„... pisać listy potrafią tylko kobiety" Kultura epistolarna kobiet po 1750 r. nur Frauen können Briefe schreiben" Weibliche Briefkultur nach 1750 Katalog wystawy Kraków 2017 Bibliotekia Jagiellońska Jagiellonen-Bibliothek Instytut Filologii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Institut für Germanische Philologie der Jagiellonen-Universität Krakau «... pisać listy potrafią tylko kobiety" Kultura epistolarna kobiet po 1750 r. nur Frauen können Briefe schreiben" Weibliche Briefkultur nach 1750 Katalog wystawy / Ausstellungskatalog 4-22.03.2017 Kuratorzy, koncepcja wystawy, wybór i opracowanie obiektów, podpisy Kuratoren, Konzept, Auswahl und Bearbeitung von Objekten, Unterschriften Paweł Zarychta, Joanna Baster Wstęp / Einführung Paweł Zarychta Współpraca merytoryczna, tłumaczenia Fachliche Zusammenarbeit, Übersetzungen Monika Jaglarz, Agnieszka Sowa, Michael Sobczak Realizacja Wystawy Vorbereitung der Ausstellung Iwona Wawrzynek, Mariusz Paluch Oprawa plastyczna Graphik und Design Mariusz Paluch Prace konserwatorskie Konservation Sekcja Konserwacji BJ Wystawę, będącą wspólnym przedsięwzięciem Biblioteki Jagiellońskiej i Instytutu Filologii Germań­ skiej UJ współfinansowano ze środków Narodowego Centrum Nauki, nr proj. 2014/15/B/HS2/01086 Die Ausstellung wurde als gemeinsames Projekt der Jagiellonen-Bibliothek und des Instituts für Germanische Philologie der Jagiellonen Universität aus den Mitteln des Nationalen Forschungszen­ trum Krakau gefördert, Proj.-Nr. 2014/15/B/HS2/01086 Prof. dr hab. Zdzisław Pietrzyk Dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej „Pokaż mi swą korespondencję, a powiem ci kim jesteś” Korespondencja to jedno z najcenniejszych źródeł historycznych. W epoce, w której żyjemy wydaje się, że porozumiewanie się poprzez wymianę informacji w formie maili i sms-ów jest czymś normalnym i standardowym. Zapominamy o sztuce pisania listów, podczas gdy nasi przodkowie od czasów średniowiecza zgłębiali tę sztukę. Na kulturę pisania listów wpływało wykształcenie, kultura ogólna i obyczaje. W korespondencji odbija się styl epoki i życia korespondentów. Jest to zarazem fotografia chwili i stanowi zatrzymanie w czasie faktów, przemyśleń, bez zmian, upiększeń i cenzury. Listy wskazują, że nasi antenaci dbali o formę wypowiedzi i utrzymywali konwencję w przekazy­ waniu informacji. Część zachowanej korespondencji z dawnych czasów ma charakter twórczości literackiej, szczególnie tej dotyczącej życia prywatnego. Z epoki staropolskiej znane są przede wszystkim teksty pisane przez mężczyzn. Autorek two­ rzących literaturę jest bardzo mało, ale nie odnosi się to do korespondencji. W zasadzie wszystkie kobiety, które w okresie staropolskim przeszły szkoły zakonne posiadały umiejętność pisania i czy­ tania. Zbiór korespondencji opracowanej przez Hannę Malewską pt. „Listy staropolskie z epoki Wazów” wskazuje, że kobiety korespondowały zarówno w sprawach domowych, jak i publicznych, a listy ich autorstwa odznaczają się zarówno erudycją jak i ciepłem i jasnością wypowiedzi. W raz z nadejściem epoki oświecenia i zwrócenia większej uwagi na wykształcenie kobiet stały się one autorkami większej ilości dzieł literackich, a listy ich autorstwa stały się zjawiskiem po­ wszechnym i powszechnie akceptowalnym. Pierwsza połowa X IX wieku to okres kiedy wszystkie kobiety z wyższych sfer oraz zamożnych rodzin były wykształcone. Posiadały znajomość literatury i języków obcych, a przede wszystkim języka francuskiego. Tendencja ta była rozpowszechniona w całej Europie. Kobiety od XVIII-go wieku prowadziły salony, nawiązywały korespondencję z ich bywalcami. W korespondencji tej wymieniano uwagi na temat aktualnej sytuacji politycznej, spo­ łecznej, dzieł literackich oraz relacjonowano odbyte w salonach dysputy. Oczywiście jeden rodzaj korespondencji, czyli listy miłosne, w okresie romantyzmu był u rozkwitu formy i treści. W zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej znajduje się wiele niezbadanych dotychczas kolekcji kore­ spondencji kobiecej, począwszy od drugiej połowy XVIII wieku po czasy nam współczesne. Stanowią one niezwykle ważne źródło do naszych dziejów. Na wystawie jest prezentowana korespondencja kobiet z niemieckiego kręgu kulturowego z przełomu XVIII i X IX wieku, w tym kobiet skupionych wokół Rahel Varnhagen z d. Levin, w której berlińskim salonie spotykała się elita intelektualna Ber­ lina z przełomu XVIII i X IX wieku.W zbiorze Karla Varnhagena, męża Rahel znajdują się materiały rękopiśmienne w tym listy m.in. Bettiny von Arnim i setek innych kobiet, które tworzyły dzieje literatury niemieckiej i francuskiej. Dopełnieniem wystawy osnutej na eksplozji kobiecej korespon­ dencji zachowanej w zbiorze autografów K. Varnhagena są listy kobiet, które odegrały znaczącą rolę w dziejach kultury, literatury i nauki w X IX i X X wieku. Obiekty z kolekcji Varnhagena są uzupełnione na wystawie listami tak znakomitych w dziejach kobiet jak m.in. George Sand, Józefina Bonaparte, Maria Skłodowska-Curie, Maria Szymanowska, Olga Boznańska, Helena Modrzejewska. Prezentowane na wystawie rękopisy listów kobiet stanowią przede wszystkim wskazówkę, jak wykorzystać ten wspaniały materiał badawczy i jednocześnie bogactwo zbiorów zgromadzonych w Bibliotece Jagiellońskiej, która zawsze jest otwarta dla badaczy. 5 Prof. Dr. habil. Zdzisław Pietrzyk Direktor der Jagiellonen-Bibliothek Krakau „Zeig mir deinen Briefwechsel und ich sage dir, wer du bist” Korrespondenzen gehören zu den wertvollsten historischen Quellen. In der Zeit, in der w ir leben, erscheint uns der Austausch von Informationen per E-mails oder SMS als etwas völlig Selbstverstän­ dliches und Übliches. W ir vergessen über die Kunst, Briefe zu schreiben, indessen setzten sich unsere Vorfahren damit mindestens seit dem Mittelalter intensiv auseinander. Die Briefkultur wurde dabei oft von Ausbildung, allgemeiner Kultur und Sittlichkeit beeinflusst. In den Korrespondenzen widerspiegeln sich stilistische Vorlieben sowie das Leben der Briefautoren und -autorinnen. Briefe sind Momentauf­ nahmen, die Fakten oder Gedanken unverändert, unverschönert und unzensiert in der Zeit festhalten. Sie veranschaulichen auch, welchen W ert unsere Vorgänger auf die äußere Form und Konventionen der Nachrichtenübermittlung legten. Ein Teil der Korrespondenzen aus den vergangenen Epochen hat daher einen durchaus literarischen Charakter, besonders dort, wo es sich um Privatbriefe handelt Aus der altpolnischen Zeit sind vor allem Texte bekannt, deren Verfasser Männer waren. Mag die Anzahl der literarisch tätigen Frauen damals gering bleiben — dies gilt aber nicht für Epistolographie. Grundsätzlich alle Frauen, die in der altpolnischen Periode in Klosterschulen ausgebildet wurden, kon­ nten auch lesen und schreiben. Die von Hanna Malewska herausgegebene Sammlung m.d.T. „Listy sta­ ropolskie z epoki Wazów” [.Altpolnische Briefe aus der Zeit Wasa”] dokumentiert etwa, dass Frauen in ihren Briefwechseln über private und öffentliche Angelegenheiten reflektierten und ihre Briefe sich wiederum durch Belesenheit,Wärme und Klarheit des Ausdrucks auszeichnen. Mit der Aufklärung und den verstärkten Bemühungen um Bildung von Frauen, steigt auch die Anzahl der von ihnen verfassten literarischen Texte, ihre Briefe werden wiederum zu einem weitverbreiteten und allgemein akzeptierten Phänomen. Die erste Hälfte des 19. Jahrhunderts ist schon eine Zeit, in der alle Frauen aus höheren Kreisen und wohlhabenderen Familien gebildet sind. Sie kennen Literatur und beherrschen Fremdsprachen, vor allem Französisch. Diese Tendenz ist über ganz Europa verbreitet Frauen des 18. Jahrhunderts führten Salons — und mit deren Gästen Briefwechsel. In ihren Korrespon­ denzen wurden Meinungen über die aktuelle politische Lage oder literarische Texte ausgetauscht, man berichtete auch über die in den Salons geführten Disputen. In der Ära der Romantik war es jedoch in erster Linie der Liebesbrief, der seine besondere Blüte in Form und Gehalt erlebte. In den Beständen der Jagiellonen-Bibliothek befinden sich zahlreiche bislang unerforschte Konvolute von weiblichen Korrespondenzen, und nämlich von der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts an bis hin zur Gegenwart Sie stellen eine außerordentlich wichtige Quelle für die Erforschung unserer Geschichte dar. In der Ausstellung werden Briefe aus dem deutschsprachigen Raum vom 18. und 19. Jahrhundert, darunter Schriftstücke von Frauen aus dem Umkreis Rahel Varnhagens geb. Levin, präsentiert In ihrem Salon verkehrte die intellektuelle Elite Berlins aus der Wendezeit vom 18. zum 19. Jahrhundert In der Sammlung ihres Ehemanns, Karl August Varnhagens, sind Handschriften, darunter Briefe, u.a. von Bettina von Arnim und dutzenden anderen Frauen überliefert, die die Geschichte der deutschen, französischen und weiteren Literaturen mitgestalteten. Die Ausstellung, die von den weiblichen Korrespondenzen in der Sammlung Varnhagens ausging, wird durch Briefhandschriften von Frauen abgerundet, die eine be­ deutende Rolle für die Geschichte der Kultur, Literatur und Wissenschaft im 19. und 20. Jahrhundert spielten. So finden sich hier Autographen von solchen bekannten Frauen, wie George Sand, Josephine Bonaparte, Maria Skłodowska-Curie, Maria Szymanowska, Olga Boznańska oder Helena Modrzejewska. Die in der Ausstellung präsentierten Handschriften von Frauen sind dabei vor allem ein Hinweis darauf, wie man dieses außerordentliche Material und zugleich den Reichtum der in der Jagiellonen-Bi- bliothek aufbewahrten Bestände für die Forschung nutzen könnte. 6 Dr hab. Magdalena Sitarz Dyrektor Instytutu Filologii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego