DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOŁECZNO- GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI SŁUŻĄCA DELIMITACJI OBSZARU ZDEGRADOWANEGO I OBSZARU REWITALIZACJI PROJEKT

0 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

SPIS TREŚCI

1. WSTĘP ...... 2 2. CHARAKTERYSTYKA GMINY CZEMIERNIKI ...... 4 2.1 CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTEK ANALITYCZNYCH - SOŁECTW ...... 9 2.2 SFERA SPOŁECZNA ...... 18 2.2.1 TRENDY DEMOGRAFICZNE ...... 20 2.2.2 POZIOM UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO ...... 31 2.2.3 POZIOM BEZPIECZEŃSTWA PUBLICZNEGO ...... 48 2.2.4 JAKOŚĆ EDUKACJI ...... 53 2.2.5 AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA ...... 62 2.3 SFERA ŚRODOWISKOWA ...... 67 2.4 SFERA GOSPODARCZA ...... 80 2.5 SFERA TECHNICZNA ...... 88 2.6 SFERA PRZESTRZENNO-FUNKCJONALNA ...... 97 3. WYBÓR OBSZARÓW ZDEGRADOWANYCH I OBSZARÓW REWITALIZACJI ...... 100 4. SPIS WYKRESÓW ...... 126 5. SPIS MAP ...... 127 6. SPIS RYSUNKÓW ...... 127 7. SPIS TABEL ...... 127

1 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

1. WSTĘP

Niniejsze opracowanie stanowi kompleksową i wieloaspektową diagnozę uwarunkowań społeczno-gospodarczo-przestrzennych Gminy Czemierniki. Została ona sporządzona w celu wyznaczenia na terenie gminy obszarów charakteryzujących się kumulacją negatywnych zjawisk; na których zidentyfikowano stan kryzysowy - obszary zdegradowane i obszar rewitalizacji, dla którego sporządzony zostanie Gminny Program Rewitalizacji na lata 2017-2023. Na potrzeby projektowania i wdrażania interwencji w ramach procesu rewitalizacji, współfinansowanych środkami Unii Europejskiej, rewitalizację należy rozumieć jako: wyprowadzanie ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych poprzez przedsięwzięcia całościowe (integrujące interwencję na rzecz społeczności lokalnej, przestrzeni i lokalnej gospodarki), skoncentrowane terytorialnie i prowadzone we współpracy z lokalną społecznością, w sposób zaplanowany oraz zintegrowany przez określenie i realizację programów rewitalizacji. Jednakże na uwadze należy mieć to, że obszary zdegradowane na terenach wiejskich mają odmienny charakter niż w miastach. Z uwagi na drobniejszą skalę osadnictwa inne są możliwości diagnozowania problemów i sposoby ich rozwiązywania.

W dokumencie zawarto informacje poświęcone metodologii przeprowadzonej diagnozy oraz dokonano precyzyjnego wyjaśnienia zastosowanych wskaźników w celu ułatwienia interpretacji wyników diagnozy. Przybliżono również ogólną charakterystykę Gminy Czemierniki. Diagnoza obszaru zdegradowanego oraz obszaru rewitalizacji została opracowana w oparciu o analizę następujących obszarów: społecznego, gospodarczego, środowiskowego, funkcjonalno-przestrzennego oraz technicznego. W celu wyznaczenia obszarów zdegradowanych oraz rewitalizacji analizie poddane zostały precyzyjnie dobrane wskaźniki opracowane dla każdego z wymienionych obszarów.

Opracowane „Diagnozy uwarunkowań społeczno-gospodarczo-przestrzennych Gminy Czemierniki wraz ze wskazaniem obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji” inicjuje działania gminy związane z rewitalizacją. Celem niniejszego opracowanie jest wskazanie, za pomocą zobiektywizowanych metod i wskaźników, tej części Gminy Czemierniki, która charakteryzuje się szczególnie intensywną koncentracją szeregu niekorzystnych zjawisk. Analiza zagadnień społecznych, a w drugiej kolejności także gospodarczych, przestrzenno-funkcjonalnych,

2 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI techniczno-budowlanych pozwoliła dokonać pełnej diagnozy problemów i zagrożeń, wskazać obszary o największej koncentracji zjawisk kryzysowych, a w konsekwencji wyznaczyć obszary zdegradowane i obszary poddane rewitalizacji.

Diagnozę gminy opracowano uwzględniając problemy zidentyfikowane w „Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Czemierniki na lata 2016- 2023”, „Strategii Rozwoju Lokalnego Gminy Czemierniki na lata 2016-2022” oraz wskazane przez mieszkańców i władze gminy, analizując wskaźniki odpowiednie do zdiagnozowanych w niej problemów w skali sołectw. W pierwszej kolejności dokonano pogłębionej analizy zjawisk społecznych. Ponadto przeanalizowano pozostałe niezbędne zjawiska - gospodarcze, przestrzenno-funkcjonalne i techniczno- środowiskowe. Koncentracja negatywnych zjawisk społecznych z jednoczesnym występowaniem jednego lub więcej negatywnych zjawisk w pozostałych obszarach pozwoliła wskazać i wyznaczyć obszary o największej kumulacji zjawisk kryzysowych.

Jako obszary zdegradowane wskazano sołectwa, w których stwierdzono gorsze niż średnia w gminie wskaźniki problemów społecznych, współwystępujące z gorszymi wskaźnikami dotyczącymi co najmniej jednego z problemów o charakterze gospodarczym, środowiskowym, infrastrukturalnym lub przestrzennym. Natomiast obszary rewitalizacji wyznaczono wybierając z obszarów zdegradowanych, te w których występuje najgorsza sytuacja społeczna oraz na którą nawarstwia się największa liczba innych zdiagnozowanych problemów. Uwzględniając wymóg koncentracji przestrzennej – łączna powierzchnia obszarów rewitalizacji nie może przekroczyć 20% powierzchni gminy, a ich ludność nie stanowi więcej niż 30% liczby jej mieszkańców. W konsekwencji jako obszar zdegradowany wyznaczono sołectwo Czemierniki I a jako obszar rewitalizacji centralną jego część (Załącznik 1 - Mapa obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji Gminy Czemierniki).

Niniejsza diagnoza została opracowana zgodnie z zaleceniami ustawy z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (Dz.U. 2015 Poz. 1777), „Wytycznymi w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020” opracowanymi przez Ministra Infrastruktury i Rozwoju w sierpniu 2016 roku oraz „Zasadami delimitacji obszarów rewitalizacji i definiowania programów rewitalizacji na terenach wiejskich województwa lubelskiego” zatwierdzonymi przez Zarząd Województwa Lubelskiego 19 lipca 2016 r.

3 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Niniejszą diagnozę sporządzono na podstawie danych pozyskanych z następujących źródeł: Urząd Gminy w Czemiernikach i gminne jednostki organizacyjne (np. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Gminna Biblioteka Publiczna w Czemiernikach, Szkoła Podstawowa oraz Gimnazjum w Czemiernikach), Powiatowy Urząd Pracy w Radzyniu Podlaskim, Komenda Powiatową Policji w Radzyniu Podlaskim, Główny Urząd Statystyczny w Lublinie Odział w Radzyniu Podlaskim. W ramach analizy wykorzystano także ogólnodostępne dane Banku Danych Lokalnych GUS (https://bdl.stat.gov.pl/), Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej w Krakowie (http://www.oke.krakow.pl/inf/), Instytutu Badań Edukacyjnych (ewd.edu.pl) oraz Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Lublinie (www.wios.lublin.pl). Jako materiał źródłowy wykorzystano także dokumenty strategiczne i planistyczne gminy, takie jak: „Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Czemierniki na lata 2016-2023”, „Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy Czemierniki na lata 2016-2022”, „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Czemierniki”.

2. CHARAKTERYSTYKA GMINY CZEMIERNIKI

Niniejszy rozdział zawiera ogólną charakterystykę uwarunkowań społeczno- gospodarczo-przestrzennych gminy. Została ona przeprowadzona poprzez analizę pięciu obszarów wyróżnionych zgodnie z definicją zawartą w ustawie z dnia 9 października 2015 o rewitalizacji1. Ustawa wskazuje zestaw kryteriów, które winny zostać zbadane, celem określenia obszarów o najwyższym stopniu degradacji. Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy, obszar gminy znajdujący się w stanie kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, a także niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym, można wyznaczyć jako obszar zdegradowany w przypadku występowania na nim ponadto co najmniej jednego z następujących negatywnych zjawisk:

1 Dz.U. 2015 poz.1777 z późn. zm.

4 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

1) gospodarczych – w szczególności niskiego stopnia przedsiębiorczości, słabej kondycji lokalnych przedsiębiorstw lub 2) środowiskowych – w szczególności przekroczenia standardów jakości środowiska, obecności odpadów stwarzających zagrożenie dla życia, zdrowia ludzi lub stanu środowiska, lub 3) przestrzenno-funkcjonalnych – w szczególności niewystarczającego wyposażenia w infrastrukturę techniczną i społeczną lub jej złego stanu technicznego, braku dostępu do podstawowych usług lub ich niskiej jakości, niedostosowania rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się funkcji obszaru, niskiego poziomu obsługi komunikacyjnej, niedoboru lub niskiej jakości terenów publicznych, lub 4) technicznych – w szczególności degradacji stanu technicznego obiektów budowlanych, w tym o przeznaczeniu mieszkaniowym, oraz niefunkcjonowaniu rozwiązań technicznych umożliwiających efektywne korzystanie z obiektów budowlanych, w szczególności w zakresie energooszczędności i ochrony środowiska.

Dla potrzeb niniejszej diagnozy charakterystyka Gminy Czemierniki w sferze społecznej została przygotowana w trzyletnim horyzoncie czasowym, dla lat 2013 – 2015. Pozwoliło to na zobrazowanie dynamiki zachodzących na terenie gminy zjawisk, jak i pokazanie ich rzeczywistego kierunku. Analizy poszczególnych sfer dokonano w oparciu o kryteria ilościowe (wskaźniki) oraz jakościowe (opisy obejmujące charakterystykę poszczególnych zagadnień w przypadku, gdy możliwe jest uzyskanie danych jedynie dla poziomu całej gminy). Gmina Czemierniki jest gminą wiejską położoną w północnej części województwa lubelskiego, na południu powiatu radzyńskiego. Do 1998 roku administracyjnie należała do województwa bialskopodlaskiego, wcześniej natomiast do lubartowskiego. Gmina usytuowana jest na styku trzech powiatów: radzyńskiego, lubartowskiego i parczewskiego. Od północy Gmina Czemierniki graniczy z gminą Radzyń Podlaski i miastem Radzyń Podlaski, od zachodu z gminą Borki, od południowego zachodu i południa z gminą Ostrówek (powiat lubartowski), od wschodu z gminą Wohyń, a od południowego – wschodu z gminą Siemień (powiat parczewski). Granice od wschodu i zachodu tworzy rzeka Tyśmienica, natomiast od pozostałych stron najczęściej drogi śródpolne, rzadziej śródleśne i przyleśne. Gmina

5 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI posiada kształt rombu zorientowanego w kierunku N-S. Rozciągłość południkowa gminy wynosi 17 km, a równoleżnikowa 12 km.

Mapa 1 Usytuowanie Gminy Czemierniki na tle województwa lubelskiego i powiatu radzyńskiego

Źródło: Opracowanie własne

Nazwa Czemierniki pochodzi prawdopodobnie od słowa ciemiernik, określającego trującą roślinę. Prowadzone na terenie gminy wykopaliska wskazują, że pierwsze osadnictwo na jej obszarze pojawiło się już w epoce kamienia. Najstarszym znakiem osadnictwa jest gród we wsi Niewęgłosz, który datowany jest na około X-XII wiek naszej ery. Pierwsze zapiski o Czemiernikach pochodzą z około 1325 roku, kiedy to założono parafię rzymskokatolicką oraz lokowano wieś. Złoty wiek dla Czemiernik przypada na XVI w. Wtedy to wieś stała się własnością wojewody sandomierskiego oraz hetmana koronnego Mikołaja Firleja herbu Lewart. Szlachcic ten w 1509 roku lokował na prawie magdeburskim już nie wieś lecz miasto Czemierniki. Przez niego wzniesiony został także renesansowy zamek. Prawa miejskie zostały nadane dzięki hojności oraz szczodrości króla Zygmunta I Starego. Dzięki kolejnemu przywilejowi

6 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI królewskiemu w Czemiernikach mogły odbywać się cotygodniowe targi oraz dwa jarmarki rocznie. W rękach Firlejów dobra czemiernickie rozwijały się pomyślnie, co trwało około 170 lat. To właśnie dzięki szlacheckiemu rodowi Firlejów gmina zawdzięcza swój herb. Jest nim Madonna w złotej koronie na niebieskim polu, w zielonej szacie i białym płaszczu, stojąca na półksiężycu. W tym czasie Czemierniki stały się także istotnym ośrodkiem protestantyzmu. Dopiero w XVII wieku Henry Firlej (sekretarz królewski, biskup łucki i płocki, przyszły Prymas Polski), jako radykalny katolik, dokonał likwidacji założonego przez przodków zboru protestanckiego. To jemu ówczesne miasto Czemierniki zawdzięcza murowany kościół parafialny p.w. św. Stanisława Biskupa, kolegium masjonarzy oraz szkołę i szpital dla ubogich. Henryk Firlej wybudował także wspaniałą rezydencję wraz z ogrodem (założone przez ogrodników z Flandrii), która otoczona była fosą oraz siecią fortyfikacji. Był to jeden z najdoskonalszych zespołów pałacowo-obronnych typu nowowłoskiego, okalany przez mur ceglany z czterema bastionami. Wewnątrz znajdował się późnorenesansowy pałac Prymasa oraz znane i podziwiane w całej Rzeczypospolitej czemiernickie ogrody. W tym czasie Czemierniki słynęły jako jedna z najpiękniejszych miejscowości w całym kraju. Wiek XVII przyniósł zmianę właścicieli. Posiadłości przeszły w ręce Sobieskich. Najpierw króla Jana III Sobieskiego a potem jego syna Jakuba. Za zezwoleniem Jakuba w 1703 roku w miejscowości zaczęli osiedlać się Żydzi, dla których został wyznaczony odrębny cmentarz zwany Okopiskiem. Z biegiem lat, w Czemiernikach rosła liczba ludności żydowskiej. W 1900 roku miejscowość zamieszkiwało 1000 Żydów, co stanowiło około 40% całej populacji. Przez następne stulecie posiadłości Czemiernickie przechodziły w ręce nowych właścicieli: wojewody podolskiego Stefana Humieckiego, marszałka Sejmu Czteroletniego Stanisława Małachowskiego czy też Marii Urszuli z Radziwiłłów Krasińskiej. W 1795 roku Czemierniki znalazły się pod panowaniem austriackim, następnie stały się częścią Księstwa Warszawskiego, potem Królestwa Polskiego. Kolejnym formalnym właścicielem dóbr czemiernickich był Zygmunt Krasiński. W 1869 roku Czemierniki zostały pozbawione praw miejskich w ramach represji prowadzonych po powstaniu styczniowym. W drugiej połowie XIX wieku przeszły na własność Raczyńskich i pozostały nią do 1944 roku. Ostatnim właścicielem był Karol Roger Raczyński, pionier polskiego automobilizmu. Podczas niemieckiej okupacji gmina należała do Generalnego Gubernatorstwa. W 1940 roku Niemcy utworzyli na jej terenie getto. Jesienią 1942 roku

7 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Żydzi zamieszkujący w Czemiernikach zostali deportowani do obozu zagłady w Treblince.

Gmina zajmuje powierzchnię 107,7 km2, co stanowi około 11,2 % powierzchni powiatu radzyńskiego oraz 0,4 % powierzchni województwa lubelskiego. Jej terytorium jest nieco mniejsze niż przeciętna powierzchnia gminy wiejskiej w województwie lubelskim, która wynosi 127 km2. Znajduje się ona poza głównym systemem powiązań komunikacyjnym o znaczeniu krajowym i regionalnym. Cechuje się peryferyjnym położeniem w znacznej odległości od ośrodków miejskich ze słabym dostępem do dróg tranzytowych o znaczeniu krajowym lub regionalnym. Najbliższym miastem jest Radzyń Podlaski (15 km), Kock (22 km), Parczew i Lubartów (31 km).3 Miejscowość gminna oddalona o około 60 km od Lublina - stolicy województwa lubelskiego, około 160 km od Warszawy oraz około 317 km od Krakowa. Najbliżej zlokalizowanymi portami lotniczym są: port Lublin-Świdnik – około 65 km oraz Warszawa – Okęcie – około 170 km. Czemierniki położone są w odległości około 74 km od polsko- białoruskiego przejścia w Sławatyczach oraz około 107 km w Terespolu. W strukturze przyrodniczej Gminy Czemierniki kluczowe znaczenie mają trzy elementy: ciek wodny, jakim jest rzeka Tyśmienica, łąki w jej dolinie i lasy. Tyśmienica szerokim łukiem oplata gminę, stanowi jej główną arterię wodną, dawniej silnie meandrująca – dziś w wyniku melioracji płynie prostymi odcinkami. Mimo to w dolinie zachowały się naturalne lub utworzone w sposób sztuczny starorzecza. Mają one znaczny wpływ na bioróżnorodność gminy. Są siedliskiem dla wielu gatunków ptaków oraz pływających gatunków roślin (grzybienie białe, grążel żółty). Walory przyrodnicze i krajobrazowe gminy reprezentują w skali regionu znaczącą rangę. Ocena ta znalazła odzwierciedlenie w zakresie ustanowionej ochrony prawnej użytku ekologicznego „Tarkawka” obejmującego obszar 0,2 % powierzchni gminy oraz Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 „Dolina Tyśmienicy” zajmującego 2107,7 ha i pokrywającego prawie 20 % obszaru gminy.

2 „Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2015 roku” GUS 3 „Strategia rozwoju lokalnego gminy Czemierniki na lata 2016-2022”, Czemierniki 2015 r.

8 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

2.1 CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTEK ANALITYCZNYCH - SOŁECTW

Na układ osadniczy Gminy Czemierniki składa się 8 miejscowości podzielonych na 9 jednostek pomocniczych – sołectw: Bełcząc, Czemierniki I, Czemierniki II, Lichty, Niewęgłosz, Skoki, Stoczek, Stójka, Wyganów. Zgodnie z wytycznymi wskazanymi w „Zasadach delimitacji obszarów rewitalizacji i definiowania programów rewitalizacji na terenach wiejskich województwa lubelskiego” diagnozę gminy opracowano analizując problemy w sferze społecznej, gospodarczej, środowiskowej, infrastrukturalnej, przestrzennej występujące w poszczególnych jednostkach analitycznych. Stosownie do ww. wytycznych jako jednostkę badawczą zastosowano sołectwa. Analizy dokonano w oparciu o 9 jednostek pomocniczych – sołectw. W sposób najbardziej adekwatny odzwierciedlają one podział terytorialny wynikający z uwarunkowań historycznych, przestrzennych i społecznych. Od strony praktycznej uzasadnieniem dla takiej metodologii był również fakt, iż zbieranie danych na potrzeby gminnych statystyk od lat opiera się właśnie na podziale na jednostki pomocnicze.

Obecny kształt jednostek pomocniczych jest przede wszystkim odzwierciedleniem tradycyjnych podziałów geograficznych i historycznych. Z tego powodu pojawiają się duże dysproporcje pomiędzy wielkością poszczególnych jednostek - zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby mieszkańców.

Mapa 2 Podział Gminy Czemierniki na jednostki pomocnicze- sołectwa

Źródło: Opracowanie własne

9 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Największymi jednostkami pomocniczymi gminy są sołectwa Czemierniki I (23,88 km2, co stanowi 22% powierzchni gminy) oraz Bełcząc (22, 65 km2, co stanowi 21%). Są to jednocześnie obszary zamieszkiwane przez największą liczbę ludności (odpowiednio: 1 232, co stanowi 27% wszystkich mieszkańców gminy oraz 773 osoby, co stanowi 17%). Do najmniejszych sołectw należ zaliczyć: Czemierniki II oraz Lichty (po 5% powierzchni gminy). Ludność zamieszkująca te jednostki stanowi odpowiednio: 5% (171 osób) oraz 7% (312 osób) ludności zamieszkującej całą gminę.

Poniżej zaprezentowano krótką charakterystykę poszczególnych jednostek analitycznych.

NAZWA JEDNOSTKI: SOŁECTWO BEŁCZĄC

POWIERZCHNIA JEDNOSTKI: 22,6525 km2

LICZBA MIESZKAŃCÓW JEDNOSTKI: 773 osób

POŁOŻENIE OBSZARU:

Miejscowość Bełcząc jest położona w południowo- zachodniej części Gminy Czemierniki (5 km na zachód od sołectwa Czemierniki I). Od strony północno-zachodniej rzeka Tyśmienica to naturalna granica z wsią Tchórzew, przynależną do Gminy Borki. Od południa naturalną granicę z miejscowością Dębica (Gmina Ostrówek) stanowi las. Sąsiadem od strony wschodniej są miejscowości gminne: Wygnanów oraz Czemierniki.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU:

Pierwotnie wieś okolnica z dużym stawem i placem wokół znajdującym się w centrum osady. Dwór (folwark) zlokalizowany na północny – zachód od osady i stawu, w sąsiedztwie drogi przebiegającej przez wieś. Na przełomie XVIII i XIX w. poprzez całkowitą przebudowę założenia, w tym skomponowanie kwaterowego ogrodu użytkowego, nastąpiło silne powiązanie przestrzenno – kompozycyjne zespołu z wsią. Zespół, zamykający wnętrze osady z kompleksem stawów, poprzez które rozpościera się widok na założenie, stał się ważnym elementem układu urbanistycznego Bełcząca. Od 1944 r. w wyniku reformy rolnej następowała stopniowa degradacja założenia parkowego. W parku mimo niewielkiej powierzchni rośnie duża ilość drzew, dość zróżnicowanych pod względem gatunkowym. Obecnie, zachowane założenie dworsko-parkowe w Bełczącu (murowany dwór polski, park krajobrazowy) są wpisane do rejestru zabytków (A/1285). Ochroną planistyczną planowane jest objęcie układu stawów na osi zespołu dworsko-parkowego. Bełcząc posiada czytelny i jednorodny układ zabudowy. Dominuje zabudowa zagrodowa. Budownictwo na terenie wsi jest mieszane: murowane i drewniane. Przez teren sołectwa przebiega droga powiatowa nr 1250.

W rejonie Bełcząca w dolinie Tyśmienicy woda stagnuje na powierzchni (liczne torfianki). Na terenie sołectwa występują największe w gminie stawy hodowlane.

10 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Korzystnymi warunkami klimatycznymi odznaczają się niższe partie zboczy południowych oraz zbocza zachodnie w rejonie miejscowości.

Na terenie Bełcząca, od ponad 60 lat, funkcjonuje placówka ochotniczej straży pożarnej (jednostka typu S-1). Remizę strażacką oddano do użytku w 1988 r. W okresie międzywojennym we wsi funkcjonowała szkoła podstawowa, zlikwidowana w latach siedemdziesiątych XX wieku.

NAZWA JEDNOSTKI: SOŁECTWO CZEMIERNIKI I

POWIERZCHNIA JEDNOSTKI: 23,8774 km2

LICZBA MIESZKAŃCÓW JEDNOSTKI: 1 232 osób

POŁOŻENIE OBSZARU:

Czemierniki to miejscowość gminna. Położona jest w odległości ok. 60 km od stolicy województwa – Lublina i ok. 15 km od Radzynia Podlaskiego (siedziby powiatu). Sołectwo Czemierniki I leży na północnych krańcach mezoregionu fizycznogeograficznego Wysoczyzny Lubartowskiej, która stanowi część Niżu Środkowopolskiego. Sołectwo zajmuje centralną część gminy. Z jego obszaru wyłączone są ulice Brzezińska i Kasztanowa w Czemiernikach wraz z ich mieszkańcami.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU: Czemierniki uzyskały prawa miejskie na początku XVI w. oraz potwierdzenie przywilejów miejskich czterokrotnie w XVII wieku i roku 1732. Miasto założono w oparciu o bardzo wydłużony rynek otoczony głębokimi działkami świadczącymi o ich rolniczym charakterze, z ulicami wybiegającymi po jednej z każdego narożnika, które do dziś są jasno czytelne. Układ przestrzenny miejscowości Czemierniki koncentruje się wokół czworobocznego rynku ograniczonego ulicami: Zamkową, Rynek, Radzyńską i Parczewską. W jego południowo-zachodnim narożniku zlokalizowany jest otoczony murem kościół, w pierzejach rynku zachowały się nieliczne stare domy, najwięcej we wschodniej pierzei. Zmiany związane z podziałem parceli wokół rynku zatarły ich dawny kształt. Przy północnej pierzei rynku znajduje się budynek dawnego aresztu. Na skrzyżowaniu ulic: Parczewskiej, Kockiej i Radzyńskiej stoi kapliczka, a przy ulicy Kockiej – mansjonaria. W rynku lub w bezpośredniej jego bliskości znajduje się większość najważniejszych urzędów i instytucji gminnych: Urząd Gminy, budynek Straży Pożarnej, banku.

Innym ważnym elementem założenia urbanistycznego Czemiernik jest zespół pałacowo-obronny z renesansowym pałacem, oficyną, bramą, zachowanymi resztkami murów obronnych, fos i dwoma stawami. Położony jest on przy ulicy Zamkowej, we wschodniej części miejscowości. Powstałe w 1 ćw. XVII wieku monumentalne budowle: zespół kościelny i rezydencyjny szczególnie charakterystyczny dla regionu i mecenatu firlejowskiego spinają kompozycję urbanistyczną oraz podnoszą walory widokowe zespołu przestrzennego z dróg prowadzących do Kocka i Radzynia. Układ ten jest zachowany niemal w całości

11 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

(rejestr zabytków nr A/675). Zmiany dotyczą zabudowy pierzei rynkowych, gdzie nastąpiły wyburzenia oraz pojawiły się nowe inwestycje zniekształcające układ i psujące walory estetyczne założenia części północnej i zachodniej rynku. Zabudowa miejscowości Czemierniki I koncentruje się również wzdłuż głównych ulic: Kockiej, Parczewskiej, Radzyńskiej, Zamkowej. W części peryferyjnej ma charakter rozproszony. Zabudowa miejscowości to w przewadze domy jednorodzinne, jedno, dwu lub trzykondygnacyjne.

W miejscowości znajdują się dwa stawy oblewające od południa i od zachodu fortalicję Czemierniki. Stawy te przez wiele lat pełniły funkcję stawów hodowlanych. Pozyskiwano z nich głównie karpia, ale również amura, tołpygę, szczupaka, lina, suma. Na terenie miejscowości nie ma żadnych obiektów ani obszarów chronionych.

Na terenie miejscowości gminnej zlokalizowane są jednostki obsługujące społeczność lokalną. Należy do nich m.in.: Urząd Gminy, jednostka OSP wpisana do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego, przedszkole, szkoła podstawowa, gimnazjum, kościół, biblioteka. Ponadto na terenie Czemiernik I zlokalizowane są ośrodek zdrowia, 2 apteki, poczta, bank spółdzielczy. Infrastruktura służąca obsłudze ludności to także parkingi zlokalizowane przed budynkiem gminy, przed budynkiem OSP, w centrum miejscowości, dwa przy cmentarzu parafialnym oraz przy kompleksie sportowym „Moje boisko-Orlik 2012”. Sieć wodociągowa dostarcza wodę do wszystkich mieszkańców. Miejscowość jest również w pełni zelektryfikowana. Około 72% mieszkańców miejscowości objętych jest zbiorczą siecią kanalizacyjną. Funkcjonująca oczyszczalnia ścieków została przebudowana oraz oddana do użytku w 2011 r. Pomimo poniesionych nakładów w zakresie drogownictwa na terenie miejscowości występują nadal braki. Brakuje również dostępu do gazu sieciowego. Na terenie miejscowości występuje duże nagromadzenie obiektów starszych i zabytkowych, niestety sporo z nich jest w złym stanie technicznym. Jednocześnie jest to obszar o dużym nagromadzeniu obiektów o ważnych funkcjach społecznych (urząd gminy, szkoła podstawowa, gimnazjum, OSP, kościół, biblioteka) przy jednoczesnym brakach w podstawowej infrastrukturze charakterystycznej dla centrum miejscowości (niekompletna lub zdegradowana infrastruktura drogowa, brak pełnego oświetlenia). Brakuje również miejsc do rekreacji, w tym rekreacji dzieci np. plac zabaw.

NAZWA JEDNOSTKI: SOŁECTWO CZEMIERNIKI II

POWIERZCHNIA JEDNOSTKI: 5,736 km2

LICZBA MIESZKAŃCÓW JEDNOSTKI: 171 osób

POŁOŻENIE OBSZARU:

Czemierniki II to sołectwo obejmujące obszar oraz mieszkańców ul. Brzezińskiej oraz Kasztelańskiej w Czemiernikach.

12 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU: Zgodnie ze Statutem sołectwa Czemierniki II obejmuje ono obszar 5, 736 km2 oraz mieszkańców ul. Brzezińskiej i ul. Kasztanowej w Czemiernikach. Funkcjonujący na terenie Gminy Czemierniki system kanalizacji zbiorczej obsługuje również mieszkańców tegoż sołectwa.

NAZWA JEDNOSTKI: SOŁECTWO LICHTY

POWIERZCHNIA JEDNOSTKI: 5,4739 km2

LICZBA MIESZKAŃCÓW JEDNSOTKI: 312 osób

POŁOŻENIE OBSZARU:

Miejscowość Lichty jest położona w północnej części Gminy Czemierniki, gdzie rzeka Tyśmienica opływa gminę szerokim łukiem, zbierając krótkie dopływy z wysoczyzn polodowcowych i wody z systemu melioracyjnego. Od wschodu wieś przylega do gruntów wsi Niewęgłosz. Od zachodu i północy graniczy z terenami Gminy Radzyń Podlaski.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU: Lichty to wieś typu przydrożnica, która swój rodowód wywodzi z sąsiedniej wsi – Niewęgłosza. Droga główna przebiega w kierunku wschód - zachód. Pierwotny układ wsi z XVII w. przetrwał bez większych zmian do dnia dzisiejszego. Wieś posiada czytelny i jednorodny układ zabudowy z obszernym, wykształconym „nawsiem” z miejscem pamięci narodowej, kapliczką i okazałym wiązem, wskazanym do projektowanych pomników przyrody ze względu na wartości kulturowe. Zagęszczająca się zabudowa w paśmie Lichty - Niewęgłosz to symptomy kształtowania się stref antropogenicznych. Tereny przestrzeni publicznych, w tym układ drożny wsi na osi wschód-zachód, przestrzeń przy położonej kaplicy, a także teren wokół funkcjonującej na terenie miejscowości remizy OSP (jednostka typu M) wymagają, z uwagi na pełnione funkcje kulturalno-społeczno-ekonomiczne, szczególnej uwagi. Brak wystarczającej ilości miejsc parkingowych w okresie uroczystości kościelnych przy kaplicy oraz wokół remizy OSP, jak również brak urządzenia przestrzeni wokół remizy (ogrodzenie, mała architektura, zieleń) istotnie wpływają na jakość użytkowania przestrzeni, tak istotnych dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców sołectwa i poprawy jakości ich życia. Do istotnych braków w zakresie podstawowej infrastruktury należy zaliczyć brak kanalizacji.

Tereny po północnej stronie zwartej zabudowy miejscowości Lichty (zbocza o ekspozycji południowej) odznaczają się bardzo korzystnymi warunkami klimatycznymi. W okolicach wsi Lichty wyodrębniono obszar o dogodnych warunkach lokalnych dla rozwoju energetyki wiatrowej.

13 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

NAZWA JEDNOSTKI: SOŁECTWO NIEWĘGŁOSZ

POWIERZCHNIA JEDNOSTKI: 8,3236 km2

LICZBA MIESZKAŃCÓW JEDNOSTKI: 446 osób

POŁOŻENIE OBSZARU:

Miejscowość Niewęgłosz jest położona w północno-wschodniej części Gminy Czemierniki. Od północy las tzw. „chłopski i państwowy” stanowi naturalną granicę z miejscowościami gminy Radzyń Podlaski: Zabiele, Marynin, Branica. Od strony południowej rzeka Tyśmienica to naturalna granica ze wsią Skoki. Sąsiadem od strony wschodniej jest miejscowość Świerże przynależna do gminy Wohyń. Od zachodu Niewęgłosz przylega do gruntów wsi Lichty.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU: Niewęgłosz to wieś typu przydrożnica z wykształconymi koloniami. Obecnie są 4 kolonie powstałe z jednej wsi w wyniku komasacji przeprowadzonej w okresie międzywojennym (1938r.). Najstarsza część wsi położona nad rzeką Tyśmienicą nazwana jest Stara Wieś. Przy drodze do Suchowoli (Parczewa) zlokalizowana jest kolonia Rozwil. Przy dawnej szkole zlokalizowana jest kolonia Dworska. Kolonia Podleśna położona jest najbliżej lasu. Do Niewęgłosza należy również Branka (Bramka) – 7 gospodarstw.

Przez wieś przebiega droga wojewódzka nr 814 (przebudowana na przełomie 2010/2011 przy udziale środków z UE), która łączy Radzyń Podlaski z drogą wojewódzką nr 815 – trasa Wisznice –Lublin.

Niewęgłosz położony jest w malowniczej Dolinie Tyśmienicy, zaliczonej do obszaru chronionego NATURA 2000. Na jej obszarze roztaczają się liczne grupy stawów, wiele torfianek, starorzeczy jak również kompleks stawów hodowlanych. W ostatnim czasie na terenie miejscowości, przy udziale środków z UE, powstał punkt widokowy z drewnianą, zadaszoną wieżą widokową. W obszarze wsi znajduje się również grodzisko wczesnośredniowieczne wpisane do rejestru zabytków woj. lubelskiego.

W miejscowości działa Ochotnicza Straż Pożarna (jednostka S-1) oraz Stowarzyszenie Koła Gospodyń Wiejskich, przy którym powstał ludowy zespół śpiewaczy „Jutrzenka”. W latach 80-tych XX wieku w Niewęgłoszu wybudowano Dom Ludowy, który po remoncie i doposażeniu, służy promocji lokalnych produktów i turystyki oraz mieszkańcom wsi jako centrum kulturalne. Do 2012 r. w miejscowości funkcjonowała Szkoła Podstawowa, która pełniła funkcje dydaktyczno-kulturalne. W miejscowości znajduje się sklep spożywczy oraz punkt skupu żywca. Do ogólnodostępnej infrastruktury umożliwiającej odpoczynek i spotkania należy zaliczyć teren przy budynku dawnej Szkoły Podstawowej oraz świetlicy wiejskiej, stanowiący naturalne miejsce spotkań oraz powstałe w 2014 r. miejsce rekreacji i wypoczynku „Przystań Naturalnie Aktywnych”.

Niewęgłosz zaopatrywany jest w wodę z ujęcia wody w Branicy Radzyńskiej, leżącej w sąsiedniej gminie Radzyń Podlaski. Pomimo obiektów służących rekreacji, w obszarze brak infrastruktury charakterystycznej dla centrum miejscowości

14 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

(zdegradowana infrastruktura drogowa, brak oświetlenia, brak kanalizacji sanitarnej). Niezbędne jest zapewnienie bezpieczeństwa poprzez segregację ruchu kołowego i pieszego.

NAZWA JEDNOSTKI: SOŁECTWO SKOKI

POWIERZCHNIA JEDNOSTKI: 8,2627 km2

LICZBA MIESZKAŃCÓW JEDNOSTKI: 341 osób

POŁOŻENIE OBSZARU:

Miejscowość Skoki jest położona w północno- wschodniej części Gminy Czemierniki. Od północy naturalną granicę wsi z sołectwem Niewęgłosz stanowi dolina rzeki Tyśmienica. Sąsiadem od strony wschodniej jest miejscowość Świerże, przynależna do gminy Wohyń. Granicą południowej części sołectwa Skoki jest kompleks leśny, położony pomiędzy Czemiernikami i Skokami.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU: Skoki to wieś typu przydrożnica. Droga przebiega w układzie zachód - południowy wschód. Starowieś znajduje się w części środkowej. Rozwój wsi przebiegał w kierunku wschodnim i zachodnim od k. XIX w. Kolonie na południe od wsi z okresu międzywojennego. Na rozjeździe historycznych dróg, sięgających XVI w. wyznaczono teren przestrzeni publicznej.

W obszarze sołectwa występuje mieszane budownictwo murowane i drewniane (ujęte także w gminnej ewidencji zabytków).

Na terenie sołectwa działa jednostka ochotniczej straży pożarnej (jednostka typy M). Historyczna przestrzeń przy której zlokalizowana jest remiza OSP podlega ochronie. Wydzielenie terenu imprez okolicznościowych zapewniłoby czytelny układ funkcjonalny oraz bezpieczeństwo publiczne.

Wieś posiada wodociąg, brak kanalizacji sanitarnej. Budowy i przebudowy wymagają lokalne drogi.

15 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

NAZWA JEDNOSTKI: SOŁECTWO STOCZEK

POWIERZCHNIA JEDNOSTKI: 12,6457 km2

LICZBA MIESZKAŃCÓW JEDNOSTKI: 481 osób

POŁOŻENIE OBSZARU:

Miejscowość Stoczek położona jest w południowo-wschodniej części Gminy Czemierniki, wzdłuż Strugi – rzeczki równoległej do Tyśmienicy. Od północnej strony graniczy z sołectwem Czemierniki II, w części północno-wschodniej Stoczka leży Skruda – tereny Natury 2000, przylegające do rzeki Tyśmienica. Od wschodu sołectwo Stoczek graniczy z terenami wsi Łubka (gmina Siemień) i lasem chłopskim należącym do mieszkańców Stoczka. Od południa Stoczek graniczy z sołectwem Stójka, natomiast od zachodu z sołectwem Czemierniki – Kolonia Południowa.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU: Stoczek jest jedną z największych i najstarszych wsi w Gminie Czemierniki. To wieś kolonijna typu przydrożnica, Od bardzo dawna wyodrębnia się 10 kolonii, które noszą nazwę: Stara Wieś, Siedzana, Dolna, Niecała, Zygmuntowska, Gaj, Przyłubce, Podlas, Przymsus i Zygmuntów. Zabudowa kolonijna wykształciła się w 2 poł. XIX. Starowieś znajduje się w części "Stara Wieś", obecnie w zaniku (do końca XIX w, zabudowa skupiona była przy lokalnym rozwidleniu dróg). Przez wieś przebiega droga powiatowa 1250, która łączy Gminę Siemień z Gminą Czemierniki. Od strony zachodniej sołectwa przebiega droga powiatowa 1258.

W Stoczku znajduje się kościół wyznania rzymsko –katolickiego, który funkcjonuje wraz z Klasztorem Ojców Franciszkanów (od 1990 r.). Na terenie obiektu klasztornego znajdują się pamiątkowe obeliski kamienne. Oprócz tego w Stoczku znajdują się zabytkowe budowle, krzyże, kapliczki o walorach historycznych. Niestety ich aktualny stan techniczny pozostawia wiele do życzenia.

W miejscowości działa jednostka OSP (jednostka typu S-1), Koło Gospodyń Wiejskich i dwa ludowe zespoły śpiewacze (ECHO – zespół żeński i KWARTET – zespół męski). Od 1890 do 2006 r. w Stoczku funkcjonowała szkoła podstawowa, która stanowiła miejscowe centrum kulturalne, będąc miejscem spotkań mieszkańców (zebrania wiejskie, imprezy okolicznościowe). Aktualnie właścicielem budynku jest prywatna osoba, która nabyła go od gminy. We wsi swoją siedzibę ma firma „WOKAS”, ważny punkt na mapie gospodarczej gminy, która eksploatuje, przerabia i rozprowadza ziemię torfową z miejscowych zasobów.

Część miejscowości Stoczek jest obsługiwana przez system kanalizacji zbiorczej. Zły stan dróg wymaga nakładów finansowych. Brakuje obiektów użyteczności publicznej,(biblioteka, apteka itp.), a także sportowych i rekreacyjnych (siłownia zewnętrzna, plac zabaw, boisko itp.).

Środowisko przyrodnicze wsi wpływa na jej swoisty mikroklimat. Należy tu wymienić m.in. rzeki: Tyśmienica i Struga. Zbocza wschodnie w rejonie Stoczka odznaczają się korzystnymi warunkami klimatycznymi.

16 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

NAZWA JEDNOSTKI: SOŁECTWO STÓJKA

POWIERZCHNIA JEDNOSTKI: 13,6685 km2

LICZBA MIESZKAŃCÓW JEDNOSTKI: 240 osób

POŁOŻENIE OBSZARU:

Miejscowość Stójka znajduje się w południowej część gminy Czemierniki. Od strony wschodniej wieś graniczy z miejscowościami Gminy Siemień (Amelin, Łubka, Wierzchowiny), od strony zachodniej ze wsią Wygnanów, a od północy ze wsią Stoczek. W południowej części przylega do lasu, który wyznacza granicę z powiatem lubartowskim.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU:

Stójka to wieś typu przydrożnica. Droga przebiega w układzie północ - południe. Pierwotny układ wsi jest zachowany do dzisiaj.

W obszarze wsi występuje podstrefa funkcjonalno – przestrzena Pola Stójki z funkcją podstawową: rolnictwo oraz podstrefa Stójka Zachód i Stójka Wschód z funkcją podstawową: osadnictwo. Wieś posiada wodociąg.

NAZWA JEDNOSTKI: SOŁECTWO WYGNANÓW

POWIERZCHNIA JEDNOSTKI: 6,8028 km2

LICZBA MIESZKAŃCÓW JEDNOSTKI: 559 osób

POŁOŻENIE OBSZARU:

Miejscowość Wygnanów znajduje się w południowej część gminy Czemierniki, przylegającej do lasu. Las ten wyznacza granice z powiatem lubartowskim. Od strony wschodniej Wygnanów graniczy ze wsią Stójka, a od strony zachodniej ze wsią Bełcząc. Od północy natomiast przylega do osady Czemierniki.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU:

Wygnanów to wieś typu przydrożnica. Pierwotnie wieś stanowiła - bezpośrednie zaplecze Czemiernik (starowieś znajduje się w części północnej), przez wieki powiększając swój obszar w kierunku południowym. Wygnanów stanowi 3 skupiska zabudowań. Główną część charakteryzuje zwarta zabudowa wzdłuż drogi powiatowej, zaczynająca się zaraz za Czemiernikami. Zabudowania rozciągają się na długości 4 kilometrów. Pozostałe dwa skupiska zabudowań tworzą linie równoległe nieznacznie oddalone od drogi głównej. Zabudowa wsi początkowo wyłącznie

17 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

drewniana, zaczęła być uzupełniana murowanymi domami. Najwięcej ich powstało w latach 70-tych XX wieku.

Główna droga przebiega przez wieś w układzie północ - południe. Wysokie walory przyrodniczo-krajobrazowe oraz czyste powietrze stanowią mocne atuty miejscowości.

Elektryfikację wsi przeprowadzono w latach 50-tych. W późniejszych latach założono wodociąg i przeprowadzono telefonizację wsi. We wsi znajduje się wybudowana w 1969 r. przez mieszkańców świetlica, w której odbywają się zebrania lokalnej społeczności. We wsi działa Koło Gospodyń Wiejskich. Znajduje się tu sklep wielobranżowy oraz firma zajmująca się sprzedażą części samochodowych.

Zakończona budowa kanalizacji ścieków poprawiła wygląd miejscowości oraz przyczyniła się do ochrony środowiska. Modernizacji i remontów wymagają drogi lokalne. Podobnie jak w innych częściach gminy w miejscowości brak pełnego uzbrojenia w media (gaz ziemny, Internet). Dużą potrzebą jest budowa chodnika wzdłuż drogi powiatowej, biegnącej przez całą miejscowość.

2.2 SFERA SPOŁECZNA

Ukierunkowanie na zjawiska i problemy w obszarze życia społecznego mieszkańców jest szczególnie akcentowane w polityce rewitalizacyjnej gmin. Rewitalizacja ma bowiem na celu odnowienie społecznego potencjału wyznaczonych obszarów i sąsiedztwa, dzięki czemu miejscowe społeczności mają szansę na integrację z szerszym środowiskiem. Tym samym przedmiotem rewitalizacji nie jest określona przestrzeń fizyczna, lecz społeczności lokalne oraz różne grupy interesariuszy, mieszkające lub użytkujące dany obszar. To właśnie aspekt społeczny jest fundamentem wyznaczania obszarów mających charakter zdegradowany oraz późniejszego projektowania działań rewitalizacyjnych. Problemy, z jakimi borykają się mieszkańcy oraz potrzeby, jakie wykazują w obszarze jakości życia, mają kluczowe znaczenie dla przyszłych decyzji rewitalizacyjnych.

Z tego względu, rozdział prezentujący sferę społeczną Gminy Czemierniki, jest najbardziej rozbudowany w całej diagnozie. Podstawę analiz, zaprezentowanych w niniejszym rozdziale, stanowiły problemy wskazane w „Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Czemierniki na lata 2016-2023”. Dokument wśród najważniejszych problemów dotykających mieszkańców gminy wskazuje:

1. Ubóstwo – dotykające osób, rodzin lub grup osób, których środki są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania. Ubóstwo dotyka ludzi, których sytuacja wskazuje na

18 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

niezaspokojenie większości podstawowych potrzeb życiowych (jedzenie, ubranie, mieszkanie, zdrowie, bezpieczeństwo), a także potrzeb ponadpodstawowych, takich jak kultura, oświata, wypoczynek. 2. Niepełnosprawność – dotycząca osób, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności ogranicza zdolności do wykonywania pracy zawodowej, jeżeli uzyskały orzeczenie: o zakwalifikowaniu do jednego z trzech stopni niesprawności, albo orzeczenie o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy, a jeżeli nie ukończyły 16 roku życia – orzeczenie o rodzaju i stopniu niepełnosprawności. 3. Bezrobocie – dotyczące osób, które są zarówno zdolne, jak i deklarują chęć podjęcia pracy nie znajdują faktycznego zatrudnienia z różnych powodów. 4. Długotrwałe lub ciężkie choroby.

Analiza przedmiotowej sfery została rozszerzona o problemy dotykające mieszkańców gminy i wyartykułowane w „Strategii Rozwoju Lokalnego Gminy Czemierniki na lata 2016-2022” oraz zgłoszone przez władze gminy, a także mieszkańców podczas przeprowadzonego badania ankietowego.4

Badania zjawisk zachodzących w sferze społecznej dokonano w następujących płaszczyznach: A. TRENDY DEMOGRAFICZNE B. POZIOM UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO C. POZIOM BEZPIECZEŃSTWA PUBLICZNEGO D. JAKOŚĆ EDUKACJI E. AKTYWNOŚĆ SPOŁECZEŃSTWA

4 Badanie ankietowe zostało przeprowadzone na obszarze Gminy Czemierniki w dniach 10-26.08.2016 r. i stanowiło integralną cześć diagnozy gminy. W ramach badania posłużono się techniką PAPI (klasyczna metoda popularnie nazywana „papier i ołówek”) i CAWI (wywiady realizowane za pośrednictwem Internetu). Opracowane specjalnie w tym celu kwestionariusze ankietowe można było wypełniać i składać w wyżej wymienionym terminie w Urzędzie Gminy w Czemiernikach, ul. Zamkowa 9. Ponadto formularz ankiety umożliwiający jej elektroniczne wypełnienie udostępniony został na stronie internetowej Urzędu Gminy - czemierniki.eu w zakładce Gminny Program Rewitalizacji.

19 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

2.2.1 TRENDY DEMOGRAFICZNE

Gmina Czemierniki należy do jednostek słabiej zaludnionych w skali województwa lubelskiego. Przy jej powierzchni wynoszącej 107,4 km2, wskaźnik średniej gęstości zaludnienia kształtuje się na poziomie 42 osób na 1 km2. Stanowi to wartość poniżej średniej, która dla powiatu radzyńskiego w 2015 roku wynosiła 63 osoby na 1 km2 oraz znacznej poniżej średniej województwa lubelskiego - 85 osób na 1 km2 i kraju - 123 osoby na 1 km2. 5

Rysunek 1 Gęstość zaludnienia w województwie lubelskim i powiecie radzyńskim w 2015 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych GUS

Jednostką pomocniczą o największej gęstości zaludnienia jest sołectwo Wygnanów, gdzie średnio na km2 zamieszkuje 82 osoby. Stanowi to wartość niemal dwukrotnie wyższą od średniej gminy – 42 osoby/km2. Na taki stan rzeczy wpływa przede wszystkim charakter zabudowy miejscowości – 3 zwarte skupiska zabudowań na stosunkowo małym obszarze, usytuowane wzdłuż drogi powiatowej. Kolejnymi sołectwami, w których gęstość zaludnienia przewyższa średnią gminy są:

5 „Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2015 roku” GUS

20 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Czemierniki I, Lichty oraz Niewęgłosz. Jednostką o najmniejszej gęstości zaludnienia jest Stójka.

Wykres 1 Gęstość zaludnienia w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 90 81 83 82 80

70 Bełcząc

58 Czemierniki I 60 57 57 54 55 54 53 52 52 Czemierniki II 50 Lichty 43 42 41 38 38 38 Niewęgłosz 40 35 33 34 34 32 30 Skoki 30 Stoczek 18 20 18 18 Stójka Wygnanów 10

0 2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

Analogicznie jak w województwie lubelskim oraz powiecie radzyńskim (spadek o 0,95%), liczba ludności w Gminie Czemierniki systematycznie spada. Na przestrzeni lat 2013-2015 w gminie ubyło 82 mieszkańców, co oznacza spadek o 1,8%. W zakresie zmiany liczby ludności na przestrzeni ww. lat sytuacja w poszczególnych sołectwach jest bardzo zróżnicowana. Największy spadek mieszkańców odnotowano w sołectwie Czemierniki II, gdzie liczba ludności zmniejszyła się o 8,6% (niemal 5-krotnie większa zmiana niż średnia dla gminy). Do jednostek w których odnotowano największy ubytek mieszkańców należy również zaliczyć sołectwo Skoki. Jedynie w 2 sołectwach: Stoczek i Wygnanów – zauważalny jest pozytywny trend wzrostu liczby mieszkańców.

21 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 2 Zmiana liczby ludności w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 [%] 4,0

1,6 2,0 0,8

0,0 Bełcząc Czemierniki I Czemierniki II Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów - 0,7 - 2,0 - 1,7 - 2,2 - 2,6 - 4,0 - 2,8 - 4,5 - 6,0

- 8,0 - 8,6 - 10,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

Sytuacja w zakresie liczby ludności kształtowana jest przede wszystkim przez dwa czynniki: przyrost naturalny oraz migracje. W minionym roku po raz kolejny w województwie lubelskim odnotowano ujemny przyrost, w wyniku którego liczba mieszkańców zmalała o 3101 osób. Współczynnik przyrostu naturalnego w województwie lubelskim w 2015 roku wyniósł -1,45‰ wobec -1,06‰ w roku 2014 (przy czym na wsi w 2015 roku -2,91‰, a w 2014 roku -2,19‰). W roku 2013 wskaźnik ten wynosił -1,44‰ (na wsi -2,55‰). Porównywalnie wskaźnik przyrostu naturalnego kształtował się w powiecie radzyńskim; w latach 2013-2015 wynosił on odpowiednio: -1,71‰, -0,46‰, -1,62‰. Znacznie gorzej wskaźnik przyrostu wypada w Gminie Czemierniki. W analizowanym okresie wynosił on: -3,50‰ w 2013 roku, -4,30‰ w 2014 roku oraz -4,61‰ w 2015 roku. Na niekorzystną sytuację gminy wpływa utrzymujący się od lat niski poziom urodzeń, który w skali badanego okresu, wykazuje dodatkowo tendencję malejącą (44 urodzenia - w 2013 r., 39 urodzeń - w 2014 r. oraz 36 urodzeń w 2015 roku). Najwięcej dzieci w przeciągu 3 lat urodziło się w sołectwach: Bełcząc (łącznie 33), Czemierniki I (łącznie 23), Skoki (łącznie 16) oraz Wygnanów (łącznie 16). Natomiast poziom zgonów w gminie utrzymuje się na niemal niezmienionym poziomie (2013 r. -60, 2014 r. -59, 2015 r.- 57).

22 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Rysunek 2 Współczynnik przyrostu naturalnego na 1000 ludności w 2015 roku

- 1,62‰

- 1,45‰

- 4,61‰

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Lubelskiego Ośrodka Danych Regionalnych oraz Urzędu Gminy w Czemiernikach

Wskaźnik urodzeń (liczba urodzeń żywych na 1000 ludności) dla województwa lubelskiego osiągał następujący poziom: 2013 rok-9,14‰, 2014 rok- 9,21‰, 2015 rok - 9,20 ‰. Należy podkreślić, iż liczba urodzeń w 2015 roku zmalała w stosunku do roku 2000 aż o 14,7%. Omawiany wskaźnik kształtuje się nieco lepiej dla powiatu radzyńskiego niż dla województwa. W 2013 roku wyniósł on 9,49‰, w 2014 roku 10,23‰ oraz w 2015 roku 9,68‰. Dla Gminy Czemierniki odnotowano wartości zbliżone do średniej wojewódzkiej - 9,12‰ w 2013 roku, 8,87‰ w 2014 roku, 9,60‰ w 2015 roku.

Najgorszą sytuację z zakresie przyrostu naturalnego odnotowano w sołectwie Czemierniki II. Współczynnik przyrostu naturalnego w całym okresie odniesienia dla ww. jednostki przyjmuje wartości znacznie poniżej średniej dla gminy – w 2013 r. – 21,4‰, w 2014 r. -16,6‰, a w 2015 r. -11,7‰. Jak wskazuje poniższy wykres równie niepokojąco wyglądają dane dla sołectw: Lichty, Niewęgłosz oraz Skoki. Jedynie w sołectwie Stoczek, w analizowanym okresie, współczynnik nie przybiera wartości ujemnych. Także w zakresie sołectwa Wygnanów współczynnik kształtuje się pozytywnie. W przeciągu badanego okresu jego wartość jest sporo niższa niż średnia dla gminy.

23 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 3 Współczynnik przyrostu naturalnego w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015[‰] 10,0 5,0 0,0 - 5,0 - 10,0 - 15,0 - 20,0 - 25,0 - 30,0 Czemierniki Czemierniki Bełcząc Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów I II 2013 2,5 - 2,4 - 21,4 - 21,9 - 4,5 0,0 6,3 - 24,3 1,8 2014 3,9 - 7,2 - 16,6 - 3,2 - 4,4 - 11,5 0,0 - 8,3 - 3,6 2015 - 6,5 - 4,9 - 11,7 - 6,4 - 13,5 - 8,8 4,2 8,3 - 1,8

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

Równie niepokojąco wypada współczynnik salda migracji na 1000 osób ogółem. W prezentowanym okresie na obszarze Gminy Czemierniki przyjmował on różne wartości. Należy jednakże podkreślić, że od wielu lat utrzymuje się on na ujemnym poziomie. W roku 2013 jego wartość była wyższa od średniej wojewódzkiej i kształtowała się na poziomie -3,8 ‰. W kolejnym roku wyglądał on nieco lepiej bo - 1,6‰, by w roku 2015 osiągnąć znów wysoki poziom -3,05‰. Współczynnik migracji dla powiatu radzyńskiego był znacznie gorszy niż średnia dla gminy oraz województwa i wynosił odpowiednio: -4,48‰ w 2013 roku, -4,81‰ w 2014 roku oraz -4,63‰ w 2015 roku. Nieco lepiej przedmiotowy wskaźnik wyglądał na poziomie województwa (- 2,60‰, -2,38‰, -2,25‰).

24 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Rysunek 3 Współczynnik salda migracji ogółem na 1000 ludności w 2015 roku

- 4,63‰

- 2,25‰

- 3,07‰

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Lubelskiego Ośrodka Danych Regionalnych oraz Urzędu Gminy w Czemiernikach

W latach 2013-2015 największą liczbę wymeldowań z terenu gminy zanotowano w sołectwie Czemierniki I (łącznie 83). Jest to jednocześnie jednostka o największej liczbie zameldowań – 86. Najkorzystniejszą sytuację zanotowano w sołectwie Bełcząc, gdzie liczba wymeldowań w 2015 r. wyniosła 3, a zameldowań aż 13. Równie dobrze sytuacja wygląda w sołectwie Stoczek (wymeldowania 4, a zameldowania 10) oraz Lichty (wymeldowania 3, zameldowania 10). Na obszarze gminy liczba wymeldowań jest relatywnie duża. Przyczyn takiego zjawiska można upatrywać przede wszystkim w specyfice gospodarki gminy. Czemierniki są gminą rolniczą, w związku z tym rolnictwo stanowi jeden z największych działów gospodarki. Zgodnie z danymi Urzędu Statystycznego w Radzyniu Podlaskim w roku 2015 r. aż 82% aktywnych podmiotów zarejestrowanych w REGON stanowiły osoby fizyczne prowadzące indywidualne gospodarstwo rolne. Poza tym gospodarka gminy opiera się na relatywnie małych, rodzinnych firmach działających głównie w branży budowlanej, motoryzacyjnej i transportowej. Istotnie ogranicza to możliwości zawodowe mieszkańców. Jednocześnie znaczna odległość od dużych ośrodków miejskich skłania część mieszkańców do opuszczenia gminy na stałe.

Podobnie jak w powiecie oraz województwie lubelskim, na obszarze Gminy Czemierniki odnotowuje się niekorzystne zjawisko wysokiej wartości wskaźnika obciążenia demograficznego (liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym). Na przestrzeni lat 2013-2015 analizowany wskaźnik na terenie

25 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI gminy kształtował się na zbliżonym poziomie – około 64 osób. Dla powiatu radzyńskiego wynosił on natomiast 62 osoby, a dla województwa średnio 60 osób. Na taki stan rzeczy wpływa głównie utrzymujący się od lat niski poziom urodzeń oraz stopniowe przesuwanie się „roczników z wyżów demograficznych” z grupy osób w wieku produkcyjnym do grupy osób w wieku poprodukcyjnym. Dodatkowo wzrastający udział osób w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni w wieku 65 lat i więcej oraz kobiety w wieku 60 lat i więcej) w ogólnej populacji świadczy o stopniowym starzeniu się społeczeństwa.

Analizowany wskaźnik obciążenia demograficznego sygnalizuje o niekorzystnej tendencji nadmiernego obciążenia ludności w wieku produkcyjnym w szczególności w sołectwach: Lichty, Stoczek, Niewęgłosz oraz Bełcząc. Wysoki poziom tego współczynnika świadczy o starzeniu się ludności i wysokim obciążeniu grupy w wieku produkcyjnym grupami w wieku nieprodukcyjnym (np. pokrywanie świadczeń emerytalnych osób w wieku poprodukcyjnym przez składki emerytalne osób w wieku produkcyjnym, konieczność utrzymania grupy ludności w wieku przedprodukcyjnym).

Wykres 4 Wskaźnik obciążenia demograficznego6 w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015

49,9 Wygnanów 48,7 51,5

44,6 Stójka 43,2 45,3

64,7 Stoczek 65,7 60,1

55,0 Skoki 55,4 57,3

61,0 Niewęgłosz 58,7 60,4

65,1 Lichty 63,7 66,1

36,8 Czemierniki II 40,3 45,0

52,9 Czemierniki I 51,6 51,5

62,7 Bełcząc 62,4 60,4

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0

2015 2014 2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

6 Wskaźnik delimitacyjny - Liczba osób w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym) przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym

26 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

W zakresie analizowanego wskaźnika lepsza sytuacja występuje w centralnej części gminy – sołectwa: Czemierniki I, Wygnanów i Stójka. Wskazuje to na „młodszą” demograficznie strukturę wieku ludności ww. jednostek. Potwierdzeniem tego są wartości, jakie osiąga wskaźnik udziału osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności, zaprezentowany na wykresie 5. Taka sytuacja związana jest głównie z kierunkami rozwoju osadnictwa na terenie gminy. Miejscowość Czemierniki rozwija się nieustannie. Systematycznie wyznaczane są nowe obszary pod rozwój budownictwa jednorodzinnego. Dodatkowo gmina udostępnia tereny (sprzedaje nieruchomości) przeznaczone na ten cel prywatnym inwestorom i dokonuje niezbędnych modyfikacji w zakresie zagospodarowania przestrzennego gminy (uchwalenie Planu Zagospodarowania Przestrzennego Gminy w zakresie wyznaczania terenów pod budownictwo jednorodzinne). Czemierniki to miejscowość, na obszarze której znajduje się większość jednostek obsługujących społeczność lokalną, takich jak: Urząd Gminy, szkoły, ośrodek zdrowia, 2 apteki, poczta, bank spółdzielczy. Natomiast miejscowość Wygnanów jest wsią, która pierwotnie stanowiła bezpośrednie zaplecze Czemiernik - starowieś znajduje się w części północnej. Z biegiem lat powiększała ona swój obszar w kierunku południowym.

Analiza kolejnego ze wskaźników nie napawa jednak optymizmem. O nieprzychylnej sytuacji w gminie decyduje duży udział osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności, który w analizowanym okresie charakteryzuje się tendencją wzrastającą (z 17,55% do 18,33%). Najgorzej w tym zakresie wypadają ww. sołectwa Lichty (21,8% w 2015 r.), Stoczek (20,2% w 2015 r.), Niewęgłosz (19,1%), Czemierniki II (19,3% w 2015 r.) oraz Bełcząc (18,4% w 2015 r.). Niepokojący jest fakt, że niemal we wszystkich jednostkach pomocniczych, udział osób starszych z roku na rok jest coraz większy (z wyjątkiem sołectwa Lichty, gdzie utrzymuje się na niemal niezmienionym poziomie). Najlepsza sytuacja występuje w sołectwie Wygnanów, Stójka oraz Czemierniki I. Pogarszająca się systematycznie proporcja kształtuje nie tylko sytuację ekonomiczną gminy, ale przede wszystkim wpływa na sytuację społeczną oraz rodzi konieczność przygotowania gminy do zabezpieczenia różnego rodzaju potrzeb związanych z organizacją systemu wsparcia dla starzejącego się społeczeństwa.

27 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 5 Udział osób starszych w ogólnej liczbie ludności7 w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 [%] 25,0

20,0

15,0

10,0

5,0

0,0 Czemierniki Czemierniki Bełcząc Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów I II 2013 17,9 16,4 16,6 21,9 18,9 17,6 18,9 15,4 16,2 2014 18,2 16,7 16,6 21,9 18,5 17,5 20,0 15,3 15,3 2015 18,4 17,5 19,3 21,8 19,1 18,5 20,2 17,1 16,3

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

Struktura ludności według płci w województwie lubelskim w perspektywie ostatniego dziesięciolecia nie zmienia się znacząco. W ostatnich trzech latach kobiety stanowiły 51,5% ogółu ludności województwa, przy czym w większości roczników do 51 roku życia włącznie przeważali mężczyźni (stanowiąc 51,2% populacji tej grupy wiekowej) a powyżej 51 roku życia (kobiety stanowiąc 56,7%-56,9% populacji tej grupy wiekowej), co związane jest z większą umieralnością mężczyzn w tej grupie wiekowej. W powiecie radzyński sytuacja wygląda podobnie. Liczba kobiet i mężczyzn jest niemal równa (kobiety w 2013 roku – 50,04%, w 2014 roku – 50,06% i w 2015 roku – 50,08%). Odmiennie do trendów wojewódzkich oraz powiatowych kształtuje się natomiast sytuacja w Gminie Czemierniki; na obszarze gminy mniej jest kobiet niż mężczyzn. W okresie ostatnich trzech lat kobiety stanowiły odpowiednio: 49,58%, 49,17% i 49,16% ogółu ludności gminy.

7 Wskaźnik delimitacyjny – Udział osób w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni 65+ i kobiety 60+) w ogólnej liczbie ludności

28 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Rysunek 4 Udział kobiet w ogólnej populacji ludności w 2015 roku

50,08%

51,5%

49,16%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Lubelskiego Ośrodka Danych Regionalnych

Największy udział kobiet w ogólnej populacji odnotowano w sołectwie Bełcząc. Dodatkowo, zgodnie z danymi Urzędu Gminy w Czemiernikach, na przestrzeni 3 analizowanych lat, ich udział wzrósł z 51,78% do 52,91%. Wzrost udziału kobiet w ogóle ludności odnotowano także w sołectwach: Czemierniki II, Lichty, Skoki i Wygnanów. W pozostałych jednostkach udział kobiet z roku na rok ulega systematycznemu spadkowi. Największy spadek udziału kobiet zanotowano w Stoczku.

29 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 6 Udział kobiet w ogólnej populacji ludności w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 60,00

50,00

40,00

30,00

20,00

10,00

0,00 Czemierniki Czemierniki Bełcząc Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów I II 2013 51,78 50,83 43,85 49,84 46,77 48,46 50,31 50,61 47,27 2014 52,39 50,20 43,09 49,84 46,92 48,85 50,31 50,41 47,69 2015 52,91 50,24 43,86 50,32 46,64 48,97 49,48 50,42 47,94

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

PODSUMOWANIE:

 Analiza wskaźników w obszarze trendów demograficznych wskazuje na niekorzystne zjawiska zachodzące na obszarze całej gminy (ujemny przyrost naturalny oraz saldo migracji). Szczególne negatywnie w tym zakresie wypadają sołectwa: Bełcząc, Lichty, Niewęgłosz. Wskaźnik obciążenia demograficznego oraz udziału osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności przybiera dla tych jednostek analitycznych wartości najwyższe. W sołectwach tych niepokojąco kształtuje się również wskaźnik przyrostu naturalnego, który przybiera wartości znacznie poniżej średniej gminy. Ponadto liczba wymeldowań z obszaru tych jednostek jest wyższa niż liczba zameldowań (na przestrzeni lat 2013-2015: Bełcząc – zameldowania 33, wymeldowania 54, Lichty – zameldowania 17, wymeldowania 18, Niewęgłosz – zameldowania 31, wymeldowania 47).  Struktura ludności Gminy Czemierniki według ekonomicznych grup wieku z roku na rok się pogarsza, co objawia się rosnącym odsetkiem osób w wieku poprodukcyjnym (z 17,55% w 2013 r. do 18,33% w 2015 r.) i malejącym odsetkiem

30 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

osób z przedprodukcyjnej grupy wiekowej (z 18,09% w 2013 r. do 17,50% w 2015 r.). Na chwilę obecną nieco lepiej, w zakresie tym kształtuje się sytuacja w sołectwach: Czemierniki I, Wygnanów oraz Stójka. Analiza danych dotyczących wskaźnika obciążenia demograficznego i udziału osób starszych w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności, prowadzi do wniosku, że struktura zamieszkującej ww. sołectwa jest stosunkowo „młodsza” niż ludności zamieszkującej inne jednostki. Jednakże istniejące w okresie lat 2013-2015 tendencje demograficzne (w zakresie przyrostu naturalnego, migracji ludności oraz wzrostu udziału osób starszych w ogólnej populacji ludności), nie gwarantują zastępowania pokoleń i prawdopodobnie będą nadal wpływać na systematyczny ubytek liczby mieszkańców.

2.2.2 POZIOM UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO

Analizy dotyczącej poziomu ubóstwa i wykluczenia społecznego dokonano na bazie danych z zakresie liczby oraz typu klientów (rodzin) Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Czemiernikach. Celem pomocy społecznej jest umożliwienie poszczególnym osobom i ich rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać samodzielnie. W myśl ustawy8 pomoc społeczna wspiera osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zadaniem pomocy społecznej jest podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Pomoc społeczna udzielana jest w szczególności z powodu: ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej lub ciężkiej choroby, przemocy w rodzinie, potrzeby ochrony macierzyństwa i wielodzietności, alkoholizmu lub narkomanii, zdarzeń losowych, sytuacji kryzysowych i klęsk żywiołowych. W latach 2011-2014 liczba rodzin zamieszkujących na terenie powiatu radzyńskiego, którym przyznano świadczenia pomocy społecznej ulegała sporym wahaniom –od 3601w 2013 r. do 4266 w 2014 r. (w roku 2015 – nastąpił spadek do 3999 rodzin). Do ośrodków pomocy społecznej funkcjonujących na terenie powiatu z roku na rok zgłasza się coraz więcej osób ubiegających się o pomoc głównie

8 Ustaw z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U. z 2016 poz. 930)

31 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI finansową. Przyczyną takiego stanu jest z pewnością zwiększające się ubóstwo oraz znaczny wzrost ilości osób niepełnosprawnych. Zauważalne jest również, że zdecydowana większość rodzin ubiegających się o wsparcie finansowe to rodziny z terenów wiejskich. Ich liczba w roku 2014 wyniosła ponad 80% w stosunku do rodzin ogółem. Podstawową przyczyną takiej sytuacji jest z pewnością fakt, że powiat radzyński położony jest na terenie typowo wiejskim, lecz nie można tego wyłącznie w ten sposób interpretować. Głównym powodem przyznania różnego rodzaju świadczeń pomocy społecznej na terenie powiatu radzyńskiego jest ubóstwo. Rodziny otrzymujące świadczenia z tego tytułu na przestrzeni badanych lat stanowiły między 24% a 27% wszystkich rodzin otrzymujących świadczenia. Kolejnym z głównych powodów przyznawania świadczeń jest bezrobocie (24%-25% ogółu rodzin, którym przyznano świadczenia). Następnym z problemów dotykających powiat jest wzrastająca liczba osób niepełnosprawnych, w szczególności dorosłych (powyżej 16 roku życia). W latach 2011-2014 wynosiła ona odpowiednio: 897, 982, 902 oraz 973 osób (bez wyszczególnienia podziału na osoby niepełnosprawne mające orzeczenie na czas określony lub bezterminowo). Na przestrzeni analizowanego okresu (lata 2010- 2014) najliczniejszą grupę stanowią niepełnosprawni w wieku od 41 do 61 lat; kolejną osoby niepełnosprawne powyżej 61 roku życia. Niepokojące jest fakt, że największą grupę stanowią osoby z wykształceniem mniejszym niż podstawowe (w 415 w 2011, 162 – 2012 r., 346 - 2013 r. oraz 292 w 2014 r.). Najliczniejszą grupę stanowią osoby z niepełnosprawnością w stopniu umiarkowanym.9

Jednym z podstawowych kierunków analiz była ocena natężenia zjawisk zapotrzebowania mieszkańców poszczególnych jednostek analitycznych na pomoc socjalną oferowaną przez gminę. W tym celu analizie poddano liczbę beneficjentów (w tym przypadku rodzin z terenu Gminy Czemierniki), którzy z powodu indywidualnej sytuacji życiowej uprawnieni są do korzystania z różnych form pomocy społecznej. Badaniu podano liczbę rodzin, które uprawniane są do korzystania ze świadczeń z tytułu: ubóstwa, niepełnosprawności, uzależnień, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego oraz długotrwałej lub ciężkiej choroby. Pozwoliło to na dokonanie obserwacji zarówno w wymiarze terytorialnym, jak i jakościowym – które ze zjawisk stanowi największy problem w skali gminy.

9 Na podstawie „Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Powiecie Radzyńskim na lat 2016-2026”

32 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Na terenie gminy pomoc społeczną realizuje Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Czemiernikach. Celem działania ośrodka jest realizacja polityki społecznej państwa zmierzająca do umożliwienia osobom i rodzinom przezwyciężenia trudnych sytuacji życiowych, jak również działania profilaktyczne mające na celu zapobieganie powstawaniu sytuacji będących zagrożeniem potrzeb bytowych odpowiadających godności człowieka.

W świetle danych źródłowych (udostępnionych przez GOPS) liczba rodzin wymagających wparcia oferowanego przez gminę ulega systematycznemu zmniejszeniu. Na przestrzeni lat 2013-2015 liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej spadła o 24 (przy ogólnym spadku liczby rodzin na terenie gminy o 2), co oznacza blisko 12%-owy spadek. W 2015 roku 183 rodziny z terenu gminy objętych było różnego rodzaju formami wsparcia. Stanowiły one nieco ponad 14% wszystkich rodzin w gminie. W poniższej tabeli zaprezentowane dane dotyczące liczby rodzin korzystających z różnych form pomocy społecznej w latach 2013-2015 wg ich miejsca zamieszkania.

Wykres 7 Wskaźnik rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej ogółem10 w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 80

70

60

50

40

30

20

10

0 Czemierniki Czemierniki Bełcząc Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów I II 2013 25 70 12 14 13 19 14 12 28 2014 25 63 8 15 14 21 14 12 25 2015 22 59 5 14 12 16 14 10 31

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Czemiernikach

10 Wskaźnik delimitacyjny – Liczba rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej ogółem (bez względu na rodzaj) na 100 rodzin

33 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Przy uwzględnieniu potencjału ludnościowego poszczególnych jednostek analitycznych, najgorzej sytuacja kształtuje się w sołectwie Wygnanów, Skoki, Stójka, Lichty i Czemierniki I, gdzie na przestrzenia badanego okresu liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej na 100 rodzin utrzymywała się na zbliżonym poziomie i wynosiła odpowiednio:

 Wygnanów – 18 w 2013 r., 16 w 2014 r. oraz 20 w 2015 r.,  Skoki - 19 w 2013 r., 21 w 2014 r. oraz 16 w 2015 r.,  Stójka - 18 w 2013 r., 19 w 2014 r. oraz 16 w 2015 r.,  Lichty - 16 w 2013 r., 17 w 2014 r. oraz 16 w 2015 r.,  Czemierniki I - 18 w 2013 r., 16 w 2014 r. oraz 15 w 2015 r.

Ponadto, w analizowanym okresie stała sytuacja w zakresie korzystania z pomocy społecznej, występuje w sołectwie Stoczek, gdzie liczba rodzin korzystających ze świadczeń na 100 rodzin wynosi 11.

Na przestrzeni badanego okresu najliczniejsza grupa rodzin otrzymywała pomoc wyłącznie w formie świadczenia pieniężnego. Rodziny te stanowiły około 38% wszystkich rodzin otrzymujących pomoc. Kolejną grupę stanowiły rodziny otrzymujące pomoc, zarówno w formie świadczeń pieniężnych, jak i niepieniężnych. Na przestrzeni lat 2013-2015 ich udział wzrósł z 31% do 34%. Ostatnia grupa to rodziny otrzymujące pomoc wyłącznie w formie świadczeń niepieniężnych. Ich udział z roku na rok maleje, a w 2015 r. kształtował się na poziomie 28%.

Wykres 8 Liczba rodzin korzystających z poszczególnych rodzajów świadczeń oferowanych przez GOPS w Gminie Czemierniki w latach 2013-2015

2015 69 52 62

2014 70 66 61

2013 78 60 69

0 50 100 150 200 250

świadczenia wyłącznie pieniężne świadczenia wyłącznie niepieniężne świdczenia pieniężne i niepieniężne

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Czemiernikach

34 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Na przestrzeni analizowanych lat, kwota świadczeń przyznanych przez GOPS w Czemiernikach, kształtowała się następująco: 2013 r. – 435 780 zł, 2014 r. – 435 304 zł, a w 2015 r. - 406 100 zł. Pomiędzy rokiem 2013 a 2015 ogólna kwota udzielanych świadczeń zmniejszyła się o 29 680 zł. Jednocześnie kwota świadczeń przypadająca na 1 rodzinę korzystająca z pomocy GOPS ulegała systematycznemu wzrostowi: 2013 r. – 2 105,22 zł, 2014 r. - 2 198,51 zł, 2015 r. – 2 219,13 zł. Rokrocznie największa pula środków (od 31% do 26%) związana jest z finansowaniem posiłków, w tym 98% dotyczy posiłków dzieci. Liczba rodzin korzystających z tej formy pomocy kształtowała się następująco: 2013 r. – 120 (w tym dla dzieci 118), 2014 r. – 116 (w tym dla dzieci 115) oraz 2015 r. – 103 (w tym dla dzieci: 102). Następne w kolejności są świadczenia związane z wypłatą zasiłków stałych, które stanowią od 26% do 24% kwot świadczeń udzielanych przez GOPS. Liczba rodzin, którym przyznano takie zasiłki na przestrzeni trzech lat nie uległa znacznym zmianom i jest stosunkowo mała: 2013 r. – 22, 2014 r. - 21, 2015 r. - 21. W tym większość zasiłków przyznano osobom samotnie gospodarującym – 2013 r. -20, 2014 r. -19, 2015 r. 17. Zasiłek stały przysługuje osobie całkowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności, która spełnia tzw. kryterium dochodowe. Średnioroczna wysokość zasiłku dla rodziny kształtowała się na poziomie od 5 156,41 zł (2013 r.) do 5 407,71 zł (2014-2015 r.). Spora pula środków wydatkowana jest także na zasiłki celowe i w naturze. Stanowią one od 24% do 26% wszystkich świadczeń. Środki przeznaczone na finansowanie zasiłków okresowych stanowią około 13% kwot wszystkich świadczeń. Liczba rodzin, którym przyznano takie zasiłki wynosiła odpowiednio: 2013 r. -43, 2014 r. – 37, 2015 r. - 43. Głównie zasiłki okresowe przyznawane są z tytułu bezrobocia: 2013 r. -37 rodzin, 2014 r. – 30 rodzin, 2015 r. - 38 rodzin. Natomiast z powodu długotrwałej choroby zasiłki okresowe otrzymały odpowiednio: 1, 4, 2 rodziny. Średnia wysokość świadczenia z tytułu zasiłku okresowego przypadająca na 1 rodzinę kształtowała się na poziomie: 2013 r. – 1 301,44 zł, 2014 r. -1 295,00 zł, 2015 r. – 1 258,40 zł.

35 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Tabela 1 Liczba rodzin oraz kwoty udzielonych przez GOPS w Czemiernikach świadczeń w latach 2013-2015

Liczba rodzin, którym Kwota świadczeń Formy pomocy udzielono świadczeń 2013 2014 2015 2013 2014 2015 Zasiłki stałe, w tym: 22 21 21 113 441,00 zł 113 562,00 zł 98 467,00 zł dla osoby samotnie gospodarującej 20 19 17 108 383,00 zł 107 294,00 zł 89 304,00 zł pozostającej w rodzinie 2 2 4 5 058,00 zł 6 268,00 zł 9 163,00 zł Zasiłki okresowe, w tym: 43 37 43 55 962,00 zł 47 915,00 zł 54 111,00 zł z powodu bezrobocia 37 30 38 50 630,00 zł 43 082,00 zł 51 399,00 zł z powodu długotrwałej choroby 1 4 2 1 155,00 zł 2 489,00 zł 856,00 zł niepełnosprawności 0 1 0 0,00 zł 1 542,00 zł 0,00 zł innego 5 2 3 4 177,00 zł 802,00 zł 1 856,00 zł Schronienie 1 1 1 3 516,00 zł 3 285,00 zł 2 578,00 zł Posiłek, w tym: 120 116 103 134 360,00 zł 134 753,00 zł 107 288,00 zł dla dzieci 118 115 102 131 981,00 zł 131 833,00 zł 105 272,00 zł Usługi opiekuńcze 6 11 10 17 740,00 zł 41 990,00 zł 33 906,00 zł Sprawienie pogrzebu 0 1 0 0,00 zł 2 052,00 zł 0,00 zł Zasiłki celowe i w naturze 126 115 110 103 655,00 zł 91 347,00 zł 106 032,00 zł Specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu 3 1 1 7 106,00 zł 400,00 zł 3 718,00 zł zamieszkania dla osób z zaburzeniami psychicznymi

Suma: 435 780,00 zł 435 304,00 zł 406 100,00 zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Czemiernikach

Wśród rodzin objętych pomocą GOPS przeważają rodziny z dziećmi. W latach 2013-2015 stanowiły one odpowiednio: 62%, 66% oraz 58% wszystkich rodzin. W ich ramach znaczna część do to rodziny z 2 dzieci (2013 r. - 39%, 2014 r. -37%, 2015 r. – 37%) lub 1 dzieckiem (2013 r. - 36%, 2014 r. -39%, 2015 r. – 35%). Nieco mniej jest rodzin z 3 dzieci (2013 r. - 18%, 2014 r. -18%, 2015 r. – 21%). Najmniej natomiast rodzin z 4 oraz większą liczbą dzieci (2013 r. - 7%, 2014 r. - 5%, 2015 r. – 7%). Rodziny niepełne stanowiły natomiast na przestrzeni analizowanego okresu odpowiednio: 19%, 19% oraz 22% wszystkich rodzin z dziećmi. Udział rodzin emerytów i rencistów kształtował się natomiast w następujący sposób: 2013 r. – 20%, 2014 r. -18%, 2015 r. 19%. Spora część świadczeniobiorców pomocy społecznej to osoby młode i w średnim wieku.

36 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 9 Typy rodzin objętych pomocą udzieloną przez GOPS w Czemiernikach w latach 2013-2015

2015 107 35 41

2014 130 36 31

2013 128 41 38

0 50 100 150 200 250

Rodziny z dziećmi Rodziny emerytów i rencistów Pozostałe rodziny

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Czemiernikach

Analiza przyczyn przyznawania pomocy społecznej na terenie Gminy Czemierniki pozwala stwierdzić, iż głównym problemem trudnej sytuacji mieszkańców gminy korzystających z pomocy społecznej jest ubóstwo. Jednocześnie należy podkreślić, że wśród rodzin objętych pomocą społeczną nie występuje tylko jeden rodzaj dysfunkcji; najczęściej jest ich kilka połączonych ze sobą, np. ubóstwo, przemoc, bezradność w sprawach opiekuńczych czy alkoholizm. W związku z tym przeważająca większość klientów GOPS występuje o kilka rodzajów świadczeń podając różne powody uprawniające do przyznania konkretnego świadczenia.

37 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 10 Powody przyznania świadczeń wśród rodzin korzystających z pomocy GOPS w Czemiernikach

80,0%

70,0%

60,0%

50,0%

40,0%

30,0%

20,0%

10,0%

0,0% 2013 2014 2015 Ubóstwo Bezdomność Potrzeba ochrony macierzyństwa Niepełnosprawność Bezrobocie Długotrwała lub ciężka choroba Bezradność w sprawch opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego Przemoc w rodzinie Alkoholizm Narkomania Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego Zdarzenia losowe Sytuacja kryzysowa

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Czemiernikach

Czynnikami sprzyjającymi ubóstwu są głównie bezrobocie, wielodzietność i niskie kwalifikacje zawodowe. Ubóstwo11 odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których środki materialne kulturowe i socjalne są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania i brak środków do życia na poziomie umożliwiającym pełne zaspokojenie niezbędnych potrzeb. Brak dochodów lub dochody nie wystarczające na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, to także przyczyny trudności w innych sferach życia społecznego m.in. zdrowotnych, edukacyjnych. Przy utrzymującym się długim okresie występowania niedostatku, ryzyko stanowi

11 wg przyjętej w roku 1984 w krajach Unii Europejskiej tzw. konceptualnej definicji ubóstwa

38 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI zagrożenie wykluczeniem społecznym. Jak podkreślają pracownicy GOPS w Czemiernikach zjawiskiem często zauważalnym, wśród osób korzystających ze świadczeń pomocy, jest dziedziczenie ubóstwa. Brak środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb należy traktować priorytetowo, bowiem ma to znaczny wpływ na jakość życia mieszkańców oraz ogranicza możliwości rozwoju społecznego i gospodarczego gminy. W latach 2013-2014 rodziny otrzymujące pomoc z GOPS z tytułu ubóstwa stanowiły odpowiednio 57% (2013 r.), 49% (2014 r.), 67% (2015 r.) wszystkich rodzin otrzymujących różnego rodzaju świadczenia. Dodatkowo, na przestrzeni lat zanotowano wzrost (o 6) rodzin uprawnionych do świadczeń z tego tytułu. Największa koncentracja rodzin borykających się z problemem ubóstwa (obrazowana przez wskaźnik rodzin korzystających z pomocy społecznej z tytułu ubóstwa na 100 rodzin) w roku 2015 występowała w sołectwach: Bełcząc (10,75/100) oraz Czemierniki I (11,06). Najkorzystniej wygląda natomiast sytuacja w sołectwie Czemierniki II, gdzie liczba rodzin dotkniętych ubóstwem na 100 rodzin w przeciągu 3 lat spadła z 10 do 4. W pozostałych sołectwach, liczba rodzin, w których środki jakimi dysponują nie są wystarczające do zaspokojenia potrzeb życiowych, w stosunku do ogólnej liczby ludności, utrzymuje się na zbliżonym poziomie – 8 (Stójka) – 9 rodzin (pozostałe jednostki).

Wykres 11 Wskaźnik problemu ubóstwa12 w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 16,0 15,1

14,0 12,5 12,0 10,8 11,1 10,2 10,2 9,3 10,2 9,3 9,3 9,2 9,5 9,2 9,1 10,0 8,6 8,9 8,6 8,4 7,5 8,0 7,9 8,0 7,1 6,3 6,1 6,3 6,0 5,3 4,1 4,0 2,0 0,0

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Czemiernikach

12 Wskaźnik delimitacyjny - Liczba rodzin korzystających ze świadczeń z tytułu ubóstwa na 100 rodzin

39 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Równie duża liczba rodzin, ba aż 93, uprawnionych była w 2015 r. do otrzymywania pomocy w związku z bezrobociem. W zakresie tym na przestrzeni 3 badanych lat, odnotowano niewielki spadek beneficjentów pomocy - ze 100 do 93. Świadczy to o sporym natężeniu problemu w skali gminy (8%), który utrzymuje się na niemal niezmienionym poziomie. Zjawisko bezrobocia przyczynia się do pogorszenia bytu i stanu psychofizycznego poszczególnych jednostek i całych rodzin, co często skutkuje wzrostem ubóstwa, występowaniem zjawisk patologicznych (głównie nadużywanie alkoholu, przestępczość), biernością i trudnościami z przystosowaniem się do zmieniających się zasad funkcjonowania na rynku pracy. Piętno bezrobocia wpływa także na dzieci bezrobotnych, które odczuwając własną sytuację materialną jako gorszą, stopniowo mogą izolować się, co jest dotkliwym ograniczeniem naturalnych potrzeb związanych z rozwojem intelektualnym i społecznym. Skutkiem bezrobocia w rodzinie jest także osłabienie autorytetu rodziców. Największa koncentracja rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej z tytułu bezrobocia występuje w obrębie sołectwa Stójka. Na przestrzeni 3 analizowanych lat, wskaźnik obrazujący liczbę rodzin korzystających z pomocy społecznej z ww. tytułu na 100 rodzin, kształtował się na poziomie wyższym niż średnia gminy i wynosił 11. Wartości powyżej średniej gminy przybierały również wskaźniki w sołectwach: Czemierniki I, Czemierniki I, Lichty i Skoki. Najkorzystniejszą sytuację zanotowano w sołectwie Niewęgłosz.

40 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 12 Liczba rodzin korzystających ze świadczeń z tytułu bezrobocia na 100 rodzin w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015

18,0 16,3 16,0 14,0 11,1 11,1 12,0 9,8 10,5 10,9 9,8 10,2 9,3 10,0 9,3 9,2 9,3 8,2 8,2 7,8 8,0 7,8 4,8 5,4 6,0 4,1 4,7 4,8 4,1 3,9 3,5 3,9 4,0 0,9 2,0 0,9 0,0

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Czemiernikach

Istotnym czynnikiem wpływającym na poziom ubóstwa jest status zajmowany na rynku pracy. Ubóstwem zagrożone są przede wszystkim osoby i rodziny osób bezrobotnych, bowiem utrata stabilności ekonomicznej pociąga za sobą szereg negatywnych konsekwencji, w tym rozpad funkcji bytowych i socjalnych. Zgodnie z danymi Powiatowego Urzędu Pracy w Radzyniu Podlaskim liczba zarejestrowanych bezrobotnych z terenu Gminy Czemierniki w przeciągu 3 lat ulegała systematycznemu spadkowi – 2013 r. – 303, 2014 r.- 283, 2015 r. -275. Największą liczbę wśród zarejestrowanych bezrobotnych stanowią mieszkańcy sołectw: Czemierniki I (2013 r. – 102, 2014 r.- 90, 2015 r. -82), Bełcząc (2013 r. – 47, 2014 r.- 39, 2015 r. -33) oraz Wygnanów (2013 r. – 35, 2014 r.- 33, 2015 r. -33). W całym okresie analizy większą grupę osób bezrobotnych stanowili mężczyźni (odpowiednio: 56%, 55% oraz 57%). W niniejszej diagnozie jako pierwszy wskaźnik obrazujący zjawisko bezrobocia zbadano liczbę zarejestrowanych bezrobotnych przypadającą na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym (wskaźnik bezrobocia). Średnia wartość dla Gminy Czemierniki w badanym okresie kształtowała się na poziomie: 2013 r. - 10,15/100, 2014 r. -9,54/100, 2015 r. – 9,41/100. Liczba osób pozostających bez pracy wyższa niż średnia dla gminy najbardziej zauważalna była w sołectwach: Lichty, Skoki, Stójka, Czemierniki I oraz Czemierniki II. Potwierdzeniem występowania na tych obszarach problemu

41 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI bezrobocia jest wysoki udział rodzin korzystających z pomocy GOPS z tego właśnie tytułu.

Wykres 13 Wskaźnik problemu bezrobocia13 w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015

16,00 14,21 14,00 12,70 13,22 12,22 11,36 12,35 11,45 12,00 10,91 10,94 10,71 10,17 10,40 9,59 9,64 8,85 10,00 8,39 8,22 8,73 8,19 7,75 7,86 7,94 7,96 7,69 8,00 6,95 6,98 6,00 5,37 4,00 2,00 0,00

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Powiatowego Urzędu Pracy w Radzyniu Podlaskim

Różnicowanie statusu prawnego bezrobotnych mieszkańców gminy przejawia się w zakresie uprawnień zasiłkowych. Zasiłki to podstawowy instrument polityki społecznej państwa, mający na celu łagodzenie skutków pozostawania bez pracy, na czas jej aktywnego poszukiwania. Sam fakt pozostawania bez zatrudnienia nie jest jednak wystarczający do otrzymywania tego rodzaju świadczenia. Konieczne jest spełnianie warunków, określonych przez ustawodawcę. Na terenie Gminy Czemierniki najwyższy wskaźnik udziału bezrobotnych z prawem do zasiłku odnotowano w sołectwach: Bełcząc, Wygnanów (w obu po 9,09/100), Stoczek (8,33/100) oraz Czemierniki II (7,69/100)14. Niewątpliwie wpływ na zwiększenie się liczby osób pobierających zasiłek w danych sołectwach względem lat poprzednich, ma sytuacja na rynku pracy umożliwiająca osobom przepracowanie określonego czasu, gwarantującego jego nabycie. Średnia wartość dla Gminy Czemierniki w badanym okresie kształtowała się na poziomie: 5,09/100. Udział osób uprawnionych do otrzymywania zasiłków wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych niższy od średniej dla gminy najbardziej zauważalny był w sołectwach: Niewęgłosz, Skoki,

13 Wskaźnik delimitacyjny - Liczba zarejestrowanych bezrobotnych na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym 14 Dane za 2015 r.

42 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Czemierniki I oraz Lichty. Należy również podkreślić, że są to sołectwa w których odnotowano wyraźny spadek liczby osób uprawnionych do otrzymywania zasiłków na przestrzeni lat 2013-2015. Zasiłek jako forma pomocy nie jest wystarczający do rozwiązania problemu osób pozostających bez zatrudnienia. Ma on wpływ na funkcjonowanie osób bezrobotnych i ich rodzin w najbliższym otoczeniu (pogorszenie bytu rodziny, odczuwanie spadku swojego autorytetu w oczach współmałżonka i dzieci, bezrobotny czuje się „gorszy” od pracujących znajomych). Może również powodować uzależnienie od systemu socjalnego i pomocy ze strony państwa. Tym niemniej, położenie osób bez prawa do zasiłku, jest dużo bardziej niekorzystne. Trudna sytuacja finansowa zwiększa zakres skrajnego ubóstwa, prowadzi do zmniejszenia poziomu konsumpcji i ograniczenia wydatków, w tym niejednokrotnie na podstawowe potrzeby, w tym żywność.

Wykres 14 Wskaźnik udziału bezrobotnych z prawem do zasiłku15 w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 16,00 13,64 14,00 12,50 12,00

10,00 9,09 9,09 8,33 8,33 7,69 8,00 6,38 5,88 5,26 6,00 4,76 4,44 4,35 3,66 3,70 4,00 4,00 3,33

2,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Powiatowego Urzędu Pracy w Radzyniu Podlaskim

15 Wskaźnik delimitacyjny - Udział bezrobotnych z prawem do zasiłku w ogólnej liczbie bezrobotnych

43 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Kolejnym z poważnych problemów Gminy Czemierniki jest niepełnosprawność. Zjawisko niepełnosprawności może doprowadzić do wykluczenia z życia zawodowego i społecznego. Za osoby niepełnosprawne16 uznaje się osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej. Urząd Gminy w Czemiernikach nie posiada dokładnych danych dotyczących liczby osób niepełnosprawnych zamieszkujących na jej terenie. Na taki stan rzeczy wpływa również obecnie funkcjonujący system przyznawania orzeczeń o niepełnosprawności. W związku z tym do analizy przedmiotowego zagadnienia wykorzystano dane dotyczące liczby rodzin korzystających z pomocy społecznej z tytułu niepełnosprawności. Przedstawione dane pozwoliły na zidentyfikowanie jednostek analitycznych, w których liczba rodzin borykających się z problemem niepełnosprawności jest szczególnie wysoka w stosunku do potencjału poszczególnych obszarów. Z roku na rok w gminie wzrasta liczba rodzin uprawnionych do korzystania ze świadczeń z tego tytułu. W przeciągu 3 badanych lat liczba rodzin zmagających się z różnego rodzaju niepełnosprawnościami zwiększyła się z 37 do 48, co oznacza niemal 30%-owy wzrost. Najwięcej rodzin, korzystających ze świadczeń z tytuł niepełnosprawności, przybyło w sołectwie Czemierniki I (6). Wzrost zanotowano również w sołectwach Bełcząc (3), Lichty (1), Niewęgłosz (2) oraz Stójka (2). W pozostałych jednostkach liczba rodzin utrzymywała się na takim samym poziomie (Stoczek i Wygnanów) lub ulegała niewielkiemu spadkowi. Porównując potencjał poszczególnych jednostek należy stwierdzić, że największa koncentracja rodzin, których dotyka problem niepełnosprawności, znajduje się w sołectwach: Czemierniki I, Czemierniki II, Skoki i Stójka. Najmniej takich rodzin znajduje się natomiast w Stoczu, Niewęgłoszu oraz Bełczącu.

16 zgodnie z definicją zastosowaną w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych

44 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 15 Wskaźnik problemu niepełnosprawności 17 w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 9,0 8,2 8,0 7,0 6,1 6,3 6,0 5,1 4,1 4,6 4,5 5,0 4,3 4,1 4,1 3,9 4,0 3,5 3,2 3,0 3,1 2,7 2,7 3,0 2,8 2,3 2,4 2,3 1,8 2,0 1,6 1,6 1,2 1,1 0,9 1,0 0,0

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Czemiernikach

Wśród zdiagnozowanych18 problemów gminy znajduje się również stosunkowo spory odsetek rodzin korzystających z pomocy społecznej z tytułu ciężkiej lub długotrwałej choroby. Niestety, Urząd Gminy nie dysponuje danymi dotyczącym liczby osób chorujących ciężko lub długotrwale. Trudności przysparza również definicja ww. zagadnień oraz fakt, że na obszarze gminy jedyna jednostka prowadząca działalność w zakresie ochrony zdrowia (NZOZ w Czemiernikach) prowadzi działalność wyłącznie w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej. W związku z tym mieszkańcy gminy, wymagający specjalistycznej pomocy, zmuszeni są do jej poszukiwania poza terenem gminy. W latach 2013-2015 rodziny, które uzyskały pomoc społeczną w związku z długotrwałą lub ciężką chorobą stanowiły około 6% wszystkich rodzin w gminie. Dodatkowo ich liczba zwiększyła się z 77 do 81. Największa koncentracja rodzin mających problemy związane z chorobami występuje w sołectwie Lichty - co 10 rodzina korzysta z pomocy GOPS. Wskaźnik zaprezentowany na wykresie 16, przybiera wartość powyżej średniej dla gminy (która wynosi 6,36) także w zakresie

17 Wskaźnik delimitacyjny - Liczba rodzin korzystających ze świadczeń z tytułu niepełnosprawności na 100 rodzin 18 „Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Czemierniki na lata 2016-2023”

45 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI miejscowości Skoki i Bełcząc. W pozostałych sołectwach kształtuje się na poziomie niższym od ww. średniej.

Wykres 16 Wskaźnik problemu długotrwałej lub ciężkiej choroby19 w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015

12,0 10,5 10,5 9,3 10,0 8,2 7,5 8,2 8,0 7,1 7,1 6,1 6,5 6,1 6,3 6,3 5,5 6,3 5,9 5,5 5,8 5,5 5,9 5,8 6,0 5,2 4,4 4,7 4,8 4,0 3,3 2,0 2,0

0,0

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Czemiernikach

Informacji, na temat problemów zdrowotnych mieszkańców gminy dostarczyć mogą również dane dotyczące przyczyn zgonów. Bez wątpienia główną przyczyną zgonów na terenie Gminy Czemierniki są choroby układu krążenia (46,3%). W zakresie tym, gmina nie odbiega od trendów zauważalnych na obszarze województwa lubelskiego (45,8%) oraz wypada nieco lepiej niż statystyki dla kraju (47,9%). Kolejnym z problemów mieszkańców gminy są nowotwory, które są przyczyną 18,5% zgonów. Sytuacja tu kształtuje się lepiej niż w województwie (22,5%) i kraju (25,5%). Niepokojąco wyglądają natomiast dane dotyczące zgonów spowodowanych chorobami układu oddechowego (8,4% - Gmina Czemierniki, województwo lubelskie – 5,3%, Polska- 5,9%).20 Następnym z problemów sfery społecznej są uzależnienia, w szczególności alkoholizm. W świetle danych udostępnionych przez GOSP można byłoby wnioskować, że uzależnienia nie stanowią znacznego problemu w skali gminy. Nie zdiagnozowano go również w Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów

19 Wskaźnik delimitacyjny - Liczba rodzin korzystających ze świadczeń z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby na 100 rodzin 20 Na podstawie danych dostępnych na stronie: http://www.polskawliczbach.pl/

46 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Społecznych. Liczba rodzin, którym udzielane były z tego tytułu świadczenia jest stosunkowo mała i zmalała w przeciągu 3 badanych lat z 12 do 10. Przedmiotowe rodziny zamieszkują w 5 sołectwach – Bełcząc (3), Czemierniki I(5), Lichty (1), Soczek (1), Stójka (1) i Wygnanów (1). Na taki stan rzeczy wpływa przede wszystkim fakt, że pracownicy socjalni opierają się wyłącznie na udokumentowanych dysfunkcjach rodziny, a najczęściej wielu podopiecznych, w których pracownik socjalny zauważa lub podejrzewa problem alkoholowy, nie uświadamia sobie zagrożenia, a bardzo wielu problem ten ukrywa (głównie z obawy przed stygmatyzmem lub nałożeniem obowiązku leczenia). Ponadto, jak wskazują pracownicy GOPS główny problemem w tym zakresie stanowi fakt, że alkoholizm jest chorobą rodzinną i stanowi sekret zarówno wewnątrz jej, jak i poza nią. Często jest on powodem występowania innych niepożądanych zjawisk w obrębie rodzin, takich jak: bezrobocie, bierność w sprawach życia codziennego czy przemoc. Z formalnego punktu widzenia uzależnienie od alkoholu nie jest przeciwwskazaniem ani do podjęcia zatrudnienia, ani rejestracji w PUP, w praktyce jednak znacząco wpływa na poziom aktywności zawodowej, w tym gotowości do podjęcia pracy. Na mały problem w tym zakresie wskazuje również liczba składanych corocznie do Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wniosków o leczenie odwykowe. W latach 2013-2015 liczba takich wniosków kształtowała się odpowiednio na poziomie: 10, 17, 14. W analizowanym okresie w stosunku do mieszkańców jednego z sołectw nie zgłoszono żadnego wniosku – Wygnanów. Korzystnie w Gminie Czemierniki wygląda natomiast sytuacja w zakresie rodzin, które nie radzą sobie w prawach opiekuńczo-wychowawczych oraz prowadzenia gospodarstwa domowego. W analizowanym okresie nastąpił radykalny spadek rodzin korzystających z świadczeń z tego tytułu. W 2013 roku było ich 93, natomiast w 2015 zaledwie 26. Największa liczba ww. rodzin znajduje się w sołectwach Czemierniki I (5), Stójka (4), Bełcząc (3), Czemierniki II (3), Niewęgłosz (3).

Pozytywne tendencje zauważalne są również w zakresie rodzin, które posiadały założoną Niebieską Kartę – ich liczba w przeciągu 3 lata zmalała o ponad połowę. W roku 2013 było ich 27, w 2014 roku -21, a w roku 2015 -12. Spadek liczby rodzin dotkniętych problemem przemocy domowej zanotowano w sołectwach: Bełcząc (2013 r. -6, 2014 r. -4, 2015 r. -2), Czemierniki I (2013 r. – 10, 2014 r. -7, 2015 r. -1), Lichty (2013 r. – 1, 2014 r. -1, 2015 r. -0), Niewęgłosz (2013 r. – 1, 2014 r. -2, 2015 r. -0), Stoczek (2013 r. – 4, 2014 r. -2, 2015 r. -1), Stójka (2013 r. – 2, 2014 r. -1, 2015 r. -1).

47 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

W sołectwie Czemierniki II odnotowano wzrost takich rodzin (2013 r. – 2, 2014 r. -3, 2015 r. -4), a w sołectwie Wygnanów ich liczba nie uległa zmianie (2013 r. – 1, 2014 r. -1, 2015 r. -1).

PODSUMOWANIE:

 Na przestrzeni lat 2013-2015 liczba rodzin ubiegających się o różnego rodzaju świadczenia pomocy społecznej uległa zmniejszeniu. Niepokojący jest jednak fakt, że wraz z ubytkiem liczby klientów (rodzin) GOPS wzrasta kwota świadczeń przypadających na jednego świadczeniobiorcę.  Szczególna koncentracja rodzin, wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym występuje w obrębie sołectw: Czemierniki I oraz Skoki. W obu przypadkach, wartości wskaźników obrazujące poszczególne płaszczyzny problemów, zostały przekroczone w 5 na 6 punktów. Na terenach tych odnotowuje się przekroczenie średniego poziomu rodzin korzystających zarówno z wszystkich form pomocy społecznej bez względu na podstawę jej przyznania, jak i rodzin będących w trudniej sytuacji ze względu na niepełnosprawność. Powyżej średniej dla obszarów tych kształtuje się również wskaźnik liczby zarejestrowanych bezrobotnych na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym. Jednocześnie mieszkający na terenie tym bezrobotni rzadziej mają prawo do zasiłków (poniżej średniej dla gminy). Dodatkowo w Czemiernikach I zauważalny jest się problem rodzin cierpiących z tytułu ubóstwa, a w Skokach długotrwałej lub ciężkiej choroby. Ponadto, w Czemiernikach I zamieszkuje największa liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej oraz z tytułu alkoholizmu oraz bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych.

2.2.3 POZIOM BEZPIECZEŃSTWA PUBLICZNEGO

Przestępczość jest jednym z tych zjawisk społecznych, które odciskają dotkliwe piętno na funkcjonowaniu lokalnej społeczności. Jest to margines życia społecznego, ale intensywność zdarzeń oraz częstotliwość, z jaką występują, mogą mieć wpływ na formowanie się postaw i zachowań ludzi tworzących społeczność gminy. Poza tym dla mieszkańców, świadomość życia w bezpiecznej okolicy, stanowi istotną wartość,

48 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI będącą często czynnikiem decydującym o wyborze danego miejsca do osiedlenia się.

W celu scharakteryzowania przedmiotowej sfery, analizie poddano poziom popełnianych przestępstw, w tym przestępstw kryminalnych, przeprowadzanych interwencji Policji oraz mających miejsce zdarzeń drogowych. W kalkulacji odniesiono się do potencjału ludnościowego poszczególnych obszarów analitycznych – sołectw. Dane niezbędne do przeprowadzenia analizy zostały udostępnione przez Komendę Powiatową Policji w Radzyniu Podlaskim. Mając na względzie charakter analizowanego obszaru -gmina wiejska- należy podkreślić, że przestępczość nie stanowi podstawowego problemu w zakresie bezpieczeństwa publicznego. Na takich terenach, jego miernikiem będzie również liczba interwencji Policji prowadzonych zarówno w związku z ujawnieniem lub przeciwdziałaniem popełnieniu przestępstwa, jaki i sytuacjami zakłócenia bezpieczeństwa i porządku publicznego, zdarzeniami związanymi z prowadzonymi czynnościami administracyjno- porządkowymi. Kolejnym z wskaźników poziomu bezpieczeństwa może być liczba zdarzeń drogowych (przy uwzględnieniu ich przyczyn).

Według danych KP Policji liczba popełnianych na terenie Gminy Czemierniki przestępstw ulega wahaniom i trudno jest mówić o wyraźnej tendencji. Na przestrzeni lat 2013-2015 dane dotyczące ich prezentowały się w następujący sposób: 2013 r. – 57, 2014 r. -91, 2015 r. – 54. W ramach popełnianych przestępstw zauważalny jest spadek liczby przestępstw kryminalnych - 2013 r. -17, 2014 r. -17, 2015 r. -12. Przestępstwa o takim charakterze stanowią jednak spory udział (odpowiednio: 30%, 19%, 22%) wśród ogólnej liczny popełnianych przestępstw. Poza tym na terenie gminy popełniane są przestępstwa przeciwko mieniu, drogowe, gospodarcze oraz w najmniejszym zakresie przeciwko życiu i zdrowiu.

49 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 17 Wskaźnik przestępczości21 w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 4,0 3,8

3,5

3,0

2,5 2,3 2,3 2,2 1,9 2,0 2,0 1,8 1,8 1,5 1,5 1,3 1,3 1,2 1,1 1,2 0,9 0,8 1,0 0,8 0,8 0,7 0,8 0,5 0,6 0,4 0,3 0,4 0,5 0,3 0,0 0,0

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Powiatowej Policji w Radzyniu Podlaskim

W świetle danych zaprezentowanych na powyższym wykresie, sołectwami w których następuje największa koncentracja przestępstw (w tym przestępstw kryminalnych) w stosunku do ich potencjału ludnościowego, są: Czemierniki I oraz Czemierniki II. Sytuacja ta dotyczy całego okresu odniesienia - wskaźnik obrazujący liczbę popełnianych przestępstw na 100 mieszkańców w ww. sołectwa przybiera wartość powyżej średniej dla gminy. Ponadto obszary te charakteryzują się także największym nagromadzeniem różnego rodzaju zjawisk powodujących konieczność interwencji Policji (w tym zdarzeń drogowych). Liczba interwencji przeprowadzonych w obszarze sołectwa Czemierniki I systematycznie rośnie: 2013 r. – 46, 2014 r. – 63 oraz 2015 r. -75. W obrębie sołectwa Czemierniki II – statystyki te kształtują się w następujący sposób: 2013 r. -7, 2014 r. -16, 2015 r. -16 r. Sporą liczbę interwencji odnotowano również w obrębie sołectwa Bełcząc – 2013 r. -28, 2014 r. -17, 2015 r. -24. Przy uwzględnieniu potencjału ludnościowego poszczególnych jednostek analitycznych, wskaźnik dotyczący liczby przeprowadzonych interwencji Policji na 100 mieszkańców, najbardziej odbiegał od średniej dla gminy w sołectwach Czemierniki I, Czemierniki II oraz Lichty.

21 Wskaźnik delimitacyjny - Liczba popełnionych przestępstw na 100 mieszkańców

50 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 18 Wskaźnik interwencji Policji22 w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 10,0 9,4 8,8 9,0 8,0 7,0 6,1 6,0 5,4 5,0 5,0 4,4 4,5 4,3 4,1 3,6 3,6 3,7 3,8 4,0 3,2 3,1 2,9 2,8 2,5 2,3 3,0 2,2 2,0 1,7 2,1 1,7 2,0 1,5 1,2 0,8 1,0 0,0

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Powiatowej Policji w Radzyniu Podlaskim

W okresie lat 2013-2015 znaczna część zdarzeń drogowych (wypadków oraz kolizji) miała miejsce w sołectwie Czemierniki I (2013 r.- 8, co stanowiło 57% wszystkich zdarzeń drogowych, 2014 r. – 11 – 50% 2015 r. – 7-44%). W pozostałych sołectwach zdarzały się one rzadziej. Na poniższym wykresie zaprezentowano wskaźnik obrazujący liczbę zdarzeń drogowych w stosunku do potencjału ludnościowego poszczególnych jednostek analitycznych. Główną przyczyną zdarzeń drogowych jest czynnik ludzki – niedostosowanie prędkości do warunków ruchu, nieprawidłowe manewry oraz prowadzenie pojazdów pod wpływem lub po spożyciu alkoholu.

22 Wskaźnik delimitacyjny - Liczba interwencji Policji na 100 mieszkańców

51 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Rysunek 5 Liczba zdarzeń drogowych przypadająca na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 1,0 0,9 0,9 0,9 0,8 0,7 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

2013 2014 2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Powiatowej Policji w Radzyniu Podlaskim

PODSUMOWANIE:

 Z przeprowadzonej analizy wynika, że sołectwem, w którym rokrocznie odnotowuje się największą liczbę niepożądanych społecznie zdarzeń wpływających na poziom bezpieczeństwa publicznego (przestępstw, przestępstw kryminalnych, zdarzeń drogowych) są Czemierniki I. Dodatkowo liczba przeprowadzanych na tym terenie interwencji Policji z roku na rok jest większa. Niewątpliwie na taki stan rzeczy przede wszystkim ma wpływ koncentracja dużej liczby mieszkańców gminy oraz rodzin wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym (59 rodzin korzysta z pomocy społecznej oferowanej przez GOPS z różnych tytułów, np. ubóstwa, bezrobocia, długotrwałej lub ciężkiej choroby). Występujące wśród wielu rodzin trudności ekonomiczne i związane z tym patologie społeczne są często przyczyną zachowań nieakceptowalnych społecznie oraz wpływających na poziom bezpieczeństwa publicznego.  Obszarem o szczególnej koncentracji kolizji i wypadków jest sołectwo Czemierniki I. Na przestrzeni badanego okresu to właśnie tam zanotowano największą liczbę zdarzeń drogowych.

52 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

2.2.4 JAKOŚĆ EDUKACJI

Kolejnym z obszarów poddanych analizie jest jakość edukacji prowadzonej na obszarze Gminy Czemierniki. Wpływ edukacji na pozostałe obszary społeczne jest wyraźnie zauważalny - poziom i jakość edukacji ma duży wpływ na takie zjawiska społeczne jak: odsetek bezrobocia czy odsetek osób korzystających z pomocy społecznej.

Zaspokojenie potrzeb w zakresie edukacji na terenie Gminy Czemierniki zaspokajają: Gminne Przedszkole Publiczne i Szkoła Podstawowa im. T. Kościuszki, składające się do września 2016 r. na Zespół Szkół oraz Gimnazjum im. hm. Michała Stefana Lisowskiego. Od tego czasu w gminie funkcjonuje jeden Zespół Szkół, w którym znajdują się ww. szkoły. Wszystkie placówki oświatowe znajdują się w miejscowości Czemierniki (sołectwo Czemierniki I). Mając na względzie powyższe, nie jest możliwe przeprowadzenie analizy w przedmiotowej sferze w oparciu o kryteria ilościowe (analizę wskaźników). W związku z tym poniżej zaprezentowano analizę jakościową obejmującą syntetyczną charakterystykę analizowanej sfery.

Gminne Przedszkole Publiczne w Czemiernikach (w roku szkolnym 2015/2016 do przedszkola uczęszczało łącznie 44 –ro dzieci w wieku 3-4 lata). Liczba dzieci w wieku 3-5 lat przypadająca na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego w ciągu ostatnich lat ulegała sporym wahaniom. W 2014 roku wynosiła ona 3,02 i była najmniej korzystna w porównaniu do lat ubiegłych. Średnia liczba dzieci w stosunku do liczby dostępnych miejsc wychowania przedszkolnego w gminie utrzymuje się na wyższym poziomie niż średnia powiatowa oraz wojewódzka.

53 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 19 Dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego 3,5

3 3,02 2,88 2,74 2,64 2,5 2,13 2 1,98 2,03 1,92 1,85 1,74 1,5 1,56 1,53 1,47 1,38 1,32 1

0,5

0 2010 2011 2012 2013 2014

Gmina Czemierniki powiat radzyński województwo lubelskie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych GUS

W 2014 roku współczynnik skolaryzacji brutto dla szkolnictwa podstawowego23 wyniósł 91,6% i spadł o 7,35 punktu procentowego w porównaniu z rokiem poprzednim. Na przełomie lat 2013-2014 współczynnik przyjmował wartość niższą niż średnia powiatowa. Odmiennie sytuacja kształtuje się w zakresie wskaźnika skolaryzacji brutto dla szkolnictwa gimnazjalnego24. Na przestrzeni ostatnich kilku lat wartość tego wskaźnika dla Gminy Czemierniki jest znacznie wyższa niż średnia powiatowa oraz wojewódzka. Jeżeli chodzi o współczynnik skolaryzacji netto25 to w gminie kształtuje się on znacznie lepiej niż w powiecie czy województwie.

23 stosunek wszystkich osób uczących się w szkołach podstawowych do osób w wieku 7-12 lat 24 stosunek wszystkich osób uczących się w szkołach gimnazjalnych do osób w wieku 13-15 lat 25 Współczynnik skolaryzacji netto dla szkolnictwa podstawowego – stosunek osób w wieku 7-12 lat uczących się w szkołach podstawowych do wszystkich osób w wieku 7-12 lal Współczynnik skolaryzacji netto dla szkolnictwa gimnazjalnego – stosunek osób w wieku 13-15 lat uczących się w szkołach gimnazjalnych do wszystkich osób w wieku 13-15 lal

54 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 20 Współczynniki skolaryzacji brutto i netto dla szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego w latach 2012-2014 Współczynnik skolaryzacji brutto - Współczynnik skolaryzacji brutto- szkolnictwo gimnazjalne szkolnictwo podstawowe 180 104 102,14 156,47 158,39 152,60 160 102 100,15 99,95 140 100 98,95 97,85 97,18 101,94 101,51 98 120 101,05 98,01 97,49 96,89 96 95,06 100 93,87 94 80 92 91,60 60 90 40 88 20 86 0 2012 2013 2014 2012 2013 2014

Gmina Czemierniki Gmina Czemierniki powiat radzyński powiat radzyński województwo lubelskie województwo lubelskie

Współczynnik skolaryzacji netto - Współczynnik skolraryzacji netto - szkolnictow podstawowe szkolnictwo gimnazjalne 102 101,07 115 100 109,41 110,56 96,85 110 98 96,82 97,07 103,25 96 94,59 94,16 94,23 105 94 93,14 100 95,98 95,98 95,74 92 90,91 92,87 95 93,93 93,52 90 90 88 86 85 84 80 2012 2013 2014 2012 2013 2014

Gmina Czemierniki Gmina Czemierniki powiat radzyński powiat radzyński województwo lubelskie województwo lubelskie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych GUS

Liczba dzieci ogółem uczęszczających do szkół na terenie gminy utrzymuje się w ostatnich latach na podobnym poziomie. Obserwuje się wyraźny spadek łącznej liczby uczniów gimnazjum (ich liczba w ostatnich trzech latach spadła o ponad 13%). Jest to trend charakterystyczny dla przeważającej większości jednostek samorządu terytorialnego, nie tylko w województwie lubelskim, ale w całym kraju. Wpływ na to ma przede wszystkim niekorzystne zjawisko niżu demograficznego. W placówkach oświatowych, w roku szkolnym 2015/2016, proces edukacyjno- wychowawczy realizowało 40 nauczycieli w klasach szkół podstawowych i 30 w gimnazjach.

55 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Tabela 2 Liczba uczniów w szkołach na terenie Gminy Czemierniki

Liczba uczniów w roku szkolnym Nazwa szkoły 2013/14 2014/15 2015/16

Szkoła Podstawowa w Czemiernikach 285 266 286

Liczba uczniów ze średnią 4,5 i powyżej 43 45 58

Liczba uczniów ze średnią 3-4,5 77 68 74

Liczba uczniów ze średnią poniżej 3 21 22 20

Liczba uczniów z opiniami PPP o 46 43 48 potrzebie dostosowania wymagań edukacyjnych Liczba uczniów u których zauważone są problemy z emocjami, agresją, 25 18 19 w tym korzystających z pomocy psychologa/pedagoga

Gimnazjum Publiczne w Czemiernikach 155 144 134 (bez oddziałów OHP)

Liczba uczniów ze średnią 4,5 i powyżej 17 19 22

Liczba uczniów ze średnią 3-4,5 67 68 55

Liczba uczniów ze średnią poniżej 3 71 57 57

Liczba uczniów z opiniami PPP o 26 30 28 potrzebie dostosowania wymagań edukacyjnych Liczba uczniów u których zauważone są problemy z emocjami, agresją, 29 22 23 w tym korzystających z pomocy psychologa/pedagoga

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Czemierniki

Wyznacznikiem kondycji edukacji na poziomie gminy, obok współczynnika skolaryzacji, liczby szkół i uczniów do nich uczęszczających, są również wyniki osiągane przez uczniów. Zgodnie z danymi zaprezentowanymi w powyższej tabeli w ostatnich latach na terenie gminy zwiększył się odsetek uczniów osiągających najwyższe wyniki (szkoła podstawowa – wzrost o niemal 35% w stosunku do roku szkolnego 2013/2014; gimnazjum – wzrost o niemal 30% w tożsamym czasie). Jednocześnie, w gimnazjum znacząco zmniejszył się odsetek uczniów o najniższych wynikach (spadek o niemal 20%). Tym niemniej liczba uczniów osiągających bardzo niskie wyniki w nauce w gimnazjum nadal jest bardzo duża. W 2015/16 roku stanowili oni ponad 42% ogółu uczniów uczęszczających do tej placówki. Liczba uczniów

56 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI zdiagnozowanych przez Poradnię Pedagogiczno-Psychologiczną z zaleceniem dostosowania wymagań edukacyjnych, w ostatnich latach utrzymuje się na podobnym poziomie. W przypadku szkoły podstawowej uczniowie ci stanowią ok. 17% ogółu uczniów, zaś w gimnazjum ok. 21% uczniów. Obserwowalny jest spadek liczby uczniów, u których zauważono problemy z emocjami, agresją, w tym korzystających z pomocy psychologa/pedagoga w obu typach szkół. Niezaprzeczalnie spadek ten jest wynikiem prawidłowo udzielanej uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej i stosowanej skutecznej wczesnej interwencji.

Baza sportowa szkół jest nieźle doposażona, ale i w tym zakresie istnieją potrzeby. Do dyspozycji uczniów pozostaje hala sportowa o wymiarach 36x12 m oraz boiska sportowe dofinansowane ze środków programu „Moje boisko-Orlik 2012”. Nieopodal szkół znajduje się trawiaste, duże boisko do piłki nożnej, jednakże jego stan nie jest zadowalający. Z boiska korzystają zarówno dzieci, jak i młodzież uczęszczająca do Zespołu Szkół oraz członkowie LKS „Orzeł” Czemierniki. Odbywają się również na nim różnego rodzaju wydarzenia gminne, takie jak np. Piknik Rodzinny czy Dożynki Gminne. Nie jest ono pełnowymiarowe, brak jest trybun, odpowiedniego ogrodzenia. Dodatkowo, istniejące oświetlenie nie jest wystarczające. Stanowi to problem nie tylko w trakcie wydarzeń sportowych czy odbywających się na nim zajęć, lecz również podczas organizowanych uroczystości gminnych. Obniża to poziom bezpieczeństwa osób uczestniczących w różnego rodzaju wydarzeniach.

W szkołach zauważalne są również braki w zakresie bazy adekwatnej do standardów nowoczesnego procesu edukacyjnego. Brakuje nowoczesnych pracowni tematycznych oraz ICT gwarantujących dostęp do dobrej jakości kształcenia, w szczególności w zakresie rozwoju kompetencji kluczowych na rynku pracy (matematyka, informatyka, języki obce) oraz właściwych postaw takich jak: kreatywność, innowacyjność, przedsiębiorczość, praca zespołowa. Ponadto niewystarczające są warunki do nauczania eksperymentalnego oraz indywidualizacji pracy z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Istnieją potrzeby w zakresie organizacji dodatkowych zajęć pozalekcyjnych przyczyniających się zarówno do wyrównania braków edukacyjnych wśród uczniów najsłabszych, jak i rozwijających zainteresowania uczniów utalentowanych. Niezwykle istotne w tym zakresie jest promowanie ideologii Life Long Learning – samodzielnego i systematycznego podnoszenia umiejętności oraz kwalifikacji przez całe życie.

57 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

O jakości edukacji oferowanej na danym obszarze świadczą przede wszystkim wyniki uzyskiwane przez uczniów w testach zewnętrznych na danym szczeblu edukacji (sprawdzian po VI klasie oraz egzamin gimnazjalny). Dla uczniów Szkoły Podstawowej im. T. Kościuszki w Czemiernikach średni wynik sprawdzianu po VI klasie w roku szkolnym 2015/2016 kształtował się na poziomie 61%, w tym z j. polskiego – 68%, matematyki – 53% oraz j. angielskiego – 63%. Rok wcześniej uczniowie uzyskali lepsze wyniki w nauce: średni wynik ogółem kształtował się na poziomie 62,8% (j. polski – 70,1%, matematyka – 55%, j. angielski – 71,6%). W analizowanym okresie uczniowie szkoły podstawowej osiągali porównywalne wyniki do średniej powiatowej: w roku szkolnym 2015/2016 średni wynik ogółem z j. polskiego oraz matematyki dla powiatu radzyńskiego kształtował się na poziomie 60%, natomiast w roku 2014/2015 wynosił on 66%. W zakresie języka obcego w 2015/2016 roku średnia wyników uczniów dla powiatu wyniosła 61%, a w roku szkolnym 2014/2015 - 74%. W obu przypadkach wyniki te były zbliżone do średniej procentowej dla całego województwa lubelskiego. Na sprawdzianie we wszystkich zakresach tematycznych dziewczynki zdobywały większą liczbę punktów niż chłopcy.26

W roku szkolnym 2015/2016 wyniki egzaminu gimnazjalnego w Gminie Czemierniki były niższe od średniej dla województwa i powiatu we wszystkich zakresach przedmiotowych. Uczniowie lepiej poradzili sobie z przedmiotami humanistycznym niż ścisłymi. Podobna sytuacja miała miejsce we wcześniejszym roku szkolnym.

26 Opracowane na podstawie danych Centralnej Komisji Egzaminacyjnej w Krakowie

58 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 21 Porównanie wyników egzaminu gimnazjalnego w 2016 roku

80% 70% 67% 70% 63% 56% 61% 52% 58,50% 60% 55% 49% 50% 51% 54% 47% 43% 50% 45% 44,80% 39% 40% 37% 40% 32% 34% 32% 30% 23% 20% 15%

10%

0%

Średni % zdobytych punktów - Gmina Czemierniki Średni % zdobytych punktów - powiat radzyński Średni % zdobytych punktów - województwo lubelskie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CKE w Krakowie

Ponieważ same wyniki egzaminów gimnazjalnych nie zawsze obiektywnie potwierdzają jakość i efektywność kształcenia w danej szkole, ważna jest również informacja o tym jaki jest rzeczywisty wkład szkoły w edukację uczniów. Odpowiedzią na to jest obecnie powszechnie znany i wykorzystywany wskaźnik „Edukacyjnej Wartości Dodanej” (EWD), dający pełniejszy obraz jakości kształcenia. W ramach tego narzędzia pozycja szkoły pokazywana jest na układzie współrzędnych, gdzie oś pozioma wskazuje średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego uczniów danej szkoły, natomiast oś pionowa to trzyletnia edukacyjna wartość dodana. W zależności od miejsca, które zajmuje szkoła w tak skonstruowanym układzie współrzędnych interpretowana jest jakość kształcenia. Zgodnie z danymi Instytutu Badań Edukacyjnych wskaźnik EWD, uwzględniający okres na przestrzeni lat 2013-2015, plasuje Gimnazjum im. hm. Michała Stefana Lisowskiego w Czemiernikach w zakresie części humanistycznej oraz matematyczno-przyrodniczej w ćwiartce III, czyli wśród szkół wymagających pomocy (do przedmiotowej grupy zaliczane są gimnazja o niskich wynikach nauczania i niskiej efektywności nauczania). Należy jednak podkreślić, że zarówno w przypadku części humanistycznej, jak i matematyczno-przyrodniczej szkoła mieści się w obszarze 90% szkół w kraju. Można

59 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI zatem uznać, że analizowana szkoła prezentuje się nieco poniżej przeciętnej, w porównaniu do większości wyników w kraju.

Wśród problemów analizowanej sfery zgłoszonych przez Grona Pedagogiczne wszystkich szkół znalazły się:

- utrzymująca się na zbliżonym poziomie od lat spora liczba uczniów z różnego rodzaju dysfunkcjami, co rodzi potrzebę indywidualizacji pracy z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych poprzez organizację zajęć specjalistycznych (logopedycznych, terapeutycznych, wyrównujących i redukujących braki edukacyjne wśród najsłabszych uczniów będących wynikiem różnego rodzaju zaburzeń czy niedostosowania społecznego oraz dysfunkcji emocjonalno- społecznych);

- spora liczba dzieci z problemami emocjonalnymi, co rodzi potrzebę otoczenia ich specjalistyczną opieką psychologiczno-pedagogiczną;

- gorsze wyniki nauczania w zakresie języków obcych i matematyki niż w zakresie przedmiotów humanistycznych o czym świadczą zarówno oceny otrzymywane przez uczniów, jaki i wyniki sprawdzianu po VI klasie oraz egzaminu gimnazjalnego – w związku z tym istnieje potrzeba organizacji dodatkowych zajęć rozwijających kompetencje kluczowe na rynku pracy (matematyka, języki obce, ICT);

- spora liczba uczniów pochodząca z rodzin zagrożonych bądź wykluczonych społecznie, o niskim statusie materialnym o czym świadczy poziom korzystania z różnych form pomocy społecznej (np. dożywianie) - stanowi to poważną barierę edukacyjną, niekorzystnie wpływa na postawy uczniów i powoduje brak społecznych wzorców; niekorzystną sytuację uczniów w tym zakresie potęgują brak motywacji do pogłębiania nauki i przeświadczenie o braku korzyści z niej płynących w przyszłości;

- niewystarczająca baza edukacyjna - zły stan techniczny budynku oraz niewystarczająca liczba miejsc w zakresie nauczania przedszkolnego, braki w sprzęcie ICT oraz wyposażeniu pracowni tematycznych,

- problemem jest nie tylko brak wystarczająco doposażonej bazy, lecz również niewystarczający poziom kompetencji nauczycieli w zakresie wykorzystywania narzędzi TIK w nauczaniu przedmiotowym oraz pedagogiki specjalnej, przy dużych potrzebach szkół.

60 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

PODSUMOWANIE:

 Przeprowadzona analiza wykazała, iż sferze edukacji istnieją liczne potrzeby. Podstawowym problemem jest stan infrastruktury szkolnej – zły stan techniczny budynków oświatowych, braki w wyposażeniu placówek oraz infrastrukturze sportowej.  Z roku na rok wzrasta również liczba uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, dla których niezbędna jest organizacja dodatkowych zajęć oraz których należy objąć specjalistyczną opieką psychologiczno-pedagogiczną.  Duża liczba uczniów gimnazjum osiąga bardzo niskie wyniki w nauce. Szczególnie problematyczny wśród tej grupy uczniów jest brak motywacji do nauki i przeświadczenia o jej niezbędności.  Uzyskiwane przez uczniów niskie wyniki z matematyki sugerują w konsekwencji niski poziom myślenia analitycznego i logicznego, będącego podstawą skutecznego nabywania wiedzy. Dość negatywna ogólna postawa uczniów do matematyki, wynikająca z konkretnych wymagań programowych, stanowi istotny problem, który powinien zostać jak najszybciej rozwiązany. Konieczne jest podjęcie wszelkich działań celem zmotywowania uczniów do edukacji matematycznej, zwłaszcza tych, którzy kończą etap szkoły podstawowej, aby z pozytywną postawą do przedmiotów ścisłych, kontynuowali swą dalszą edukację.  Niezbędne jest lepsze powiązanie oferty edukacyjnej z potrzebami rynku pracy poprzez wzrost kompetencji kluczowych uczniów z przedmiotów matematyczno- przyrodniczych i języka angielskiego.  W szkołach obserwowany jest znaczny odsetek uczniów z trudnościami w funkcjonowaniu emocjonalno-społecznym, którzy wymagają wzmożonej uwagi nauczycieli oraz właściwej opieki psychologiczno-pedagogicznej.  Niski poziom wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych w szkole może wynikać z małych doświadczeń we wdrażaniu TIK w nauczaniu, a także problemów w zapewnieniu przez szkołę odpowiedniego sprzętu i dostępu do Internetu.

61 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

2.2.5 AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA

Aktywność społeczności lokalnej to istotny czynnik mogący mieć wpływ na zmiany zachodzące w jej otoczeniu. Badania przedmiotowej sfery dokonano analizując poziom zaangażowania mieszkańców w sprawy publiczne, ich aktywności w zakresie organizowania się w grupy działające w społeczności lokalnej oraz korzystania z oferty udostępnionej przez instytucje kultury. Podstawowym wskaźnikiem zaangażowania obywatelskiego, które mierzy stopień świadomości demokratycznej obywateli, ich uczestnictwo w rządzeniu, ocenę wpływu obywateli na procesy decyzyjne w państwie, w regionie, czy w środowisku lokalnym, jest frekwencja wyborcza. Jej analiza na poziomie poszczególnych komisji wyborczych, pozwala zobrazować, w jakich obszarach może występować problem niskiej aktywności mieszkańców. Na czas wyborów Prezydenta RP (II tura wyborów odbyła się 24 maja 2015 r.) oraz wyborów do Sejmu i Senatu (odbyły się 25 października 2015 r.) na terenie Gminy Czemierniki utworzono 5 obwodów wyborczych.

Tabela 3 Numery i granice obwodów głosowania oraz siedziby Obwodowych Komisji Wyborczych w Gminie Czemierniki Numer obwodu Granice obwodu Siedziba Obwodowej Komisji Wyborczej głosowania Remiza Ochotniczej Straży Pożarnej w Sołectwo Czemierniki Czemiernikach 1 Sołectwo Czemierniki II Czemierniki, ul. Zamkowa 11, Sołectwo Skoki 21-306 Czemierniki Remiza Ochotniczej Straży Pożarnej w Bełczącu 2 Sołectwo Bełcząc Bełcząc 187, 21-306 Czemierniki Świetlica wiejska w Niewęgłoszu Sołectwo Lichty 3 Niewęgłosz 44 Sołectwo Niewęgłosz 21-306 Czemierniki Dom spotkań w Stoczku 4 Sołectwo Stoczek Stoczek 133, 21-306 Czemierniki Świetlica wiejska w Wygnanowie Sołectwo Stójka 5 Wygnanów 92, Sołectwo Wygnanów 21-306 Czemierniki Źródło: Dane Urzędu Gminy w Czemiernikach

Frekwencja wyborcza w Gminie Czemierniki podczas wyborów prezydenckich wyniosła 57,17%. W porównaniu do innych gmin powiatu radzyńskiego oraz frekwencji dla całego powiatu (53,94%) mieszkańcy gminy wykazali się największą aktywnością.

62 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Taka sama sytuacja dotyczyła także wyborów parlamentarnych – frekwencja w gminie wyniosła 18,31%, natomiast w powiecie17,14%. Wyższą aktywnością w tych wyborach w skali powiatu odznaczyli się jedynie mieszkańcy Gminy Ulan-Majorat (20,43%). W poniższej tabeli zaprezentowano frekwencję wyborczą w poszczególnych obwodach wyborczych.

Tabela 4 Frekwencja wyborcza w wyborach parlamentarnych i prezydenckich w 2015 r. Obwodowa Komisja WYBORY Wyborcza Prezydenckie 2015 Parlamentarne 2015 1 57,76 % 17,68% 2 57,24 % 17,79% 3 59,90 % 15,46% 4 61,33 % 29,03% 5 50,86 % 16,64% Średnia dla Gminy 57,17% 18,31% Czemierniki Źródło: Dane Państwowej Komisji Wyborczej

Największą frekwencją w wyborach prezydenckich w 2015 roku (II tura) na tle gminy odznacza się obszar sołectwa Stoczek, gdzie frekwencja wyniosła 61,33%. Nieco gorzej (59,90%) wypadli mieszkańcy sołectw Lichty i Niewęgłosz. Najniższa frekwencja podczas wyborów prezydenckich w 2015 r. odnotowana została w obwodowej komisji wyborczej na obszarze sołectw Stójka, Wygnanów (50,86%), gdzie była niższa o 6 i 31 pp. procentowych od frekwencji w regionie. Należy jednak wziąć pod uwagę iż frekwencja w wyborach Prezydenta RP zawsze jest dużo wyższa od innych wyborów powszechnych. Jest to tendencja stała w całym kraju, ze względu na specyfikę wyborów głowy państwa (spersonalizowany wybór). W celu potwierdzenia ewentualnych trendów przywołano także wyniki wyborów parlamentarnych, które miały miejsce również w 2015r. Analiza rozkładu przestrzennego frekwencji w poszczególnych komisjach obwodowych wskazała jako obszar gminy z największą frekwencją ponownie obwodową komisje wyborczą nr 4 obejmującą swoim zasięgiem sołectwo Stoczek. Najmniejszą aktywnością w tych wyborach wykazali się natomiast mieszkańcy sołectw Lichty i Niewęgłosz (15,46%). Następnie najmniejszą aktywnością wykazali się mieszkańcy Stójki i Wyganowa (16,64%). Jedynie w obwodowej komisji wyborczej nr 5 (obejmującej swoim zasięgiem sołectwa Stójka oraz Wygnanów) w ramach zarówno pierwszych, jak i drugich z ww. wyborów osiągnięto frekwencję poniżej średniej dla gminy.

63 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Kolejnym z mierników poziomu aktywności społeczeństwa jest liczba organizacji społecznych funkcjonujących na obszarze gminy. W roku 2015 funkcjonowało łącznie 14 podmiotów z sektora organizacji pozarządowych, stowarzyszeń i innych organizacji społecznych, które realizują swoje działania na terenie Gminy Czemierniki oraz w aktywny sposób współpracują z samorządem lokalnym. Na przestrzeni analizowanego okresu (2013-2015) liczba organizacji społecznych funkcjonujących na obszarze Gminy Czemierniki nie uległa zmianie; w związku z tym przeglądu niniejszego wskaźnika dokonano jedynie dla roku 2015. Największa ilość tego rodzaju organizacji posiada swoją siedzibę i prowadzi działalność w sołectwie Czemierniki I – 7 organizacji społecznych (Koło Gospodyń Wiejskich, Czemiernickie Towarzystwo Regionalne, Stowarzyszenie Rozwoju Gminy Czemierniki Natura 2000, klub sportowy „Orzeł”, Koło Wędkarskie „Karaś”, Młodzieżowa Orkiestra Dęta, Koło Emerytów i Rencistów), 2 organizacje funkcjonują w Bełczącu (KGW Bełcząc, Stowarzyszenie Rozwoju i Promocji Wsi Bełcząc) a po 1 w Lichtach, Niewęgłoszu, Skokach, Stoczku i Wygnanowie (KGW). W 2 na 9 jednostek nie działa żadna organizacja społeczna.

Wykres 22 Wskaźnik aktywności organizacji społecznych27 w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015

0,60 0,55

0,50

0,40 0,31 0,28 0,30 0,25 0,22 0,21 0,18 0,20

0,10 0,00 0,00 0,00

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

27 Liczba organizacji społecznych na 100 mieszkańców

64 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Jako następny ze wskaźników przyjęto poziom aktywność mieszkańców w dziedzinie kultury. Na obszarze Gminy Czemierniki funkcję głównego ośrodka kultury pełni Gminna Biblioteka Publiczna w Czemiernikach (nie ma Gminnego Ośrodka Kultury). W Zespole Szkół oraz Publicznym Gimnazjum znajdują się także 2 biblioteki szkolne. Gminna Biblioteka Publiczna w Czemiernikach jest nie tylko placówką gromadzącą, opracowującą i udostępniającą księgozbiór, ale również instytucją o uniwersalnym charakterze. Zaspokaja potrzeby użytkowników w bardzo szerokim zakresie : usług edukacyjnych, informacyjnych ,realizuje różne formy pracy kulturalno – oświatowej. W związku z powyższym analizy, w zakresie aktywności kulturalnej, dokonano przy wykorzystaniu wskaźnika obrazującego liczbę mieszkańców korzystających aktywnie z oferty kulturalnej Gminnej Biblioteki Publicznej w Czemiernikach przypadającą na 100 mieszkańców. W celu zachowania ciągłości oraz jednolitości prezentowania w całym podrozdziale danych, przedmiotowy wskaźnik pokazano również w ujęciu jednorocznym – 2015 rok. Zgodnie z danymi Gminnej Biblioteki Publicznej w Czemiernikach łączna liczba osób korzystających z oferty instytucji kultury (obejmującej podstawową działalność biblioteki oraz pracownię komputerową i „Klubik malucha”) wynosiła 1 441, co stanowiło 32% wszystkich mieszkańców gminy. Wśród sołectw o największej liczbie aktywnych w tym zakresie mieszkańców należy wymienić: Czemierniki I (389 osób), Stoczek (243 osoby) oraz Bełcząc (231). Natomiast sołectwami o najmniejszej liczbie czynnych użytkowników biblioteki jest Stójka (35) i Czemierniki II (38). Jak wskazują pracownicy GBP w Czemiernikach, przeważającą część osób korzystających z oferty instytucji kultury to dzieci i młodzież. Następni w kolejności są seniorzy, którym w razie potrzeby dostarczane są książki do domu przez pracowników biblioteki. Znacznie mniejszą aktywnością odznaczają się osoby w wieku produkcyjnym.

65 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 23 Wskaźnik aktywności kulturalnej mieszkańców28 w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015

Wygnanów 26,73

Stójka 14,17

Stoczek 50,94

Skoki 50,70

Niewęgłosz 27,39

Lichty 16,93

Czemierniki II 20,32

Czemierniki I 30,75

Bełcząc 29,39

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Gminnej Biblioteki Publicznej w Czemiernikach

PODSUMOWANIE:

 Analizując dane dotyczące frekwencji wyborczych należy stwierdzić, że mieszkańcy Gminy Czemierniki charakteryzują się nieco większym zaangażowaniem obywatelskim, niż mieszkańcy gmin sąsiednich oraz całego powiatu radzyńskiego. Najlepiej w tym zakresie wypadają mieszkańcy sołectwa Stoczek. Są oni również najbardziej aktywni w zakresie korzystania z oferty kulturalnej udostępnianej przez Gminną Bibliotekę Publiczną. Z pewnością na taki stan rzeczy wpływa również fakt, że jest to jednostka analityczna o jednym z największych w skali gminy (obok Czemiernik I) odsetku ludności w wieku przedprodukcyjnym -19,12%.  W zakresie funkcjonowania organizacji zrzeszających lokalną społeczność najkorzystniej sytuacja wygląda w sołectwie Czemierniki I oraz Bełcząc.  Natomiast jeśli chodzi o wskaźnik aktywności kulturalnej, to w zakresie tym najlepiej wypadają mieszkańcy Skoków oraz Stoczka. Mniej aktywni są natomiast

28 Liczba osób korzystających aktywnie z oferty kulturalnej Gminnej Biblioteki Publicznej na 100 mieszkańców

66 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

mieszkańcy Czemiernik I oraz Bełcząca. Najmniejszą działalnością w tym zakresie odznaczają się natomiast mieszkańcy Stójki oraz Licht.

2.3 SFERA ŚRODOWISKOWA

Kolejnym z obszarów wymagających, zgodnie z ustawą29, oceny w zakresie występowania zjawisk kryzysowych są kwestie związane z jakością środowiska na obszarze Gminy Czemierniki. Gmina Czemierniki w całości położona jest w dorzeczu Tyśmienicy - rzeki III rzędu uchodzącej do Wieprza w rejonie Kocka. Tyśmienica opływa szerokim łukiem gminę od wschodu, zachodu i północy, największym prawobocznym dopływem jest Stara Piwonia, której ujściowy odcinek na dystansie 2 km stanowi granicę gminy. Już poza granicami uchodzą do Tyśmienicy dwa inne jej prawoboczne dopływy: Białka - na południowy zachód od miejscowości Lichty oraz Bystrzyca Północna, której ujście znajduje się na wysokości miejscowości Bełcząc. Lewoboczne dopływy Tyśmienicy to bezimienne strugi. Tyśmienica reprezentuje typ średniej rzeki przepływającej przez obszary będące pod wpływem procesów torfotwórczych. Białka reprezentuje typ rzeki nizinnej piaszczysto gliniastej, natomiast pozostałe cieki - typ potoku nizinnego piaszczystego. Dla Tyśmienicy charakterystyczna jest duża nieregularność odpływu. Możliwości retencyjne zlewni są bardzo małe (o wiele mniejsze od zlewni rzek wyżynnych). Szczególnie jest to widoczne w czasie wzmożonych opadów lub podczas topnienia śniegów, kiedy rzeka występuje z brzegów, rozlewając się szeroko w dolinie i zalewając znaczny areał użytków rolnych. Ten niski wskaźnik retencyjności wynika głównie z nieprzepuszczalnego płytkiego podłoża w dolinach oraz bardzo małych spadków. W okresie suchych lat niektóre strugi wysychają. Rzeki gminy posiadają reżim niwalny (śnieżny), silnie wykształcony. W kilku rejonach Gminy Czemierniki woda stagnuje na powierzchni. Są to albo torfianki, szczególnie liczne w dolinie Tyśmienicy w rejonie Bełcząca, albo tzw. zbiorniki astatyczne, dość małe i płytkie, cechujące się dużymi zmianami poziomu wody. Spotykane są najczęściej

29 Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (Dz.U. 2015 poz.1777 z poźn. zm.)

67 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI w izolowanych zagłębieniach bezodpływowych typu ewapotranspiracyjnego. Największe z nich występują w Czemiernikach i Brzezinach.3031

W zakresie terenów zagrożonych na obszarze gminy powodzią występują obszary dolin, które w „Studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego” oznaczono jako: obszary szczególnego zagrożenia powodzią oraz potencjalne tereny zalewowe. Obejmują one niemal cały teren ostoi ptasiej „Dolina Tyśmienicy”. Na terytorium Gminy Czemierniki nie występują tereny obwałowane. Generalnie doliny mają małe możliwości retencyjne. Na pozostałych ciekach w obszarze gminy ich doliny powinny zapewniać przepływ okresowych wezbrań wód (np. roztopowych). Studium ocenia, że w obszarze tym mogą wystąpić lokalne zagrożenia powodziowe związane z podtopieniami. 32 Na poniższej mapie czerwoną linią oznaczono tereny, które zgodnie z w wyżej wymienionym dokumentem planistycznym stanowią miejsca zagrożone bądź potencjalnie zagrożone powodzią.

Mapa 3 Obszary szczególnego zagrożenia powodzią oraz potencjalne tereny zalewowe na terenie Gminy Czemierniki

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Czemierniki”

30 31 „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Czemierniki”, Lublin 2013 r. 32 „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Czemierniki”, Lublin 2013 r.

68 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Zgodnie z danymi udostępnionymi na portalu Informatycznego Sytemu Osłony Kraju, teren Gminy Czemierniki znalazł się zarówno wśród obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, jak i obszarów na których wystąpienie powodzi jest prawdopodobne w województwie lubelskim.33

Na obszarze Gminy Czemierniki znajduje się ostoja ptasia o nazwie „Dolina Tyśmienicy” (PLB06004) obejmująca dolinę rzeki na odcinku od miejscowości Ostrów Lubelski, do miejsca w którym Tyśmienica łączy się ze starym korytarzem Wieprza o nazwie Wieprzysko. Łączna powierzchnia ostoi wynosi 7363, 66 ha: na terenie gminy zajmuje obszar 2107, 7 ha. Dolina Tyśmienicy posiada również przyznany jej wcześniej status ostoi ptasiej o znaczeniu europejskim (IBA) (Gromadzki i in.1994), a także status ostoi ochrony przyrody o takim samym znaczeniu (CORINE). Walory przyrodnicze doliny Tyśmienicy zostały dostrzeżone i docenione również w tzw. Krajowej Sieci Ekologicznej (ECONET- PL), będącej częścią Europejskiej Sieci Ekologicznej (EECONET). W sieci ECONET- PL środkowy i dolny odcinek doliny zaliczono do biocentrum Poleskiego Obszaru Węzłowego o kodzie 27 M. Obszar ten już na terenie gm. Kock styka się z korytarzem ekologicznym doliny Wieprza, któremu w sieci tej przypisano rangę krajową i kod 47 k (Liro 1998).

W gminie znajduje się 1 użytek ekologiczny o nazwie „Tarkawka”. Jest to torfowisko niskie o takiej samej nazwie, stanowiące teren dawnych stawów rybnych i dzikiej łąki o powierzchni 19,54 ha. Położone jest w oddziale 17a, b i f w leśnictwie Bełcząc.

Na terenach tych dominują gleby wykształcone z piasków słabo gliniastych i gliniastych na przepuszczalnych piaskach luźnych, rzadziej glinach. Przeważają tutaj gleby średnie i słabe. Sytuuje to gminę w grupie gmin o słabszych warunkach agroekologicznych. Wyraźną przewagę powierzchniową nad glebami brunatnymi właściwymi (stosunkowo najczęściej występującymi w południowej części gminy) i brunatnymi wyługowanymi (w zasadzie występują tylko na gruntach miejscowości Niewęgłosz) posiadają gleby bielicowe i pseudobielicowe. Są one rozpowszechnione w obszarze całej pozadolinnej (wysoczyznowej) części gminy. Są użytkowane ornie, bądź znajdują się pod lasami. W dolinach żłobiących wysoczyznę polodowcową wykształciły się czarne ziemie właściwe, rzadziej - czarne ziemie zdegradowane i gleby szare. Są to gleby lekkie, nadmiernie uwilgotnione. Największe areały zajmują na

33 http://www.kzgw.gov.pl/pl/Wstepna-ocena-ryzyka-powodziowego.html

69 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI gruntach miejscowości Czemierniki i Skoki. Dolinę Tyśmienicy wypełniają gleby torfowe i torfowo - murszowe wykształcone z torfów niskich. Najlepsze gleby koncentrują się w północnej części gminy (Podlas – położony w granicach sołectwa Niewęgłosz), a miejscami występują również w części centralnej. Gleby średnie tworzą kilkanaście izolowanych konturów w części wysoczyznowej gminy, ale są spotykane wszędzie, choć najczęściej na terenach przyleśnych.

W zakresie jakości powietrza oraz emitowanych do niego zanieczyszczeń nie ma możliwości dokładnego oszacowania danych dla poszczególnych jednostek analitycznych m.in. ze względu na brak punktów monitoringowych jakości powietrza. W związku z tym analiza niniejszego obszaru została oparta o dane udostępnione przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie i zawarte w „Ocenie jakości powietrza w województwie lubelskim za 2015 rok” oraz badania i analizy przeprowadzone w ramach opracowania „Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Czemierniki na lata 2015-2023”.

Jak wynika z danych WIOŚ w Lublinie, zarówno Aglomerację Lubelską, jak i strefę lubelską zaliczono (kryterium ochrony zdrowia) do klasy C ze względu na przekroczenia 24-godzinnych stężeń pyłu PM10, średniorocznych stężeń PM2,5 i benzo/a/pirenu w pyle PM10. Główną przyczyną wysokich stężeń tego rodzaju zanieczyszczeń jest emisja z procesów grzewczych opartych na węglu, w tym tzw. niska emisja z indywidualnego ogrzewania budynków. Drugą przyczyną są niekorzystne warunki klimatyczne, rozumiane jako wystąpienie szczególnie niekorzystnej sytuacji meteorologicznej z punktu widzenia zanieczyszczenia powietrza. Dodatkowymi przyczynami są emisja z zakładów przemysłowych, ciepłowni oraz emisja komunikacyjna. W strefie lubelskiej istotny udział ma emisja z rolnictwa (uprawy).

Na obszarze Gminy Czemierniki nie zanotowano przekroczeń dopuszczalnego poziomu 24-godz. pyłu PM10. Najbliżej zlokalizowanym w stosunku do terenu Gminy Czemierniki obszarem, gdzie w 2015 roku zanotowano przekroczenia stężeń analizowanego rodzaju zanieczyszczeń, jest miasto Radzyń Podlaski oddalone zaledwie o około 7 km od granic gminy. W mieście tym odnotowano również przekroczenia średniorocznych stężeń pyłu PM2,5. W Gminie Czemierniki nie odnotowano przekroczenia tych zanieczyszczeń. Najbliżej zlokalizowanymi wobec gminy ośrodkami tego rodzaju zanieczyszczeń są miasta Biała Podlaska (oddalone

70 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

o około 70 km) oraz Łuków (oddalone o około 40 km). Znacznie gorzej sytuacja wygląda w zakresie benzo/a/pirenu w pyle zawieszonym PM10. Przekroczenia tego rodzaju związków chemicznych zanotowano w dużej ilości miejsc na obszarze województwa lubelskiego, w tym na obszarze Gminy Czemierniki. Jak wskazuje poniższa mapa koncentracja emisji zanieczyszczeń występuje w centralnej części gminy obejmującej sołectwo Czemierniki I, Czemierniki II i Wygnanów. Sytuacja taka spowodowana jest większą niż w pozostałym zakresie koncentracją źródeł emisji – głównie indywidualnych palenisk. W sezonie zimowym problem niskiej emisji koncentruje się w przeważającej mierze w obrębie miejscowości Czemierniki w związku z nagromadzeniem zabudowy jednorodzinnej z indywidualnym ogrzewaniem domów. Zgodnie z informacją uzyskaną z WIOŚ w Lublinie niewielkie przekroczenie benzo/a/pirenu w pyle zawieszonym PM10 zidentyfikowano również w Stójce.

Mapa 4 Obszary przekroczeń benzo/a/pirenu w województwie lubelskim w 2015 r.

Źródło: „Ocena jakości powietrza w województwie lubelskim za 2015 rok”

71 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Mapa 5 Przekroczenie benzo/a/pirenu – sołectwa: Czemierniki I, Czemierniki II i Wygnanów

Źródło: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie

72 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Mapa 6 Przekroczenie benzo/a/pirenu – sołectwo Stójka

Źródło: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie

Mieszkańcy Gminy Czemierniki nie mają dostępu do sieci gazowej. Na jej obszarze nie funkcjonują scentralizowane systemy ogrzewania. Zaopatrzenie w ciepło obiektów mieszkalnych odbywa się w sposób indywidualny poprzez lokalne źródła ciepła, zasilające poszczególne obiekty. Struktura luźnej zabudowy mieszkaniowej nie daje podstaw ekonomicznych do wybudowania scentralizowanego źródła zasilania. W większości źródła indywidualne są źródłami o bardzo niskiej sprawności, praktycznie nieposiadające urządzeń ochrony powietrza, oparte na wysokoemisyjnych paliwach stałych. Wielkość emisji z tych źródeł wykazuje dużą zmienność sezonową, związaną z okresem grzewczym. W gminie działają również kotłownie budynków użyteczności publicznej, podmiotów handlowych i usługowych wytwarzających ciepło na potrzeby własne. Struktura zużycia nośników energii cieplnej na terenie gminy uwarunkowana jest głównie względami finansowanymi oraz dostępnością danego nośnika. Najczęściej stosowanymi

73 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

nośnikami energii cieplnej są: drewno oraz węgiel kamienny. Pozostałe nośniki ciepła, takie jak: biomasa i ekogroszek wykorzystywane są na terenie gminy w nieznacznym stopniu. W głównej mierze są one wykorzystywane przez instytucje oraz podmioty prowadzące działalność na obszarze gminy. Indywidualne gospodarstwa domowe oraz lokalne kotłownie są głównie źródłem zanieczyszczeń pochodzących z niskiej emisji. Największa odpowiedzialność za ten stan spoczywa jednak na domach jednorodzinnych. Emitowany z ich kominów dym zawiera niezwykle szkodliwe dla naszego zdrowia substancje. Na obszarze Gminy Czemierniki największa emisja zanieczyszczeń do powietrza, związanych głównie ze zużyciem energii cieplnej dla celów komunalno-bytowych w zabudowie mieszkaniowej występuje w miejscowościach o największej liczbie gospodarstw domowych, tj. Czemiernikach, Bełczącu oraz Wygnanowie. Na poniższym wykresie zaprezentowano udział wszystkich miejscowości gminy w wyżej wymienionej emisji. 34

Wykres 24 Symulacja emisji CO2 związana ze zużyciem energii cieplnej w sektorze mieszkalnictwa wg miejscowości35

36%

13% 12% 9% 10% 8% 6% 5%

Bełcząc Czemierniki Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów

Źródło: „Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Czemierniki na lata 2016-2023”

Oprócz emisji pochodzących z sektora komunalno-bytowego, na jakość powietrza w Gminie Czemierniki wpływa również emisja liniowa będąca wynikiem spalania paliw płynnych w silnikach spalinowych pojazdów samochodowych oraz maszyn rolniczych. Charakteryzuje się ona koncentracją wzdłuż szlaków komunikacyjnych i nierównomiernością występowania w ciągu doby. Substancje

34 „Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Czemierniki na lata 2016-2023” 35 „Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Czemierniki na lata 2016-2023”

74 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI emitowane z silników pojazdów mają wpływ na jakość powietrza szczególnie w najbliższym otoczeniu dróg. Największa emisja z tego rodzaju źródeł występuje w otoczeniu ważnych szlaków komunikacyjnych o dużym natężeniu ruchu, takich jak np. przebiegająca przez północno-wschodni kraniec gminy droga wojewódzka nr 814.36 Biorąc pod uwagę fakt, iż długość tej drogi w obszarze gminy wynosi zaledwie 3,64 km, wpływ odbywającego się po niej ruchu na jakość powietrza gminy nie jest zbyt duży. Oprócz ww. drogi na sieć dróg publicznych składa się 8 odcinków dróg powiatowych o łącznej długości około 50,3 km oraz 64 drogi gminne w sumie o długości 109,7 km.

Kolejną z płaszczyzn poddanych badaniu w ramach analizowanego obszaru jest system gospodarki odpadami. W roku 2015 do Zakładu Zagospodarowania Odpadów Komunalnych w Adamkach k. Radzynia Podlaskiego z terenu Gminy Czemierniki dostarczono łącznie 717,8 Mg odpadów, w tym aż 81% (583,16 Mg) stanowiły odpady selektywnie zebrane, a pozostałe 19% odpady komunalne zmieszane. Dla porównania wszystkie zebrane selektywnie i dostarczone do ww. zakładu w 2015 r. odpady stanowiły zaledwie 47,02% całkowitej masy przyjętych odpadów. W tym zakresie gmina wypada bardzo dobrze na tle pozostałych gmin powiatu radzyńskiego. Ogólna ilość odpadów na 1 mieszkańca gminy w skali roku wynosi 156,72 kg, natomiast ilość odpadów zmieszanych na 1 mieszkańca wynosi: 29,4 kg, a ilość odpadów selektywnie zebranych na 1 mieszkańca: 127,33 kg.

Wykres 25 Udział odpadów segregowanych w ogólnej masie dostarczonych odpadów

Gmina Wohyń 44%

Gmina Ulan-Majorat 25%

Miasto Radzyń Podlaski 56%

Gmina Radzyń Podlaski 58%

Gmina Komarówka Podlaska 69%

Gmina Kąkolewnica 74%

Gmina Czemierniki 81%

Gmina Borki 82%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Zakładu Zagospodarowania Odpadów Komunalnych w Adamkach k. Radzynia Podlaskiego

36 „Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Czemierniki na lata 2016-2023”

75 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Mając na uwadze pozytywny wpływ infrastruktury, takiej jak np.: kanalizacja sanitarna, przydomowe oczyszczalnie ścieków czy instalacje źródeł energii odnawialnej, na środowisko naturalne, w ramach niniejszego podrozdziału, przeanalizowano dane dotyczące liczby gospodarstw domowych korzystających z ww. infrastruktury. Tam, gdzie poziom wyposażenia gospodarstw w infrastrukturę przyczyniającą się do ochrony środowiska naturalnego, jest duży sytuacja w sferze środowiskowej jest lepsza. Na obszarze Gminy Czemierniki odnotowuje się niezbyt duży ale systematyczny wzrost gospodarstw domowych korzystających z kanalizacji sanitarnej. W przeciągu 3 analizowanych lat udział gospodarstw domowych korzystających z tego rodzaju infrastruktury wzrósł z 31% do 33%. Należy jednocześnie pamiętać, że ze względu na charakter badanej gminy (wiejska) i jej uwarunkowania (w znacznej część miejscowości zabudowa ma charakter luźny; mała gęstość zaludnienia) nie zawsze budowa sieci kanalizacyjnej będzie uzasadniona ze względów ekonomicznych. Jednakże, jak wskazują dokumenty strategiczne i planistyczne gminy, w takim przypadku zachodzi konieczność podjęcia interwencji w celu ochrony gleby oraz wód gruntowych w inny sposób (przydomowe oczyszczalnie ścieków). W związku z tym, w ramach badania wyposażenia gospodarstw domowych w infrastrukturę ochrony środowiska, uwzględniono możliwość jej powstania na określonym terytorium. W zakresie sieci kanalizacyjnej najlepsza sytuacja jest w sołectwie Wygnanów, gdzie ponad 75% gospodarstw domowych użytkuje kanalizację sanitarną. Nieznacznie gorzej kształtują się realia w sołectwie Czemierniki I. W jego obrębie ponad 71% gospodarstw domowych wykorzystuje infrastrukturę ściekową. W kanalizację wyposażonych jest ponadto część (około 35%) gospodarstw usytuowanych w sołectwie Czemierniki II oraz niewielka liczba (3,13%). W sołectwie Stoczek.

76 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 26 Wskaźnik gospodarstw domowych korzystających z sieci kanalizacyjnej37 w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 80,00 75,32 71,36 70,00

60,00

50,00

40,00 34,69

30,00

20,00

10,00 3,13 0,00 Czemierniki I Czemierniki II Stoczek Wygnanów

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

W zakresie wyposażenia w infrastrukturę przydomowych oczyszczalni ścieków, przeanalizowano jedynie sołectwa, w których budowa kanalizacji sanitarnej nie znajdowałaby ekonomicznego uzasadnienia – Bełcząc, Lichty, Niewęgłosz, Skoki, Stójka. Niepokojący jest fakt, że udział tego rodzaju infrastruktury na terenie Gminy Czemierniki jest znikomy. Zaledwie 7 gospodarstw domowych na terenie gminy (w tym 2 w sołectwie Bełcząc, co stanowi 1,08%) korzysta z tego rodzaju oczyszczalni.

Niewątpliwie wśród pozytywnych zmian zachodzących na terenie gminy i mających wpływ na poprawę jakości środowiska naturalnego, w szczególności powietrza, należy wymienić zauważalny od kilku lat wzrost wykorzystywania przez mieszkańców źródeł energii odnawialnej. Zgodnie z danymi na koniec 2015 roku w Gminie Czemierniki zamontowanych było łącznie 90 instalacji odnawialnych źródeł energii. W przeważającej mierze (86 instalacji) są to kolektory słoneczne służące do przygotowywania ciepłej wody użytkowej. Ich zakup i montaż w indywidualnych gospodarstwach domowych został dofinansowany ze środków EFRR w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013. Na chwilę obecną zaledwie w około 7,5 % gospodarstw domowych wykorzystuje odnawialne źródła energii. W stosunku do potencjału poszczególnych

37 Liczba gospodarstw domowych korzystających z sieci kanalizacji sanitarnej na 100 gospodarstw

77 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI jednostek analitycznych najkorzystniej wygląda sytuacja w sołectwach: Stójka, Bełcząc i Czemierniki I. Najgorzej natomiast wypada sołectwo Czemierniki II, gdzie dotychczas żadne z gospodarstw domowych nie przekonało się do korzystania z energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych.

Wykres 27 Wskaźnik gospodarstw korzystających ze źródeł energii odnawialnej38 w poszczególnych sołectwach w roku 2015 12,00 11,11 9,68 10,00 8,04 8,00 6,25 6,25 6,49 6,00 5,10

4,00 3,49

2,00 0,00 0,00

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

PODSUMOWANIE:

 Głównymi problemami w zakresie jakości środowiska w Gminie Czemierniki są zanieczyszczenia emitowane z sektora komunalno-bytowego (będące wynikiem użytkowania przestarzałych systemów grzewczych), niewystarczający poziom wyposażenia w infrastrukturę techniczną (przydomowe oczyszczalnie ścieków, sieć kanalizacyjna) oraz wykorzystywania odnawialnych źródeł energii, zarówno w sektorze publicznym, jaki i prywatnym.  Podstawowymi barierami dla rozwoju infrastruktury kanalizacyjnej są: mała gęstość zaludnienia oraz rozproszona zabudowa mieszkaniowa sołectw (z wyjątkiem Czemiernik I, Czemiernik II, Stoczka oraz Wygnanowa). Co nie daje ekonomicznych podstaw do rozbudowy infrastruktury w innych jednostkach pomocniczych. Problemem są również ograniczone środki budżetowe gminy,

38 Liczba gospodarstw domowych korzystających z odnawialnych źródeł energii na 100 gospodarstw

78 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

która bez pozyskania pozabudżetowych źródeł finansowania nie jest w stanie sama zrealizować takiej inwestycji.  Z zakresie infrastruktury wpływającej na poprawę jakości środowiska naturalnego (odnawialne źródła energii oraz przydomowe oczyszczalnie ścieków) wykorzystywanej przez mieszkańców podstawową barierą są ograniczone możliwości finansowe. Taki wniosek współgra z danymi dotyczącymi poziomu korzystania z pomocy oferowanej przez GOPS, świadczącymi o niezamożności sporej części mieszkańców. Wysoka skala negatywnych zjawisk, rozumianych jako niewystarczające wyposażenie w infrastrukturę wpływających na ochronę środowiska naturalnego, w odniesieniu do poszczególnych jednostek pomocniczych gminy występuje przede wszystkim w sołectwach: Lichty, Niewęgłosz oraz Skoki.  Dane dotyczące segregacji odpadów oraz informacje uzyskane od pracowników Urzędu Gminy dotyczące liczby gospodarstw domowych (około 300), które zgłosiły chęć uczestnictwa w projekcie dotyczącym montażu odnawialnych źródeł energii (kolektorów słonecznych do przygotowywania ciepłej wody użytkowej) z jednej strony świadczą o zwiększonej świadomości ekologicznej mieszkańców gminy. Z drugiej natomiast, takiego stanu rzeczy należy również upatrywać w poziomie zamożności mieszkańców – opłata za odprowadzenia śmieci jest mniejsza w przypadku dostarczenia do ZZO odpadów segregowanych, a w przypadku udziału w ww. projekcie mieszkańcy zobowiązani są do pokrycia zaledwie 15% kosztów netto oraz kosztów niekwalifikowalnych instalacji.  W zakresie emisji zanieczyszczeń do powietrza (szczególnie widocznej w sołectwie Czemierniki I), będących wynikiem eksploatacji urządzeń grzewczych, główną barierę stanowią również względy finansowe. Mieszkańcy wybierają nośniki energii, które są najtańsze i najbardziej dostępne – węgiel i drzewo. Jednocześnie są to nośniki, które są wysokoemisyjne. Posiadane środki nie pozwalają sporej grupie mieszkańców na samodzielne przeprowadzenie inwestycji polegających na wymianie źródeł ciepła, instalacji grzewczych czy przeprowadzenie gruntownych prac termomodernizacyjnych.

79 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

2.4 SFERA GOSPODARCZA

Kolejnym obszarem, który został wytypowany zgodnie z ustawą39 do analizy jest obszar gospodarczy. Koncentruje się on na zjawiskach związanych z przedsiębiorczością oraz kondycją lokalnych przedsiębiorstw. Dobrze rozwinięta sfera działalności gospodarczej zależy głównie od potencjału kapitału ludzkiego w zakresie działalności indywidualnej, ale także jest wypadkową takich zmiennych jak lokalizacja czy wsparcie władz gminy w sferze rozwoju przedsiębiorczości lokalnej. Gmina Czemierniki posiada mało sprzyjające warunki zewnętrzne do rozwoju przedsiębiorczości. Głównym czynnikiem ograniczającym jej rozwój jest peryferyjne położenie - brak krajowych i regionalnych dróg tranzytowych. Wyjątkiem jest droga wojewódzka 814, przebiegająca przez północną część gminy. W związku z tym rozwój przedsiębiorczy opiera się głównie na wykorzystaniu własnych potencjałów i zasobów gminy. Sytuacja ekonomiczna ludności zdeterminowania jest gospodarką rolną, stanowiącą wiodącą funkcję rozwojową i źródła utrzymania, ze względu na naturalne uwarunkowania klimatyczno-glebowe, tradycje upraw i hodowli. Inne nierolnicze sektory gospodarki, w tym usługowo - produkcyjne i usługi niematerialne mają znaczenie uzupełniające. Ich ranga systematycznie wzrasta, aczkolwiek tempo zmian jest wolniejsze niż na innych terenach, głównie ze względu na niski poziom urbanizacji i braki w wyposażeniu infrastruktury. Podstawową funkcją gospodarczą gminy jest gospodarka rolna. Gmina wyróżnia się wysokim udziałem w użytkach rolnych łąk i pastwisk; posiada niższe od przeciętnych warunki dla rozwoju rolnictwa ze względu na małą powierzchnię gleb o najwyższych klasach bonitacyjnych. Pod względem wartości wskaźnika jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej obszar gminy zaliczany jest do mało sprzyjających. Wartość wskaźnika wynosi 66,1 pkt. i jest nieco niższa od wartości dla województwa lubelskiego (74,1 pkt.) ale niemal równa ze średnią dla kraju (66,6 pkt.). Jednocześnie gmina postrzegana jest jako istotna z punktu widzenia rozwoju gospodarki rybackiej w województwie lubelskim, czego potwierdzeniem jest ponadprzeciętny udział gruntów pod stawami. Na obszarze gminy przeważają małe gospodarstwa wielokierunkowe. Zgodnie z danymi Urzędu Gminy w Czemiernikach, aż 26% stanowią gospodarstwa rolne do 1 ha włącznie, a 33% gospodarstw od 1 do 5 ha. Następną grupę stanowią

39 Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (Dz.U.2015 poz.1777)

80 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI gospodarstwa o powierzchni 5-10 ha (22%) oraz 10-15 ha (10%). Natomiast 9% to gospodarstwa o powierzchni 15 ha i powyżej. Wśród gospodarstw dominuje chów drobiu, hodowla bydła oraz trzody chlewnej. Struktura podmiotów gospodarczych, zarejestrowanych na terenie gminy, jest mało zróżnicowana i tym samym zbliżona do trendów ogólnopolskich. Jak wynika z danych Banku Danych Lokalnych GUS w latach 2013-2015 ponad 97% podmiotów należało do sektora prywatnego. W grupie tej znaczną część, bo aż 86% stanowiły osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Pod względem klas wielkościowych, w Gminie Czemierniki dominują przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób (97,7%). Kolejną mniej liczną grupę tworzą podmioty zatrudniające od 10 do 49 osób (małe przedsiębiorstwa) – zaledwie 5 podmiotów. W gminie nie ma firm średnich (50-249 pracowników) i dużych, zatrudniających ponad 250 pracowników. Przewaga małych podmiotów gospodarczych, które nie dysponują kapitałem na rozwóji promocję, ani nie posiadają rezerw wystarczających na przetrwanie złej koniunktury gospodarczej, obniża istotnie potencjał gospodarczy gminy. Do największych pracodawców w gminie zaliczają się zlokalizowane w Czemiernikach: Szkoła Podstawowa i Publiczne Gimnazjum (w sumie 84 pracowników), Urząd Gminy (30 pracowników) oraz przedsiębiorstwo WOKAS S.A. z filią w Stoczku, zajmujące się wydobyciem torfu i produkcją ziemi ogrodowej (30 pracowników). W Gminie Czemierniki lokalna gospodarka nastawiona jest na handel i budownictwo, co wynika z branż działających na terenie gminy oraz struktury zatrudnionych według sektorów ekonomicznych (w 2014 r. blisko 87% pracujących było zatrudnionych w sektorze usługowym). Analiza struktury podmiotów gospodarczych pod względem przynależności do sekcji PKD wykazała, iż najwięcej przedsiębiorstw działa w branży: handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych (sekcja G), która stanowi średnio 25,5% z ogółu przedsiębiorstw w gminie zarejestrowanych w REGON. Kolejne pod względem liczebności to firmy działające w sekcji F: budownictwo (niemal 20%), transport i gospodarka magazynowa (H). Spory jest również udział przedsiębiorstw działających w sekcji C – przetwórstwo przemysłowe, który wynosi około 8%, a przedsiębiorstw zajmujących się przetwórstwem spożywczym około 4%. Przedsiębiorstwa działające w sekcji A – rolnictwo leśnictwo, łowiectwo i rybactwo stanowią blisko 7% przedsiębiorstw.

81 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Udział dochodów własnych w dochodach ogółem gminy kształtuje się na poziomie 22,1% - niższym niż dla województwa (41%) i powiatu (32,8%). Świadczy to o małych możliwościach pozyskiwania środków poprzez udział w podatkach CIT i PIT ze względu na słabo rozwiniętą gospodarkę lokalną i niski poziom dochodów mieszkańców gminy. Ze względu na brak dostępnych danych przedstawiających wprost kondycję finansową przedsiębiorstw na poziomie gmin, do analizy wykorzystana została informacja o podatku dochodowym od osób prawnych, którą jest pochodną wyników finansowych przedsiębiorstw. W 2014 roku pozycja ta w dochodach własnych gminy w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosiła 8,19 zł, czyli ponad 1/3 mniej niż średnio dla gmin w powiecie i ponad trzykrotnie mniej niż przeciętnie dla gmin na Lubelszczyźnie.

Wykres 28 Udział w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa, podatek dochodowy od osób prawnych na jednego mieszkańca

60 29,76 30,03 27,61 50

40

30 14,3 9,78 12,9 20 11,51 12,17 8,19 10

0 2012 2013 2014 Gmina Czemierniki powiat radzyński województwo lubleskie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych GUS

Ze względu na specyfikę gminy oraz chęć zbadania aktywności mieszkańców w zakresie prowadzenia własnego biznesu, w ramach sery gospodarczej, przeanalizowano zagadnienia dotyczące liczby aktywnych podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON przypadających na 100 mieszkańców, osób fizycznych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą i liczby nowo zarejestrowanych podmiotów w stosunku do liczby ludności w wieku produkcyjnym w poszczególnych sołectwach. Dane o liczbie podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w REGON zostały udostępnione przez Główny Urząd Statystyczny

82 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI w Lublinie Odział w Radzyniu Podlaskim. Analizowane dane dotyczą wyłącznie podmiotów posiadający na koniec 2015 roku aktywny status.

Zgodnie z danymi źródłowymi (Główny Urząd Statystyczny Oddział w Radzyniu Podlaskim), na terenie Gminy Czemierniki w 2015 r., łączna liczba podmiotów zarejestrowanych w REGON wynosiła 871. W tym 99,19% to podmioty należące do sektora prywatnego. 838 to osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, w tym zaledwie 144 to podmioty prowadzące działalność pozarolniczą. Pozostałe 694 to osoby fizyczne prowadzące indywidualne gospodarstwa rolne. Taki stan rzeczy związany jest przede wszystkim ze specyfiką Gminy Czemierniki, która jest gminą wiejską o typowo rolniczym charakterze. W celu zbadania poziomu przedsiębiorczości na terenie Gminy Czemierniki przeanalizowano wskaźnik przedsiębiorczości liczony liczbą podmiotów gospodarki narodowej przypadającą na 100 mieszkańców dla gminy Czemierniki w 2015 r. Kształtowała się on na poziomie 3,89, co stanowi wartość znaczenie poniżej średniej powiatu radzyńskiego - 6,40 oraz województwa lubelskiego – 8,09. Pod tym względem Czemierniki wyglądają także niekorzystnie wśród gmin sąsiednich (Gmina Wohyń – 4,99/100, Gmina Borki -5,52, Gmina Radzyń Podlaski -5,82/100, Miasto Radzyń Podlaski – 9,21). Świadczy to niskiej przedsiębiorczości badanego obszaru. Najkorzystniejsza sytuacja w tym zakresie kształtuje się w sołectwach: Czemierniki I oraz Wyganów. Wartość wskaźnika dla tychże jednostek przewyższa średnią gminy. Natomiast w zakresie pozostałych przybiera ona wartość poniżej średniej gminy. Najgorzej w tym zakresie plasują się sołectwa: Czemierniki II oraz Bełcząc.

83 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 29 Wskaźnik przedsiębiorczości w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 40 8,00

7,00 6,74

6,00

5,00 4,11 4,00 3,21 3,23 2,92 3,00 2,69 2,20 2,29 1,75 2,00

1,00

0,00

Źródła: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim

Następnie w ramach badania przeanalizowano liczbę osób fizycznych prowadzących działalność i zarejestrowanych w rejestrze REGON w poszczególnych sołectwach Gminy Czemierniki, przypadającą na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym (mężczyźni 18-64 lat kobiety 18-59 lat). W celu zbadania aktywności mieszkańców w zakresie prowadzenia „własnego biznesu” wzięto pod uwagę jedynie osoby fizyczne prowadzące działalność niezwiązaną z działalnością rolniczą. Największa liczba podmiotów z sektora pozarolniczego zarejestrowana był w sołectwie Czemierniki I – 64. Następne w kolejności znajdowały się sołectwa: Wygnanów (21) oraz Bełcząc (17). Najmniejsza liczba osób fizycznych prowadzi natomiast działalność w sołectwie Czemierniki II – 3. Wyżej wymienione podmioty prowadzą głównie swoją aktywność w zakresie: wykonywania konstrukcji i pokryć dachowych, różnego rodzaju robót budowlanych i instalacji, transportu drogowego towarów, sprzedaży detalicznej części i akcesoriów do pojazdów samochodowych. Dla zobrazowania skali problemu małej aktywności mieszkańców w zakresie działalności pozarolniczej przedstawiono poniższy wykres.

40 Liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON na 100 mieszkańców

84 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 30 Liczba podmiotów (osób fizycznych) wpisanych do rejestru REGON w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015

Wygnanów 21 86

Stójka 5 51

Stoczek 9 104

Skoki 8 72

Niewęgłosz 9 16

Lichty 9 59

Czemierniki II 3 14

Czemierniki I 63 167

Bełcząc 17 125

0 50 100 150 200 250 Osoby fizyczne prowadzące pozarolniczą działaność gospodarczą Osoby fizyczne prowadzące indywidualne gospodarstwo rolne

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim

W zakresie prowadzenia własnej działalności pozarolniczej średnia dla gminy kształtowała się na poziomie 4,93/100 osób w wieku produkcyjnym. Najlepiej prezentują się mieszkańcy sołectw: Czemierniki I (7,82/100 mieszkańców) oraz Wygnanów (5,63/100 mieszkańców). Najmniejszą aktywnością charakteryzują się natomiast mieszkańcy, Czemierniki II (2,40/100), Stójki (3,01/100 mieszkańców) oraz Stoczka (3,08/100 mieszkańców).

85 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 31 Wskaźnik aktywności mieszkańców w zakresie prowadzenia własnego biznesu w sołectwach Gminy Czemierniki w 2015 roku41 9,00 7,82 8,00 7,00 6,00 5,63 4,76 5,00 4,00 3,58 3,64 3,25 3,08 3,01 3,00 2,40 2,00 1,00 0,00

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim

Ostatnim obszarem badań była kwestia aktywności mieszkańców w wieku produkcyjnym w zakresie podejmowania działalności gospodarczej. Do analizy tego zagadnienia pozyskano dane dotyczące nowo zarejestrowanych jednostek w rejestrze REGON w roku 2015r. W badanym roku, ich liczba z obszaru gminy, wyniosła łącznie: 16, w tym 6 stanowiły jednostki zarejestrowane w sołectwie Czemierniki I, 3- w Niewęgłoszu, po 2 – w Skokach, Stoczku oraz Wygnanowie i 1 – w Stójce.

Największą inicjatywą w zakresie rozpoczynania działalności gospodarczej odznaczają się mieszkańcy Niewęgłosza oraz Skoków, gdzie liczba nowo zarejestrowanych podmiotów, w porównaniu do potencjału ludnościowego (osób w wieku produkcyjnym), wynosiła odpowiednio 1,08/100 mieszkańców oraz 0,91/mieszkańców. Najgorzej wypadli natomiast mieszkańcy Bełcząca, Czemiernik II oraz Licht – żaden z nich nie podjął inicjatywy w zakresie podjęcia samodzielnej aktywności gospodarczej.

41 Liczba osób fizycznych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym (mężczyźni 18-64 lat kobiety 18-59 lat)

86 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 32 Wskaźnik inicjatywy gospodarczej mieszkańców w sołectwach Gminy Czemierniki w 2015 roku42 1,20 1,08

1,00 0,91

0,80 0,74 0,68 0,60 0,60 0,54

0,40

0,20

0,00 0,00 0,00 0,00

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim

PODSUMOWANIE:

 Kondycja gospodarcza Gminy Czemierniki nie wygląda zbyt korzystnie, o czym świadczy głównie wskaźnik przedsiębiorczości, który jest znaczenie niższy niż średnia zarówno dla sąsiednich gmin, jak i powiatu radzyńskiego oraz województwa lubelskiego.  Ze względu na swój charakter gmina posiada bardzo mały i niezbyt zróżnicowany rynek pracy. Największymi pracodawcami są instytucje publiczne – szkoły, Urząd Gminy oraz spółka WOKAS S.A. działająca w Stoczku. Blisko 98% przedsiębiorców to firmy mikro, w większości prowadzone przez właścicieli bez zatrudniania pracowników na etatach.  Do głównych barier rozwojowych należy zaliczyć: peryferyjne położenie, kultywowane tradycje rolnicze, uwarunkowania klimatyczno-glebowe.  Jak wskazują dokumenty strategiczne szansą na podniesienie poziomu gospodarczego gminy jest rozwój przedsiębiorczości w oparciu o niestandardowe, innowacyjne pomysły biznesowe, np.: turystyka kwalifikowana,

42 Liczba nowo zarejestrowanych podmiotów w rejestrze REGON na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym (mężczyźni 18-64 lat kobiety 18-59 lat)

87 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

kulturowa, wyspecjalizowane przetwórstwo surowców rolnych na potrzeby biogospodarki, produkcja żywności ekologicznej oraz energetyka odnawialna.  Analiza struktury gospodarczej poszczególnych jednostek analitycznych wykazała, iż do obszarów o największym potencjale gospodarczym należy zaliczyć sołectwo Czemierniki I, które na tle pozostałych jednostek charakteryzuje się największymi wskaźnikami przedsiębiorczości, aktywności mieszkańców w zakresie zarówno prowadzenia, jaki rozpoczynania działalności gospodarczej. Najsłabiej w tym zakresie wypadły natomiast Czemierniki II, Lichty, Niewęgłosz, Stoczek i Skoki, co wskazuje na potrzebę objęcia ich mieszkańców działaniami w zakresie aktywizacji gospodarczej i promocji przedsiębiorczości.

2.5 SFERA TECHNICZNA

Koleją ze sfer poddanych analizie jest sfera techniczna, w ramach której skupiono się na wyposażeniu budynków mieszkalnych w infrastrukturę, ich stanie technicznym, a także przeanalizowano stan budynków użyteczności publicznej.

A. ZASOBY MIESZKANIOWE:

Niemal wszystkie zasoby mieszkaniowe na obszarze gminy stanowią własność prywatną. W zasobie Gminy Czemierniki znajdują się łącznie 3 budynki mieszkalne. Spośród nich 2 budynki komunalne usytuowane w miejscowości Czemierniki na ul. Parczewskiej 13 – budynek z 1935 r. oraz na ul. Rynek 10 – budynek 2-mieszkaniowy z 1934 r. Poza tym w dyspozycji gminy znajduje się 1 mieszkanie (spośród 8) znajdujące się w budynku wielomieszkaniowy na ul. Kockiej 43. Budynek pochodzi z roku 1970 i niegdyś stanowił Dom Nauczyciela. W przypadku 2 pierwszych budynków jako źródło ciepła wykorzystywane są kotły na paliwo stałe (węgiel i drewno). Natomiast 3 budynek posiada wspólne ogrzewanie z sąsiadującym obok budynkiem Zespołu Szkół (kocioł na olej opałowy oraz kocioł na pellet). Stan techniczny analizowanych budynków pozostawia wiele do życzenia. Wymagają one gruntownych remontów. Poza tym, żaden z nich nie podsiada ocieplonych ścian i dachu, ani nowych okien czy drzwi. W związku z tym ich efektywność energetyczną należy ocenić negatywnie.

Jednym z najistotniejszych wyznaczników jakości życia jest jakość środowiska mieszkaniowego. Na terenie Gminy Czemierniki polepsza się z ona z każdym rokiem,

88 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI o czym świadczy wzrastający odsetek mieszkań wyposażonych w różnego rodzaju instalacje. Porównywalne są wskaźniki jeśli chodzi o wyposażenie mieszkań w instalacje wodociągowe do wartości na obszarach wiejskich w województwie i w powiecie. Nieco niższe wartości przyjmują wskaźniki wyposażenia mieszkań w łazienkę i centralne ogrzewanie. W obrębie gminy występują cztery typy zabudowy mieszkaniowej: zabudowa zagrodowa, zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna, w niewielkim stopniu zabudowa wielorodzinna (2 budynki wielomieszkaniowe w sołectwie Czemierniki I – dawny Dom Nauczyciela oraz budynek wielomieszkaniowy na ul. Zamkowej 21, gdzie znajdują się lokale mieszkalne i GOPS) oraz w zabudowa letniskowa (rekreacji indywidualnej). Zdecydowanie przeważa jednak zabudowa zagrodowa. Warunki mieszkaniowe w Gminie Czemierniki są podobne do tych w innych gminach. Na 1000 mieszkańców przypada 348,1 mieszkań, co oznacza wzrost o 2,7% w stosunku do 2013 roku. Jest to wartość wyższa niż w powiecie (325,6) lecz mniejsza niż w całym województwie (355,9). Wzrost współczynnika w analizowanym okresie był spowodowany przede wszystkim zmniejszającą się liczbą mieszkańców gminy. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę (31,5 m2) jest wyższa zarówno od wartości dla powiatu (28,00 m2), jak i województwa (27,4 m2). Taka sama sytuacja dotyczy przeciętnej powierzchni użytkowej 1 mieszkania, która w gminie wynosi 90,6 m2 i jest większa od średniej dla powiatu radzyńskiego (86,1m2) oraz województw (76,9 m2). Z roku na rok w Gminie Czemierniki wzrasta liczba mieszkań wyposażonych w łazienki (2012 r. -61,1% wszystkich mieszkań, 2013 r. – 61,3%, 2014 r. – 61,6%) oraz w instalacje centralnego ogrzewania 2012 r. – 49,3%, 2013 r. -49,4%, 2015 r. -49,9%). Średnia wyposażonych mieszkań jest jednak mniejsza niż w powiecie (udział mieszkań wyposażonych w łazienkę w 2014 r. wynosił 68,7%, a w centralne ogrzewanie 54,8%) oraz województwie lubelskim (mieszkania wyposażone w łazienkę w 2014 r. wynosił również 68,7%, a w centralne ogrzewania 58,8%).43

Nieco ponad 98% gospodarstw domowych na terenie gminy korzysta z wody dostarczanej na bieżąco przez wodociąg grupowy. Ujęcie wody dla miejscowości: Czemierniki, Wygnanów, Bełcząc, Stoczek, Skoki i Stójka znajduje się w Czemiernikach. Natomiast Lichty i Niewęgłosz zaopatrywane są w wodę z ujęcia

43 Na podstawie danych Banku Danych Lokalnych GUS

89 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI wody w Branicy Radzyńskiej, leżącej w sąsiedniej gminie Radzyń Podlaski.44 Najkorzystniej sytuacja w tym zakresie kształtuje się sołectwie Czemierniki II oraz Wygnanów, gdzie 100% gospodarstw domowych ma możliwość korzystania z sieci wodociągowej. Najgorzej wygląda sytuacja w Lichtach, (94,19), Bełczącu (95,7%) oraz Stójce (95,245).

Wykres 33 Udział gospodarstw domowych korzystających z sieci wodociągowej w ogólnej liczbie gospodarstw domowych w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 (%) 101,00 100,00 100,00 100,00 99,50 99,11 99,00 97,96 98,00 96,88 97,00 95,70 96,00 95,24 95,00 94,19 94,00 93,00 92,00 91,00

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

W ostatnich latach na obszarze Gminy Czemierniki wyraźnie zauważalna jest stagnacja osadnicza ze sporadycznym (pojedynczym) uzupełnianiem istniejącej zabudowy: 2010 r.- 7 budynków mieszkalnych; 2011 r. – 9; 2012 r. -4; 2013 r. – 7, 2014 r. - 16. Sytuacja w gminie jest charakterystyczna dla większości gmin powiatu radzyńskiego. Dla porównania w sąsiednich gminach oddano w 2014 roku do użytku następującą liczbę budynków mieszkalnych: Borki – 11, Kąkolewnica – 16, Komarówka Podlaska – 6.

Zgodnie z danymi Urzędu Gminy w Czemiernikach, około 77% budynków mieszkalnych w gminie powstało przed 1989 rokiem. Wśród jednostek analitycznych o największym udziale zabudowy pochodzącej sprzed ww. okresu znajdują się:

44 Na podstawie „Studium Uwarunkowań i Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Czemierniki”, Czemierniki 2013 r.

90 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Bełcząc, Lichty, Czemierniki I oraz Czemierniki II. Najmłodsze budownictwo zlokalizowane jest natomiast w sołectwach: Niewęgłosz oraz Skoki.

Wykres 34 Udział budynków mieszkalnych wybudowanych przed 1989 rokiem w ogólnej liczbie budynków w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 100,00 87,94 90,00 85,95 81,23 80,39 80,00 74,77 73,96 71,57 67,71 70,00 62,73 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

Na obszarze gminy Czemierniki nie funkcjonują scentralizowane systemy ogrzewania. Zaopatrzenie w ciepło obiektów mieszkalnych odbywa się w sposób indywidualny poprzez lokalne źródła ciepła, zasilające poszczególne obiekty. Struktura luźnej zabudowy mieszkaniowej nie daje podstaw ekonomicznych do wybudowania scentralizowanego źródła zasilania. W większości źródła indywidualne są źródłami o bardzo niskiej sprawności, praktycznie nieposiadające urządzeń ochrony powietrza, oparte na wysokoemisyjnych paliwach stałych. Wielkość emisji z tych źródeł wykazuje dużą zmienność sezonową, związaną z okresem grzewczym. Ponadto w gminie nie ma sieci dystrybucji gazu. Struktura zużycia nośników energii cieplnej na terenie gminy uwarunkowana jest głównie względami finansowanymi oraz dostępnością danego nośnika. Najczęściej stosowanymi nośnikami energii cieplnej są: drewno oraz węgiel kamienny. Pozostałe nośniki ciepła, takie jak: biomasa i ekogroszek wykorzystywane są na terenie gminy w nieznacznym stopniu. W głównej mierze są one wykorzystywane przez instytucje oraz podmioty prowadzące działalność na obszarze gminy.

91 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Zabudowa mieszkaniowa na obszarze gminy charakteryzuje się wysokim zapotrzebowaniem energetycznym, zwłaszcza na energię do ogrzewania. Związane jest to przede wszystkim z ich strukturą wiekową. Znaczna część tj. około 77% z nich została wybudowana przed 1989 rokiem, co oznacza, że charakteryzują się one technologiami znacznie odbiegającymi pod względem cieplnym od obecnie panujących standardów. Z informacji otrzymanych podczas badania przeprowadzonego w ramach opracowywania Planu Gospodarki Niskoemisyjnej wynika, że spory procent budynków w indywidualnej zabudowie jednorodzinnej wymaga termomodernizacji oraz wymiany źródeł ciepła.45

B. BUDYNKI UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ:

W celu dokonania analizy w sferze stanu technicznego budynków użyteczności publicznej badaniu poddano 14 budynków pozostających w ciągłym użytkowaniu. Nie analizowano 2 budynków – hydrofornii oraz budynku socjalnego przy oczyszczalni ścieków w Czemiernikach I – ponieważ są to budynki przeznaczone jedynie do umieszczenia niezbędnego wyposażenia i sprzętu infrastruktury wodociągowej oraz kanalizacyjnej. Nie są one na co dzień eksploatowane przez użytkowników.

Wśród 14 budynków użyteczności publicznej 10 z nich zostało wybudowanych przed 1989 rokiem. Natomiast 7 wymaga przeprowadzenia prac głębokiej termomodernizacji - 1 budynek znajdujący się w Bełączu (dworek), 4 w Czemiernikach I (Urząd Gminy, Remiza OSP, Gminne Przedszkole Publiczne, GOPS), 1 w Skokach (remizo-świetlica) oraz 1 w Stoczku (remizo-świetlica). Na chwile obecną są to budynki charakteryzujące się wysoką energochłonnością. Podstawowym nośnikiem ciepła w analizowanych budynkach jest energia elektryczna, która wykorzystywana jest w 7 budynkach. Kolejny nośnikiem energii cieplnej jest węgiel, stosowany do ogrzewania 5 budynków. W 2 budynkach istniej możliwość wykorzystywania zarówno oleju opałowego oraz pelletu.

Wszystkie budynki użyteczności publicznej posiadaj dostęp do bieżącej wody za pomocą sieci wodociągowej. Do kanalizacji sanitarnej podłączone są budynki znajdujące się w Czemiernikach I oraz Wygnanowie.

45 Na podstawie „Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Czemierniki na lata 2016-2023”

92 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Kolejnym z problemów w zakresie budynków użyteczności jest brak ich dostosowania do potrzeb osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami. Z poddanych analizie 14 budynków aż 11 nie posiada żadnych udogodnień dla osób niepełnosprawnych.

C. ZABYTKI:

Na ternie Gminy Czemierniki znajdują się zabytki wpisane zarówno do gminnej ewidencji zabytków, jak i umieszczone w rejestrze zabytków nieruchomych województwa lubelskiego. W ramach pierwszej kategorii znajduje się spora liczba kapliczek i krzyży przydrożnych rozsianych po całej gminie (łącznie 31), zabytkowe domy w miejscowościach: Czemierniki, Lichty i Wygnanów (18), zabudowania gospodarcze (obory, stodoły, oficyny i budynki gospodarcze), a także założenie dworsko-parkowe w Stoczku-Zygmuntowie (murowany dwór z lat 70-tych XIX w.). Natomiast wśród zabytków przedstawiających największą wartość znajdują się, te które zostały umieszczone w wojewódzkim rejestrze zabytków. Jednocześnie stanowią one o bardzo dużym potencjale tego obszaru. Poniżej zamieszczono ich krótką charakterystykę.

 Sołectwo Bełcząc: 1. Założenie dworsko-parkowe z 2 poł. XIX, w skład którego wchodzi dwór oraz park krajobrazowy (nr rej.: A/1285 z 7.10.1999). W chwili obecnej pałac jest zniszczony i wymaga gruntownych prac restauratorskich i rewaloryzacyjnych.  Sołectwo Czemierniki I: 1. Układ urbanistyczny Czemierniki z XVI-XVIII (nr rej.: A/675 z 2.06.1973), który zachowany jest niemal w całości. Zmiany dotyczą zabudowy pierzei rynkowych, gdzie nastąpiły wyburzenia oraz pojawiły się nowe inwestycje zniekształcające układ i psujące walory estetyczne założenia części północnej i zachodniej rynku. 2. Zespół kościoła parafialnego z 1 poł. XVII, w skład którego wchodzi: kościół pw. św. Stanisława Biskupa, 1603-1617, ogrodzenie z bramą, dom parafialny „mansjonaria” z 1 poł. XVII, 2 poł. XIX, kapliczka Matki Boskiej z ogrodzeniem, cmentarz kościelny (nr rej.: A/126 z 21.07.1956 i z 9.12.1966). Zespół kościelny usytuowany jest w centrum układu urbanistycznego Czemiernik i stanowiący znaczną dominantę w krajobrazie.

93 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

3. Kaplica cmentarna pw. św. Ludwika, drewniana z 1865 r. (nr rej.: A/39 z 14.04.1966) 4. Zespół pałacowo-obronny z pocz. XVII, w skład którego wchodzą pałac, brama, mury obronne, dawna oficyna, ogród w granicach fortyfikacji, stawy i grobla prowadząca z miasta do bramy (nr rej.: A/140 z 24.05.1956 i z 31.12.1966). Obecnie trwają prace rewaloryzacyjne zespołu pałacowo - obronnego wraz z rekonstrukcją ogrodów. Zespół stanowi znaczącą dominantę w krajobrazie, powiązaną kompozycyjnie z zespołem kościoła parafialnego p.w. Św. Stanisława Bpa.46 W chwili obecnej stanowi on własność prywatną. Ten cenny zespół, znajdując się w bardzo nielicznej grupie rezydencji budowanych w typie palazzo in fortezza, stanowi unikat nie tylko w skali województwa lubelskiego, ale również całego kraju. W świetle stanowiska władz gminy, obowiązujących dokumentów strategicznych („Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy Czemierniki na lata 2016- 2022”)oraz wniosków z przeprowadzonych konsultacji społecznych strategicznym zadaniem, dla rozwoju nie tylko samej miejscowości Czemierniki, lecz również całej gminy, jest doprowadzenie do otwarcia tego niezwykłego kompleksu dla zwiedzających i nadania temu miejscu funkcji hotelowej, turystycznej oraz kulturotwórczej. Wizja przedsięwzięcia zakłada stworzenia unikalnego miejsca pobytowego, zorganizowanie strefy promowania historii i kultury regionu oraz wskrzeszania miejscowych tradycji. Z uwagi na silne powiązanie zespołu pałacowo-parkowy z jego lokalnym otoczeniem (m.in. w kontekście urbanistycznym, funkcjonalnym, historycznym), a także na rangę jego zasobów historyczno-kulturowych, niezwykle istotna jest synergia działań oraz ścisła współpraca zarówno samorządu gminy, jaki i właścicieli w celu rewitalizacji, zagospodarowania oraz promocji tegoż zespołu. Stanowi to jedną z kluczowych inicjatyw dla rozwoju (społeczno-gospodarczego) i promocji kultury Gminy Czemierniki.

D. INFRASTRUKTURA DROGOWA:

Na układ funkcjonalny podstawowych powiązań drogowych obszaru gminy składa się układ regionalny, w skład którego wchodzi droga wojewódzka nr 814 (której mała część –3,6 km - przebiega przez północny skrawek gminy) oraz układ

46 Na podstawie „Studium Uwarunkowań i Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Czemierniki”, Czemierniki 2013 r.

94 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI o charakterze lokalnym, na który składa się 6 dróg powiatowych (o łącznej długości 45,2 km) i 64 drogi gminne (o łącznej długości 109,7 km). Przez teren gminy nie przebiega żadna z dróg krajowych. Stan techniczny drogi wojewódzkiej jest bardzo zły – 100% odcinka przebiegającego przez teren gminy wymaga przeprowadzenia modernizacji. Nieco lepiej, ale też nie w stopniu zadowalającym, wygląda sytuacja w zakresie dróg powiatowych. Łącznie na odcinku około 78% z nich, niezbędne jest przeprowadzenie remontów i modernizacji. Niewiele ponad połowa (55,1 km) dróg gminnych to drogi nieutwardzone. Najdłuższe ich odcinki znajdują się w sołectwach Czemierniki I (11,1 km), Stoczek (8,4 km) oraz Niewęgłosz (6,6 km). Spośród dróg utwardzonych 21% stanowią drogi betonowe, a pozostałe 79% drogi asfaltowe. Sytuacja w ich zakresie nie jest również zadowalająca – około 80% z nich wymaga remontów i modernizacji.

Dodatkowo, obecny stan techniczny dróg nie zapewnia rowerzystom, w dostatecznym stopniu, bezpieczeństwa poruszania się po drogach. Jest on ograniczony ze względu na brak odrębnej infrastruktury przeznaczonej dla rowerzystów (ścieżki rowerowe, pasy ruchu dla rowerów). Na chwilę obecną długość ścieżek rowerowych na terenie gminy wynosi zaledwie 1,1 km47 .

PODSUMOWANIE:

 Jakość życia w Gminie Czemierniki ulega poprawie z roku na rok, o czym świadczy wzrastający udział budynków wyposażonych w różnego rodzaju instalacje (wodociąg, łazienkę, centralne ogrzewanie). Jednocześnie spora część zabudowy mieszkaniowej (około 77%) powstała przed 1989 rokiem i odbiega od panujących obecnie standardów energetycznych. Największa koncentracja tego rodzaju zabudowy znajduje się w sołectwach Czemierniki I, Czemierniki II, Bełcząc oraz Lichty.  Wśród poważnych problemów sfery technicznej znajduje się stan zasobu nieruchomości gminnych. Gruntownych prac termomodernizacyjnych lub/i modernizacyjnych wymagają zarówno budynki mieszkalne komunalne, jaki i budynki użyteczności publicznej. Szczególnie problematyczne jest to,

47 Dane Baku Danych Lokalnych GUS

95 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

że większość z nich nie jest dostosowana dla potrzeb osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami.  Zabytkowy zasób gminy skoncentrowany jest głównie w miejscowości Czemierniki (sołectwo Czemierniki I). Jest to obszar charakteryzujący się nagromadzeniem obiektów o największej wartości, objętych ochroną prawną; stanowiących o olbrzymim potencjale rozwojowym tegoż obszaru. Bez wątpienia ma on również istotne znaczenie dla funkcjonowania i tożsamości gminy. Należy jednocześnie pokreślić, że objęcie ochroną prawną obiektów, czy też obszarów nie może być traktowane jako czynnik przyczyniający się do zaistnienia stanów kryzysowych (np. dekapitalizacja obiektu w wyniku zaniedbań remontowych). Z tego też powodu w przeprowadzonej analizie nie ujęto tego czynnika jako istotnego parametru mogącego wskazywać obszary wymagające wsparcia (nie wykazano tego jako problem). Występowanie obiektów lub obszarów zabytkowych uznaje się jako mocną stronę analizowanego miejsca, które może być szansą rozwojową gminy. W związku z tym podstawowym zadaniem jest poszukiwanie nowych funkcji dla zachowanego dziedzictwa materialnego pozwalającego ożywić analizowany obszar przy zachowaniu jego walorów historycznych.  Stan techniczny infrastruktury drogowej na obszarze Gminy Czemierniki nie jest zadowalający. Przeważająca większość dróg, które są utwardzone, wymaga przeprowadzenia pilnych remontów i modernizacji ze względu na niejednorodną strukturę drogi, często spotykane ubytki w nawierzchni oraz niedostosowaną szerokość pasów drogowych. Taki stan rzeczy nie zapewniający właściwych warunków ruchu i bezpieczeństwa. Problematyczne jest również to, że spora część infrastruktury drogowej nie ma charakteru utwardzonego lecz gruntowy. W związku z tym, w okresie jesienno-zimowym oraz wiosennym, ruch po nich jest bardzo utrudniony. Widoczne są również duże braki w zakresie infrastruktury służącej rowerzystom.

96 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

2.6 SFERA PRZESTRZENNO-FUNKCJONALNA

Ostatni z obszarów poddanych analizie to sfera przestrzenno-funkcjonalna Gminy Czemierniki.

Struktura użytkowania terenów jest charakterystyczna dla gmin typowo rolniczych. Według studium uwarunkowań48 użytki rolne zajmują - 7375 ha, co stanowi 68,47% powierzchni gminy. Odsetek ten należy do stosunkowo wysokich w województwie lubelskim. Łączna powierzchnia wynosi 1952 ha, a pastwisk 316 ha co stanowi odpowiednio 18,12 i 2,93% powierzchni gminy. Lasy i zadrzewienia zajmują 2594 ha. Wskaźnik lesistości gminy 23,79% należy do średnich w województwie lubelskim nieznacznie tylko przewyższając średnią, która wynosi 22,60%. Obszary zmeliorowane liczyły 1900 ha.

Podstawowym z mierników oceny warunków życia jest dostęp do podstawowych usług m.in. przedszkoli, szkół, placówek ochrony zdrowia, budynków handlowo-usługowych. Ze względu na specyfikę analizowanego obszaru, możliwość przenalizowania dostępności do ww. usług w poszczególnych jednostkach analitycznych, jest ograniczona wyłącznie do układu sieci handlowo-usługowej. Jej wielkość w odniesieniu do liczby ludności wskazuje na poziom nasycenia tego typu obiektami i możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb w pobliżu miejsca zamieszkania. Dostępność do pozostałych usług została przedstawiona za pomocą krótkiej charakterystyki.

Funkcję ośrodka administracyjno - usługowego gminy pełnią Czemierniki skupiające wszystkie jednostki obsługi ludności i gospodarki rolnej, obejmujące one m.in.: Urząd Gminy, Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, Bank Spółdzielczy i Urząd Pocztowy.

Zaspokajaniem potrzeb w zakresie oświaty i wychowania zajmują się placówki usytuowane w miejscowości Czemierniki – Zespół Szkół, w skład którego wchodzi Przedszkole oraz Szkoła Podatkowa, a także Publiczne Gimnazjum. Informacje nt. sytuacji w zakresie tychże placówek zostały zaprezentowane w rozdziale dot. jakości edukacji.

48 „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Czemierniki”, Lublin 2013 r.

97 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Usługi w zakresie ochrony zdrowia świadczy Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej usytuowany w Czemiernikach. Do dyspozycji mieszkańców gminy pozostają 2 apteki znajdujące się także w tej samej miejscowości. NZOZ udziela jedynie świadczeń w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej. Specjalistycznych usług w zakresie ochrony zdrowia mieszkańcy muszą poszukiwać poza granicami gminy. Najbliższą jednostką świadczącą tego rodzaju usługi jest Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Radzyniu Podlaskim.

Na obszarze Gminy Czemierniki baza noclegowa przeznaczona do obsługi turystów jest znikoma. Na chwilę obecną, zgodnie z danymi udostępnionymi przez Urząd Gminy w Czemiernikach, ogranicza się jedynie do 2 gospodarstw agroturystycznych znajdujących się w miejscowości Bełcząc – „Siedlisko” (Bełcząc 8) oraz „Agroturystyka u Haliny” (Bełcząc 156).

W świetle danych Urzędu Gminy Czemierniki łączna powierzchnia przeznaczona pod działalność handlowo-usługową w 2015 roku wynosiła 4 499,97 m2, z czego aż 59% (2 666,04 m2) z niej znajdowała się na terenie sołectwa Czemierniki I. Kolejne 14% mieściło się w sołectwie Wygnanów, a 10% w Niewęgłoszu. 6% usytułowane jest w Stójce, 5% w Czemiernikach II, po blisko 2% w Bełczącu, Skokach oraz Stoczku. W Lichtach znajduje się zaledwie niecały 1% ogólnej powierzchni dedykowanej działalności gospodarczej.

Porównując powierzchnię wyznaczoną pod działalność handlowo-usługową oraz liczbę mieszkańców poszczególnych jednostek analitycznych, najlepsza sytuacja kształtuje się w sołectwie Czemierniki I, gdzie wskaźnik przybiera wartość 216,4/100 [m2/100 osób]. Następne w kolejności są sołectwa Czemierniki II (216,4 m2/ 100 osób) oraz niemal ex aequo Stójka (112,1 m2/ 100 osób) i Wygnanów (109,4 m2/100 osób). Najgorszą sytuację zanotowano natomiast w sołectwie Lichty – zaledwie 8,7 m2/100 osób.

98 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 35 Wskaźnik powierzchni handlowo-usługowych przypadającej na 100 mieszkańców49 w sołectwach Gminy Czemierniki w 2015 roku [m2/osobę]

Wygnanów 109,4

Stójka 112,1

Stoczek 17,9

Skoki 28,4

Niewęgłosz 97,0

Lichty 8,7

Czemierniki II 137,4

Czemierniki I 216,4

Bełcząc 9,8

0,0 50,0 100,0 150,0 200,0 250,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy w Czemiernikach

Wśród problemów sfery funkcjonalno-przestrzennej znalazły się również nieuporządkowane przestrzenie publiczne w sołectwie Czemierniki I (obszar w centrum miejscowości) pomiędzy kościołem parafialnym pw. św. Stanisława Biskupa, a zrewitalizowaną częścią placu centralnego. Oprócz tego, jako obszar wymagający interwencji, wskazano zaniedbany teren oraz budynek remizo-świetlicy w Stoczku. W chwili obecnej budynek znajduje się w stanie ruiny i wymaga rozbiórki. Poza tym, uporządkowania wymaga plac przy budynku.

PODSUMOWANIE:

 Na terenie gminy Czemierniki, ciężko mówić o ograniczonym dostępie do usług publicznych w zakresie szkolnictwa, ochrony zdrowia czy administracji. Zazwyczaj usługi tego rodzaju skoncentrowane są w jednej miejscowości gminnej. Dlatego w przeprowadzonej analizie nie ujęto tego czynnika jako istotnego parametru mogącego wskazywać konkretne obszary wymagające wsparcia. Zróżnicowanie przestrzenne występuje natomiast w zakresie dostępu do budynków handlowo- usługowych, w których świadczone są różnego rodzaju usługi na rzecz mieszkańców (m.in. punkty handlowe – sklepy czy punkty naprawy pojazdów).

49 Powierzchnia budynków [m2] wykorzystywanych pod działalność handlowo-usługową przypadająca na 100 mieszkańców

99 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

 Wśród problemów analizowanej sfery znajdują się także nieuporządkowane przestrzenie publiczne w sołectwie Czemierniki I oraz Stoczek.  W ramach zgłoszonych podczas konsultacji uwag znalazł się również problem braku dostępu mieszkańców gminy do punktu gastronomicznego działającego na bieżąco. W gminie (głównie w miejscowości Czemierniki – 3) znajdują się domy weselne prowadzące działalność w zakresie organizacji przyjęć z różnego rodzaju okazji, konferencji, szkoleń, itp. Na terenie gminy brakuje miejsca (np. kawiarni, restauracji) spotkań zarówno młodzieży, dorosłych czy całych rodzin.

3. WYBÓR OBSZARÓW ZDEGRADOWANYCH I OBSZARÓW REWITALIZACJI

Przedmiotem trzeciego rozdziału jest delimitacja obszarów zdegradowanych i obszarów rewitalizacji. Jej podstawę stanowiły analizy dokonane zgodnie z zaleceniami wynikającymi z ustawy z dnia 9 października 2015 o rewitalizacji oraz „Zasad delimitacji obszarów rewitalizacji i definiowania programów rewitalizacji na terenach wiejskich województwa lubelskiego”. Diagnozę gminy opracowano uwzględniając problemy zidentyfikowane w „Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Czemierniki na lata 2016-2023”, „Strategii Rozwoju Lokalnego Gminy Czemierniki na lata 2016-2022” oraz wskazane przez mieszkańców i władze gminy analizując wskaźniki odpowiednie do zdiagnozowanych w niej problemów w skali sołectw. Analizy zostały poszerzone o obszary, które zgodnie z ww. ustawą powinny zostać poddane badaniu (np. poziom przedsiębiorczości, aktywność obywatelska czy kulturalna mieszkańców). W pierwszej kolejności dokonano pogłębionej analizy zjawisk społecznych. Ponadto przeanalizowano pozostałe niezbędne zjawiska - gospodarcze, przestrzenno-funkcjonalne i techniczno- środowiskowe. Koncentracja negatywnych zjawisk społecznych z jednoczesnym występowaniem jednego lub więcej negatywnych zjawisk w pozostałych obszarach pozwoliła wskazać i wyznaczyć obszary o największej kumulacji zjawisk kryzysowych. Wyznaczenie obszarów zdegradowanych oraz obszarów rewitalizacji oparte zostało na przeprowadzonej w skali sołectw analizie wskaźników odpowiednich do zdiagnozowanych w gminie problemów, wnioskach i konkluzjach z odbytych konsultacji społecznych, podczas których zastosowano duży wachlarz metod i technik (badania ankietowe, wywiady w szkołach, warsztaty z mieszkańcami, spotkanie sołtysów) pozwalających na włączenie szerokiego grona interesariuszy w proces diagnozowania obszaru gminy. Zastosowanie różnych metod badawczych

100 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI pozwoliło uzupełnić informacje zdobyte jedną metodą – innymi. Sytuacja taka jest korzystna z punktu widzenia weryfikacji i pogłębienia danych. Powstał w ten sposób szerszy materiał do oceny i wnioskowania, a to pozwoliło na sporządzenie analizy możliwie obiektywnej, uwzględniającej punkty widzenia wielu różnych grup zainteresowanych rewitalizacją.

Niniejszy rozdział został podzielny na dwie części. W pierwszej zaprezentowano wyniki przeprowadzonej analizy wskaźnikowej uzupełnionej o syntetyczne informacje nt. problemów zdiagnozowanych w gminie, których ze względu na charakter badanego obszaru nie dało się zaprezentować w formie twardych danych dla poszczególnych jednostek analitycznych. W drugiej natomiast w sposób syntetyczny zaprezentowano wybrane obszary zdegradowane oraz rewitalizacji. Zgodnie z metodyką określoną przez Instytucję Zarządzającą RPO WL (tj. Zarząd Województwa Lubelskiego) w pracach nad zidentyfikowaniem obszarów zdegradowanych przyjęto metodologię analizy porównawczej, opartą na zestawie wskaźników, pozwalającą na obiektywne określenie stopnia zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczo-przestrzennego poszczególnych obszarów gminy. Na potrzeby delimitacji terenów problemowych jako jednostki analityczne wykorzystano podział na jednostki pomocnicze gminy tj. sołectwa. Dla wydzielonych obszarów pozyskano materiał statystyczny dostępny w zasobach Urzędu Gminy w Czemiernikach, jak i specjalnie w tym celu wygenerowany przez instytucje zewnętrzne. Uzyskane dane przeanalizowano pod kątem budowy listy porównywalnych wskaźników odnoszących wartość danej zmiennej do jednostki - sołectwa. Weryfikacja wskaźników objęła następujące elementy:  poprawność metodologiczną - wskaźnik powinien opisywać w sposób czytelny i przejrzysty dany problem, powinien być łatwy w odbiorze przez czytelnika, łatwo weryfikowalny, powinien również różnicować przestrzeń gminy i być skonstruowany zgodnie z zasadami matematycznymi i statystycznymi,  poprawność przestrzenną - wskaźnik powinien zostać odniesiony do jednostki mniejszej niż gmina, w tym przypadku do sołectwa. Zagregowane dane na poziomie 9 sołectw stanowiły podstawę do analizy wskaźnikowej. Punktem odniesienia były średnie wartości wskaźników osiągane przez

101 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Gminę Czemierniki. Porównano wartości wybranych wskaźników charakteryzujących poszczególne sfery ze średnią wartością dla całej gminy. Metoda wskaźnikowa, przeprowadzona na poziomie sołectw, została uzupełniona syntetycznymi opisami sygnalizującymi problemy, dla których nie udało się zebrać wiarygodnych danych liczbowych zagregowanych dla poziomu sołectw lub dla których taki podział był niemożliwy. Synteza wszystkich uzyskanych wyników dała możliwość precyzyjnego wskazania, które obszary są najbardziej dotknięte problemami. W poniżej tabeli zaprezentowano szczegółowe zestawienie wskaźników delimitacyjnych.

102 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Tabela 5 Wskaźniki delimitacyjne Wymagana wartość dla Proponowany Znaczenie Metodologia liczenia Typ Lp. Problem obszarów Źródło danych Uwagi Uzasadnienie wyboru wskaźnika wskaźnik wskaźnika wskaźnika wskaźnika objętych wsparciem SFERA SPOŁECZNA Proponowany wskaźnik w sposób adekwatny obrazuje zachodzące na obszarze gminy Wartość wskaźnika liczona niekorzystne tendencje przez podzielenie liczby demograficzne. Wzrost jego mieszkańców w wieku wartości wskazuje na "starszą" nieprodukcyjnym demograficznie strukturę ludności. Dane dotyczą (przedprodukcyjnym i Kryterium demograficzne osób faktycznie Ludność w wieku poprodukcyjnym) przez liczbę odnoszące się do zjawiska przebywających Niekorzystne Wskaźnik nieprodukcyjnym mieszkańców danego obszaru, Odchylenie obciążenia demograficznego Urząd Gminy na terenie 1. trendy obciążenia na 100 osób a następnie pomnożenie przez Stymulant powyżej wartości gminy odzwierciedla kluczowe w Czemiernikach poszczególnych demograficzne demograficznego w wieku 100. Wartość wskaźnika liczona średniej procesy jego witalności jednostek produkcyjnym wg. wzoru: W=A/B*100, gdzie: społecznej, rzutujące w długim analitycznych. W - wartość wskaźnika; A - okresie czasu na strukturę Dane za rok 2015 liczba mieszkańców w wieku demograficzną, a także na nieprodukcyjnym; B– liczba wymiary gospodarcze związane mieszkańców m.in. z wartością kapitału diagnozowanego obszaru. ludzkiego, chłonnością rynku, określonym profilem zapotrzebowania na usługi publiczne. Proponowany wskaźnik w sposób adekwatny obrazuje Wartość wskaźnika liczona udział rodzin korzystających z przez podzielenie liczby pomocy społecznej udzielanej świadczeniobiorców (rodzin) Dane dotyczą przez Gminny Ośrodek Pomocy korzystających z pomocy rodzin Społecznej w Czemiernikach bez społecznej ogółem przez korzystających z względu na formę (pieniężna, Liczba rodzin Liczba rodzin liczbę rodzin danego obszaru, pomocy niepieniężna, łącznie obie formy) korzystających ze korzystających ze a następnie pomnożenie przez Gminny Ośrodek Odchylenie społecznej GOPS w oraz powód przyznanych Wykluczenie świadczeń świadczeń 100. Wartość wskaźnika liczona Pomocy 2. Stymulant powyżej wartości formie pieniężnej, świadczeń. Przyjęcie w ramach społeczne pomocy pomocy wg. wzoru: W=A/B*100, gdzie: społecznej w średniej jak i niepieniężnej, wskaźnika jako jednostki "rodzin" społecznej na 100 społecznej na W - wartość wskaźnika; A - Czemiernikach bez względu na pozwoliło na ukazanie rzeczywistej rodzin 100 rodzin liczba świadczeniobiorców powód przyznania skali problemu. Wskaźnik oparty o (rodzin) korzystających z pomocy. Dane za liczbę osób (a nie rodzin) pomocy społecznej ogółem w rok 2015 korzystających ze świadczeń diagnozowanego obszaru; B – pomocy społecznej w praktyce liczba rodzin diagnozowanego odnosiłby się tylko jedynie do obszaru. osób, a przecież spora część świadczeń (np. na dożywianie

103 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

dzieci) trafia do wieloosobowych rodzin, w których wszyscy członkowie rodzin są wykluczeni lub zagrożeni wykluczeniem. Głównym celem wskaźnika jest zbadanie natężenia zjawiska ubóstwa. Proponowany wskaźnik w sposób adekwatny obrazuje Wartość wskaźnika liczona udział rodzin korzystających z przez podzielenie liczby pomocy społecznej udzielanej świadczeniobiorców (rodzin) przez Gminny Ośrodek Pomocy korzystających z pomocy Społecznej w Czemiernikach społecznej z tytułu ubóstwa Dane dotyczą z tytułu ubóstwa bez względu na Liczba rodzin Liczba rodzin przez liczbę rodzin danego rodzin formę (pieniężna, niepieniężna, korzystających ze korzystających ze obszaru, a następnie korzystających z Gminny Ośrodek łącznie obie formy). Przyjęcie w świadczeń świadczeń pomnożenie przez 100. Odchylenie pomocy Pomocy ramach wskaźnika jako jednostki 3. Ubóstwo pomocy pomocy Wartość wskaźnika liczona wg. Stymulant powyżej wartości społecznej GOPS z społecznej w "rodzin" pozwoliło na ukazanie społecznej z tytułu społecznej z wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - średniej tytułu ubóstwa w Czemiernikach rzeczywistej skali problemu. ubóstwa na 100 tytułu ubóstwa wartość wskaźnika; A - liczba formie pieniężnej, Wskaźnik oparty o liczbę osób (a rodzin na 100 rodzin świadczeniobiorców (rodzin) jak i niepieniężnej. nie rodzin) korzystających ze korzystających z pomocy Dane za rok 2015 świadczeń pomocy społecznej w społecznej z tytułu ubóstwa w praktyce odnosiłby się tylko diagnozowanego obszaru; B – jedynie do osób, a przecież spora liczba rodzin diagnozowanego część świadczeń (np. na obszaru. dożywianie dzieci) trafia do wieloosobowych rodzin, w których wszyscy członkowie rodzin spełniają kryterium ubóstwa. Proponowany wskaźnik w sposób Wartość wskaźnika liczona adekwatny obrazuje udział rodzin przez podzielenie liczby korzystających z pomocy świadczeniobiorców (rodzin) Dane dotyczą społecznej udzielanej przez korzystających z pomocy rodzin Gminny Ośrodek Pomocy Liczba rodzin społecznej z tytułu korzystających z Społecznej w Czemiernikach z Liczba rodzin korzystających ze niepełnosprawności przez pomocy tytułu niepełnosprawności bez korzystających ze świadczeń liczbę rodzin danego obszaru, Gminny Ośrodek Odchylenie społecznej GOPS z względu na jej formę (pieniężna, Niepełnospraw- świadczą pomocy pomocy a następnie pomnożenie przez Pomocy 4. Stymulant powyżej wartości tytułu niepieniężna, łącznie obie formy). ność społecznej z tytułu społecznej z 100. Wartość wskaźnika liczona społecznej w średniej niepełnosprawnoś Ze względu na brak dokładnych niepełnosprawnoś tytułu wg. wzoru: W=A/B*100, gdzie: Czemiernikach ci w formie danych dotyczących liczby osób ci na 100 rodzin niepełnosprawno W - wartość wskaźnika; A - pieniężnej, jak i niepełnosprawnych na terenie ści na 100 rodzin liczba świadczeniobiorców niepieniężnej. gminy, przedmiotowy wskaźnik w (rodzin) korzystających z Dane za rok 2015 sposób najlepszy zobrazuje skalę pomocy społecznej z tytułu rodzin borykających się z niepełnosprawności problemem niepełnosprawności diagnozowanego obszaru. na terenie analizowanej gminy.

104 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie liczby zarejestrowanych bezrobotnych przez liczbę mieszkańców w wieku Dane dotyczą produkcyjnym danego ogólnej liczby osób Liczba Proponowany wskaźnik obrazuje Liczba obszaru, a następnie zarejestrowanych zarejestrowanych udział osób bezrobotnych zarejestrowanych pomnożenie przez 100. Odchylenie Powiatowy Urząd jako bezrobotne w bezrobotnych zarejestrowanych w Powiatowym 5. Bezrobocie bezrobotnych na Wartość wskaźnika liczona wg. Stymulant powyżej wartości Pracy w Radzyniu Powiatowym na 100 osób w Urzędzie Pracy w Radzyniu 100 osób w wieku wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - średniej Podlaskim Urzędzie Pracy w wieku Podlaskim w ogólnej liczbie produkcyjnym wartość wskaźnika; A - liczba Radzyniu produkcyjnym ludności w wieku produkcyjnym. zarejesrtowanych Podlaskim. Dane bezrobotnych w za rok 2015 diagnozowanego obszaru; B – liczba osób w wieku produkcyjnym diagnozowanego obszaru. Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie liczby bezrobotnych z prawem do zasiłku przez ogólną liczbę Dane dotyczą zarejestrowanych ogólnej liczby osób Udział bezrobotnych danego zarejestrowanych Proponowany wskaźnik obrazuje Udział bezrobotnych z obszaru, a następnie jako bezrobotne w udział osób bezrobotnych bezrobotnych z prawem do pomnożenie przez 100. Odchylenie Powiatowy Urząd Powiatowym z prawem do zasiłku w ogólnej prawem do zasiłku 6. Bezrobocie zasiłku w ogólnej Wartość wskaźnika liczona wg. Destymulant poniżej wartości Pracy w Radzyniu Urzędzie Pracy w liczbie zarejestrowanych w ogólnej liczbie liczbie wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - średniej Podlaskim Radzyniu bezrobotnych w Powiatowym zarejestrowanych zarejestrowanych wartość wskaźnika; A - liczba Podlaskim i Urzędzie Pracy w Radzyniu bezrobotnych (%) bezrobotnych bezrobotnych z prawem do uprawnionych do Podlaskim. zasiłku na diagnozowanym pobierania zasiłku. obszarze; B – liczba Dane za rok 2015 zarejestrowanych bezrobotnych diagnozowanego obszaru. Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie liczby Proponowany wskaźnik w sposób świadczeniobiorców (rodzin) Dane dotyczą adekwatny obrazuje udział rodzin Liczba rodzin korzystających z pomocy rodzin korzystających z pomocy Liczba rodzin korzystających ze społecznej z tytułu korzystających z społecznej udzielanej przez korzystających ze świadczeń długotrwałej lub ciężkiej pomocy Gminny Ośrodek Pomocy świadczeń Gminny Ośrodek pomocy choroby przez liczbę rodzin Odchylenie społecznej GOPS z Społecznej w Czemiernikach z Długotrwała lub pomocy Pomocy 7. społecznej z danego obszaru, a następnie Stymulant powyżej wartości tytułu długotrwałej tytułu długotrwałej lub ciężkiej ciężka choroba społecznej z tytułu społecznej w tytułu pomnożenie przez 100. średniej lub ciężkiej choroby bez względu na jej formę długotrwałej lub Czemiernikach długotrwałej lub Wartość wskaźnika liczona wg. choroby w formie (pieniężna, niepieniężna, łącznie długiej choroby na długiej choroby wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - pieniężnej, jak i obie formy). Przyjęcie w ramach 100 rodzin na 100 rodzin wartość wskaźnika; A - liczba niepieniężnej. wskaźnika jako jednostki "rodzin" świadczeniobiorców (rodzin) Dane za rok 2015 pozwoliło na ukazanie rzeczywistej korzystających z pomocy skali problemu. społecznej z tytułu

105 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

długotrwałej lub ciężkiej choroby w diagnozowanego obszaru; B – liczba rodzin diagnozowanego obszaru.

Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie liczby Dane dotyczą popełnionych przestępstwa liczby przez liczbę osób danego popełnionych na Liczba obszaru, a następnie terenie Gminy Proponowany wskaźnik w sposób popełnionych Komenda pomnożenie przez 100. Odchylenie Czemierniki adekwatny obrazuje poziom Wskaźnik przestępstw (bez Powiatowa Policji 8. Przestępczość Wartość wskaźnika liczona wg. Stymulant powyżej wartości przestępstw bez przestępczości względem liczby przestępczości względu na w Radzyniu wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - średniej względu na ich ludności poszczególnych rodzaj) na 100 Podlaskim wartość wskaźnika; A - liczba rodzaj (kryminalne, jednostek analitycznych. mieszkańców popełnionych przestępstw na gospodarcze, diagnozowanym obszarze; B – przeciwko mieniu). liczba mieszkańców Dane za rok 2015 diagnozowanego obszaru. Dane dotyczą W zakresie poziomu liczby bezpieczeństwa publicznego, ze Wartość wskaźnika liczona przeprowadzonych względu na specyfikę badanego przez podzielenie liczby interwencji Policji w obszaru (gmina wiejska) przeprowadzonych interwencji związku z adekwatnym wskaźnikiem będzie Policji przez liczbę osób zakłóceniem ten, który świadczy o danego obszaru, a następnie porządku Liczba Komenda intensywności podejmowania Zakłócenia pomnożenie przez 100. Odchylenie publicznego, Wskaźnik interwencji Policji Powiatowa Policji działań przez służby porządku 9. porządku Wartość wskaźnika liczona wg. Stymulant powyżej wartości prowadzonymi interwencji Policji na 100 w Radzyniu publicznego. W związku z tym, iż publicznego wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - średniej czynnościami mieszkańców Podlaskim przestępstwa są przyczyną wartość wskaźnika; A - liczba administracyjno- niespełna 30% podejmowanych interwencji Policji na porządkowymi, w na terenie gminy działań, analizie diagnozowanym obszarze; B – związku z poddano również wskaźnik liczba mieszkańców ujawnieniem lub dotyczący liczby diagnozowanego obszaru. popełnieniem przeprowadzonych interwencji przestępstwa). Policji. Dane za rok 2015 Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie liczby Celem proponowanego wskaźnika aktywnie działających jest zobrazowanie aktywność organizacji społecznych przez Dane dotyczą mieszkańców w zakresie Wskaźnik Liczba liczbę osób danego obszaru, a liczby aktywnie Odchylenie organizowania się Aktywności aktywności organizacji następnie pomnożenie przez Urząd Gminy w działających 10. Destymulant poniżej wartości w grupy prowadzące działalność społeczeństwa organizacji społecznych na 100. Wartość wskaźnika liczona Czemiernikach organizacji średniej na rzecz lokalnej społeczności bez społecznych 100 mieszkańców wg. wzoru: W=A/B*100, gdzie: społecznych. Dane względu na cel tej działalności W - wartość wskaźnika; A - za rok 2015 (kulturalna, sportowa, liczba aktywnie działających edukacyjna). organizacji społecznych na diagnozowanym obszarze; B –

106 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

liczba mieszkańców diagnozowanego obszaru.

Dane dotyczą łącznej liczby osób Wartość wskaźnika liczona korzystających Wskaźnik obrazuje poziom przez podzielenie liczby z oferty instytucji aktywność mieszkańców gminy w mieszkańców korzystających kultury Liczba zakresie korzystania z oferty aktywnie z oferty kulturalnej (obejmującej mieszkańców realizowanej przez instytucje kultury GBP przez liczbę osób danego podstawową korzystających – Gminną Bibliotekę Publiczną w Niewystarczający Wskaźnik obszaru, a następnie Gminna działalność aktywnie z oferty Odchylenie Czemiernikach. W gminie nie ma poziom aktywności pomnożenie przez 100. Biblioteka biblioteki - 11. kulturalnej Destymulant poniżej wartości Gminnego Ośrodka Kultury. Brak uczestnictwa w kulturalnej Wartość wskaźnika liczona wg. Publiczna w wypożyczanie Gminnej średniej danych dotyczących liczby osób życiu kulturalnym mieszkańców wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - Czemiernikach książek, Biblioteki uczestniczących w inicjatywach wartość wskaźnika; A - liczba organizowanie Publicznej na kulturalnych orgaznizowanych interwencji Policji na przedsięwzięć 100 mieszkańców przez inne instytucje (szkoły, UG) diagnozowanym obszarze; B – w dziedzinie kultury na terenie gminy. liczba mieszkańców oraz pracownię diagnozowanego obszaru komputerową i „Klubik malucha”) . Dane za rok 2015 SFERA ŚRODOWISKOWA Przedmiotowy wskaźniki obrazuje poziom wyposażenia gospodarstw domowych w infrastrukturę przyczyniającą się do ochrony środowiska naturalnego. Wartość wskaźnika liczona Jednocześnie należy podkreślić, że przez podzielenie liczby ze względu na charakter gospodarstw domowych analizowanego obszaru (gmina korzystających ze źródeł wiejska; w większości przypadków energii odnawialnej przez zabudowa miejscowości o liczbę gospodarstw Liczba Dane dotyczą charakterze rozproszonym, mała Wskaźnik domowych danego obszaru, a gospodarstw liczby gospodarstw gęstość zaludnienia) budowa gospodarstw następnie pomnożenie przez Zanieczyszczenie domowych Odchylenie domowych kanalizacji sanitarnej nie zawsze domowych 100. Wartość wskaźnika liczona Urząd Gminy w 1. gleby oraz wód korzystających z Destymulant poniżej wartości korzystających będzie uzasadniona korzystających wg. wzoru: W=A/B*100, gdzie: Czemiernikach gruntowych sieci średniej z kanalizacji ekonomicznie. W związku z sieci W - wartość wskaźnika; A - kanalizacyjnej na sanitarnej. z tym, analizie poddano jedynie kanalizacyjnej liczba gospodarstw 100 gospodarstw Dane za rok 2015 obszary, w których interwencja domowych korzystających z byłaby uzasadniona, tj. sołectwa: sieci kanalizacji sanitarnej na Czemierniki I, Czemierniki II, diagnozowanym obszarze; B – Wygnanów i Stoczek. W przypadku liczba gospodarstw pozostałych obszarów Gmina domowych diagnozowanego Czemierniki nie planuje rozbudowy obszaru. systemu kanalizacji sanitarnej. Na tego typu obszarach wskaźnik będzie miernikiem poziomu ingerencji mieszkańców w środowisko naturalne oraz jego

107 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

zanieczyszczenia. Tam, gdzie nie ma dostępu do tego rodzaju infrastruktury mieszkańcy korzystają ze zbiorników bezodpływowych. Może to stanowić potencjalny problem środowiskowy z uwagi na ograniczoną kontrolę postępowania ze zgromadzonymi nieczystościami ciekłymi, jak również biorąc pod uwagę zróżnicowany stan techniczny zbiorników bezodpływowych.

Przedmiotowy wskaźniki obrazuje poziom wyposażenia gospodarstw domowych w infrastrukturę przyczyniającą się do ochrony środowiska naturalnego. W ramach tego wskaźnika uwzględniono jedynie Wartość wskaźnika liczona miejscowości, w których nie ma przez podzielenie liczby kanalizacji sanitarnej a jej budowa gospodarstw domowych na tym terenie byłaby korzystających z nieuzasadniona pod względem przydomowych oczyszczalni ekonomicznym. Analizie poddano ścieków przez liczbę Liczba Dane dotyczą sołectwa: Bełcząc, Lichty, Wskaźnik gospodarstw domowych gospodarstw liczby gospodarstw Niewęgłosz, Skoki, Stójka. gospodarstw danego obszaru, a następnie domowych domowych Zanieczyszczenie domowych pomnożenie przez 100. Odchylenie korzystających z Urząd Gminy w korzystających Na tego typu obszarach wskaźnik 2. gleby oraz wód korzystających z Wartość wskaźnika liczona wg. Destymulant poniżej wartości przydomowych Czemiernikach z przydomowych będzie miernikiem poziomu gruntowych przydomowych wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - średniej oczyszczalni oczyszczalni ingerencji mieszkańców oczyszczalni wartość wskaźnika; A - liczba ścieków na 100 ścieków. w środowisko naturalne oraz jego ścieków gospodarstw domowych gospodarstw Dane za rok 2015 zanieczyszczenia. Tam, gdzie nie korzystających z ma dostępu do tego rodzaju przydomowych oczyszczalni infrastruktury mieszkańcy korzystają ścieków na diagnozowanym ze zbiorników bezodpływowych. obszarze; B – liczba Może to stanowić potencjalny gospodarstw domowych problem środowiskowy z uwagi na diagnozowanego obszaru. ograniczoną kontrolę postępowania ze zgromadzonymi nieczystościami ciekłymi, jak również biorąc pod uwagę zróżnicowany stan techniczny zbiorników bezodpływowych.

108 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie liczby gospodarstw domowych Przedmiotowy wskaźniki obrazuje korzystających z poziom wyposażenia gospodarstw przydomowych oczyszczalni domowych w infrastrukturę ścieków przez liczbę przyczyniającą się do ochrony Liczba gospodarstw domowych Dane dotyczą Wskaźnik środowiska naturalnego, głównie gospodarstw danego obszaru, a następnie liczby gospodarstw gospodarstw jakości powietrza na obszarze domowych pomnożenie przez 100. Odchylenie domowych Zanieczyszczenie domowych Urząd Gminy w gminy. 3. korzystających ze Wartość wskaźnika liczona wg. Destymulant poniżej wartości korzystających ze jakości powietrza korzystających ze Czemiernikach źródeł energii wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - średniej źródeł energii źródeł energii Na tego typu obszarach wskaźnik odnawialnej na wartość wskaźnika; A - liczba odnawialnej. odnawialnej będzie odzwierciedlał poziom 100 gospodarstw gospodarstw domowych Dane za rok 2015 ingerencji mieszkańców korzystających ze źródeł w środowisko naturalne oraz jego energii odnawialnej na zanieczyszczenia. diagnozowanym obszarze; B – liczba gospodarstw domowych diagnozowanego obszaru. SFERA GOSPODARCZA Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie liczby Proponowany wskaźnik w sposób mieszkańców w wieku adekwatny obrazuje zachodzące poprodukcyjnym (mężczyźni na obszarze gminy niekorzystne Dane dotyczą 65+ lat kobiety 60+ lat)przez tendencje demograficzne. Wraz osób faktycznie Udział ludności w liczbę mieszkańców danego ze wzrostem wartości wskaźnika Odsetek osób w przebywających wieku obszaru, a następnie Odchylenie zwiększa się konieczność Starzejąc się wieku Urząd Gminy w na terenie 1. poprodukcyjnym pomnożenie przez 100. Stymulant powyżej wartości zabezpieczenia rożnego rodzaju społeczeństwo poprodukcyjnym Czemiernikach poszczególnych w ogólnej liczbie Wartość wskaźnika liczona wg. średniej potrzeb związanych z organizacją (%) jednostek ludności wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - systemu wsparcia dla starzejącego analitycznych. wartość wskaźnika; A - liczba się społeczeństwa. Wskaźnik ma Dane za rok 2015 mieszkańców w wieku bardzo duży wpływ na sytuację poprodukcyjnym; B– liczba gospodarczą gminy. mieszkańców diagnozowanego obszaru. Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie liczby Liczba podmiotów gospodarki Dane dotyczą aktywnych narodowej wpisanych do liczby aktywnych podmiotów rejestru REGON przez liczbę Główny Urząd podmiotów Wskaźnik obrazuje poziom Niska gospodarki mieszkańców danego Odchylenie Statystyczny w gospodarki aktywności gospodarczej w Wskaźnik 2. przedsiębiorczość narodowej obszaru, a następnie Destymulant poniżej wartości Lublinie Odział w narodowej poszczególnych jednostkach przedsiębiorczości obszaru wpisanych do pomnożenie przez 100. średniej Radzyniu wpisanych do pomocniczych Gminy Czemierniki. rejestru REGON Wartość wskaźnika liczona wg. Podlaskim rejestru na 100 wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - REGON. Dane za mieszkańców wartość wskaźnika; A -liczba rok 2015 podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do

109 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

rejestru REGON; B– liczba mieszkańców diagnozowanego obszaru. Ze względu na specyfikę obszaru (gmina wiejska, gdzie dominującym działem gospodarki jest rolnictwo; głównie są to Wartość wskaźnika liczona jednak rozproszone gospodarstwa przez podzielenie liczby osób rolne, mało powierzchniowe i nie prowadzących pozarolniczą przynoszące dużych dochodów), Liczba osób działalność gospodarczą przez Dane dotyczą w celu zbadania stopnia prowadzących liczbę mieszkańców obszaru w liczby osób aktywności mieszkańców w pozarolniczą wieku produkcyjnym, a Niska aktywność Wskaźnik fizycznych zakresie prowadzenia własnego działalność następnie pomnożenie przez Główny Urząd mieszkańców w aktywności prowadzących biznesu, uwzględniono dane gospodarczą na 100. Wartość wskaźnika Odchylenie Statystyczny w zakresie mieszkańców w pozarolniczą dotyczące aktywnych podmiotów 3. 100 mieszkańców liczona wg. wzoru: W=A/B*100, Destymulant poniżej wartości Lublinie Odział w prowadzenia zakresie działalnością gospodarki narodowej wpisanych w wieku gdzie: W - wartość wskaźnika; średniej Radzyniu własnego prowadzenia gospodarczą do rejestru REGON- osoby fizyczne produkcyjnym A - liczba osób fizycznych Podlaskim biznesu własnego biznesu i zarejestrowanych prowadzące pozarolniczą (mężczyźni 18-64 prowadzących pozarolniczą w rejestrze REGON. działalność gospodarczą. Nie lat kobiety 18-59 działalność gospodarczą na Dane za rok 2015 brano pod uwagę aktywności lat) diagnozowanym obszarze; B – mieszkańców w sferze rolnictwa. liczba mieszkańców Zadaniem wskaźnika jest diagnozowanego obszaru w zobrazowanie aktywności wieku produkcyjnym mieszkańców w kontekście prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.

Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie liczby nowo powstałych podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON przez liczbę Liczba nowo mieszkańców obszaru w wieku zarejestrowanych produkcyjnym, a następnie podmiotów Dane dotyczą pomnożenie przez 100. W celu zbadania poziomu Niska aktywność gospodarczych liczby nowo Wartość wskaźnika liczona wg. Główny Urząd przedsiębiorczości mieszkańców w w rejestrze zarejestrowanych Wskaźnik inicjatywy wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - Odchylenie Statystyczny w przeanalizowano poziom zakresie REGON na 100 podmiotów 4. gospodarczej wartość wskaźnika; A - liczba Destymulant poniżej wartości Lublinie Odział w inicjatywy mieszkańców w zakresie rozpoczynania mieszkańców w dzielności mieszkańców nowo zarejestrowanych średniej Radzyniu podejmowania działalności działalności wieku gospodarczej podmiotów gospodarczych w Podlaskim gospodarczej. gospodarczej produkcyjnym w rejestrze REGON. rejestrze REGON na (mężczyźni 18-64 Dane za rok 2015 diagnozowanym obszarze; B – lat kobiety 18-59 liczba mieszkańców lat) diagnozowanego obszaru w wieku produkcyjnym

110 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

SFERA TECHNICZNA Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie liczby gospodarstw domowych korzystających z sieci wodociągowej przez liczbę Liczba gospodarstw domowych Dane dotyczą Wskaźnik gospodarstw danego obszaru, a następnie Niewystarczający liczby gospodarstw Przedmiotowy wskaźniki obrazuje gospodarstw domowych pomnożenie przez 100. poziom Odchylenie domowych poziom wyposażenia gospodarstw domowych korzystających z Wartość wskaźnika liczona wg. Urząd Gminy w 1. wyposażenia w Destymulant poniżej wartości korzystających z domowych w instalację sieci korzystających z sieci wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - Czemiernikach infrastrukturę średniej sieci wodociągowej. sieci wodociągowej wartość wskaźnika; A - liczba techniczną wodociągowej. wodociągowej na 100 gospodarstw domowych Dane za rok 2015 gospodarstw korzystających z sieci wodociągowej na diagnozowanym obszarze; B – liczba gospodarstw domowych diagnozowanego obszaru. Przedmiotowy wskaźniki obrazuje udział budynków mieszkalnych wybudowanych przed 1989 r. w ogólnej liczbie budynków. W świetle analizy przeprowadzonej w ramach opracowania Planu Wartość wskaźnika liczona Gospodarki Niskoemisyjnej spora przez podzielenie liczby część budynków mieszkalnych budynków mieszkalnych charakteryzuje się dużą wybudowanych przed 1989 r. energochłonnością ponieważ przez liczbę budynków Dane dotyczą zostały one wybudowane w rząd Gminy w Udział budynków mieszkalnych danego obszaru, liczby budynków technologiach znaczenie Czemiernikach i Niezadowalający Wskaźnik udziału mieszkalnych a następnie pomnożenie przez mieszkalnych odbiegających pod względem Odchylenie Główny Urząd stan techniczny budynków wybudowanych 100. Wartość wskaźnika liczona wybudowanych cieplnym od obecnie 2. Stymulant powyżej wartości Statystyczny w budynków wybudowanych przed 1989 wg. wzoru: W=A/B*100, gdzie: przed 1989 r. na obowiązujących standardów. Z średniej Lublinie Odział w mieszkalnych przed 1989 rokiem rokiem w łącznej W - wartość wskaźnika; A - liczb obszarze Gminy informacji, uzyskanych podczas Radzyniu liczbie budynków budynków mieszkalnych Czemierniki. badania przeprowadzonego w Podlaskim wybudowanych przed 1989 r. Dane za rok 2015 ramach PGN, wynika że spory na diagnozowanym obszarze; procent budynków w B – liczba budynków indywidualnej zabudowie mieszkalnych jednorodzinnej wymaga diagnozowanego obszaru. termomodernizacji oraz wymiany źródeł ciepła. W sporej części banków mieszkalnych użytkowane są kotły na paliwa stałe wykorzystujące jako nośnik energii głównie węgiel oraz drewno (którego emisyjność w dużej części

111 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

zależy od jego rodzaju oraz systemu sezonowania).

Wartość wskaźnika liczona jako suma budynków użyteczności Przedmiotowy wskaźniki obrazuje publicznej wymagających liczbę budynków użyteczności prac termomodernizacyjnych publicznej będących w zasobie Niezadowalający na diagnozowanym obszarze. gminy i eksploatowanych na co stan techniczny Wskaźnik liczony wg. wzoru: Dane dotyczą dzień. Przy obliczaniu wskaźnika nie budynków Liczba budynków W=A+A, gdzie: W - wartość liczby budynków wzięto pod uwagę budynków Liczba budynków użyteczności użyteczności wskaźnika; A – liczba użyteczności znajdujących się w Czemiernikach użyteczności publicznej oraz publicznej budynków użyteczności publicznej I i przeznaczonych dla potrzeb publicznej brak rozwiązań wymagających publicznej na Odchylenie będących w hydroforni oraz oczyszczalni wymagających Urząd Gminy w 3. umożliwiających głębokich prac diagnozowanym obszarze. Stymulant powyżej wartości zasobie gminy i ścieków. W ten sposób, wśród prac Czemiernikach efektywne termomoderniza Średnia gminna została średniej wymagających budynków eksploatowanych termomodernizacyj korzystanie z cyjnych oraz wyliczona poprzez podzielenie podjęcia prac w sposób ciągły, przeanalizowano nych oraz obiektów w modernizacyjnyc wartości A (wszystkie budynki termomodernizacyj udział budynków wymagających modernizacyjnych zakresie h użyteczności publicznej nych podjęcia interwencji. Podstawę energooszczędn wymagających prac Dane za rok 2015 wyliczenia wskaźnika stanowił ości termomodernizacyjnych na niezadowalający stan techniczny terenie Gminy Czemierniki) budynków znajdujących się przez wartość B (liczba w danej jednostce. sołectw, w których są budynki). Wartość wskaźnika liczona jako suma budynków użyteczności publicznej niedostosowanych Przedmiotowy wskaźniki obrazuje do potrzeb osób z różnego liczbę budynków użyteczności rodzaju publicznej będących w zasobie niepełnosprawnościami na gminy i eksploatowanych na co Liczba budynków diagnozowanym obszarze. dzień. Przy obliczaniu wskaźnika nie użyteczności Wskaźnik liczony wg. wzoru: Dane dotyczą wzięto pod uwagę budynków Niedostosowanie Liczba budynków publicznej W=A+A, gdzie: W - wartość liczby budynków znajdujących się w Czemiernikach budynków użyteczności wskaźnika; A – liczba użyteczności niedostosowany I i przeznaczonego dla potrzeb użyteczności publicznej budynków użyteczności publicznej ch do potrzeb Odchylenie hydroforni oraz oczyszczalni publicznej do niedostosowanych publicznej na Urząd Gminy w niedostosowanych 4. Stymulant powyżej wartości ścieków. W ten sposób, wśród potrzeb osób z do potrzeb osób z osób z różnego diagnozowanym obszarze. Czemiernikach do potrzeb osób z średniej budynków eksploatowanych w rożnego rodzaju różnego rodzaju rodzaju Średnia gminna została różnego rodzaju niepełnosprawno sposób ciągły, przeanalizowano niepełnosprawno niepełnosprawnoś wyliczona poprzez podzielenie niepełnosprawnoś udział budynków wymagających ściami ściami ciami wartości A (wszystkie budynki ciami. interwencji. Podstawę wyliczenia użyteczności publicznej Dane za rok 2015 wskaźnika stanowiła liczba

niedostosowane do potrzeb budynków niedostosowanych do osób z różnego rodzaju potrzeb osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami na niepełnosprawnościami. terenie Gminy Czemierniki) przez wartość B (liczba sołectw, w których są budynki).

112 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie długość dróg publicznych wymagających podjęcia interwencji (utwardzenie, Udział dróg Dane dotyczą modernizacja, remont) przez Przedmiotowy wskaźniki obrazuje publicznych długości dróg ogólną długość dróg danego dostępności mieszkańców do wymagających publicznych obszaru, a następnie dobrej jakości infrastruktury Zły stan Wskaźnik udziału interwencji w (gminnych, pomnożenie przez 100. Odchylenie drogowej, wpływającej zarówno techniczny dróg publicznych ogólnej długości Urząd Gminy w powiatowych oraz 5. Wartość wskaźnika liczona wg. Stymulant powyżej wartości na komfort przemieszczania się po infrastruktury wymagających Czemiernikach wojewódzkich) dróg publicznych wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - średniej terenie gminy, estetykę otoczenia, drogowej interwencji przebiegających przebiegających wartość wskaźnika; A - jak i bezpieczeństwo przez teren Gminy przez teren długość dróg publicznych użytkowników. Czemierniki . Dane gminy wymagających podjęcia za rok 2015 interwencji (utwardzenie, modernizacja, remont) na diagnozowanym obszarze; B – ogólna długość dróg diagnozowanego obszaru.

SFERA FUNKCJONALNO-PRZETRZENNA

Wartość wskaźnika liczona przez podzielenie powierzchni przeznaczonej pod działalność Dane dotyczą Przedmiotowy wskaźniki obrazuje handlowo-usługową przez powierzchni poziom dostępności do budynków liczbę mieszkańców danego Niedostateczny budynków handlowo-usługowych w stosunku Wskaźnik Powierzchnia obszaru, a następnie poziom przeznaczonych do liczby ludności danego powierzchni budynków pomnożenie przez 100. zaspokojenia Odchylenie pod działalność obszaru. Pozwala to na zbadanie handlowo- handlowo- Wartość wskaźnika liczona wg. Urząd Gminy w 1. potrzeb Destymulant poniżej wartości handlowo- poziomu nasycenia tego typu usługowej usługowych (m2) wzoru: W=A/B*100, gdzie: W - Czemiernikach mieszkańców w średniej usługową. obiektami i możliwości przypadającej na przypadająca na wartość wskaźnika; A - zakresie handlu i Pochodzą zaspokojenia podstawowych 100 mieszkańców 100 mieszkańców powierzchnia przeznaczona usług z ewidencji potrzeb w pobliżu miejsca pod działalność handlowo- podatkowej. Dane zamieszkania usługową na diagnozowanym za rok 2015 obszarze; B – liczba mieszkańców diagnozowanego obszaru. Źródło: Opracowanie własne

113 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Zgodnie z aktualnie obowiązującą doktryną, podstawę wyznaczenia obszarów zdegradowanych oraz obszarów rewitalizacji stanowi koncentracja negatywnych zjawisk występujących przede wszystkim w sferze społecznej. W związku z tym w pierwszej kolejności poniżej zaprezentowano dane dotyczące wartości wskaźników dla tej właśnie sfery. Następnie zaprezentowano dane dotyczące 4 przeanalizowanych sfer.

Jednocześnie należy podkreślić, że obszar, na którym wyznaczono koncentrację negatywnych zjawisk społecznych, jest maksymalnym obszarem, który można przyjąć jako zdegradowany. Nie ma możliwości, aby powiększyć go o obszary, na których zidentyfikowane zostało wysokie natężenie zjawisk degradacji w innych sferach.

114 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Tabela 6 Wyniki analizy przeprowadzonej dla sfery społecznej Średnia dla Gminy Czemierniki Lp. Wskaźniki delimitacyjne Bełcząc Czemierniki I Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów Czemierniki II Wskaźnik obciążenia 1. 55,83 62,74 52,85 36,80 65,08 61,01 55,00 64,73 44,58 49,87 demograficznego Liczba rodzin korzystających ze 2. świadczeń pomocy społecznej na 14,36 11,83 14,82 10,20 16,28 10,71 16,33 10,94 15,87 20,13 100 rodzin

Liczba rodzin korzystających ze 3. świadczeń pomocy społecznej z 9,65 10,75 11,06 4,08 9,30 8,93 9,18 8,59 7,94 9,09 tytułu ubóstwa na 100 rodzin

Liczba rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej z 4. 3,77 2,69 4,27 4,08 3,49 2,68 4,08 2,34 6,35 4,55 tytułu niepełnosprawności na 100 rodzin

Liczba zarejestrowanych 5. bezrobotnych na 100 mieszkańców w 9,41 6,95 10,17 10,40 12,70 7,94 11,36 8,22 11,45 8,85 wieku produkcyjnym

Udział bezrobotnych z prawem do 6. zasiłku w ogólnej liczbie 5,09 9,09 3,66 7,69 0,00 0,00 4,00 8,33 5,26 9,09 bezrobotnych Liczba rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej z 7. 6,36 6,45 5,78 6,12 10,47 6,25 8,16 5,47 4,76 5,84 tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby na 100 rodzin 8. Wskaźnik przestępczości 1,19 0,39 1,95 2,34 0,32 0,90 1,17 0,83 1,25 1,25 9. Wskaźnik interwencji Policji 4,28 3,10 6,09 9,36 5,45 4,48 4,11 1,46 3,75 2,33 Wskaźnik aktywności organizacji 10. 0,30 0,25 0,55 0,00 0,31 0,22 0,28 0,21 0,00 0,18 społecznych

Wskaźnik aktywności kulturalnej 11. 31,64 20,39 30,75 20,32 16,93 27,39 50,70 50,94 14,17 26,73 mieszkańców

Liczba wskaźników o wartości spełniającej kryterium 5 8 6 7 5 3 2 6 5 Pozostałe problemy 12. Niski poziom edukacji* X NIE TAK NIE NIE NIE NIE NIE NIE NIE

115 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Niski poziom aktywności 13. X TAK TAK TAK TAK TAK TAK NIE TAK TAK obywatelskiej** * Na obszarze Gminy Czemierniki wszystkie placówki oświatowe (Gminne Przedszkole Publiczne i Szkoła Podstawowa im. T. Kościuszki oraz Gimnazjum im. hm. Michała Stefana Lisowskiego) zaspokajające potrzeby w zakresie edukacji znajdują się na terenie sołectwa Czemierniki I. W związku z tym całość problemów związanych ze sferą edukacji i opisanych w podrozdziale 2.2.4 Jakość edukacji (dotyczących zarówno samych uczniów, zdiagnozowanych u nich dysfunkcji, podejścia do edukacji czy problemów w sferze uzależnień, jak również braków infrastrukturalnych czy wyposażenia) skumulowanych jest w obrębie jednego sołectwa. Należy jednocześnie podkreślić, że dzięki skupieniu tych placówek w jednej jednostce analitycznej, podjęcie interwencji w tym obszarze, będzie skutkowało poprawą sytuacji nie tylko na terenie kryzysowym, lecz przyniesie pozytywne efekty w obrębie całej gminy. W trakcie ankietyzacji przeprowadzonej w dniach 10-26.08.2016 r. mieszkańcy w ramach pytania 5 (w punkcie umożliwiającym wymienienie innych problemów) sygnalizowali problem niewystarczającego wyposażenia szkół w kontekście dostosowania do nowego modelu edukacji (braki w zakresie sprzętu ICT, pracowni tematycznych), zbyt ubogiej oferty zajęć dodatkowych. W trakcie przeprowadzonej w dniu 09.11.2016 r. debaty publicznej mieszkańcy w szczególności artykułowali potrzebę interwencji w zakresie Przedszkola Publicznego w Czemiernikach. Problematyczny w tym zakresie jest zarówno stan techniczny budynku, jak i zbyt mała liczba miejsc, którą oferuje obecnie funkcjonująca placówka. W związku z tym należy podjąć działania w zakresie rozbudowy istniejącej infrastruktury, które oprócz maksymalizowania szans edukacyjnych dzieci, będą jednocześnie stanowiły wsparcie dla rodzin, ułatwiając partycypację członków rodziny (zwłaszcza kobiet) w rynku pracy. ** Do analizy przedmiotowego zagadnienia wykorzystano dane dotyczące frekwencji wyborczej w wyborach prezydenckich i parlamentarnych z 2015 roku. W związku z brakiem szczegółowych danych dotyczących frekwencji w poszczególnych sołectwach wykorzystano dane dostępne dla obwodowych komisji wyborczych. Przyjęto, że frekwencja dla wszystkich sołectw wchodzących w skład obwodu wyborczego była taka sama jak frekwencja dla całego obwodu. Jako tereny występowania problemu niskiej aktywności obywatelskiej wskazano obszary, w których frekwencja wyborcza w ramach przynajmniej jednych wyborów była mniejsza niż średnia dla gminy.

Tabela 7 Wyniki analizy przeprowadzonej dla sfery środowiskowej Średnia dla Gminy Czemierniki Lp. Wskaźniki Bełcząc Czemierniki II Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów Czemierniki I Liczba gospodarstw korzystających z 1. sieci kanalizacyjnej na 100 57,75 x 71,36 34,69 X x X 3,13 x 75,32 gospodarstw Liczba gospodarstw korzystających z 2. przydomowych oczyszczalni ścieków 0,37 1,08 X X 0,00 0,00 0,00 x 0,00 0,00 na 100 gospodarstw Liczba gospodarstw korzystających ze 3. źródeł energii odnawialnej na 100 7,06 9,68 8,04 0,00 3,49 6,25 5,10 6,25 11,11 6,49 gospodarstw

Liczba wskaźników o wartości spełniającej kryterium 0 0 2 2 2 2 2 1 2

Pozostałe problemy

116 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

4. Przekroczenia jakości powietrza* NIE TAK TAK NIE NIE NIE NIE TAK TAK X *Na podstawie danych Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Lublinie zawartych w „Ocenie jakości powietrza w województwie lubelskim za 2015 rok” oraz udostępnionych zgodnie z pismem z dnia 28 października 2016 r., znak: WMŚ-7016.17.2016

Tabela 8 Wyniki analizy przeprowadzonej dla sfery gospodarczej Średnia dla Lp. Wskaźniki delimitacyjne Gminy Bełcząc Czemierniki I Czemierniki II Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów Czemierniki Odsetek osób w wieku 1. 18,33 18,37 17,45 19,30 21,79 19,06 18,48 20,17 17,08 16,28 poprodukcyjnym Liczba zarejestrowanych 2. podmiotów gospodarki narodowej 3,89 2,20 6,74 1,75 3,21 2,69 3,23 2,29 2,92 4,11 na 100 mieszkańców Wskaźnik aktywności mieszkańców 3. w zakresie prowadzenia własnego 4,93 3,58 7,82 2,40 4,76 3,25 3,64 3,08 3,01 5,63 biznesu Wskaźnik inicjatywy gospodarczej 4. 0,55 0,00 0,74 0,00 0,00 1,08 0,91 0,68 0,60 0,54 mieszkańców

Liczba wskaźników o wartości spełniającej kryterium 4 0 4 4 3 3 3 2 1

Tabela 9 Wyniki analizy przeprowadzonej dla sfery technicznej Średnia dla Lp. Obszar analityczny Gminy Bełcząc Czemierniki I Czemierniki II Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów Czemierniki Wskaźnik gospodarstw domowych 1. korzystających z sieci 98,04 95,70 99,50 100,00 94,19 99,11 97,96 96,88 95,24 100,00 wodociągowej Wskaźnik udziału budynków 2. 77,38 87,94 81,23 80,39 85,95 67,71 62,73 73,69 71,57 74,77 wybudowanych przed 1989 rokiem Liczba budynków użyteczności X X 3. publicznej wymagających prac 1,75 1 4 X 1 1 X X termomodernizacyjnych Liczba budynków użyteczności publicznej niedostosowanych do 4. 1,83 2 5 X 1 X 1 1 1 X potrzeb osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami*

117 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wskaźnik udziału dróg publicznych 5. 88,48 88,62 89,43 89,30 87,46 92,88 88,32 91,14 86,51 80,59 wymagających interwencji Liczba wskaźników o wartości spełniającej kryterium 4 4 2 2 1 1 2 1 0 Pozostałe problemy Degradacja stanu technicznego budynków mieszkalnych 6. X NIE TAK NIE NIE NIE NIE NIE NIE NIE będących w zasobie Gminy Czemierniki** *Szczególnie problematyczne w tym zakresie jest niedostosowanie do potrzeb osób niepełnosprawnych tak ważnych budynków użyteczności publicznej jak: Urząd Gminy w Czemiernikach, Przedszkole oraz Szkoła Podstawowa i Gimnazjum w Czemiernikach, Gminna Biblioteka Publiczna czy Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej.

**W zasobie gminy znajdują się 2 budynki mieszkalne komunalne oraz 1 lokal mieszkalny znajdujące się w miejscowości Czemierniki na ul. Parczewskiej 13 – budynek z 1935 r., ul. Rynek 10 – budynek 2-mieszkaniowy z 1934 r. oraz ul. Kockiej 43 – budynek wielomieszkaniowy z roku 1970 (dawny Dom Nauczyciela). Stan budynków nie jest zadowalający – wymagają one gruntownych remontów i prac termomodernizacyjnych.

Tabela 10 Wyniki analizy przeprowadzonej dla sfery przestrzenno-funkcjonalnej Średnia dla Lp. Wskaźniki delimitacyjne Gminy Bełcząc Czemierniki I Czemierniki II Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów Czemierniki

Wskaźnik powierzchni handlowo- 1. usługowej przypadającej na 100 98,79 9,80 216,40 137,43 8,65 96,97 28,45 17,88 112,14 109,40 mieszkańców

Liczba wskaźników o wartości spełniającej kryterium 1 0 0 1 1 1 1 0 0

Pozostałe problemy Niska jakość przestrzeni 2. NIE TAK NIE NIE NIE NIE TAK NIE NIE publicznych* X Brak bazy noclegowej 3. X NIE NIE TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK obsługującej turystów** *W zakresie zagospodarowania przestrzeni publicznych szczególnie zauważalny jest problem w centrum miejscowości Czemierniki. Część obszaru została uporządkowana w 2009 r. w ramach projektu pn. „Rewitalizacja centrum miejscowości Czemierniki” dofinansowanego ze środków PROW na lata 2007-2013. Celem projektu była: poprawa wizerunku, estetyki, funkcjonalności, jakości życia, podniesienie atrakcyjności turystycznej, promocja miejscowości poprzez zagospodarowanie centrum. W ramach przedsięwzięcia wybudowano plac oraz alejki spacerowe w obrębie zieleńca, a także wybudowano fontannę i przebudowano oświetlenie parkowe na działce nr 275 w Czemiernikach. Dalej uporządkowania wymaga teren pomiędzy zrewitalizowaną częścią a kościołem. W centrum miejscowości planowane jest odtworzenie budynku zajazdu zgodnie z archiwalnymi dokumentacjami, który podzieli Rynek na część północną i południową. Dwukondygnacyjny budynek (druga kondygnacja pod dachem mansardowym) będzie pełnić funkcje kulturalno-rozrywkowe. Rekonstrukcja placu

118 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI pomiędzy kościołem a zajazdem – otwarty plac podporządkowany kompozycyjnie dominacie kościoła. Plac ten może być użytkowany jako miejsce różnorakich wydarzeń, spotkań i uroczystości. Na obszarze tym wymiany wymaga także przestarzała sieć energetyczna. Planowane jest zastąpienie napowietrznej sieci energetycznej instalacją ziemną oraz budowa nowego oświetlenia ulicznego - dostosowanie lamp ulicznych do historycznego wyglądu.

Problematyczna jest również sytuacja w zakresie znajdującego się nieopodal szkół boiska do piłki nożnej. Jego stan nie jest zadowalający. Z boiska korzystają zarówno dzieci, jak i młodzież uczęszczająca do Zespołu Szkół oraz członkowie LKS „Orzeł” Czemierniki. Odbywają się również na nim różnego rodzaju wydarzenia gminne, takie jak np. Piknik Rodzinny czy Dożynki Gminne. Nie jest ono pełnowymiarowe, brak jest trybun, odpowiedniego ogrodzenia. Dodatkowo, istniejące oświetlenie nie jest wystarczające. Stanowi to problem nie tylko w trakcie wydarzeń sportowych czy odbywających się na nim zajęć, lecz również podczas organizowanych uroczystości gminnych. Obniża to poziom bezpieczeństwa osób uczestniczących w różnego rodzaju wydarzeniach.

Podczas debaty publicznej, która odbyła się 09.11.2016 r. jej uczestnicy sygnalizowali, że w centrum miejscowości Czemierniki znajduje się jeszcze jeden obszar, który wymaga interwencji. Mianowicie, chodzi tutaj o działki nr 174 i 179, które są własnością Gminy Czemierniki i które w chwili obecnej nie są zagospodarowane. Mieszkańcy zgłosili potrzebę zaadaptowania tegoż terenu na miejsce spotkań lokalnej społeczności i integracji międzypokoleniowej. W trakcie konsultacji społecznych dało się odczuć, iż oczekiwanie społeczne w zakresie zagospodarowanie tejże przestrzeni jest duże. Mieszkańcy mocno artykułowali brak tego rodzaju miejsc.

Kolejnym z miejsc problemowych jest nieuporządkowana przestrzeń publiczna wokół remizy w Stoczku. Obecny budynek remizy jest w fatalnym stanie i nadaje się do rozbiórki. Przestrzeń wokół niego jest także w bardzo złym stanie. Istnieje zarówno potrzeba wybudowania nowego budynku, jak i przeprowadzenia gruntownych prac wokół niego (utwardzenie placu, uporządkowanie terenu, nasadzenie roślin, budowa nowego ogrodzenia).

** Na obszarze Gminy Czemierniki baza noclegowa obsługująca turystów jest znikoma. Skradają się na nią jedynie 2 gospodarstw agroturystyczne znajdujące się w miejscowości Bełcząc oraz pokoje w części hotelowej domu weselnego AGA w Czemiernikach (łącznie 7 pokoi).

119 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Po przeprowadzeniu analizy wskaźnikowej dla sfery społecznej, za pomocą przyjętych miar obserwacji (wskaźniki odchylenia powyżej i poniżej średniej), dokonano wstępnego wskazania obszaru zdegradowanego. Następnie, po wyznaczeniu adekwatnych wskaźników, dokonano również analizy problemów w sferze gospodarczej, środowiskowej, technicznej i przestrzenno-funkcjonalnej. Zbiorcze wyniki zaprezentowano w powyższych tabelach. Poza dokonaną powyżej analizą wskaźnikową, porównującą poszczególne jednostki pomocnicze gminy, za pomocą obiektywnych mierników, w sposób jakościowy zidentyfikowano problemy poszczególnych sfer. Na podstawie kumulacji powyższych czynników dokonano wyboru obszaru zdegradowanego. Zgodnie z ustawą, jest to obszar znajdujący się w stanie kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, a także niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym, cechujący się występowaniem na nich ponadto co najmniej jednego z negatywnych zjawisk gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno- funkcjonalnych lub technicznych. Jako obszar zdegradowany uznano sołectwo Czemierniki I, w których stwierdzono gorsze niż średnia w gminie wskaźniki problemów społecznych, współwystępujące z problemami o charakterze środowiskowym, technicznym i przestrzenno-funkcjonalnym). Obszar zdegradowany zajmuje powierzchnię 23,88 km2 oraz zamieszkiwany jest przez 1 232 mieszkańców. Synteza wyników uzyskanych z przeprowadzonej diagnozy oraz badań ilościowych i jakościowych obecnej sytuacji w Gminie Czemierniki, a także potrzeby i oczekiwania lokalnej społeczności wyrażone podczas przeprowadzonych konsultacji społecznych doprowadziły do wyodrębnienia obszaru rewitalizacji na obszarze gminy, który cechuje się największą kumulacją negatywnych zjawisk i problemów. Zgodnie z zapisami Ustawy o rewitalizacji, obszar rewitalizacji jest to obszar obejmujący całość lub część obszaru zdegradowanego, cechujący się szczególną koncentracją negatywnych zjawisk, o których mowa w art. 9 ust. 1, na którym z uwagi na istotne znaczenie dla rozwoju lokalnego gmina zamierza prowadzić rewitalizację. Wyznaczony w wyniku przeprowadzonej diagnozy i analizy obszar zdegradowany przekracza ograniczenia ustawowe, zgodnie z którymi obszar

120 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI rewitalizacji nie może być większy niż 20% powierzchni gminy i obejmować więcej niż 30% jej mieszkańców. Sołectwo Czemierniki I tworzące obszar zdegradowany posiada łączną powierzchnię około 22,2% gminy, na jego terenie mieszka 27,0% mieszkańców. Z tego względu całość obszaru zdegradowanego nie może zostać uznana za obszar rewitalizacji. W związku z tym na podstawie przeprowadzonych analiz i konsultacji społecznych wytypowano jeden obszar rewitalizacji – obejmujący centralną część sołectwa Czemierniki I. Łączna powierzchnia obszaru rewitalizacji wynosi 1,5 km2 (150,5 ha), co stanowi 1,61% powierzchni Gminy Czemierniki. Ze względu na specyfikę gminy (charakter zabudowy, gęstość zaludnienia, odległość pomiędzy poszczególnymi zabudowaniami) obszar rewitalizacji objął znaczną część lub całość następujących ulic znajdujących się w miejscowości Czemierniki: Czereśniowa, Gęsia, Grobelna, Jabłoniowa, Kocka, Malinowa, Morelowa, Parczewska, Radzyńska, Rynek, Zamkowa. Obejmuje on niemal całą zamieszkałą część miejscowości gminnej, w tym centrum, w którym zgrupowane są wszystkie najważniejsze obiekty i funkcje (Urząd Gminy, remiza OSP, szkoły, boiska sportowe, kościół parafialny św. Stanisław Biskupa, sklepy)oraz obszar zespołu pałacowo-parkowego. Jednocześnie należy podkreślić, że zarówno obszar zdegradowany, jak i obszar rewitalizacji został wytypowany w efekcie przeprowadzenia analizy ilościowej oraz jakościowej, która nierzadko uwidoczniła niezwykle istotne dla lokalnej społeczności problemy, których nie da się zmierzyć za pomocą wskaźników ilościowych (np. problemy w zakresie placówek oświatowych, zdegradowanych lub nieużytkowanych przestrzeni publicznych czy jakości powietrza). Na wyznaczenie obszarów niezwykle istotny wpływ miały oczekiwania lokalnej społeczności, która w sposób naturalny dokonała hierarchizacji potrzeb i problemów. Najważniejszym obiektem nie tylko Czemiernik, lecz całej gminy jest zabytkowy zespół pałacowo-obronny z pocz. XVII, w skład którego wchodzą pałac, brama, mury obronne, dawna oficyna, ogród w granicach fortyfikacji, stawy i grobla prowadząca z miasta do bramy (nr rej.: A/140 z 24.05.1956 i z 31.12.1966). Stanowi on znaczącą dominantę w krajobrazie, powiązaną kompozycyjnie z zespołem kościoła parafialnego p.w. Św. Stanisława Bpa. Ten cenny zespół, znajdując się w bardzo nielicznej grupie rezydencji budowanych w typie palazzo in fortezza, stanowi unikat nie tylko w skali województwa lubelskiego, ale również całego kraju. W świetle stanowiska władz gminy, obowiązujących dokumentów strategicznych („Strategia

121 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Rozwoju Lokalnego Gminy Czemierniki na lata 2016-2022”)oraz wniosków z przeprowadzonych konsultacji społecznych strategicznym zadaniem, dla rozwoju nie tylko samej miejscowości Czemierniki, lecz również całej gminy, jest doprowadzenie do otwarcia tego niezwykłego kompleksu dla zwiedzających i nadania temu miejscu funkcji hotelowej, turystycznej oraz kulturotwórczej. Wizja przedsięwzięcia zakłada stworzenia unikalnego miejsca pobytowego, zorganizowanie strefy promowania historii i kultury regionu oraz wskrzeszania miejscowych tradycji. Z uwagi na silne powiązanie zespołu pałacowo-parkowy z jego lokalnym otoczeniem (m.in. w kontekście urbanistycznym, funkcjonalnym, historycznym), a także na rangę jego zasobów historyczno-kulturowych, niezwykle istotna jest synergia działań oraz ścisła współpraca zarówno samorządu gminy, jaki i właścicieli w celu rewitalizacji, zagospodarowania oraz promocji tegoż zespołu. Stanowi to jedną z kluczowych inicjatyw dla rozwoju (społeczno-gospodarczego) i promocji kultury Gminy Czemierniki. Obszar rewitalizacji zamieszkiwany jest łącznie przez 938 osób, co stanowi 20,6% ludności gminy. Przeprowadzona diagnoza, wsparta wynikami konsultacji społecznych oraz analizą ankiet wskazuje na następujące deficyty i potencjały obszaru i jego otoczenia: Tabela 11 Kluczowe zjawiska negatywne i potencjały na obszarze rewitalizacji Kluczowe Negatywne Potencjały zjawiska 1.Bardzo duża liczba beneficjentów 1.Wysoki udział w kulturze pomocy społecznej mierzony poziomem czytelnictwa 2. Zagrożenie alkoholizmem (pomimo 2. Infrastruktura sprzyjająca danych świadczących o braku rozwojowi działań występowania negatywnego zjawiska) prospołecznych 3. Wysokie bezrobocie 3. Bogate tradycje kulturowe 4. Występujące zjawisko ubóstwa 5. Brak motywacji do podejmowania pracy zarobkowej i aktywności społecznej 6. Marazm i bierność w sprawach Społeczne publicznych 7. Problemy w sferze edukacji (dot. zarówno stanu budynków, ich wyposażenia, oferty edukacyjnej, deficytów i problemów dzieci i młodzieży) 8. Bark miejsc spotkań dzieci, młodzieży i rodzin 9. Brak miejsc oraz oferty dla osób starszych

122 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

1.Dużu udział „starszych” budynków, 1. Wysoki w skali gminy wskaźnik często w złym stanie technicznym przedsiębiorczości oraz 2. Zły stan techniczny budynków przedsiębiorczości osób użyteczności publicznej i fizycznych i inicjatywy Pozostałe niedostosowanie do potrzeb osób gospodarczej mieszkańców. (w tym niepełnosprawnych 2. Atrakcyjna przyroda i krajobraz gospodarcze, 3. Zanieczyszczenie powietrza będące 3. Jedne z najcenniejszych techniczne, wynikiem ogrzewania indywidulanego. zabytków województwa środowiskowe, 4. Niewystarczające lubelskiego – zespół pałacowo- przestrzenno- zagospodarowanie centrum parkowy, kościół pw. św. funkcjonalne) miejscowości Stanisława Biskupa, układ 5. Zaniedbane miejsca aktywności urbanistyczny miejscowości. ruchowej – boisko trawiaste 4. Duży potencjał dla rozwoju działalności rolniczej – przetwórstwa rolno-spożywczego. Źródło: Opracowanie własne Jednocześnie wyznaczony obszar rewitalizacji charakteryzuje się największymi deficytami na obszarze zdegradowanym (sołectwo Czemierniki I), a także stwarza realną możliwość kreowania pozytywnych zmian, które wpłyną na poprawę sytuacji na tym terenie, jak również pozytywnie będą oddziaływać na cały obszar zdegradowany i Gminy Czemierniki.

123 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Mapa 7 Obszar zdegradowany i obszar rewitalizacji w Gminie Czemierniki

Źródło: Opracowanie własne na postawie danych Urzędu Gminy Czemierniki (mapa ewidencyjna Gminy Czemierniki 1:5000)

124 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Mapa 8 Obszar rewitalizacji w Gminie Czemierniki

Źródło: Opracowanie własne na postawie danych Urzędu Gminy Czemierniki (mapa ewidencyjna Gminy Czemierniki 1:5000)

125 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

4. SPIS WYKRESÓW

Wykres 1 Gęstość zaludnienia w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 ...... 21 Wykres 2 Zmiana liczby ludności w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 [%] .... 22 Wykres 3 Współczynnik przyrostu naturalnego w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013- 2015[‰] ...... 24 Wykres 4 Wskaźnik obciążenia demograficznego w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 ...... 26 Wykres 5 Udział osób starszych w ogólnej liczbie ludności w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 [%] ...... 28 Wykres 6 Udział kobiet w ogólnej populacji ludności w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 ...... 30 Wykres 7 Wskaźnik rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej ogółem w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 ...... 33 Wykres 8 Liczba rodzin korzystających z poszczególnych rodzajów świadczeń oferowanych przez GOPS w Gminie Czemierniki w latach 2013-2015 ...... 34 Wykres 9 Typy rodzin objętych pomocą udzieloną przez GOPS w Czemiernikach w latach 2013- 2015 ...... 37 Wykres 10 Powody przyznania świadczeń wśród rodzin korzystających z pomocy GOPS w Czemiernikach ...... 38 Wykres 11 Wskaźnik problemu ubóstwa w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 ...... 39 Wykres 12 Liczba rodzin korzystających ze świadczeń z tytułu bezrobocia na 100 rodzin w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 ...... 41 Wykres 13 Wskaźnik problemu bezrobocia w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 ...... 42 Wykres 14 Wskaźnik udziału bezrobotnych z prawem do zasiłku w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 ...... 43 Wykres 15 Wskaźnik problemu niepełnosprawności w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 ...... 45 Wykres 16 Wskaźnik problemu długotrwałej lub ciężkiej choroby w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015...... 46 Wykres 17 Wskaźnik przestępczości w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 ..... 50 Wykres 18 Wskaźnik interwencji Policji w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015 . 51 Wykres 19 Dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego ...... 54 Wykres 20 Współczynniki skolaryzacji brutto i netto dla szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego w latach 2012-2014 ...... 55 Wykres 21 Porównanie wyników egzaminu gimnazjalnego w 2016 roku ...... 59 Wykres 22 Wskaźnik aktywności organizacji społecznych w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 ...... 64 Wykres 23 Wskaźnik aktywności kulturalnej mieszkańców w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 ...... 66 Wykres 24 Symulacja emisji CO2 związana ze zużyciem energii cieplnej w sektorze mieszkalnictwa wg miejscowości ...... 74 Wykres 25 Udział odpadów segregowanych w ogólnej masie dostarczonych odpadów ...... 75 Wykres 26 Wskaźnik gospodarstw domowych korzystających z sieci kanalizacyjnej w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 ...... 77 Wykres 27 Wskaźnik gospodarstw korzystających ze źródeł energii odnawialnej w poszczególnych sołectwach w roku 2015 ...... 78 Wykres 28 Udział w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa, podatek dochodowy od osób prawnych na jednego mieszkańca ...... 82 Wykres 29 Wskaźnik przedsiębiorczości w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 ...... 84

126 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Wykres 30 Liczba podmiotów (osób fizycznych) wpisanych do rejestru REGON w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 ...... 85 Wykres 31 Wskaźnik aktywności mieszkańców w zakresie prowadzenia własnego biznesu w sołectwach Gminy Czemierniki w 2015 roku...... 86 Wykres 32 Wskaźnik inicjatywy gospodarczej mieszkańców w sołectwach Gminy Czemierniki w 2015 roku ...... 87 Wykres 33 Udział gospodarstw domowych korzystających z sieci wodociągowej w ogólnej liczbie gospodarstw domowych w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 (%) ...... 90 Wykres 34 Udział budynków mieszkalnych wybudowanych przed 1989 rokiem w ogólnej liczbie budynków w sołectwach Gminy Czemierniki w roku 2015 ...... 91 Wykres 35 Wskaźnik powierzchni handlowo-usługowych przypadającej na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Czemierniki w 2015 roku [m2/osobę] ...... 99

5. SPIS MAP KR Mapa 1 Usytuowanie Gminy Czemierniki na tle województwa lubelskiego i powiatu radzyńskiego ...... 6 Mapa 2 Podział Gminy Czemierniki na jednostki pomocnicze- sołectwa ...... 9 Mapa 3 Obszary szczególnego zagrożenia powodzią oraz potencjalne tereny zalewowe na terenie Gminy Czemierniki ...... 68 Mapa 4 Obszary przekroczeń benzo/a/pirenu w województwie lubelskim w 2015 r...... 71 Mapa 5 Przekroczenie benzo/a/pirenu – sołectwa: Czemierniki I, Czemierniki II i Wygnanów . 72 Mapa 6 Przekroczenie benzo/a/pirenu – sołectwo Stójka ...... 73 Mapa 7 Obszar zdegradowany i obszar rewitalizacji w Gminie Czemierniki ...... 124 Mapa 8 Obszar rewitalizacji w Gminie Czemierniki ...... 125 ESÓ

6. SPIS RYSUNKÓW

Rysunek 1 Gęstość zaludnienia w województwie lubelskim i powiecie radzyńskim w 2015 roku ...... 20 Rysunek 2 Współczynnik przyrostu naturalnego na 1000 ludności w 2015 roku ...... 23 Rysunek 3 Współczynnik salda migracji ogółem na 1000 ludności w 2015 roku...... 25 Rysunek 4 Udział kobiet w ogólnej populacji ludności w 2015 roku ...... 29 Rysunek 5 Liczba zdarzeń drogowych przypadająca na 100 mieszkańców w sołectwach Gminy Czemierniki w latach 2013-2015...... 52

7. SPIS TABEL W Tabela 1 Liczba rodzin oraz kwoty udzielonych przez GOPS w Czemiernikach świadczeń w latach 2013-2015 ...... 36 Tabela 2 Liczba uczniów w szkołach na terenie Gminy Czemierniki ...... 56 Tabela 3 Numery i granice obwodów głosowania oraz siedziby Obwodowych Komisji Wyborczych w Gminie Czemierniki ...... 62 Tabela 4 Frekwencja wyborcza w wyborach parlamentarnych i prezydenckich w 2015 r...... 63 Tabela 5 Wskaźniki delimitacyjne ...... 103 Tabela 6 Wyniki analizy przeprowadzonej dla sfery społecznej ...... 115 Tabela 7 Wyniki analizy przeprowadzonej dla sfery środowiskowej ...... 116 Tabela 8 Wyniki analizy przeprowadzonej dla sfery gospodarczej ...... 117

127 | S t r o n a

DIAGNOZA UWARUNKOWAŃ SPOLECZNO-GOSPODARCZO-PRZESTRZENNYCH GMINY CZEMIERNIKI

Tabela 9 Wyniki analizy przeprowadzonej dla sfery technicznej ...... 117 Tabela 10 Wyniki analizy przeprowadzonej dla sfery przestrzenno-funkcjonalnej...... 118 Tabela 11 Kluczowe zjawiska negatywne i potencjały na obszarze rewitalizacji ...... 122

128 | S t r o n a