„... pisać listy potrafią tylko kobiety" Kultura epistolarna kobiet po 1750 r.

nur Frauen können Briefe schreiben" Weibliche Briefkultur nach 1750

Katalog wystawy

Kraków 2017

Bibliotekia Jagiellońska Jagiellonen-Bibliothek

Instytut Filologii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Institut für Germanische Philologie der Jagiellonen-Universität Krakau

«... pisać listy potrafią tylko kobiety" Kultura epistolarna kobiet po 1750 r. nur Frauen können Briefe schreiben" Weibliche Briefkultur nach 1750

Katalog wystawy / Ausstellungskatalog 4-22.03.2017 Kuratorzy, koncepcja wystawy, wybór i opracowanie obiektów, podpisy Kuratoren, Konzept, Auswahl und Bearbeitung von Objekten, Unterschriften

Paweł Zarychta, Joanna Baster

Wstęp / Einführung Paweł Zarychta

Współpraca merytoryczna, tłumaczenia Fachliche Zusammenarbeit, Übersetzungen

Monika Jaglarz, Agnieszka Sowa, Michael Sobczak

Realizacja Wystawy Vorbereitung der Ausstellung

Iwona Wawrzynek, Mariusz Paluch

Oprawa plastyczna Graphik und Design

Mariusz Paluch

Prace konserwatorskie Konservation

Sekcja Konserwacji BJ

Wystawę, będącą wspólnym przedsięwzięciem Biblioteki Jagiellońskiej i Instytutu Filologii Germań­ skiej UJ współfinansowano ze środków Narodowego Centrum Nauki, nr proj. 2014/15/B/HS2/01086

Die Ausstellung wurde als gemeinsames Projekt der Jagiellonen-Bibliothek und des Instituts für Germanische Philologie der Jagiellonen Universität aus den Mitteln des Nationalen Forschungszen­ trum Krakau gefördert, Proj.-Nr. 2014/15/B/HS2/01086 Prof. dr hab. Zdzisław Pietrzyk Dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej

„Pokaż mi swą korespondencję, a powiem ci kim jesteś”

Korespondencja to jedno z najcenniejszych źródeł historycznych. W epoce, w której żyjemy wydaje się, że porozumiewanie się poprzez wymianę informacji w formie maili i sms-ów jest czymś normalnym i standardowym. Zapominamy o sztuce pisania listów, podczas gdy nasi przodkowie od czasów średniowiecza zgłębiali tę sztukę. Na kulturę pisania listów wpływało wykształcenie, kultura ogólna i obyczaje. W korespondencji odbija się styl epoki i życia korespondentów. Jest to zarazem fotografia chwili i stanowi zatrzymanie w czasie faktów, przemyśleń, bez zmian, upiększeń i cenzury. Listy wskazują, że nasi antenaci dbali o formę wypowiedzi i utrzymywali konwencję w przekazy­ waniu informacji. Część zachowanej korespondencji z dawnych czasów ma charakter twórczości literackiej, szczególnie tej dotyczącej życia prywatnego. Z epoki staropolskiej znane są przede wszystkim teksty pisane przez mężczyzn. Autorek two­ rzących literaturę jest bardzo mało, ale nie odnosi się to do korespondencji. W zasadzie wszystkie kobiety, które w okresie staropolskim przeszły szkoły zakonne posiadały umiejętność pisania i czy­ tania. Zbiór korespondencji opracowanej przez Hannę Malewską pt. „Listy staropolskie z epoki Wazów” wskazuje, że kobiety korespondowały zarówno w sprawach domowych, jak i publicznych, a listy ich autorstwa odznaczają się zarówno erudycją jak i ciepłem i jasnością wypowiedzi. W raz z nadejściem epoki oświecenia i zwrócenia większej uwagi na wykształcenie kobiet stały się one autorkami większej ilości dzieł literackich, a listy ich autorstwa stały się zjawiskiem po­ wszechnym i powszechnie akceptowalnym. Pierwsza połowa X IX wieku to okres kiedy wszystkie kobiety z wyższych sfer oraz zamożnych rodzin były wykształcone. Posiadały znajomość literatury i języków obcych, a przede wszystkim języka francuskiego. Tendencja ta była rozpowszechniona w całej Europie. Kobiety od XVIII-go wieku prowadziły salony, nawiązywały korespondencję z ich bywalcami. W korespondencji tej wymieniano uwagi na temat aktualnej sytuacji politycznej, spo­ łecznej, dzieł literackich oraz relacjonowano odbyte w salonach dysputy. Oczywiście jeden rodzaj korespondencji, czyli listy miłosne, w okresie romantyzmu był u rozkwitu formy i treści. W zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej znajduje się wiele niezbadanych dotychczas kolekcji kore­ spondencji kobiecej, począwszy od drugiej połowy XVIII wieku po czasy nam współczesne. Stanowią one niezwykle ważne źródło do naszych dziejów. Na wystawie jest prezentowana korespondencja kobiet z niemieckiego kręgu kulturowego z przełomu XVIII i X IX wieku, w tym kobiet skupionych wokół Rahel Varnhagen z d. Levin, w której berlińskim salonie spotykała się elita intelektualna Ber­ lina z przełomu XVIII i X IX wieku.W zbiorze Karla Varnhagena, męża Rahel znajdują się materiały rękopiśmienne w tym listy m.in. Bettiny von Arnim i setek innych kobiet, które tworzyły dzieje literatury niemieckiej i francuskiej. Dopełnieniem wystawy osnutej na eksplozji kobiecej korespon­ dencji zachowanej w zbiorze autografów K. Varnhagena są listy kobiet, które odegrały znaczącą rolę w dziejach kultury, literatury i nauki w X IX i X X wieku. Obiekty z kolekcji Varnhagena są uzupełnione na wystawie listami tak znakomitych w dziejach kobiet jak m.in. George Sand, Józefina Bonaparte, Maria Skłodowska-Curie, Maria Szymanowska, Olga Boznańska, Helena Modrzejewska. Prezentowane na wystawie rękopisy listów kobiet stanowią przede wszystkim wskazówkę, jak wykorzystać ten wspaniały materiał badawczy i jednocześnie bogactwo zbiorów zgromadzonych w Bibliotece Jagiellońskiej, która zawsze jest otwarta dla badaczy.

5 Prof. Dr. habil. Zdzisław Pietrzyk Direktor der Jagiellonen-Bibliothek Krakau

„Zeig mir deinen Briefwechsel und ich sage dir, wer du bist”

Korrespondenzen gehören zu den wertvollsten historischen Quellen. In der Zeit, in der w ir leben, erscheint uns der Austausch von Informationen per E-mails oder SMS als etwas völlig Selbstverstän­ dliches und Übliches. W ir vergessen über die Kunst, Briefe zu schreiben, indessen setzten sich unsere Vorfahren damit mindestens seit dem Mittelalter intensiv auseinander. Die Briefkultur wurde dabei oft von Ausbildung, allgemeiner Kultur und Sittlichkeit beeinflusst. In den Korrespondenzen widerspiegeln sich stilistische Vorlieben sowie das Leben der Briefautoren und -autorinnen. Briefe sind Momentauf­ nahmen, die Fakten oder Gedanken unverändert, unverschönert und unzensiert in der Zeit festhalten. Sie veranschaulichen auch, welchen W ert unsere Vorgänger auf die äußere Form und Konventionen der Nachrichtenübermittlung legten. Ein Teil der Korrespondenzen aus den vergangenen Epochen hat daher einen durchaus literarischen Charakter, besonders dort, wo es sich um Privatbriefe handelt Aus der altpolnischen Zeit sind vor allem Texte bekannt, deren Verfasser Männer waren. Mag die Anzahl der literarisch tätigen Frauen damals gering bleiben — dies gilt aber nicht für Epistolographie. Grundsätzlich alle Frauen, die in der altpolnischen Periode in Klosterschulen ausgebildet wurden, kon­ nten auch lesen und schreiben. Die von Hanna Malewska herausgegebene Sammlung m.d.T. „Listy sta­ ropolskie z epoki Wazów” [.Altpolnische Briefe aus der Zeit Wasa”] dokumentiert etwa, dass Frauen in ihren Briefwechseln über private und öffentliche Angelegenheiten reflektierten und ihre Briefe sich wiederum durch Belesenheit,Wärme und Klarheit des Ausdrucks auszeichnen. Mit der Aufklärung und den verstärkten Bemühungen um Bildung von Frauen, steigt auch die Anzahl der von ihnen verfassten literarischen Texte, ihre Briefe werden wiederum zu einem weitverbreiteten und allgemein akzeptierten Phänomen. Die erste Hälfte des 19. Jahrhunderts ist schon eine Zeit, in der alle Frauen aus höheren Kreisen und wohlhabenderen Familien gebildet sind. Sie kennen Literatur und beherrschen Fremdsprachen, vor allem Französisch. Diese Tendenz ist über ganz Europa verbreitet Frauen des 18. Jahrhunderts führten Salons — und mit deren Gästen Briefwechsel. In ihren Korrespon­ denzen wurden Meinungen über die aktuelle politische Lage oder literarische Texte ausgetauscht, man berichtete auch über die in den Salons geführten Disputen. In der Ära der Romantik war es jedoch in erster Linie der Liebesbrief, der seine besondere Blüte in Form und Gehalt erlebte. In den Beständen der Jagiellonen-Bibliothek befinden sich zahlreiche bislang unerforschte Konvolute von weiblichen Korrespondenzen, und nämlich von der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts an bis hin zur Gegenwart Sie stellen eine außerordentlich wichtige Quelle für die Erforschung unserer Geschichte dar. In der Ausstellung werden Briefe aus dem deutschsprachigen Raum vom 18. und 19. Jahrhundert, darunter Schriftstücke von Frauen aus dem Umkreis Rahel Varnhagens geb. Levin, präsentiert In ihrem Salon verkehrte die intellektuelle Elite Berlins aus der Wendezeit vom 18. zum 19. Jahrhundert In der Sammlung ihres Ehemanns, Karl August Varnhagens, sind Handschriften, darunter Briefe, u.a. von Bettina von Arnim und dutzenden anderen Frauen überliefert, die die Geschichte der deutschen, französischen und weiteren Literaturen mitgestalteten. Die Ausstellung, die von den weiblichen Korrespondenzen in der Sammlung Varnhagens ausging, wird durch Briefhandschriften von Frauen abgerundet, die eine be­ deutende Rolle für die Geschichte der Kultur, Literatur und Wissenschaft im 19. und 20. Jahrhundert spielten. So finden sich hier Autographen von solchen bekannten Frauen, wie George Sand, Josephine Bonaparte, Maria Skłodowska-Curie, Maria Szymanowska, Olga Boznańska oder Helena Modrzejewska. Die in der Ausstellung präsentierten Handschriften von Frauen sind dabei vor allem ein Hinweis darauf, wie man dieses außerordentliche Material und zugleich den Reichtum der in der Jagiellonen-Bi- bliothek aufbewahrten Bestände für die Forschung nutzen könnte. 6 Dr hab. Magdalena Sitarz Dyrektor Instytutu Filologii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

Szanowni Państwo!

Możliwość zaproszenia Państwa do zwiedzenia wystawy .. pisać listy potrafią tylko kobiety”. Kul­ tura epistolarna kobiet po 1750 r. jest dla mnie wielkim zaszczytem, ale też ogromną przyjemnością. Wystawa towarzyszy międzynarodowej konferencji poświęconej listom pisanym przez kobiety, w której bierze udział kilkudziesięciu badaczy z Polski i zagranicy, a prezentowane referaty i dys­ kusja obejmują między innymi historię listu kobiecego, jego obecność w kulturze europejskiej oraz zagadnienia estetyki czy problemy edycji. Wybrana przez Organizatorów data 1750 jest umowna, ale nieprzypadkowa. W raz z Oświeceniem i coraz szerszym uczestnictwem kobiet w życiu inte­ lektualnym, kulturalnym i społecznym szczególny rozkwit przeżywa także piśmiennictwo kobiece. Na wystawie można obejrzeć kilka listów z XVIII oraz X X wieku, znacząca większość pochodzi jednakże z wieku X IX . Prezentowane są listy Rahel Varnhagen, Marii Szymanowskiej, George Sand, Mary Shelley i wielu innych kobiet. Wystawa oraz konferencja to kolejne projekty realizowane w ostatnich latach wspólnie przez Instytut Filologii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego i Bibliotekę Jagiellońską. Po zorganizo­ wanej w 2011 roku we współpracy z Instytutem Języka Niemieckiego i Literatury Uniwersytetu w Kolonii ekspozycji „Heinrich von Kleist i kultura epistolarna epoki”, dziś możemy zwiedzić ko­ lejną wystawę poświęconą także kulturze epistolarnej, tym razem ze szczególnym uwzględnieniem epistolografii kobiecej. Za tę owocną i zawsze znakomitą współpracę serdeczne podziękowania należą się Dyrektorowi Biblioteki Jagiellońskiej, prof. dr. hab. Zdzisławowi Pietrzykowi oraz całemu jego zespołowi. Szczególnie chciałabym podziękować osobom bezpośrednio zaangażowanym w przygotowanie wystawy, jej pomysłodawcom i kuratorom: mgr Joannie Baster z Biblioteki jagiellońskiej oraz dr. Pawłowi Zarychcie z Instytutu Filologii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także osobom, które współpracowały merytorycznie nad powodzeniem projektu: mgr Iwonie Wawrzynek, dr Mo­ nice Jaglarz oraz mgr. Mariuszowi Paluchowi z Biblioteki Jagiellońskiej, jak również dr Agnieszce Sowie i dr. Michaelowi Sobczakowi z naszego Instytutu. Mam nadzieję, że możliwość zapoznania się z wybranymi listami nieprzeciętnych kobiet do­ starczy nam wszystkim wielu przeżyć — nie tylko natury intelektualnej. Równocześnie chciałabym wszystkich Państwa serdecznie zaprosić także do udziału w konferencji, która odbywa się równo­ legle do wystawy.

7 Dr. habil. Magdalena Sitarz Direktorin des Instituts für Germanistik jagiellonen-Universität Krakau

Sehr geehrte Damen und Herren!

Es ist mir eine große Ehre — und auch enorme Freude — Sie zur Besichtigung der Ausstellung nur Frauen können Briefe sch reiben”. Weibliche Briefkultur nach 1750 einzuladen.

Die Ausstellung begleitet eine internationale, der weiblichen Briefkultur gewidmete Tagung, an der einige Dutzend polnische und ausländische Forscherinnen und Forscher beteiligt sind, um zur Problematik der Geschichte des Frauenbriefs, seiner Anwesenheit in der europäischen Kultur, der Ästhetik dieser Briefe und ihrer Edition zu referieren und zu diskutieren. Die von den Organisato­ ren arbiträr gesetzte Zäsur — das Jahr 1750 — ist gleichwohl nicht zufällig, da das weibliche Schre­ iben gerade in der Zeit der Aufklärung — unterstützt durch die immer größere Beteiligung von Frauen am intellektuellen, kulturellen und gesellschaftlichen Leben — seine besondere Blüte erlebt. Die Ausstellung präsentiert einige Briefe aus dem 18. und 20. Jahrhundert, die bedeutende Mehrheit der Texte stammt jedoch aus dem 19. Jahrhundert. Zu den Autorinnen gehören Rahel Varnhagen, Maria Szymanowska, George Sand, Mary Shelley und viele andere Frauen. Die Ausstellung und die Tagung sind nicht die ersten Projekte, die das Institut für Germanistik der Jagiellonen-Universität Krakau zusammen mit der Jagiellonen-Bibliothek in den letzten Jahren organisiert haben. Bereits 2011 kam hier eine in Zusammenarbeit mit dem Institut für Deutsche Sprache und Literatur der Universität zu Köln vorbereitete Exposition „Heinrich von Kleist und die Briefkultur seiner Zeit“ zustande, und heute können w ir wieder eine der Epistolographie gewid­ mete Ausstellung besichtigen, diesmal geht es jedoch vor allem um die von Frauen geschriebenen Briefe. Für diese fruchtbare und wie immer ausgezeichnete Zusammenarbeit möchte ich mich hier­ mit bei dem Direktor der Jagiellonen-Bibliothek, Herrn Prof. Dr. habil. Zdzisław Pietrzyk, und seinen Mitarbeiterinnen und Mitarbeitern sehr herzlich bedanken. Mein besonderer Dank gilt auch den an der Vorbereitung der Ausstellung unmittelbar beteiligten Personen, den Impulsgebern und Kuratoren, Frau Joanna Baster von der Jagiellonen-Bibliothek und Herrn Dr. Paweł Zarychta vom Institut für Germanistik der Jagiellonen-Universität Krakau, sowie denjenigen, die dieses Unternehmen mit ihren fachlichen Kenntnissen unterstützt haben, Frau Dr. Monika Jaglarz, Frau Iwona Wawrzynek, sowie Herrn Mariusz Paluch von der Jagiellonen-Bibliothek, wie auch Frau Dr. Agnieszka Sowa und Herrn Dr. Michael Sobczak vom Institut für Germanistik. Ich hoffe, dass die Möglichkeit, sich mit den präsentierten Briefen einiger außergewöhnlicher Frauen bekannt zu machen, uns um viele Eindrücke — nicht nur intellektueller A rt — bereichern wird. Zugleich möchte ich Sie alle sehr herzlich einladen, auch an unserer Tagung, die parallel zu dieser Ausstellung stattfindet, teilzunehmen.

8 David Veit (I77I-I8I4) List do Rahel Levin, s.v.Varnhagen von Ense, I4./20.11.1795 Brief an Rahel Levin, spätere Varnhagen von Ense, I4./20.11.1795 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 270 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 270

9 W stęp

„Każdy nawet łachudra przyzna, że pisać listy potrafią tylko kobiety; listy wymagają bowiem lekko­ ści, niewymuszonego przechodzenia od jednej materii do drugiej, mężczyźni zaś zawsze trzymają się jednego.” — Ten wyimek z listu DavidaVeita do Rahel Varnhagen z listopada 1795 r. stał się inspiracją do zorganizowania w dniach 3-5 marca 2017 r. konferencji naukowej poświęconej kobiecej kulturze epistolarnej po 1750 r„ a także mottem dla prezentowanej tu wystawy rękopisów listów, zgromadzonych w Bibliotece Jagiellońskiej. O ile przedmiotem dyskursu naukowego podczas konferencji jest głównie epistolografia autorek pochodzących z niemieckiego obszaru językowego, o tyle zakres geograficzny i językowy wystawy jest znacznie szerszy. Jej głównym celem jest bowiem nie tyle ukazanie mnogości autorek piszących listy od ok. 1750 r. po czasy niemal współczesne, co przede wszystkim ich ogromnego wkładu w kulturę europejską, w tym polską, niemiecką i inne kultury narodowe, jaki dokonywał się tak­ że poprzez listy właśnie. Za datę graniczną przyjęto przy tym umownie rok 1750. Oczywistym jest, że kobiety prowadziły korespondencję i we wcześniejszych epokach, właściwie odkąd istnieje ta forma ko­ munikacji, jednak to właśnie wraz z Oświeceniem szczególny rozkwit przeżywa także ich epistolografia. Tak jak nie ma jednego powodu, tematu czy okazji, dla jakich kobiety sięgały po pióra i kierowały korespondencję do swych odbiorców, tak i wystawa ta nie ma jednej narracji, którą należałoby wskazać jako przewodnią.Już cytowane powyżej, a niepozbawione ironii sformułowaniaVeita sygnalizują nam kilka aspektów, wartych głębszej refleksji i choćby fragmentarycznego naświetlenia poprzez prezentowane tu obiekty. Czy rzeczywiście jest tak, że list kobiecy różni się od tego pisanego przez mężczyzn? Jeśli tak, czy istnieje jakaś swoista poetyka i estetyka takiego listu? Co mówią na ten temat teoretycy, ale i same listów autorki? Czy i w jakim zakresie snują one rozważania teoretyczne dotyczące własnej epistolografii? Poszukiwanie odpowiedzi na te i inne pytania wiedzie nas najpierw m.in. do listowników oraz porad­ ników z XVIII i X IX wieku, ale także do wybranych listów z epoki, podejmujących teoretyczną metare- fleksję. Po 1750 r. niemal do rangi toposu urasta choćby powtarzane wciąż stwierdzenie, że listy kobiet należy traktować jako niedościgniony wzorzec. Nie kierują się one bowiem regułami i konwencjami, a podążają za uczuciami i wrodzonym zmysłem harmonii, pozwalającymi im znaleźć nie tylko właściwy wyraz dla myśli, ale i nadać mu także właściwy porządek. List kobiecy staje się pozytywnym kontrapunk­ tem dla sformalizowanej, retorycznie ciężkiej korespondencji wyrastającej jeszcze z tradycji barokowej. W tym duchu wypowiadają się choćby Geliert, czy Królikowski, których listowniki wraz z wyimkami także z innych prac teoretycznych znajdziemy na wystawie. Od wieku XVIII, od drugiej jego połowy, dokonuje się swoiste przejście listu, wtym listu kobiecego,ze sfery stricte prywatnej do sfery w mniejszym lub większym zakresie publicznej. Proces ten jest wieloeta­ powy i przyjmuje różnorakie formy.Jedną z najbardziej rozpowszechnionych jest nadawanie listom formy literackiej, czego przejawem jest choćby ogromna popularność powieści epistolarnych, powstających masowo w całej niemal XVIII- i XIX-wiecznej Europie na wzór słynnej „Pameli” (1740) Richardsona czy „Nowej Heloizy” ( 1761 ) Rousseau. List kobiecy w tych i innych utworach — pisanych wprawdzie nieraz przez mężczyzn — nie tylko staje się elementem kompozycji utworu, osnową fabuły, a nawet fabuły przedmiotem, ale też promuje określone wzorce estetyczne i swoistą poetykę, która upowszechnia się poprzez kolejne nakłady, naśladownictwa, przekłady, a nawet parodie tychże powieści. Innym przejawem tego samego procesu są różne formy upubliczniania listów prywatnych.W epokach wcześniejszych listy publikowano nieraz po to, by wejść z przeciwnikiem w spór, zaszkodzić ich autorowi czy też wywołać skandal.W czasach bliższych współczesności listy coraz częściej pisane są natomiast ze świadomością, że mogą, a nawet powinny trafić do szerszego grona odbiorców. Coraz częstszą, modną wręcz praktyką jest odczytywanie i omawianie listów nie tylko w wąskim gronie rodziny czy bliskich, ale także podczas spotkań towarzyskich, zwłaszcza w ramach działalności salonów literackich rozsianych po niemal wszystkich ważniejszych miastach Europy.W ten sposób listy stają się z jednej strony nośnikiem 10 informacji, także plotek, z drugiej zaś zjawiskiem społeczno-kulturowym, przyczyniającym się, a nieraz nawet warunkującym powstawanie złożonej sieci powiązań między przedstawicielami intelektualnej elity w całej Europie. Istotnymi węzłami w tej rozległej sieci stają się przy tym nadzwyczaj często postaci kobietWokół Md. de Staël, Rahel Varnhagen, Henriette Herz, George Sand, Sary Austin, Izabeli Czartory­ skiej, Marii Wirtemberskiej czy Jadwigi Łuszczewskiej „Deotymy” ogniskuje się świat literatów, muzyków i malarzy, zaś obraz wewnętrznego życia tego świata możemy odtworzyć dzięki listom ze spuścizn tych i innych autorek, prezentowanych na wystawie Kolejnym przejawem procesu przechodzenia listów, także kobiecych, ze sfery prywatnej do publicz­ nej jest ich gromadzenie i coraz częstsze publikowanie. Aspekt ten poruszany jest w różnych miejscach wystawy, szczególne jednak miejsce w tym kontekście zajmuje postać Karla Augusta Varnhagena von Ense ( 1785-1858). Po śmierci swej żony Rahel opublikował on w latach 1833-1834 „Księgę pamięci dla jej przyjaciół”. Był to zbiór listów i wyimków z pism zmarłej, który z jednej strony dokumentuje życie, działalność i myśl tej berlińskiej intelektualistki, z drugiej zaś stał się on podwaliną dla powstania monu­ mentalnej kolekcji manuskryptów, które Varnhagen niestrudzenie gromadził do końca swojego życia. Potomnym pozostawił on spuściznę obejmującą rękopisy ok 9000 osób, w tym najznamienitszych inte­ lektualistek, pisarek czy artystek XVIII i X IX w. Kolejne gabloty, w których znajdziemy liczne notatki Vam- hagena,jego instrukcje, opisy i uwagi dają przynajmniej fragmentaryczne wyobrażenie o jego działalności jako kolekcjonera i wydawcy w dużej mierze także korespondencji kobiecej. Istotna część obiektów prezentowanych na wystawie pochodzi z tej kolekcji właśnie.Wskutek zawirowań wojennych większa jej część, obejmująca głównie rękopisy, trafiła wraz z innymi zasobami dawnej Pruskiej Biblioteki Państwowej w Berlinie do Krakowa, gdzie przechowywana i udostępniana jest do dziś w Bibliotece Jagiellońskiej. Tak jak różne są autorki, których rękopisy prezentowane są na wystawie, tak różne są też okazje i tematy, dla których powstają ich listy. Znajdziemy w nich relacje z wydarzeń przełomowych, jak na­ rodziny dzieci, rozstanie z ukochanym czy śmierć bliskich, zapis emocji, rozczarowań i pragnień, ale też opisy działalności, starań i zabiegów o edukację, emancypację czy równe traktowanie... I tak na przykład Minna [Ronneberg], Esther Gad czy Sophie Mereau wprowadzą nas w subtelny świat swoich uczuć, Ida Hahn-Hahn, Dorothea von Sagan i Lady Hester Stanhope zachęcą do dalekich podróży, Md. de Staël, Marie Duplessis, Henriette Herz, Rosa Maria Assing czy Rahel Varnhagen wprowadzą do swych salonów, Gabriela Zapolska i Helena Modrzejewska za kulisy teatru, Maria Skłodowska-Curie do swego labora­ torium i na plac budowy Instytutu Radioaktywności, zaś Bertha Hake do pełnego rannych wojskowego lazaretu. Jadwiga Łuszczewska „Deotyma” orazAllwina Frommann przybliżą nam materialny i estetyczny wymiar listu kobiecego,Amalia Schoppe w zawoalowany sposób podzieli się zaś historią swego nieszczę­ śliwego małżeństwa. Z kolei wraz z młodziutką Marią Herbert snuć będziemy rozważania o ludzkiej naturze, licząc na mającą nigdy nie nadejść odpowiedź wielkiego filozofa z Królewca. Z Zofią Daszyńską poszukiwać będziemy pracy, która pozwoliłaby jej w wolnych chwilach poświęcać się nauce i literaturze, z Elizą Orzeszkową doradzać „Poradnikowi Językowemu”, jak deklinować żeńskie nazwiska, zaś z Olgą Boznańska wkroczymy w świat monachijskiej bohemy. Tak oto każdy z prezentowanych tu listów staje się dla nas swoistym „oknem”, jak ujęła to Ludmilla Assing, przez które możemy zajrzeć nie tylko w duszę danej autorki, ale także w jej świat, towarzyszące jej radości i trapiące ją smutki. Takich okien jest na wystawie ponad 150.

Paweł Zarychta

11 12 13 14 Zur Einführung

„jeder Lumpenhund sagt: nurWeiber können Briefe schreiben; denn Briefe erfordern eine Leich­ tigkeit, ein ungezwungenes Uebergehen von einer Materie zur ändern, und Männer bleiben immer bei der Schnur.” — Diese Passage aus einem Brief David Veits an Rahel Varnhagen vom November 1795 gab den Ansporn zur Veranstaltung einer wissenschaftlichen Tagung vom 3. bis 5. März 2017, die sich mit der weiblichen Kultur nach 1750 auseinander setzt. Zugleich wurde die Travestie des oben zitierten Satzes zum Motto für die hier präsentierte Ausstellung von Handschriften, die in der Jagiellonen-Bibliothek aufbewahrt werden. Während Forscherinnen und Forscher im Laufe der Tagung mit Korrespondenzen von Autorinnen vorwiegend aus dem deutschsprachigen Raum wis­ senschaftlich befasst sind, ist der geographische und sprachliche Umfang der Ausstellung wesentlich breiter. Das Hauptziel ist es nämlich, nicht so sehr die Vielfalt von Briefe schreibenden Frauen nach 1750 zu zeigen, sondern vielmehr deren immensen Beitrag zur europäischen, darunter der polni­ schen und der deutschen Kultur zu veranschaulichen, der auch durch Korrespondenzen erfolgt ist. Als Eckdatum wurde dabei das Jahr 1750 festgesetzt. Selbstverständlich führten Frauen auch in den früheren Epochen nicht selten rege Briefwechsel, jedoch erst mit der Aufklärung und der Verbreitung von emanzipatorischen Bemühungen — und in der Konsequenz auch mit einer immer größer werdenden Präsenz von Frauen im gesellschaftlichen, kulturellen und intellektuellen Leben — erlebt auch deren Epistolographie eine besondere Blüte. Und genau darauf möchte die Ausstel­ lung hinweisen. So wie es nicht einen Anlass, nicht ein Thema und nicht eine Ursache gibt, aus oder zu denen Frauen zur Feder griffen, so gibt es auch nicht einen einzigen roten Faden, der die Vitrinen zwang­ släufig verbinden würde. Allein die oben zitierte, nicht wenig ironische Stelle aus dem Brief Veits signalisiert einige Aspekte, die intensiver reflektiert und zumindest fragmentarisch durch die hier präsentierten Objekte beleuchtet werden sollen. Unterscheidet sich tatsächlich der weibliche Brief von denen, die von Männern geschrieben werden? Wenn ja, gibt es eine eigenartige, geschlechtsge­ bundene Poetik und Ästhetik solcher Korrespondenzen? Welche theoretischen Aussagen werden diesbezüglich formuliert? Was sagen dazu die Briefautorinnen selbst? Initiieren sie eine Metarefle­ xion über ihr Briefschreiben? Die Suche nach Antworten auf diese und ähnliche Fragen führt uns zunächst u.a. zu Briefstel­ lern und Ratgebern aus dem 18. und 19. Jahrhundert, aber auch zu Korrespondenzen, die über den Brief selbst theoretisch reflektieren. Fast zum Topos wird dabei nach 1750 die Formulierung, dass Frauenbriefe als Muster betrachtet werden sollten, nach denen man schreiben lernen sollte. Frau­ en richteten sich nämlich nicht nach Regeln oder Konventionen, sondern folgten ihren Gefühlen und dem angeborenen Sinn für Harmonie, der sie nicht nur den richtigen Ausdruck, sondern auch die beste Ordnung finden lasse. Der weibliche Brief wird dabei zu einem positiven Gegenpol zu den formalisierten, rhetorisch überladenen Korrespondenzen im Geiste der barocken Rhetorik. In diesem Sinne schreiben etwa Gottsched oder Królikowski, deren Briefsteller neben Passagen aus anderen theoretischen Arbeiten und Briefen in der Ausstellung zu finden sind. Seit dem 18. Jahrhundert, besonders seit dessen zweiter Hälfte, vollzieht sich ein deutlicher Übergang des Briefs, auch des weiblichen, vom rein Privaten in den Bereich des Öffentlichen. Dieser Prozess erfolgt in mehreren Stufen und nimmt vielfältige Formen an. Eine der wirkungsvollsten ist dabei die Literarisierung von Korrespondenzen, was sich besonders deutlich in der großen Ver­ breitung und Beliebtheit von Briefromanen, vor allem im Gefolge der weltberühmten „Pamela” Richardsons von 1740 und der „Julie ou la Nouvelle Héloïse” Rousseaus von 1761, widerspiegelt. Der weibliche Brief in den literarischen Texten — die zwar oft noch von Männern verfasst werden

15 — wird nicht nur zum Träger der Handlung, sondern auch oft zu deren Gegenstand. Darüber hinaus sorgen die Neuauflagen, Nachahmungen, Übersetzungen oder sogar Parodien von diesen Romanen für die Festigung ästhetischer Vorbilder und der eigentümlichen Poetik des Frauenbriefs. Eine weitere Erscheinungsform des oben genannten Prozesses ist die Veröffentlichung von Pri­ vatbriefen. Wurden private Korrespondenzen einst publik gemacht, so diente das nicht selten der Polemik mit dem jeweiligen Kontrahenten oder dem Kompromittieren von deren Autoren oder Empfängern. Mit der Verbreitung der Salon- und Geselligkeitskultur im 18., vor allem aber im 19. Jahrhundert, werden Briefe jedoch immer häufiger mit dem Bewusstsein geschrieben, dass sie von einem breiteren Empfängerkreis rezipiert werden könnten oder sogar sollten. Es entwickelt sich eine Praxis, empfangene Schriften oder Passagen daraus im geselligen Kreise vorzulesen und zu besprechen. Beliebt war dies besonders in den literarischen Salons, die über ganz Europa zerstreut waren. Briefe, darunter Briefe von und an Frauen, werden dadurch einerseits zum Träger von Infor­ mationen, auch von Gerüchten, andererseits zu einem gesellschaftlichen und kulturellen Phänomen, das nicht selten die Entstehung von komplexen Kommunikationsnetzwerken zwischen den Ver­ treterinnen und Vertretern der intellektuellen Elite Europas zur Folge hat. Zu wichtigen Bindeglie­ dern in diesen Netzwerken werden dabei berühmte Frauen. Um Mme de Staël, Rahel Varnhagen, Henriette Herz, George Sand, Sarah Austin, Maria von Würtemberg-Montbéliard née Czartoryska oder Jadwiga Łuszczewska „Deotyma“ konzentrieren sich zahlreiche Literaten, Musiker, Maler und Personen des öffentlichen Lebens. Die Briefe der Autorinnen, die in der Ausstellung präsentiert werden, erlauben uns daher tiefe Einblicke in den Alltag und das geistige Leben der um sie entstan­ denen Netzwerke. Eine weitere Erscheinungsform des Übergangs vom Privaten zum Öffentlichen ist die Mode, Briefe zu sammeln und zu edieren. Auf diesen Aspekt wird mehrmals in der Ausstellung hingewie­ sen, besonders jedoch im Zusammenhang mit den Verdiensten Karl August Varnhagen von Enses ( 1785-1858). Nach dem Tode seiner Frau Rahel publizierte er 1833-1834 „Rahel. Buch des Anden­ kens für ihre Freunde“. Es handelte sich dabei um eine Auswahl aus den Briefen und Schriften der verstorbenen Ehefrau, die einerseits das Leben und Wirken der bekannten Berliner Intellektuellen und Salonière dokumentierten, andererseits waren sie der Grundstein zur Entstehung einer mo­ numentalen Kollektion von Manuskripten, die Varnhagen bis zu seinem Lebensende wachsen ließ. Der Nachwelt hinterließ er Autographen von ca. 9000 Personen, darunter von den bedeutendsten Schriftstellerinnen, Intellektuellen und Künstlerinnen des 18. und 19. Jahrhunderts. Die einzelnen Vitrinen, in denen zahlreiche Notizen Varnhagens, seine editorischen Anweisungen, Personenbe­ schreibungen und Vermerke zu finden sind, geben einen ersten Eindruck von seinem Wirken als Sammler und Herausgeber auch von Korrespondenzen berühmter Frauen. Ein wesentlicher Teil der Objekte in der Ausstellung stammt eben aus der Sammlung Varnhagen. Durch Kriegswirren gelang­ ten deren größere Teile, vorwiegend mit den Handschriften, neben einigen weiteren Beständen aus der ehemaligen Preußischen Staatsbibliothek zu Berlin in die Krakauer Jagiellonen-Bibliothek, wo sie bis heute aufbewahrt und zugänglich gemacht werden. So wie sich die Autorinnen unterscheiden, deren Handschriften hier betrachtet werden können, so unterschiedlich sind auch die Anlässe und Themen, die in den Korrespondenzen angesprochen werden. W ir finden hier Berichte über wichtige Ereignisse, wie Geburt, Hochzeit, Trennung oder Tod, intime Protokolle über Affekte, Emotionen, Hoffnungen, Freuden und Enttäuschungen, aber auch Beschreibungen von Aktivitäten und Bemühungen um Bildung, Gleichstellung und Emanzipa­ tion... So werden uns z.B. Minna [Ronneberg], Esther Gad oder Sophie Mereau in die Welt ihrer subtilen Gefühle einführen, Ida Hahn-Hahn, Dorothea von Sagan und Lady Hester Stanhope zu fer­ nen Reisen einladen, Mme de Staël, Marie Duplessis, Henriette Herz, Rosa Maria Assing oder Rahel

16 Varnhagen zu ihren Salons, Gabriela Zapolska und Helena Modrzejewska hinter die Theaterkulissen führen. Mit Maria Skłodowska-Curie werden w ir in ihr Labor und auf die Baustelle des neuen Insti­ tuts für Radioaktivität blicken, und mit Bertha Hake um Geld für ein Kriegslazarett voller verwun­ deter Soldaten ersuchen. Jadwiga Łuszczewska „Deotyma” und Allwina Frommann werden auf die materielle und ästhetische Dimension des weiblichen Briefs hinweisen, Amalia Schoppe wiederum wird verschleiert die Geschichte ihrer unglücklichen Ehe erzählen. Mit der jungen Maria Herbert werden wir über die menschliche Natur reflektieren und vergeblich hoffen, dass dies bei dem großen Königsberger Philosophen auf ein geneigtes Ohr stoßen wird, mit Zofia Daszyńska uns um eine Arbeitsstelle bewerben, die es erlaubt, sich ihr in der Freizeit literarisch und wissenschaftlich zu betätigen, mit Eliza Orzeszkowa dem „Sprachlichen Ratgeber” Deklinationsformen für weibliche Namen vorschlagen und mit Olga Boznańska in die W elt der Münchner Boheme hineinblicken. Auf diese Art und Weise wird jeder der hier präsentierten Briefe zu einem eigentümlichen „Fenster” — wie es eine andere große Briefeschreiberin und -editorin, Ludmilla Assing, formulierte — , durch das man in die Seele der Autorinnen, aber auch in deren Welten, ihre Freuden und Leiden, hineinblicken kann. Solcher Fenster gibt es in der Ausstellung über 150.

Paweł Zarychta

[„Rahel. Księga pamięci dla jej przyjaciół”], wydruk z odręcznymi uwagami i uzupełnieniami Karla Augusta Varnhagena von Ense, 1 .1 ,1843 „Rahel. Buch des Andenkens“, Ausdruck mit eigenhändigen Notizen Karl August Varha­ gen von Enses und Briefabschriften für die künftige Ausgabe, Bd. I, 1843 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 207 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 207

17 Bc-sar-itarc Vci; sir "h i :t if Effcfifn qn F r l U r ^ ^ ^ :rl tl:1'; C (S i^ h b ch t,g !*ffO tr» , [ ] Em neLtc und hù-b" idler W .Li lohnt sich ue±ij I. uim j v a r ceiIh^-.TLei iii. e - In l!-=-'i E- .ef-en

n das schön; G escli:::h[ und w ir: doit Schlebi. den nidït zu'ecic empfûh en. EiweiiL

m aß den D nm ci im U ^g^nü m ehr Respekt und Feingefthl alï de" Mînri-z^ri, da^n s-r^l rnSH &irauł um » fflłchr audi i- ftnc'cn w W

Mj.4 O M l u n A i -,.i.-p ...fa mu Fn,M . I uI.,.t" f Ö, .-6il,*UrJ. I l

18 ZaponiniiJ Pm □ mnie;a(& cc- co zmienia? Ja iiie zapomniałam a Panu, po ujiek wieków. By dani c-d Pajia daleko, ale nie Pan ode- m nie; i poza miłością wlrstin nic cierpi p

E.ih ...... v-üi/tTieii, ,ii.'t!i- w ł . Jim tSis? kJli Sle iilçlit, łtWlg richtW j w.ir vüii Ih­ nen entferne, nter Se nicht vir. ni riLfnd aL-lîer m^ner ftelg letc. jąrjfflCidec d el I« ":S mc:nnr ll^rigrn GpAhiftE

r tm*-Ch= Ip-h.Luci Dmipidr: E"i*r «r |pin riu . '.-^É. lEO3 t _.- / . L ew C Lid \ t P -iS C n n « i-.f A |u.Ti r u n . I « i . I K ß

19 KATALOG WYSTAWIONYCH OBIEKTÓW KATALOG DER AUSGESTELLTEN OBJEKTE

Skróty I Abkürzungen:

BJ - Biblioteka Jagiellońska w Krakowie / Jagiellonen-Bibliothek Krakau PSB - dawna Pruska Biblioteka Państwowa w Berlinie / ehemalige Preußische Staatsbibliothek zu Berlin Rkp. — Rękopisy / Handschriften Przyb. - Przybytki / Zugänge

RĘKOPISY / HANDSCHRIFTEN

P O LSK A / P O LEN

Olga Boznańska ( 1865-1940) List do Tekli Siedleckiej, 1.02.1898 Brief an Tekla Siedlecka, 1.02.1898 Rkp. BJ Przyb. 34/86

Aleksandra z Engelhardtów Branicka (1754-1838) List do Józefy Amalii z Mniszchów Potockiej, 24.12 .1787 Brief an Józefa Amalia geb. Mniszech Potocka, 24.12 .1787 Rkp. BJ 6147 IV

Izabela Czartoryska (1746-1835) List do porucznika Jana Nepomucena Boreyki, 16.07.1792 Brief an Lt. Jan Nepomucen Boreyko, 16.07.1792 Rkp. BJ 6147 IV

Marcelina Czartoryska ( 1817-1894) List do Bogusława Bzowskiego, 2.06.1872 Brief an Bogusław Bzowski, 2.06.1872 Rkp. BJ Przyb. 140/73

Marcelina Czartoryska ( 1817-1894) Zaproszenie dla Zygmunta Pusłowskiego na zebranie Towarzystwa Opieki Szpitalnej dla dzieci w Krakowie, 3.04.1892 Einladung an Zygmunt Pusłowski zur Versammlung des Gesellschaft zur Förderung der Kranken­ hausfürsorge für Kinder, 3.04.1892 Rkp. BJ Przyb. 884/99

Zofia Daszyńska-Golińska (1866-1934) List do Jana Gwalberta Pawlikowskiego, 10.02.1895 Brief an Jan Gwalbert Pawlikowski, 10.02.1895 Rkp. BJ 11304 IV

20 » [•••] wszystkie tedy moje zabiegi, od czasu jak dostrzegłam w sobie jakiś talent pisarski, zwróciły się do tego, żeby dzieciom polskim dostarczyć jak najwięcej książek polskich, żeby je obeznawać z rzeczami polskimi, a w dorastające dziewczęta wpajać to przekonanie, że choć je Bóg kobietami stworzył, mogą być szczęśliwe, mogą być użyteczne.”

“[...] seitdem ich in mir ein literarisches Talent entdeckt habe, richtete ich alle meine Anstren­ gungen darauf, polnischen Kindern so viele polnische Bücher wie möglich zu verschaffen, um sie mit polnischen Angelegenheiten vertraut zu machen und den Heranwachsenden Mädchen die Überzeu­ gung einzuprägen, dass — obwohl Gott sie als Frauen schuf — sie ein glückliches und nützliches Leben führen können”.

Klementyna z Tańskich Hoffmanowa ( 1798-1845) List do Bronisława Trentowskiego, 16.07.1841 Brief an Bronisław Trentowski, 16.07.1841 Rkp. BJ 9057 III

Maria Kalergis (1822-1874) List do Józefa Tańskiego, b.d. Brief an Józef Tański, o. D. Rkp. BJ 7919 III 21 Katarzyna Kossakowska (1716 lub/bzw. 1722-1803) List do Wronowskiego, 24.06.1782 Brief an Wronowski, 24.06.1782 Rkp. BJ 7919 III

Jadwiga Łuszczewska „Deotyma” ( 1834-1908) Listy do Henryka Struvego, 1896-1903 Briefe an Henryk Struve, 1896-1903 Rkp. BJ Przyb. 7/60

Jadwiga Łuszczewska „Deotyma” ( 1834-1908) List do Heleny Janiny Pajzderskiej, 19.05.1897 Brief an Helena Janina Pajzderska, 19.05.1897 Rkp. BJ 9910 III

Jadwiga Łuszczewska „Deotyma” ( 1834-1908) W iersz „Do Bohdana Zaleskiego”, 16 .12 .1860 Gedicht [„An Bohdan Zaleski“], 16 .12 .1860 Rkp. BJ 9277 III

BJ IF. 4545

„Muszą iść na scenę za chwilę, dlatego kończę. Mam grać Marię Stuart. Nie wiem, jak zdołam się zmienić w królową - bo dziś nic we mnie królewskiego nie ma. Szkoty gotowe mnie znienawidzić za brak godności lub patosu, a ja bym wolała teraz śmiać się i słuchać wesołych anegdot, zamiast się wyprężać przed Elżbietą i oczy podnosić ku galerii.”

„Gleich muss ich auf die Bühne gehen, daher schließe ich. Ich soll Maria Stuart spielen. Ich weiß nicht, wie ich mich in eine Königin verwandeln soll — denn heute ist nichts Königliches an mir. Die Schotten werden mich für Mangel an Würde und Pathos hassen, da ich jetzt lieber lachen und lustige Anekdoten hören würde, anstatt vor Elisabeth zu stolzieren und auf die Galerie zu schauen.”

22 Helena Modrzejewska (1840-1909) List do Stanisława W itkiewicza, Glasgow, 20.11. 1881 Brief an Stanisław W itkiewicz, Glasgow, 20.11. 1881 Rkp. BJ 9478 III

Helena Modrzejewska (1840-1909) Karta z jej notatnika, zawierająca uwagi o zagranej przez nią roli Marii Stuart, 1867, autograf. Blatt aus ihrem Notizbuch mit einem eigenhändigen Eintrag über ihre Rolle als Maria Stuart, 1867 Rkp. BJ 7858 IV

Zakończenie nazwisk kobiecych na owa, ówna miało podobno oznaczać w pierwot­ nym swym powstaniu przynależność żony do męża, córki do ojca, słowem, kobiety do mężczyzny. Forma służąca do wyrażenia takiej myśli wydaje się pewnej liczbie kobiet dzisiejszych ubliżającą dla niezależności i godności kobiecej, sprzeczną z dzisiejszymi o nich pojęciami, przetrwałą w mowie szczątkowością ich dawnej niewoli. Otóż, że for­ ma ta może być szczątkowością taką, nie zaprzeczam, decyzję o tym ostateczną pozo­ stawiając filologom. Ale czego zupełnie pewna jestem to,że tylko rozum, cnoty i czyny kobiet mogą dla nich wywalczyć niezależność i godność oraz dobra te stałą własnością ich uczynić.Taka zaś lub inna końcówka nazwisk kobiecych, ani zaszkodzi, ani dopomóc sprawie kobiecej nie jest w stanie; nie ma więc dobrej przyczyny do zadawania krzywdy językowi, bez przynoszenia przez to sprawie kobiecej korzyści najmniejszej. Strzeżmy się przesądów i fanatyzmów na odwrót, bo i same przez się rozumnymi nie są, i na sprawę bardzo poważną i ważną, ściągają śmieszność.

23 Die Endungen owa, ówna bei den weiblichen Namen sollten angeblich von ihrem Ursprung her die Zugehörigkeit der Ehefrau zum Ehemann, der Tochter zum Vater, mit einem W ort der Frau zu einem Mann kenntlich machen. Die Form, die dem Zweck diene, so einen Gedanken auszudrüc­ ken, erscheint einigen Frauen von heute als verletzend, ihre Unabhängigkeit und weibliche Würde angreifend, mit den heutigen Begriffen im W iderstreit stehend als ein in der Sprache aufbewahrtes Überbleibsel ihrer ehemaligen Unfreiheit. Ich bestreite es nicht, dass so eine Form ein Überble­ ibsel sein kann, die endgültige Entscheidung darüber sei den Philologen überlassen. Aber wessen ich mir ganz sicher bin, ist, dass nur der Verstand, die Tugenden und die Taten der Frauen ihnen die Unabhängigkeit und Würde erkämpfen und auf Dauer sichern können. Diese oder jene Endung bei den weiblichen Namen kann der Frauenfrage weder schaden noch helfen; es gibt also keinen guten Grund, der Sprache Gewalt anzutun, weil dies der Frauenfrage keinen Gewinn erbringt. Hüten wir uns vor Vorurteilen und den entgegengesetzten Fanatismen, weil sie an sich nicht vernünftig sind und zusätzlich noch eine sehr ernste und wichtige Sache ins Lächerliche verziehen.

Eliza Orzeszkowa (184I-I 910) List do Redakcji „Poradnika Językowego” w Tarnowie, odpowiedź na ankietę w sprawie pisowni nazwisk kobiet, 26.03.1906 Brief an die Redaktion von „Poradnik Języków/“ [Sprachlichem Ratgeber] in Tarnów mit einer Antwort auf die Umfrage zur Rechtschreibung von weiblichen Namen, 26.03.1906 Rkp. BJ Przyb. 131/62

Eliza Orzeszkowa (184I-I 910) List do Mariana Dubieckiego, 4.03.1907 Brief an Marian Dubiecki, 4.03.1907 Rkp. BJ 9781 III

Helena Paderewska ( 1856-1934) List do Heleny Modrzejewskiej, b.d. Brief an Helena Modrzejewska, o. D. Rkp. BJ 9140 III

Henryka z Dzieduszyckich Pawlikowska (1798-1877) List do syna Mieczysława Pawlikowskiego, kierowany do więzienia w Ołomuńcu, 6.06.1864. Przy tym urzędowe tłumaczenie tego listu pisane przez cenzurę więzienną. Brief an den Sohn Mieczysław Pawlikowski, gerichtet an das Gefängnis in Olmütz, 6.06.1864. Dabei wurde die amtliche Übersetzung des Briefs durch die Gefängniszensur angefertigt. Rkp BJ 11139 II

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska ( 1891 - 1945) List do Zofii Jaroszewskiej, b.d. Brief an Zofia Jaroszewska, o. D. Rkp. BJ Przyb. 252/10

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska ( 1891 - 1945) List do Franciszka Potockiego, b.d.

24 Brief an Franciszek Potocki, o. D. Rkp. BJ Przyb. 62/93

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska ( 1891 - 1945) Autograf wiersza „Modelka” wraz z ilustracją wykonaną własnoręcznie przez poetkę, b.d. Handschrift des Gedichts [„Modell”] mit einer Illustration durch Autorin, o.D. Rkp. BJ Przyb. 166/90

Delfina Potocka ( 1807-1877) Listy do Lizy Przeździeckiej, b.d. Briefe an Liza Przeździecka, o. D. Rkp. BJ 7860 IV

Maria Szymanowska ( 1789-1831) List do Jana Tadeusza Krzysztofa Bułharyna, b.d. Brief an Faddei Wenediktowitsch Bulgarin, o. D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Polonica, Szymanowska Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Polonica, Szymanowska

Maria z Czartoryskich Wirtemberska ( 1768-1854) List do Zofii Doroty Wirtemberskiej [później carycy Rosji Marii Fiodorowny], 2.05.1788 Brief an Sophie Dorothee von Württemberg, spätere Zarin von Russland, 2.05.1788 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Württemberg Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Württemberg

25 „Obecnie mam dozór budowy nowego Instytutu Radioaktywności.W letnim seme­ strze będą musiała prawdopodobnie zająć się zorganizowaniem serii robót praktycz­ nych, które jeszcze nie istnieją i nie mogą pierwszy raz mieć miejsca beze mnie”.

„Zur Zeit beaufsichtige ich den Bau des neuen Instituts für Radioaktivität. Im Sommersemester werde ich wahrscheinlich für die Organisation von einigen praktischen Arbeiten sorgen müssen, die es noch nicht gibt und die erstmals nicht ohne mich stattfinden können”.

Maria Skłodowska-Curie (1867-1934) List do prof. Władysława Natansona, 10 .12 .19 10 Brief an Prof.Władysław Natanson, 10 .12 .19 10 Rkp. BJ 9004 III

„Napisałam sztukę. Gienjalna jestem w prozie, co zaś do poezji - nie bardzo.W im­ prowizacje nie wierzę i wiem, że się pracowicie dobiera końcówki, a to nie mój genre. Nie mniej moja obecna sztuka potrzebuje jakichś krótkich wierszyków. [...] Sztuka jest ładna, ciekawa, pur sang salonowa i rozgrywająca się jedynie w awantu­ rach miłosnych. Zresztą Pan zobaczy. Zbrzydły mi Dulskie, ich bawełniane pończochy. Chciałam napisać zupełnie coś innego”.

26 „Ich habe ein Stück geschrieben. Genial bin ich in Prosa, in Lyrik dagegen — nicht ganz. An Im­ provisationen glaube ich nicht und weiß, dass man da mühselig Endungen auswählen muss, und das ist nicht meine Art.Trotzdem braucht mein jüngstes Stück einige kurze Gedichtchen. [...] Das Stück ist schön, interessant, pur-sang salonmäßig und spielt sich allein unter Liebesaffären ab. Sie werden selbst sehen. Mich ekelt es vor Dulskis und deren baumwollenen Strümpfen. Ich wollte etwas völlig anderes schreiben”.

Gabriela Zapolska (1857-1921) List do Ludwika Szczepańskiego, 2.08.1908 Brief an Ludwik Szczepański, 2.08.1908 Rkp. BJ Przyb. 641/04

27 NIEMCY / DEUTSCHLAND

Ludmilla Assing (1821-1880) Brulion listu do [?] Juliusa z rysunkiem męskiej głowy, b.d. Konzept zu einem Brief an [?] Julius mit der Zeichnung eines männlichen Kopfes, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 18 Früher PSB, gegenwärtig BJ, SammlungVarnhagen 18

Wizytówka Ludmilly Assing Visitenkarte Ludmilla Assings Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 20 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 20

28 Rosa MariaAssing (néeVarnhagen) (1783-1840) List do Karla Augusta Varnhagena von Ense prawdopodobnie z jego skreśleniami dot. Fanny Hertz, 9 .12 .1809 Brief an Karl August Varnhagen von Ense wahrscheinlich mit seinen Streichungen von Stellen betr. Fanny Hertz, 9 .12 .1809 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 23(16) Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 23(16)

Rosa MariaAssing (néeVarnhagen) (1783-1840) List do Karla Augusta Varnhagena von Ense po śmierci Rahel Varnhagen, 15.03.1833 Brief an Karl August Varnhagen von Ense nach dem Tod Rahel Varnhagens, 15.03.1833 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 23(16) Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 23(16)

Rosa MariaAssing (néeVarnhagen) (1783-1840) List do Justinusa Kernera, 30.06.1811 Brief an Justinus Kerner, 30.06.1811 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 99 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 99

Wizytówka Rosy Marii Assing Visitenkarte Rosa Maria Assings Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 20 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 20

Therese Bacheracht (née von Struve) (1804-1852) List do Józefy Olizarowej, b.d. Brief an Józefa Olizar, o.D. BJ Rkp. 7920 III

Wizytówka Amely Bölte (1811—1891) Visitenkarte von Amely Bölte (1811 - 1891 ) Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 32 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 32

Amely Bölte (1811-I89I) List do Bettiny von Arnim, 10.01.[?] Brief an Bettine von Arnim vom 10.01.[?] Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 32 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 32

Amely Bölte (1811-I89I) List do Karla Augusta Varnhagena von Ense, 2 1.03.1848 Brief an Karl August Varnhagen von Ense, 2 1.03.1848 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 32 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 32 29 Helmina von Chézy (1783-1856), Dorothea Schlegel (1764-1839), Friedrich Schlegel (1772-1829) Wspólny list do Ludwiga Achima von Arnima, 4.04.1804 [?] Gemeinsamer Brief an Ludwig Achim von Arnim, 4.04.1804 [?] Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 47 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 47

Helmina von Chézy (1783-1856) Rękopis fragmentu powieści [„Günderode do Bettiny“], 1.06.1842 Handschrift von „Die Günderode an Bettina“ (Buchprojekt), 1.06.1842

Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 47 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 47

Lucie Domeier (née Esther Gad) (1767-1833) List do Jeana Paula Richtera z jego własnoręcznym dopiskiem, 28.10 .1797 Brief an Jean Paul Richter mit dessen Zuschrift, 28.10 .1797 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Gad, Esther Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Gad, Esther

Lucie Domeier (née Esther Gad) (1767-1833) List do Jeana Paula Richtera, 1.06.1800 Brief an Jean Paul Richter, 1.06.1800 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Gad Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Gad

Lucie Domeier (née Esther Gad) (1767-1833) List do Jeana Paula Richtera, [?]. 11. 1800 Brief an Jean Paul Richter, [?]. 11. 1800 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Gad, Esther Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Gad, Esther

Lucie Domeier (née Esther Gad) (1767-1833) List do Rahel Varnhagen, 9.02.1816 Brief an Rahel Varnhagen, 9.02.1816 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 53 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 53

Notatka Karla Augusta Varnhagena von Ense o Lucie Domeier (née Esther Gad) Notiz Karl August Varnhagen von Enses über Lucie Domeier (née Esther Gad) Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 53 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 53

Allwina Frommann (1800-1875) Listy do Karla Augusta Varnhagena von Ense, 1837-1838 Briefe an Karl August Varnhagen von Ense, 1837-1838 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 53 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 53 Ida Hahn-Hahn (1805-1880) List do Albertine [?] von Waldow, 3 1.05.1850 Brief an Albertine [?] von Waldow, 3 1.05.1850 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 80 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 80

Bertha von Hake List do Hermanna von Pückler-Muskau z lazaretu wWeilburgu nad Lahn, 22.09.1870 Brief an Hermann von Pückler-Muskau aus dem Staatslazarett inWeilburg an der Lahn,22.09.1870 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 80 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 80

31 Bertha von Hake Karta korespondencyjna poczty polowej z lazaretu polowego w Varize skierowana do Hermanna von Pückler-Muskau , 4 .11. 1870 Feldpost-Korrespondenzkarte aus dem Feldlazarett in Varize an Hermann von Pückler-Muskau, 4.11.1870 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 80 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 80 Wizytówka Berthy von Hake Visitenkarte Bertha von Hakes Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 80 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 80

32 „[...] sądzą,że dla każdego człowieka czystego śmierć,w egoistycznym odniesieniu jedynie do siebie, jest czymś najprzyjemniejszym, a jedynie ze względu na moralność i przyjaciół, może on, mimo największego pragnienia śmierci, życzyć sobie życia i sta­ rać się na wszelkie sposoby je zachować”.

„ [...] ich denke, daß jedem reinen Menschen der Tod, in einer egoistischen Beziehung auf sich selbst, das Angenehmste ist, nur in Rücksicht der Moralität und Freunde kann er, mit der größten Lust zu sterben, das Leben wünschen, und es in allen Fällen zu erhalten suchen”.

Maria von Herbert (ok./um 1770-1803) List do Immanuela Kanta, początek 1794 r. Brief an Immanuel Kant, Anfang 1794 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 85 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 85 Emma Herwegh (1817-1904) List do Ludmilly Assing z kopertą, 18.02.1862 Brief an Ludmilla Assing mit Kuvert, 18.02.1862 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 86 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 86

Emma Herwegh (1817-1904) List do Ludmilly Assing z kopertą, 5.03.1862 Brief an Ludmilla Assing mit Kuvert, 5.03.1862 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 86 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 86

Emma Herwegh (1817-1904) Koperty listów do Ludmilly Assing, sierpień I860 Kuverts zu den Briefen an Ludmilla Assing, August I860 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 86 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 86

Wizytówka Emmy Herwegh Visitenkarte Emma Herweghs Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 86 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 86

Henriette Herz (1764-1847) List do Rahel Varnhagen von Ense (née Levin), 9.05.18 11 Brief an Rahel Varnhagen von Ense (née Levin), 9.05.1811 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 86 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 86

Notatka Karla Augusta Varnhagena von Ense o Henriette Herz, 1807 Notiz Karl August Varnhagen von Enses über Henriette Herz, 1807 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 86 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 86 33 Luise Jordis (née Brentano) (1787-1854) List do Friedricha Carla von Savigny, 13.01. 18 11 Brief an Friedrich Carl von Savigny, 13.01. 18 11 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 225 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 225

^ — 1 -ł P i'm ’ m • n-

w I re■ rpj *1 I.-Üvin -, rin r> - Hr.hi T r - i-rr^li r.i-r. m v U51. Ln.-.ry*H.-l.- pi-Fycrr. r c;i*J liii vrr i -kn. nia in u ii Lp i-j-w lI1 ■. jr-1 l'-itt + eiidwIh pprutL lii m r.n - » p r u fT ^ jE t n ö - P V lT t p łC hlC h SC ^ -T . i d t f y rp| ]|* |ii,--£ 1 Fv|ni t < Ichhiin hrvTi pu-rni nivq łi-nlfiijlnipn pn Pj ul ^-ij rriE ü'. ilrr m r epfr wIM .łifr l'ÎK.'JOÏ. ¥# 1 Vt- i'^lTI F ■ Ut’ hlm ü d tü ’I i> ■ + :■*Jjt. ■A'W i(h f h . ij[iii InhBi- A ie " ir'Li." inr -ï : 11 — h 111111 ■ n n r — m il h il— m irwiinvnrlj 'i * j F ■* ^ j , . ; f .>’ . /I l+ . i lI * y Ł J J ' { ’ { % . } iT Jl i / /jp . jf * A 1« »I' li |ii |HI 'J [*+ 1 . ' > i- i .!-#■■- r. - - W r 'i-p , *■—JJ 11! “ ^ J I

34 Fanny Lewald (1811-1889) List do Bettiny von Arnim, 8.01. 1844 Brief an Bettina von Arnim, 8.01. 1844 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 287 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 287

Fanny Lewald (1811-1889) Koperty listów do Ludmilly Assing Kuverts zu den Briefen an Ludmilla Assing Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 287 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 287 Fanny Lewald (1811-1889) List do Ottilie i Ludmilly Assing z kondolencjami po śmierci ojca, DavidaA.Assinga, 6.05.1842 Kondolenzbrief an Ottilie und Ludmilla Assing nach dem Tode ihres Vaters David A. Assing, 6.05.1842 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 287 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 287

Wizytówka Fanny Lewald Visitenkarte Fanny Lewalds Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 287 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 287

Notatka Karla Augusta Varnhagena von Ense o Fanny Lewald, b.d. Notiz Karl August Varnhagen von Enses über Fanny Lewald, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 287 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 287

Sophie Friederike Mereau (née Schubart, s.v. Brentano) (1770-1806) List do Clemensa Brentano, b.d. Brief an Clemens Brentano, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 122 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 122

Notatka Karla Augusta Varnhagena von Ense o Sophie Mereau Notiz Karl August Varnhagen von Enses über Sophie Mereau Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 122 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 122

Hermann Ludwig Heinrich von Pückler-Muskau (1785-1871) Brulion listu do Sary Austin, b.d. Konzept zu einem Brief an Sarah Austin, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 24 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 24

35 Minna [Ronneberg?] Listy do Sophie Mereau z notatką Karla Augusta Varnhagena von Ense, 1795 Briefe an Sophie Mereau mit Karl August Varnhagen von Enses Notiz, 1795 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 122 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 122

Dorothea von Sagan (Dorothea deTalleyrand-Périgord, née Biron) (1793-1862) List do Alexandra von Humboldta, 7.10.1836 Brief an Alexander von Humboldt, 7 .10 .1836 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 223 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 223

Dorothea von Sagan (Dorothea deTalleyrand-Périgord, née Biron) (1793-1862) [„Wspomnienia z podróży 1852-1853”]

36 „Reise-Erinnerungen 1852-1853” Rkp. BJ 7424 III

Friedrich Carl von Savigny (1779-1861) List do Bettiny von Arnim, 2 1.05.1814 Brief an Bettina von Arnim, 2 1.05.1814 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiórVarnhagena 225 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 225

Notatka Karla Augusta Varnhagena von Ense o Kunigunde von Savigny z fragmen­ tem listu Clemensa Brentano do Achima von Arnim, wiosna 1802 Notiz Karl August Varnhagen von Enses über Kunigunde von Savigny mit einer Passage aus dem Brief Clemens Brentanos an Achim von Arnim, Frühjahr 1802 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 225 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 225

Kunigunde von Savigny (née Brentano) (1780-1863) List do Bettiny von Arnim, 13.08.18[?] Brief an Bettina von Arnim , 13.0 8 .18[?] Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 225 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 225

37 Charlotte von Schiller (née von Lengefeld) (1766-1826) List do Achima von Arnim, 25.12 .18 11 Brief an Achim von Arnim, 25.12 .18 11 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 223 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 223

Charlotte von Schiller (née von Lengefeld) (1766-1826) List do Johanny Ilgen, 30.05.1821 Brief an Johanna Ilgen, 30.05.1821 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 223 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 223

Adele Schopenhauer (1797-1849) List do Elisy Hohenhausen, b.d. Brief an Elisa Hohenhausen, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 230 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 230

Amalia Schoppe (née Weise) (1791-1858) List do Helminy von Chézy, 28.07.1821 Brief an Helmine von Chézy, 28.07.1821 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 47 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 47

38 Amalia Schoppe (née Weise) (1791-1858) Szarada dla Rosy Marii Varnhagen, z kopertą, b.d. Charade für Rosa Maria Varnhagen, mit Briefumschlag, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 230 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 230

Amalia Schoppe (née Weise) (1791-1858) List do Rosy Marii Varnhagen, późniejszej Assing, 19 .12 .18 15 Brief an Rosa Maria Varnhagen, spätere Assing, 19 .12 .18 15 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 230 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 230

Odpis listu Fryderyka Schillera do Gottfrieda Körnera z fragmentem dotyczącym Corony Schröter ręką Karla Augusta Varnhagena von Ense, 14.10.1787 Karl August Varnhagens Abschrift des Briefes von Friedrich Schillers an Gottfried Körner mit einer Passage über Corona Schröter, 14.10.1787 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 231 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 231

Corona Schröter (175 l- l802) Częściowo zaszyfrowany list do Friedricha Hildebranda von Einsiedel z legendą i notatką Karla Augusta Varnhagena von Ense, 7.02.1787 Teilweise verschlüsselter Brief an Friedrich Hildebrand von Einsiedel mit Entschlüsselungen und Notizen Karl August Varnhagens von Ense vom 7.02.1787 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 231 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 231

39 Sophie Tieck ( 1775-1833) List do LudwigaTiecka, 23.04.1826 Brief an Ludwig Tieck, 23.04.1826 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 244 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 244

David Veit (I77I-I8I4) List do Rahel Levin, s.v.Varnhagen von Ense, 14./20.11. 1795 Brief an Rahel Levin, spätere Varnhagen von Ense, I4./20.11.1795 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 270 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 270

Rahel Antonie Friederike Varnhagen von Ense, (née Levin) (1771-1833) List do Lucie Domeier, 9.04.1821 Brief an Lucie Domeier, 9.04.1821 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 53 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 53

Karl August Varnhagen von Ense (1785-1858) Notatki i instrukcje wydawnicze dot. wznowienia [„Rahel. Księga pamięci dla jej przyjaciół”], 1843 Notizen und editorische Hinweise bzgl. Neuaflage von „Rachel. Ein Buch des Andenkens für Freunde“ , 1843 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 203 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 203

Wizytówki [Rahel Antonie] Friederike oraz [Karla Augusta] Varnhagena von Ense, b.d. Visitenkaren [Rahel Antonie] Friederike und [Karl August] Varnhagen von Enses, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 203 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 203

40 [„Rahel. Księga pamięci dla jej przyjaciół”], wydruk z odręcznymi uwagami i uzupełnieniami Karla Augusta Varnhagena von Ense, 1 .1 ,1843 „Rahel. Buch des Andenkens“, Ausdruck mit eigenhändigen Notizen Karl August Varhagen von Enses und Briefabschriften für die künftige Ausgabe, Bd. I, 1843 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 207 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 207

r o i mi ■ I roj~-ixn obc?r":i" w ofons-łw rt i «w irr d H p> Epidot« (, i uulunktm i Fu:L.liuilvMin i k J. I|_

i- K" n ;ni Pn—ii:jn" - ■ '-'i i ■■..■r. l i iü fi h u ir v u ii H n . -iJ !. Ütutem Jjjtic-* idm dl.".itrl

41 EUROPA

Lucie Austin (Lucie Gordon) (1821-1869) List do Hermanna von Pückler-Muskau, b.d. Brief an Hermann von Pückler-Muskau, o. D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 24 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 24

Sarah Austin ( 1793-1867) List do Hermanna von Pückler-Muskau nawiązujący m.in. do tłumaczenia na j. angielski jego [„Listów zmarłego”], którego autorką była Austin, 11.03.18[?] Brief an Hermann von Pückler-Muskau, u.a. bzgl. der englischen Übersetzung von seinen „Briefen eines Verstorbenen” durch Austin, 11.03.18[?] Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 24 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 24

Notatka Karla Augusta Varnhagena von Ense odsyłająca do charakterystyki Sary Austin zawartej w liście Amely Bölte do autora z 2 1.03.1848 Varnhagens Notiz mit Verweis auf den Brief Amely Böltes an ihn vom 21.03.1848 mit ihrer Charakteristik Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 24 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 24

Joséphine de Beauharnais (Bonaparte) (1763-1814) List do Claude’a François de Ménevala, 8.08.1809 Brief an Claude François de Méneval, 8.08.1809 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Bonaparte Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Bonaparte

Mary Berry (1763-1852) List do [Sary] Austin, b.d. Brief an [Sarah] Austin, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 29 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 29

Marguertie Gardiner, Countess of Blessington (1789-1849) List do [Charlesa] Bulleraz dopiskiem Thomasa Carlyle’a, 24.01.[ 18?] Brief an [Charles] Buller mit einer Zuschrift von Thomas Carlyle, 24.01.[ 18?] Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 3 1 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 3 1

Ersilia Caetani-Lovatelli ( 1840-1925) List do Sigmunda Münza, 27.03.1896 Brief an Sigmund Münz, 27.03.1896 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Caetani-Lovatelli Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Caetani-Lovatelli

42 Jane Welsh Carlyle (1801-1866) List do Amely Bölte, 23.12 .1843 Brief an Amely Bölte, 23.12 .1843 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiórVarnhagena 4 1 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 41

Adele Curti ( 1810-1845) List do Rodolfo Vantiniego, 19.07.1841 Brief an Rodolfo Vantini, 19.07.1841 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Curti Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Curti Marie Duplessis (1824-1847) List do Davida Ferdinanda Ko reffe, 1845 Brief an David Ferdinand Koreff, 1845 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 54 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 54

43 Anna Jameson ( 1794-1860) List do Amely Bölte, b.d. Brief an Amely Bölte, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 93 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 93

Suzanne Necker(1737-1794) List do Antoine’a Court de Gébelina, b.d. Brief an Antoine Court de Gébelin, o. D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Necker Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Necker

Jeanne Françoise Julie Adélaïde Récamier (1777-1849) List do Alexandra von Humboldta, 28.07.1843 Brief an Alexander von Humboldt, 28.07.1843 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena, 211 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 211

44 George Sand (née Amantine Aurore Dupin, p.v. Dudevant) (1804-1876) List do Heinricha Heinego z jego komentarzem, 10.02.1846 Brief an Heinrich Heine mit dessen Kommentar, 10.02.1846 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 54 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 54

Matilde Serao (1856-1927) List do Alfreda Friedmanna, 13.02.1889 Brief an Alfred Friedmann, 13.02.1889 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Serao Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Serao

Mary Shelley (1797-1851) List do R[icharda] M[oncktona] Milnesa, 20.04.1847 Brief an R[ichard] Mfonckton] Milnes, 20.04.1847 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 234 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 234

Germaine de Staël-Holstein (née Necker) (1766-1817) List do Therese Huber, o.J. Brief an Therese Huber, o. D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Staël-Holstein Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa, Staël-Holstein

Hester Lucy Stanhope (1776-1839) List do Hermanna von Pückler-Muskau, 15.02.1839 Brief an Hermann von Pückler-Muskau, 15.02.1839 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 238 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 238

Frances Trollope (1779-1863) List do Melanie von Metternich, 20.09.1839 Brief an Melanie von Metternich, 20.09.1839 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Autografów, Trollope Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Autographa,Trollope

MATERIAŁY GRAFICZNE I GRAPHISCHES

Ludmilla Assing ( 1821 - 1880) Wycinanka, pejzaż z palmami i trzema postaciami, 1829 Scherenschnitt, Landschaft mit Palmen und drei Gestalten, 1829 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 17 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 17

45 Ludmilla Assing [?] (1821-1880) Rysunek z „motylim rydwanem”, b.d. Zeichnung mit einem „Schmetterlingsgespann“, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 20 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 20

Ludmilla Assing (1821-1880) Silhouette, wycinanka autorstwa CharlottyJäger,Weinsberg I860 Ihr Schattenbild ausgeschnitten von Charlotte Jäger, Weinsberg I860 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 20 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 20

Ottilie Assing (1819-1884) Wycinanka, pejzaż z domami, zamkiem i czterema postaciami, 1828 Scherenschnitt, Landschaft mit Häusern, Burg und vier Gestalten, 1828 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 17 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 17

Mary Berry (1763-1852) Portret, rycina autorstwa Anne Seymour wg popiersia W. Greafbatcha [?], 1844 Porträt, Stich von Anne Seymour nach einer Büste W. Greafbatchs [?], 1844 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 29 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 29

46 Rosa MariaAssing (néeVarnhagen) (1783-1840) Prawdopodobny portret autorstwa Ludmilly [?] lub Ottilie [?] Assing, b.d. Wahrscheinlich ihr Porträt, gez. möglicherweise von Ludmilla oder Ottilie Assing, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 18 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 18

Amely Bölte (1811-I89I) Portret, rysunek nieznanego autorstwa wg Alexandra von Sternberga, 1849 Ihr Porträt, anonyme Bleistiftradierung gez. nach Alexander von Sternberg, 1849 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 32 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 32

47 Olga Boznańska ( 1865-1940) Fotografia, Paryż 1910 Ihr Lichtbild, Paris 1910 BJ IF. 6561

Olga Boznańska ( 1865-1940) Portret, akwaforta Ignacy Wróblewski, Paryż 1906 Ihr Porträt, Radierung von Ignacy Wróblewski, Paris 1906 BJ 1.22191

Helmina von Chézy (1783-1856) Prawdopodobnie portret autorki, autor nieznany, b.d. Anonyme Bleistiftradierung wahrscheinlich mit ihrem Porträt, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 47 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 47

Helmina von Chézy (1783-1856) Prawdopodobnie portret autorki nieznanego autorstwa, b.d. Anonyme Zeichnung wahrscheinlich mit ihrem Porträt, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 47 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 47

Daniel Chodowiecki (1726-1801) Ilustracja do powieści epistolarnej JohannaT. Hermesa [„Podróż Sofii z Kłajpedy do Saksonii“], 1769-1773 Stich zum Briefroman von Johann T. Hermes „Sophiens Reise von Memel nach Sachsen“, 1769 1763 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 301 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 301

48 Izabela Czartoryska (1746-1835) Portret, miedzioryt autorstwa Gaetano Testoliniego wg Richarda Coswaya, Londyn 1791 Ihr Porträt, Kupferstich von Gaetano Testolini nach Richard Cosway, London 1791 BJ 1.2352

Henriette Herz (1764-1847) Portret autorstwa Elise Frunkel, 1822 Ihr Porträt, gez. von Elise Frunkel, 1822 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 86 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 86

Allwina F rommann (1800-1875) Portret autorstwa Alexandra von Sternberga, 1850 Ihr Bildnis von Alexander von Sternberg, 1850 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 53 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 53

Allwina F rommann (1800-1875) Rysunek na gęsim piórze, b.d. Malerei auf Gänsefeder, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 53 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 53

49 Allwina F rommann (1800-1875) Rysunek, wieniec kwiatów, b.d. Zeichung, ein Blumenkranz, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 53

Allwina Frommann (1800-1875) Rysunek, „R“ (Rahel), b.d. Malerei, „R“ (Rahel), o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 53 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 53

Anna Jameson ( 1794-1860) Portret, litografia, b.d. Porträt, Lithographie, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 93 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 93

50 Maria Kalergis (1822-1874) Fotografia, b.d. Ihr Lichtbild, o.D. BJ IF. 438

Immanuel Kant (1724-1804) Portret, rycina autorstwa Karla Bartha wg Johanna Heinricha Stobbego, b.d. Poträt, Stich von Karl Barth nach Johann Heinrich Stobbe, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 97 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 97

Fanny Lewald (1811-1889) Portret autorstwa Marie Meyer, b.d Ihr Porträt, gez. von Marie Meyer, o. D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 287 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 287

Jadwiga Łuszczewska „Deotyma” (1834-1908) Fotografia, b.d. Ihr Lichtbild, o.D. BJ IF. 3744

51 Sophie Friederike Mereau (née Schubart, s.v. Brentano) (1770-1806) Portret, autor nieznany, 1801 Ihr Porträt, anonym 1801 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 122 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 122

Marie Meyer (1817-1875) Ornament z sentencją Rahel Varnhagen von Ense: „Życie można ożywić i bardzo za tym jestem — w życiu największe to szczęście i sądzę, że największe w nim zadanie”, b.d. Blatt mit Zeichnung und Sinnspruch von Rahel Varnhagen von Ense, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 125 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 125

Helena Modrzejewska (1840-1909) Aktorka w roli Marii Stuart, fotografia, b.d. Schauspielerin als Maria Stuart, Lichtbild, o.D. BJ IF. 4545

Eliza Orzeszkowa (184I-I 910) Portret z jej autografem, b.d. Porträt mit ihrem Autogramm, o.D. Rkp. BJ Przyb. 13/62

Helena Paderewska ( 1856-1934) Fotografia, b.d. Ihr Lichtbild, o.D. Rkp. BJ 11936 IV

Henryka z Dzieduszyckich Pawlikowska (1798-1877) Portret, litografia autorstwa [Augusta] Strixnera, 1847 Ihr Porträt, Lithographie von [August] Strixner, 1847 Rkp. BJ 11946 IV

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska ( 1891 - 1945) Fotografia z autografem, wysłana jako karta pocztowa do Jana Gwalberta Henryka Pawlikowskiego, 12.02.1930 Lichtbild mit ihrem Autogramm, verschickt als Postkarte an Jan Gwalbert Henryk Pawlikowski, 12.02.1930 Rkp. BJ 11426 III

Hermann Ludwig Heinrich von Pückler-Muskau (1785-1871) Portret, rycina autorstwa Auguste Hüssener, b.d. Porträt, Stich von Auguste Hüssener, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 149 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 149

52 Willibald Richter (ok./um 1817-1862) Gabinet Zofii z Branickich Potockiej w Aleksandrii, 1827 Arbeitszimmer Zofia Potockas née Branicka in Alexandria, 1827 Bj IR. 2142

Willibald Richter (ok./um 1817-1862) Salonik hrabstwa Arturów Potockich w Hotel de Langeac w Paryżu, 1830 Salon im Hause des Grafen Artur Potocki im Hotel de Langeac in Paris, 1830 Bj IR 2124

George Sand (née Amantine Aurore Dupin, p.v. Dudevant) (1804-1876) Portret, litografia autorstwa Karla Bartha, b.d. Porträt, Lithographie von Karl Barth, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 54 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 54

Adele Schopenhauer (1797-1849) Portret autorstwa Alexandra von Sternberga, Weimar 1841 Porträt gez. von Alexander von Sternberg, Weimar 1841 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 230 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 230

53 Adele Schopenhauer (1797-1849) Wycinanki z objaśnieniami autorki Scherenschnitte mit Erklärungen der Autorin Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 230 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 230

Amalia Schoppe (née Weise) (1791-1858) Portret, rycina A. Brücknera wg rysunku Johanna Jürgena Sickerta, ok. 1828 Porträt, Stich von A. Brückner nach der Zeichnung von Johann Jürgen Sickert, um 1828 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 230 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 230

54 Corona Schröter (1751-1802) Portret, rycina autorstwa Auguste Hüssener, b.d. Porträt, Stich von Auguste Hüssener, o.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 231 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 231

Maria Skłodowska-Curie (1867-1934) Portret z jej autografem, b.d. Porträt mit ihrem Autogramm, o. D. Rkp. BJ Przyb. 15/62

Germaine de Staël-Holstein (née Necker) (1766-1817) Portret, rycina autorstwa Friedricha Wilhelma Bollingera [?], 1806 Poträt, Stich von Friedrich Wilhelm Bollinger [?], 1806 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 237 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 237

„Corinne ou L’Italie“ Germaine de Staël-Holstein, rycina autorstwa Edouarda Schulera wg Gérarda, b.d. „Corinne ou L’Italie“ von Germaine de Staël-Holstein, Stich von Edouard Schuler nach Gérard, O.D. Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 237 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 237

Maria Szymanowska ( 1789-1831) Portret, litografia autorstwa Antoniego Borela, pocz. X IX w. BJ 1.22526

Rahel Antonie Friederike Varnhagen von Ense, (née Levin) (1771-1833) Staloryt z jej portretem autorstwa Carla Eduarda Webera wg portretu Moritza Daffingera, 1817 Stahlstich mit ihrem Bildnis von Carl Eduard Weber nach dem Poträt von Moritz Daffinger, 1817 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 202 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 202

Gabriela Zapolska (1857-1921) Fotografia, b.d. Ihr Lichtbild, o.D. Rkp. BJ Przyb. 647/04

Przykładowe małe pudło ze zbioru Varnhagena do gromadzenia korespondencji i mniejszych dokumentów Beispiel eines kleinen Kastens für Aufbewahrung von Briefen und kleineren Dokumenten in der Sammlung Varnhagen Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 262 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 262

55 DRUKI I D R U C K E

Ludmilla Assing (red./Hg.),Aus dem Nachlaß Varnhagen's von Ense: Briefe von Stägemann, Metternich, Heine und Bettina von Arnim nebst Briefen, Anmerkungen und Notizen von Varnhagen von Ense, Leipzig 1865. BJ Lit. niem. 1776

Feliks Bernatowicz, Nierozsądne śluby. Listy dwoyga kochanków na brzegach Wisty mieszkających, przez F.B zebrane,Warszawa 1820 BJ 75242 I

Józef Chociszewski, Podręcznik do pisania listów w którym wyłożona jasno i treściwie nauka o pisaniu listów oraz podane liczne wzory tychże, jako też kwity, rewersy, rachunki, przepisy pocztowe, wpisy do imionników itd.z dodatkiem listownika dla dzieci, Poznań 1887. BJ 32981 I

Alexander Dumas, La Dame aux camélias,T. 1-2, Bruxelles 1848 BJ 380003 I

Jakob Philipp Fallmerayer, Recenzja z „Orientalische Briefe” Idy Hahn-Hahn, dodatek do .Allgemeine Zeitung”, nr 18-19, 18-19.01.1845 / Rezension über Ida Hahn-Hahns „Orientalische Briefe“, in: Beilage zur „Allgemeinen Zeitung”, Nr. 18-19 vom 18-19.01.1845 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 80 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 80

Ludwig Geiger,Therese Huber 1764 bis 1829. Leben und Briefe einer deutschen Frau, Stuttgart 1901. BJ Lit. niem. 2390

Christian F. Geliert, Briefe nebst einer praktischen Abhandlung von dem guten Geschmacke in Briefen, Leipzig 1769. BJ 592249 I

[Klementyna z Tańskich Hoffmanowa], Pamiątka po dobrej matce, czyli ostatnie jey rady dla córki. Przez Młodą Polkę,Warszawa 1819. BJ 75362 I

Wycinek prasowy dot. procesu Davida Ferdinanda Koreffa ws. honorarium za leczenie Marie Duplessis, 25.11.1847 Zeitungsausschnitt betr. Prozess David Ferdinand Koreffs wegen Honorars für die Behandlung von Marie Duplessis, 1847 Poprzednio PSB, obecnie BJ, zbiór Varnhagena 102 Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 102

56 Józef Franciszek Królikowski, Proste zasady stylu polskiego, Poznań 1826 BJ 51402 I

Ludwik Kropiński, Julia i Adolf. Czyli nadzwyczajna miłość dwojga kochanków nad brzegami Dniestru, Warszawa 1824 BJ 55200 II

Heinrich Meisner (red./Hg.), Friedrich Schleiermachers Briefwechsel mit seiner Braut. Gotha 1919 BJ 576251 II

Izydor Poeche, Powszechny sekretarz krakowski, najnowszy teoretyczny i praktyczny przewodnik dla piszących listy, Kraków 1884 BJ Lit. poi. 1452

Jean Jacques Rousseau, Julie ou la Nouvelle Héloïse, Geneve 1780/1781 BJ Lit. franc. 1345 II

Łucya Rautenstrauch, Emmelina i Arnolf.Warszawa 1821 BJ 55419 II

Samuel Richardson, Pamela: or Virtue rewarded, London 1772 BJ Lit.ang.212 II

[Germanie] Staël Holstein, Corinne ou L'Italie,T. I, Paris 1807 BJ Lit. franc. 1449 II

Christoph Martin Wieland, Aristipp und einige seiner Zeitgenossen, Karlsruhe 1801 BJ 660029 I

[Maria z Czartoryskich Wirtemberska], Malwina czyli domyślność serca,t. I,Warszawa 1816 BJ 56765 I

57 ZuiPiiuhLV^ -4j|fiqhjüvji.E4. hufa+WM-ŁmiwiĄ q-vlnF b t lk H j, ,.■*-■ i * wiuk- ■ iryUf-filù-n* lEifSFr ’ If hih^. rHarp-pi iiiu ji; ti wrprnarz. ..r*w- |P'e um hnlifcf iw Lki-lUjJ-fjp*-" N * 'iH ^j ü!ü C hiiw!

l I i l^ 'iu>lj_:l liiillJii..l:i 3 [Lrii.E>jLLin_ J'.iJi lü 1! bi> p-i_-uii DlTm l ^ lu i m in ! Jif p « Ch I > r t p-r -i ?. T-jr+i lîflf r L^r tjfthrBTwrt HT n ^ i -.■■■r.^iL-^Ti-- 11 m iE jn lr Dii I

58 Wybór literatury przedmiotu / Literatur in Auswahl

Baasner, Rainer (red./Hg.), Briefkultur im l9.Jahrhundert,Tübingen 1999.

Becker-Cantarino, Barbara, Schriftstellerinnen der Romantik. Epoche — Werke — Wirkung,München 2000.

Becker-Cantarino, Barbara, Der lange Weg zur Mündigkeit. Frauen und Literatur von 1500 bis 1800, München 1989.

Beyrer, Klaus /Täubrich, Hans-Christian (red./Hg.): Der Brief. Eine Kulturgeschichte der schriftlichen Kommunikation, Heidelberg 1996.

Bluhm, Lothar / Meier,Andreas (red./Hg.), Der Brief in Klassik und RomantilcAktuelle Probleme der Briefedition,Würzburg 1993.

Bohnenkamp,Anne /Wiethölter,Waltraud (red./Hg.), Der Brief - Ereignis und Objekt, Frankfurt am Main 2008.

Bohrer, Karl-Heinz, Der romantische Brief. Die Entstehung ästhetischer Subjektivität. München/Wien 1987.

Borowka-Clausberg, Beate (red./Hg.), Salonfähig. Frauen in der Heine-Zeit. Heidelberg 2016.

Breuer, Ingo / Jaśtal, Katarzyna / Zarychta, Paweł, Heinrich von Kleist i kultura epistolarna epoki. Katalog wystawy / Heinrich von Kleist und die Briefkultur seiner Zeit.Ausstellungskatalog. Kraków 2011.

Breuer, Ingo / Jaśtal, Katarzyna / Zarychta, Paweł (red./Hg.), Gesprächsspiele und Ideenmagazine. Heinrich von Kleist und die Briefkultur um 1800. Köln / Weimar/W ien 2013.

Breuer, Ingo,Topographien epistolarer Kommunikation Konventionalität und Materialität in einigen Briefen Georg Büchners, ZVPG 3(2014), 103-116.

Claudius, G[eorg] C[arl],Allgemeiner Briefsteller [...]. Ein Handbuch zum Selbstunterricht für die mittlern und niedern Stände. Achte, durchaus umgearbeitete und verbesserte Auflage, Leipzig 1822.

Cysewski, Kazimierz,Teoretyczne i metodologiczne problemy badań nad epistolografią, w/in: Pamiętnik Literacki 1997 ( I ), 95-110.

Dampc-Jarosz, Renata, Zwierciadła duszy. Estetyka listów pisarek niemieckich epoki klasyczno-romantycznej, Katowice 2010.

Dampc-Jarosz, Renata (red./Hg.), „O welche Wonne, welcher Schmerz!” / „O cóż za rozkosz, cóż za ból!“. Listy miłosne pisarek niemieckich przełomu XVIII i X IX wieku w tłumaczeniu studentów filologii germańskiej Uniwersytetu Śląskiego, Bielsko-Biała 2014. 59 Florczak, Zofia / Pszczołowska, Lucylla / Mayenowa, Marii Renaty (red./Hg.), Ludzie Oświecenia o języku i stylu,Warszawa 1958.

French, Loreley, German Women as Letter W riters: 1750-1850, London 1996.

Füllner, Bernd (red./Hg.), Briefkultur im Vormärz, Bielefeld 2001.

Furger, Carmen, Briefsteller. Das Medium „Brief' im 17. und frühen 18.Jahrhundert. Köln / Weimar / Wien 2010.

Gatter, Nikolaus, »...sie ist vor allen die meine ...« . Die Sammlung Varnhagen bis zu ihrer Katalogisierung, w/in: idem (red./Hg.):Wenn die Geschichte um eine Ecke geht (=Almanach der Varnhagen Gesellschaft I), Berlin 2000,239-271.

Gatter, Nikolaus, »Lebensbilder, die Zukunft zu bevölkern«.Von Rahel Levins Salon zur, SammlungVarnhagen’ (Begleitheft zur Ausstellung), Köln 2006.

Gatter, Nikolaus, »Nichts, nichts vergesse ich.Auch Sterben hilft nichts ...«Vermächtnis und Erinnerung in der SammlungVarnhagen, w/in: Selma Jahnke / Sylvie Le Moël (red./Hg.), Briefe um 1800. Zur Medialität von Generation, Berlin 2015 ,3 13-348.

Hämmerle, Christa / Saurer, Edith (red./Hg.): Briefkulturen und ihr Geschlecht. Zur Geschichte der privaten Korrespondenz vom 16. Jahrhundert bis heute,Wien 2004.

Hermes, Johann T., Sophiens Reise von Memel nach Sachsen, hg. von Wojciech Kunicki, Berlin 1997.

Heyden-Rynsch,Verena von der, Europäische Salons. Höhepunkte einer versunkenen weiblichen Kultur, München 1992.

Hundt, Irina (red./Hg.),Vöm Salon zur Barrikade. Frauen der Heinezeit. Stuttgart und Weimar: Metzler 2002

Jaglarz, Monika, Die Autographen Heinrich von Kleists in der Jagiellonen-Bibliothek in Krakau, w/in: Ingo Breuer / Katarzyna Jaśtal / Paweł Zarychta (red./Hg.): Gesprächsspiele & Ideenmagazine. Heinrich von Kleist und die Briefkultur um 1800. Köln et. al. 2013,49-54.

Jaśtal, Katarzyna, „Dass es hohe Zeit ist, Proben des Frühergewesenen zu erhalten, denn bald wird dieses gänzlich fehlen [ ...] ”. Karl August Varnhagen von Ense und seine Autographensammlung, w/in: Kittelmann, Jana (red./Hg.), Briefnetzwerke um Hermann von Pückler-Muskau, Dresden 2015, 197-206.

Kittelmann,Jana (red./Hg.), Briefnetzwerke um Hermann von Pückler-Muskau, Dresden 2015.

Klimowicz, Mieczysław, Narodziny romansu listownego w literaturze polskiej XVIII wieku, w/in: Pamiętnik Literacki 1958 (4), 391 -431.

60 Kowecka, Elżbieta,W kuchni i salonie. Opowieść o kulturze materialnej pałaców i dworów polskich w X IX wieku, Poznań 2008/2016.

Lund, Hannah, »Die ganze W elt auf ihrem Sopha«. Frauen in europäischen Salons, Berlin 2004.

Mattenklott, Gert / Schlaffer, Hannelore / Schlaffer, Heinz (red./Hg.), Deutsche Briefe 1750-1950, Frankfurt am Main 1988.

Nickisch, Reinhard M. G., Brief, Stuttgart 1991.

Reinlein,Tanja, Der Brief als Medium der Empfindsamkeit. Erschriebene Identitäten und Inszenisierungspotenziale,Würzburg 2003.

Schöttker, Detlev (red./Hg.),Adressat' Nachwelt. Briefkultur und Ruhmbildung, München 2008.

Skwarczyńska, Stefania,Teoria listu, Białystok 2005.

Stauf, Renate / Simonis,Annette / Paulus, Jörg (red./Hg.), Der Liebesbrief. Schriftkultur und Medienwechsel vom 18. Jahrhundert bis zur Gegenwart, Berlin / New York 2008.

Stern, Ludwig, Die Varnhagen von Ensesche Sammlung in der Königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1911.

Strobel jochen (red./Hg.),Vom Verkehr mit Dichtern und Gespenstern. Figuren der Autorschaft in der Briefkultur, Heidelberg 2006.

Sudolski, Zbigniew, Polski list romantyczny, Kraków 1997.

Sztachelska,Jolanta / Dąbrowicz, Elżbieta (red./Hg.), Sztuka pisania. O liście polskim w wieku X IX , Biatystok 2000.

Thomsen, Hargen (red./Hrsg.), Amalia Schoppe. „... das wunderbarste Wesen, so ich je sah”. Eine Schriftstellerin des Biedermeier (1791-1858) in Briefen und Schriften, Bielefeld 2008.

Vellusig, Robert, Schriftliche Gespräche. Briefkultur im 18.Jahrhundert. Köln et. al. 2000.

Weber,Jutta, Die SammlungVarnhagen, w/in:Jana Kittelmann (red./Hg.), Briefnetzwerke um Hermann von Pückler-Muskau, Dresden 2015, 185-196.

Zimowski, Lech, Geneza i rozwój komunikacji pocztowej na ziemiach polskich, Warszawa 1972.

61 62 63 Organizatorzy wystawy Veranstalter der Ausstellung

Instytut Filologii Germańskiej uniwersytetu Jagieł ło rts kl ego

64