CALÒ monianze storiche e progetti ambientali, MARIANI-R. CASSANO, pp. 221-225. (Napoli-Salerno, ottobre 1985), Castella 45, Roma 1994, pp. 401-412. PEDIO T., Napoli e Spagna nella prima me- tà del Cinquecento, Bari 1971. NOËL P., Technologie de la Pierre de Taille, in Dictionaire des termes couramment PEDIO T., Centri scomparsi della Basilicata, employès dans l’extraction, l ‘emploi et la in Atti del II Convegno Distretti rurali e conservation de la piere de taille, Paris Centri minori, Bari 1976, pp. 169-203. 1968, pp. 61-67. PEDIO T., Il castello di Melfi ricostruito sul-

— 300 — Bibliografia generale

l’antico fortilizio normanno-svevo, in Barletta 1877. Radici, 1, 1989, pp. 5-22. RACIOPPI G., Origini storiche investigate PEDIO T., La Basilicata dalla caduta del- nei nomi geografici della Basilicata, in l’impero romano agli Angioini, IV, Bari Archivio Storico per le Province Napoletane, 1989. I, 1876, pp. 471-476. PELLETTIERI A.-MASINI N. (eds.), Città RACIOPPI G., Storia dei popoli della Cattedrali e Castelli in età normanno-sveva: Lucania e della Basilicata, Roma 1899. storia territorio e tecnica di rilevamento, Miscellanea di studi in onore di Cosimo RACKHAM O., Boschi e storia dei sistemi Damiano Fonseca, in Tarsia, 19, 1996. silvo pastorali in Inghilterra, in Quaderni Storici, 49, 1982, pp. 16-48. PEPPER S.-HUGHES Q., Fortification in late 15th century Italy: the treatise of REDI F. , Nota in margine al problema della Francesco di Giorgio Martini, BAR, Sup- datazione delle buche da palo e una precisa- plementary Series, II, 41, 1994, pp. 541- zione del termine “romanico”, in Archeologia 559. Medievale, XVI, 1989, pp. 263-265. PETRONI G., Della storia di Bari dagli Regii Neapolitani Archivi Monumenta, antichi tempi sino all’anno 1856, I-II, V, 1857. Napoli 1857-58. Registri della Cancelleria Angioina rico- PIETRAFESA F. , Agromonte ritrovato, in struiti da Riccardo Filangieri con la colla- Radici, 8, 1991, pp. 105-108. borazione degli Archivisti napoletani, Napoli 1951 sgg. PIPPONIER F.-BECK P. , Il sito: edifici e topografia, in AA. VV., Fiorentino. Prospezioni RESCIO P. , La cristianizzazione delle cam- sul territorio. Scavi (1982), Galatina 1984, pagne nella Diocesi di Bari nel tardoantico e pp. 23-26. altomedioevo, in Nicolaus, 1-2, 1991, pp. 353-386. PITTALUGA D.-GHISLANZONI F. , Mensio- cronologia dei mattoni: la statistica applicata RESCIO P. , Città altomedievali: prima valu- all’analisi,inArcheologia Medievale, XVIII, tazione di depositi archeologici, elaborato 1991, pp. 683-686. per la Cattedra di Metodologia e tecnica PIUZZI P. , Utilizzazione del bosco e trasfor- dello scavo, Scuola di Specializzazione in mazione del paesaggio. Il caso di Monte- Archeologia, Università della Basilicata, falcone (XVII-XIX secolo), in Quaderni Sto- a.a. 1993/94. Relatore Prof. Paul Arthur. rici, 49, 1982, pp. 84-107. RESCIO P. , Il “castello” e le mura di Balsi- PIUZZI P.-STIAVELLI S., Dal documento al gnano, in Fogli di Periferia, 1, a.V, 1993, terreno. Archeologia del bosco delle Pianora pp. 47-52. (colline delle Cerbaie, Pisa), in Quaderni RESCIO P. , L’apporto dell’archeologia nel Storici, 62, 1986, pp. 445-461. restauro dei monumenti: processi deposizio- POSOCCO F. , Cinte urbiche e città murate nali ·e postdeposizionali per lo studio delle nella Regione Veneto, in Atti dell’Istituto camere sepolcrali tra XV e XVIII secolo, in veneto di Scienze, lettere ed arti-Classe di Cultura e Società in Puglia e a Bitonto nel scienze murali, lettere ed arti, CLI, 2, 1993, XVIII secolo, vol. II, Bitonto 1994, pp. pp. 371-389. 629-640. PROLOGO A., Le carte che si conservano RESCIO P. , Archeologia dei sepolcri, in . nello Archivio del Capitolo della città di BERTOLDI LENOCI L. (ed.), Confraternite. Trani (dal IX secolo all’anno 1266), Chiesa e Società, Fasano 1994, pp. 67-87.

— 301 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

RESCIO P. , Storia, archeologia e survey sul alcuni restauri e recuperi in Puglia e monte Vulture (I): nuove ricerche su Rapolla Basilicata, in Faenza, LXVI, 1980, pp. medievale, in Radici, 14, 1994, pp. 96- 251-260. 101. SALVATORE M. R. (ed.), Venosa: un parco RESCIO P. , Trani (Bari). Castello, in Ta ra s, archeologico e un museo. Come e perchè, XIV, 1, 1994, pp. 164-166. Taranto 1984. RESCIO P. , Il contributo dell’archeologia allo SANTORO L., Castelli angioini e aragonesi studio dei castelli e dei centri storici minori: nel regno di Napoli, Milano 1982. alcuni esempi, in Archivio Storico Pugliese, XLVIII, 1995, pp. 179-206. SARRE F. , L’arte mussulmana nel sud dell’Italia e in Sicilia, in Archivio Storico RESCIO P. , Trani (Bari). Castello, in Ta ra s, per la Calabria e la Lucania, III, 1933, pp. XV, 1, 1995, pp. 119-120. 441-447. RESCIO P. , Reperti ceramici da Salapia SCALERA G., Notizie storiche sulla terra di medievale, in la Capitanata, XXXIV, 1997, San Nicandro di Bari, Palo del Colle (Ba) pp. 315-348. 1900. RESCIO P. , Struttura stratigrafica e cronolo- SCERRATO U., Arte islamica in Italia, in gia del castello di Trani. Indagini archeologi- GABRIELI F.-U. SCERRATO U. (eds.), Gli che e problemi di interpretazione, in AA. Arabi in Italia, Milano 1979, pp. 361- VV., Il castello svevo di Trani, Napoli 1997, 482. pp. 221-240. SCHETTINI F. , Per la storia del castello di RESCIO P. , Materiali postclassici da Salapia, Bari, in Archivio Storico Pugliese, I, 1948, in 16° Convegno Internazionale di Prei- pp. 121-133. storia, Protostoria e Storia della Daunia, San Severo 1994 (ma 1998), pp. 105-129. SCHETTINI F. , Due monumenti paleocristia- ni del Vulture e loro riflessi sull’architettura RESCIO P. , Campomaggiore: Archeologia medievale, in Archivio StoricoPugliese, XIX, dell’Edilizia Storica, Campomaggiore 1966, pp. 95-220. 1997. SETTIA A. A., Castelli medievali, un proble- RICCARDUS DE SANCTO GERMANO, ma storiografico, in Quaderni medievali, 5, Chronica, in R. I. S., ed. L. A. MURATORI, 1978, pp. 117-119. Milano 1723. SETTIA A. A., Castelli e villaggi nell’Italia RICCI R., Composizione e datazione delle padana. Popolamento, potere e sicurezza fra malte e degli intonaci in Liguria. Nota 1, in IX e XIII secolo, Napoli 1984. Archeologia Medievale, XVI, 1989, pp. 663-674. SIGAUT F. , Gli alberi da foraggio in Europa: significato tecnico ed economico, in Quader- ROCKWELL P. , Lavorare la pietra, Roma ni Storici, 49, 1982, pp. 49-58. 1989. STHAMER E., Dokumente zur Geschichte ROMUALDUS SALERNITANUS, Chronicon, a der Kastellbauten. Kaiser Friedrichs II. und c. di C. A. GARUFI, R.I.S., VII, parte I, Karls I. von Anjou (Egänzungsband II, in Città di castello 1909-1935. Die Bauten der Hohenstaufen in Unteri- ROSSETTI G., Forme di potere e struttura talien), band II, Apulien und Basilicata, sociale in Italia nel Medioevo, Bologna Leipzig 1926. 1977. TANSI S., Historia chronologica Monasterii SALVATORE M. R., Ceramica medievale da S. Michaelis Arcangeli Montis Caveosi,

— 302 — Bibliografia generale

Napoli 1746. WHITEHOUSE D., Apulia, in La ceramica medievale nel Mediterraneo occidentale, TOUBERT P. , Les structures du Latium mèdièval. Le Latium mèridional et la Firenze 1986, pp. 573-579. Sabine du IXe siècle à la fin du XIIe siècle, WICKHAM C., Il problema dell’incastella- Rome 1973. mento nell’Italia centrale. L’esempio di San Vincenzo al Volturno, [Studi sulla società TOUBERT P. , Paysages ruraux et techniques des production en Italie Mèridionale dans la degli Appennini nell’alto medioevo. II], seconde moitiè du XII siècle, in Potere Firenze 1985. Società e Popolo nell’età dei due Guglielmi, WICKHAM C., Castelli e incastellamento Atti delle quarte giornate normanno-sveve, nell’Italia centrale: la problematica storica, Bari 1981, pp. 201-229. in FRANCOVICH R. (ed.), Archeologia e storia del Medioevo italiano, Urbino 1987 pp. TRIFONE R., Diritti d’uso delle foreste, Napoli 1913. 91-98. WILLEMSEN C. A., Die bauten der Ho- UGHELLI F. , Italia sacra, t. VII, Venezia henstaufen in Süditalien. Neue Granbungs- 1721. und Forschungsebnisse, Köln-Opladen VACCA N., Per la storia della fabbrica di S. 1968. Croce in Lecce, in Rinascenza Salentina, XI, WILLEMSEN C. A., I castelli di Federico II 1943, pp. 193-204. nell’Italia meridionale, Napoli 1979. VENDOLA D., Rationes decimarum Italiae WILLEMSEN C. A., Die bauten der Ho- nei secoli XIII-XIV: Apulia, Lucania, henstaufen in Süditalien. Neue Granbungs- Calabria, Città del Vaticano 1939. und Forschungsebnisse, Köln-Opladen VERRICELLI E., Cronica della Città di 1968. Matera nel Regno di Napoli (1595 e 1596), Matera 1987, a cura di D. M. Moliterni, ZOTTA S., in AA. VV., Storia della Puglia, C. Motta e M. Padula. Bari 1970. ZUG TUCCI H., La caccia da bene comune VINCENTII JOHANNES MONACHUS S., a privilegio, in Storia d’Italia. Annali. 6, Chronicon Vulturnense, ed. V. FEDERICI, F. S. I., I, Roma 1925, p. 231. Torino 1983, pp. 399-445. VINSON L. P., Il percorso della via Appia tra Venosa e Palazzo San Gervasio, in Lucania Archeologica, 2, 1976, pp. 9-11. VON FALKENHAUSEN V., Taranto in epoca bizantina, in Studi Medievali, IX, 1968, pp. 137-161. VON FALKENHAUSEN V., La dominazione bizantina nell’Italia meridionale dal IX all’XI secolo, Bari 1978. WEISSMULLER A. A., Notes on the castle of Lagopesole in Basilicata, in Castellum, 20, 1980, pp. 566-578. WHITEHOUSE D., Ceramiche e vetri me- dioevali provenienti dal Castello di Lucera, in Bollettino d’Arte, 1966 pp. 176-181.

— 303 —

INDICE DEI NOMI E DEI LUOGHI*

A Bessac, Jean-Claude, 13 Accettura, 71 Bitonto, 19, 31, 107, 119, 127, 183, 199 Acciaioli, 165 Bitritto, 190 Acerenza, 64, 71, 230, 240 bocciarda, 13, 14, 114, 129 Adelfia, 20, 23, 66 Boemondo, 2 Agromonte, 84 Boreanum, 104 n. 14 Albano di Lucania, 90 Brienza, 56, 66, 71, 95, 97, 101, 230, Aliano, 244 241, 244, 245 ss. Altamura, 127, 189 Brindisi, 6, 29, 127, 172, 186 Anglona, 241, 244 Brindisi di Montagna, 68, 101, 250 Aquebelle, 52 broad line, ceramica, 7, 23, 27, 38, 128 Arbor, 104 n.14 Ardie, 104 n. 14 C Arduino, 78 Calciano, 88, 244 Armaterra, 84, 87, 247 Caldaria, 104 n. 14 Arnolino, 76 Calò Mariani, Maria Stella, 8 Arthur, Paul, 35 n. 39 Calvello, 88 Atella, 71, 82, 242 Campomaggiore, 68, 71, 90, 101, 102 Auricarro, 127, 196 ss. Cancellara, 71, 88 (L’) Avvantaggio, 173 Canne, 126, 185 Autari, 72 n. 4 cannelures, ceramica, 110 Canosa, 19, 31, 37, 81, 107, 127, 166, B 172, 185 Ballardini, Gaetano, 42 Canosa, Maria G., 100 Balsignano, 127, 189 ss., 198 Caragula, 104 n. 14 Balvano, 246 Carlo I d’Angiò, 23, 27, 31, 92, 137,146, Bandusia, fonte, 64 211 Bari, 1, 4, 8, 24, 27, 107, 127, 183, 190, Carlo II d’Angiò, 66 199, 206, 228, 234, 240, 243 Carovigno, 224 Barile, 82 Casalrotto, 127 Barletta, 38, 107, 117, 119, 169 ss., 224 Cascella, Benedetta, 31 Bella, 87 Castel Bellotto, 67, 68, 71, 250 Benevento, 223 Castel del Monte, 31, 42, 44, 239, 247 Bernalda, 98 castella, castellum, 1

* I nomi ed i luoghi indicati in questo elenco sono quelli maggiormente reperibili nel testo.

— 305 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

Castelmezzano, 68, 71, Francavilla, 104 n. 14 Castelnuovo, 98 Francovich, Riccardo, 20 Castiglione della Contessa, 104 n. 14 Fuccio, 42 Ceglie del Campo, 24 Cerreto, 104 n. 14 G Cersosimo, 228 Garaguso, 71, 90 Cigliano, 104 n. 14 Gargano, 31 Cirvinea, 104 n. 14 Gaudiano, 4, 78, 81, 190, 244 Cisterna, 104 n. 14 Gelichi, Sauro, 20 Cognato, 68, 71 Gentile, Giovanni, 212 Comba, Rinaldo, IV Genzano, 248 contrassegni lapicidi, 14, 35 n. 33 Gioia del Colle, 38 Conversano, 23, 24, 52, 62, 66 Giovinazzo, 66, 113, 114, 119 Coppola, Giovanni, IV Gravina di Puglia,31, 38 Corneto, 104 n. 14 Grosseto, 20 Cosenza, 2, 54 Grumentum, 244 Costante II, 1 Gualtiero, da Melfi, 72 Craco, 32, 88 ss., 239 Guardiola, 104 n. 14 Cuozzo, Errico, 54, 56 H D Haseloff, Arhtur, 8, 14 D’Aquino, Ladislao, 224 historical ecology, 30 Difesa S. Biagio, 32 Di Giorgio Martino, Francesco, 223 ss. I Dragonetti, 84 incastellamento, 1, 37, 211 Irpinia, IV E Irsina, 65, 66, 248 Egnazia, 12, 126, 195, 186 Episcopia, 88 L Erculea, via, 137 Lamadoro, 14 Eugenio III, papa, 84 Lagonegro, 227, 228 Evangelista Menga, 180 Lagopesole, 29, 31, 66, 84, 92, 137 ss., 247, 248 F Lampo di Fasanella, 105 n. 21 Falce del Viaggio, 117, 180 Lao, 228 Faviano, 104 n. 14 Latiniano, 227 Federico II, 8, 29, 31, 92, 144, 227, 244, Laurenzana, 71, 239 246, 248 Lauria, 228 Fesca, 19 Lauricselli, 71 Festole, 104 n. 14 Lavanghello, 82 field archaeology, 75 Lavello, 4, 76, 78, 81, 82, 190, 244 Fiorentino, 8, 127, 204 Leonessa, 104 n. 14 Fiorenzuola, 137 Lecce, 50, 202 Firmiano, 104 n. 14 Licinio, Raffaele, 4 Foggia, 4, 10, 154, 211 Lucera, 8, 13, 31, 126, 127, 154 Foggiano, 104 n. 14 Forenza, 203 M foresta, di Lavello, 76 n. 2 Marsico Nuovo, 246 Fortunato, Giustino, 84, 101, 207, 241 Marsico Vetere, 67, 95

— 306 — Indice dei nomi e dei luoghi

Martin, Jean-Marie, 37 P Maschito, 82 Paese, 104 n. 14 Masini, Nicola, 68 Palazzo San Gervasio, 31, 64, 248 Massafra, 127 Palomba, 234 Matera, 54, 68, 98, 100, 101, 230, 234, Parasacco, 104 n. 14 241 Pedio, Tommaso, 82 measles ware, ceramica, 127 Pezza Santoro, 19 Melfi, 31, 76, 78, 81, 82, 92, 127, 152 ss., Pietracupa, vallone, 87 190, 230, 241, 246 Pietrafesa, 232 Mercure, 228 Pietragalla, 31, 88 Metaponto, IV Pietrapertosa, 66, 68, 228 Miglionico, 71, 95, 101, 243 Pino, 104 n. 14 Modugno, 190 Policoro, 248 Mola di Bari, 23, 190 Polignano, 127, 183 Molfetta, 113, 183 Posta Scioscia, 81 Moliterno, 67, 71, 95, 101, 244 Potenza, 56, 137, 250 Montecatrone, 104 n. 14 Profico, 19 Monte d’Irsi, 126 Puro, 19, 173 Montemarcone, 104 n. 14 Montemilone, 76, 82 Q Montesalvolo, 104 n. 14 Quattro Strade, 19 Monte Sant’Angelo, 223 Montescaglioso, 24, 32, 50, 56, 58, 60, R 62, 66, 82, 184, 227 Rapolla, 82, 190, 205, 206 ss., 240, 241, Monteserico, 68, 248 244 Monticchio, 68, 101, 114, 127, 154, 227, Rapone, 84, 87 234, 239, 241, 243, 248 Redi, Fabio, IV Morbano, 104 n. 14 Riccardo da Foggia, 10 Moreno, Diego, 30 ss. Rionero in Vulture, 19, 82 ,101, 137 Morganello, 104 n. 14 Ripacandida, IV, 19, 82, 101, 203 ss., 241 Morgetta, 104 n. 14 Rivello, 228 Mufarràg, 1 Roberto d’Angiò, 71 Muollo, Giuseppe, IV Roca, IV Murate, 104 n. 14 Rocca Bagnani, 104 n. 14 Muro Lucano, 98, 230 Roccanova, 228 Musando, 104 n. 14 Rocchetta S. Antonio, 211 ss. Ruggero Borsa, 2 N Rutigliano, 20, 23, 190 Napoli, 6, 98, 127, 223 Ruvo del Monte, 82, 87, 100, 101 narrow line, ceramica, 38, 128 Ruvo di Puglia, 14, 19 Noicattaro, 58 S O Salapia, 27, 126, 128, 166 Ofanto, 185 Sannicandro di Bari, 24, 47, 239 Ordona, 8, 20, 31, 127, 128 San Fele, 84, 87, 230, 244, 247 Oria, 29 S. Agata di Puglia, 64, 205, 241 Oriolo, 228 Santoro, Lucio, 100 Otranto, 52, 126, 166, 228 S. Chirico, 228 S. Felice, chiesa, 191

— 307 — Archeologia e Storia dei castelli di Basilicata e Puglia

S. Francesco, cava, 6, 19 V S. Ippolito, 114, 248 Vaglia, 234 S. Lucia, 207, 241 Vaglio, 90 S. Lucia, cava, 19 Vaccarizza, 4 S. Marco Argentano, 4 Venosa, 19, 52, 54, 64, 76, 82, 97, 154, S. Maria della Foresta, 103 n. 2 240, 248 S. Maria di Costantinopoli, 194 Vietri, 246 S. Maria di Pierno, 87 Vitalba, 31, 82, 84, 234 S. Maria di Scala, 104 n. 14 Vonghia, 87 S. Mauro Forte, 100, 101, 241 S. Nicola, 104 n. 14 W S. Nicola di Bari, Basilica, 184, 190, 228 Willemsen, Carl A., 108, 137, 146 S. Pancrazio, 104 n. 14 S. Stefano di Giuncarico, 104 n. 14 S. Thome de Ruvo, 87 Sardegna, V n. 1 Satriano, 244 Satriano di Lucania, 97 Savoia, 246 Scalera, 84 Scribla, 4 Selva della Città, 19 sparse glaze, ceramica, 126 Spinazzola, 31, 42, 64, 76 spiral style graffito, ceramica, 126 T Taranto, 1, 2, 24 Tavoliere, 8, 76, 127 Terlizzi, 19, 113, 244 Torre di Mare, 230 Torre di Babele, IV, 241 Torre Rufolo, 66 Tramontano, Giancarlo, 100 Trani, 6, 10, 19, 20, 27, 29, 32, 47, 50, 64, 107 ss., 152, 165, 173, 180, 184, 190, 206, 233, 239 Tremiti, 2 Tricarico, 90, 101, 241, 250 Triepi, 82 Trifoggio, 67, 88 Trivigno, 71 Troia, 4, 31 U Uggiano, 64 ss., 127, 241, 243, 248 Ursone, 206

— 308 —