Katalog Biblioteki Księcia Aleksandra Ludwika Radziwiłła W Nieświeżu (1651)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
KATALOG BIBLIOTEKI KSIĘCIA ALEKSANDRA LUDWIKA RADZIWIŁŁA W NIEŚWIEŻU (1651) Rafał Witkowski Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Katalog biblioteki księcia Aleksandra Ludwika Radziwiłła w Nieświeżu, ułożony w 1651 r., nie był dotychczas przedmiotem szerszych analiz, choć studia nad biblioteka- mi magnackiego rodu Radziwiłłów mają już swoją historię. Rękopiśmienny katalog, przechowywany obecnie w Bibliotece Kórnickiej PAN (sygn. BK 1320), został ułożo- ny przez Jana Hanowicza, burgrabiego nieświeskiego. Spisał go w dwóch częściach (tematycznej i alfabetycznej) między kwietniem a czerwcem 1651 r. Wśród spisanych drukowanych książek znalazły się także rękopisy, mapy, rysunki i papiery majątkowe. Większość książek nieświeskich była wówczas oprawiona w białą lub czerwoną skó- rę, niekiedy w zieloną, wiśniową, czarną czy pomarańczową, a rzadziej w safian czy papier. Oprócz dzieł polskich i łacińskich znalazły się tam także książki po niemiecku, włosku, francusku i okazjonalnie w innych językach. Katalog biblioteki księcia Alek- sandra Ludwika stanowi wartościowe źródło do poznania fragmentu dziejów przebo- gatej kolekcji bibliotecznej Radziwiłłów w Nieświeżu. S ł o w a k l u c z o w e : Aleksander Ludwik Radziwiłł, biblioteka w Nieświeżu, kata- log rękopiśmienny, księgi, edycja. WPROWADZENIE adania nad szeroko rozumianym znaczeniem książki w życiu społeczeństwa B oraz funkcjonowaniem bibliotek cieszą się zainteresowaniem badaczy od dawna. W ostatnich latach zaobserwować można ożywioną dyskusję naukową w tej materii, która przynosi szybki rozwój bibliologii w rozmaitych jej aspektach. Jednym z aspektów studiów nad książką są badania prowadzone przez ba- daczy polskich, litewskich, ukraińskich i białoruskich dotyczące staropolskich księgozbiorów przedstawicieli różnych grup społecznych. Zaprezentowanie choćby ważniejszych publikacji na ten temat znacznie przerasta ramy tego opracowania. Wiele uwagi poświęcono tak książce rękopiśmiennej i księgo- zbiorom średniowiecznym [104; 105], jak i wczesnonowożytnym kolekcjom panujących [51; 65; 131], uczonych humanistów [50; 63; 77], magnatów [43; 44; 83; 84; 112; 139], mieszczan [23; 70; 75; 103; 110; 152], szlachty [34; 39; 49; 80; 81; 96; 145], czy samych drukarzy, związanych ze środowiskiem gdań- skim [28; 35; 53; 85; 93; 117; 123; 124], krakowskim [14; 15; 106; 107; 125; Rafał Witkowski 330 152], lubelskim [45; 133; 134; 135], poznańskim [27; 66; 88; 118; 119; 120; 143; 144], jarosławskim [76] i lwowskim [24; 64; 73; 109; 111; 116] i inne [33; 55; 72; 86; 127; 128]. Na osobną uwagę zasługują badania nad księgo- zbiorami różnych instytucji kościelnych (zakonów, kolegiów szkolnych) [20; 47; 56; 101; 102; 126] czy dostojników kościelnych (np. Hieronima Roz- drażewskiego, biskupa włocławskiego [48], Piotra Dunina-Wolskiego, biskupa płockiego) [92]. Niezwykle pomocne w rekonstrukcji dawnych księgozbiorów nadal pozostają różnego rodzaju współczesne katalogi i inwentarze bibliotecz- ne [40; 46; 52; 97; 98; 99; 100; 138; 153; 154]. Ze zrozumiałych względów zainteresowanie książką wśród przedstawicieli możnego rodu Radziwiłłów, jak też ich wielostronna działalność jako mece- natów kultury znalazło uznanie wśród historyków, a same dzieje księgozbio- ru radziwiłłowskiego przechowywanego w Nieświeżu traktować należy jako osobny temat badawczy [19; 21; 25; 26; 29; 30; 41; 58; 59; 60; 69; 71; 114; 121; 140; 147; 148]. Wydaje się, że większym zainteresowaniem cieszyły się w ostatnich latach poszukiwania rozproszonych książek z dawnej biblioteki nieświeskiej, niż dokładne opracowanie etapów jej rozwoju od pierwotnych rozproszonych kolekcji członków rodu Radziwiłłów do wspaniałej bibliote- ki ordynacji, którą skonfiskowano po pierwszym rozbiorze z rozkazu carycy Katarzyny II. Po wywiezieniu szacowanego na 15 000 tomów księgozbioru do Sankt Petersburga został on przekazany rosyjskiej Akademii Nauk i Sztuk Pięknych (później Rosyjska Akademia Nauk) [3; 6; 7; 17; 38]1. Za fundatora biblioteki nieświeskiej uchodzi Mikołaj Radziwiłł Czarny (1515–1565), który uzyskał w 1551 r. przywilej króla Zygmunta Augusta, by w Nieświeżu gromadzić po jednym egzemplarzu dokumentów dotyczących Wielkiego Księstwa Litewskiego. Właściwą jednak bibliotekę założył Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” (1549–1616), który w przebudowanym muro- wanym zamku przeznaczył jedną salę na księgozbiór. Po jego śmierci pieczę nad księgozbiorem przejęli jego synowie: Jan Jerzy Radziwiłł (1588–1625), Albrycht Władysław Radziwiłł (1589–1636) oraz Aleksander Ludwik Radzi- wiłł (1594–1654). Kolekcja nieświeska wzbogacona została w tym okresie o 1 W katalogu biblioteki petersburskiej, spisanym w latach 1773–1779 odnotowano 9673 tytuły. Odbudowując zbiory Biblioteki Cesarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego (dziś Biblioteka Państwowego Uniwersytetu im. M. W. Łomonosowa w Moskwie) po zniszczeniach w okre- sie wojny francusko-rosyjskiej, w 1814 r. przekazano z Sankt Petersburga do Moskwy 1276 tytułów, zaś w 1829 r. dalszych 1076 tytułów przewieziono do Helsinek, gdzie włączono je do tamtejszej biblioteki uniwersyteckiej (dziś Bibliotece Narodowej Finlandii). Kolejne lata przyniosły dalsze rozproszenie radziwiłłowskiego księgozbioru. KATALOG BIBLIOTEKI KSIĘCIA 331 ALEKSANDRA LUDWIKA RADZIWIŁŁA W NIEŚWIEŻU (1651 dzieła z księgozbiorów kardynała i biskupa wileńskiego Jerzego Radziwiłła (1556–1600) i Zygmunta Karola Radziwiłła (1591–1642). W połowie XVII w. biblioteka radziwiłłowska w Nieświeżu była jedną z największych w Wielkim Księstwie Litewskim i konkurowała z biblioteką Radziwiłłów birżańskich [42; 61; 108]. Dalszy rozwój tej kolekcji nastąpił w XVIII w., przede wszystkim na skutek łączenia zbiorów należących do członków rodu Radziwiłłów. Do Nie- świeża przeniesiono księgozbiór gromadzony w Białej Podlaskiej, w tym wo- luminy należące do Aleksandra Ludwika Radziwiłła, Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej (1634–1694), jej syna Karola Stanisława Radziwiłła (1669– 1719) i jego żony Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej (1676–1746). Z polecenia Anny Katarzyny Radziwiłłowej zbiory bialskie zostały skatalogo- wane i podzielone na trzy części (tzw. Bibliotekę Francuską, Wielką i Małą). Najpierw (w 1745 r.), do Nieświeża przekazano pierwszą z tych kolekcji liczą- cą 2356 tytułów, a następnie (przed 1750 r.) pozostałe dwie części. W 1745 r. w Nieświeżu znalazł się liczący około 3000 tytułów księgozbiór Jakuba Henryka Flemminga2, w 1757 r. – księgozbiór Konstancji Franciszki Sapieżyny (1697– 1756), a w 1760 r. – księgozbiór Hieronima Floriana Radziwiłła (1715–1760). Te dwie ostatnie kolekcje włączono już po śmierci ich właścicieli. Wśród archiwaliów dotyczących radziwiłłowskich kolekcji bibliotecznych na uwagę zasługują katalogi spisane za czasów Anny Katarzyny Radziwiłło- wej w Białej, w tym katalog biblioteki w Białej, spisany w 1720 r. [4], katalog Biblioteki Francuskiej, spisany w latach 1731–1734 [9], katalog Biblioteki Wielkiej, spisany w 1733 r. [5]. Nie zachował się niestety katalog Biblioteki Małej (polskiej) z 1733 r. Z późniejszego okresu pochodzą ułożony przez Mar- cina Wobbe katalog Biblioteki Wielkiej w Nieświeżu [8] oraz wykazy książek ofiarowanych przez Konstancję Franciszkę Sapieżynę z 1757 r. [10; 11]. Mate- riałów dla porównania księgozbioru nieświeskiego z kolekcjami Radziwiłłów birżańskich dostarcza, m.in. inwentarz biblioteki Ludwiki Karoliny Radziwił- łówny (1667–1695) [13; 17; 122], Bogusława Radziwiłła (1620–1669) [16], czy księgozbioru podróżnego Janusza II Radziwiłła [12; 57]. Ważnym momentem w dyskusji nad rozproszonym księgozbiorem, czy raczej księgozbiorami radziwiłłowskimi, były międzynarodowe konferencje w Olsz- tynie w 1994 r. [22] oraz w Warszawie pt. „Zbiory Radziwiłłów w Nieświeżu. 2 Przekazała go pierwsza żona Jakuba Henryka Flemminga (1667–1728), starosty tucholskie- go, Tekla Róża Radziwiłłówna (1703–1747), córka Karola Stanisława Radziwiłła i Anny Ka- tarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej. Rafał Witkowski 332 Stan badań nad rekonstrukcją zbiorów”, zorganizowana przez Bibliotekę Na- rodową w dniach 13–14 grudnia 2007 r. Jednym z głównych wątków obrad pozostawała prezentacja książek i rękopisów proweniencji radziwiłłowskiej we współczesnych bibliotekach i archiwach polskich, rosyjskich, białoruskich, czy litewskich. Materiały pokonferencyjne zostały zamieszczone w tomie XLI „Rocznika Biblioteki Narodowej” w 2011 r. ALEKSANDER LUDWIK RADZIWIŁŁ (1594–1654) Prezentowany katalog został sporządzony na polecenie księcia Aleksandra Ludwika Radziwiłła. Urodzony 4 sierpnia 1594 r. w rodowym zamku w Nie- świeżu jako syn Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła i Elżbiety Eufemii Wiśnio- wieckiej, otrzymał staranne wykształcenie. Już ok. 1610 r. rozpoczął studia w Niemczech, by następnie podróżować po Niemczech, Francji i Włoszech. Sporo czasu spędził w Italii, zwiedzając włoskie miasta od Wenecji po Sycy- lię. Do Rzeczypospolitej powrócił dopiero pod koniec 1620 r., angażując się w wyprawę chocimską rok później. W 1624 r. ponownie udał się w podróż do Włoch, towarzysząc królewi- czowi Władysławowi Wazie. W grudniu tego roku przebywał w Rzymie, a w styczniu 1625 r. został przyjęty przez papieża Urbana VIII. Wkrótce udał się do Toskanii, zatrzymując się w Sienie, Florencji, Pizie i Liworno. W lutym 1625 r. przebywał w Bolonii, gdzie zapisał się do nacji polskiej na tamtejszym uniwersytecie. Latem tego roku powrócił do Rzeczypospolitej, a wkrótce spra- wy polityczne pochłonęły jego uwagę. W okresie wojny polsko-szwedzkiej w latach 1626–1629 wystawił prywatną chorągiew pieszą. Dzięki rodzinnym koneksjom szybko zdobywał