Studia Żydowskie Almanach

STUDIA ŻYDOWSKIE ALMANACH

[Jewish Studies. Almanac] Rada Naukowa / Editorial Board:

Natalia Aleksiun, Instytut Historii PAN / Touro College, New York Alina Cała, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa Małgorzata Domagalska, Uniwersytet Łódzki Semyon Goldin, Hebrew University, Jerusalem Artur Markowski, Uniwersytet Warszawski Witold Mędykowski, Yad Vashem, Jerusalem Pavel Polian, Russian Academy of Science, Moscow / University of Freiburg Shaul Stampfer, Hebrew University, Jerusalem Wacław Wierzbieniec (przewodniczący), Uniwersytet Rzeszowski Konrad Zieliński, UMCS, Lublin / PWSZ, Zamość

Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief: Konrad Zieliński

Sekretarz redakcji / Associate Editor: Magdalena Cześniak-Zielińska

Adres Redakcji / Editorial Address:

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w Zamościu ul. Pereca 2, 22-400 Zamość tel. +48 84 6383444 tel./fax +48 84 6383500 e-mail: [email protected]

Redaktor tematyczny / Editors of the Volume: Jakub Chmielewski, Magdalena Cześniak-Zielińska

Recenzenci / Reviewers: Prof. dr hab. Henryk Chałupczak Prof. Mykhaylo Selivachov Prof. Galyna Stelmashchuk

ISSN 2083-5574

Skład, druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j. ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek tel. 54 232 37 23, e-mail: [email protected] STUDIA ŻYDOWSKIE ALMANACH

[Jewish Studies. Almanac]

R. VI (2016) Nr 6

Spis treści / Content Spis treści

Artykuły

Konrad Zieliński (Lublin/Zamość) ...... 11 The Jewish population and evacuation of Russians from the Kingdom of Poland in 1915

Jolanta Mickutė (Kaunas) ...... 21 Tworzenie kobiety żydowskiej: syjonizm, kobieta i jej ciało w Polsce międzywojennej

Arkadiusz Sołtysik (Rzeszów) ...... 45 Uwagi na temat koncepcji politycznych Bejtaru

Marcel Nemec (Prešov), Magdalena Żmuda-Pałka (Nowy Sącz) ...... 57 Działalność żydowskich organizacji sportowych Makkabi w Preszowie i Nowym Sączu w okresie międzywojennym

Paweł Skowron (Pułtusk/Kielce) ...... 69 Życie kulturalne i sportowe społeczności żydowskiej Staszowa w latach 1918-1939

Mateusz Borysiuk (Lublin) ...... 80 Społeczność żydowska Wohynia w okresie międzywojennym

Jakub Chmielewski (Lublin) ...... 96 Granice getta na lubelskim Podzamczu

Kamil Miodowski (Zamość) ...... 115 Wokół sporów o pamięć w Auschwitz: sprawa klasztoru i krzyża na żwirowisku

Waldemar Martyn (Zamość) ...... 123 „Izbica, Izbica – żydowska stolica”. Historia i dzisiejsza pamięć o żydowskim miasteczku

Elisabeth Büttner (Kraków), Katarzyna Suszkiewicz (Kraków) ...... 141 Remembrance Days in European Union – between oblivion, national manifestations and an European narrative?

Hanna Węgrzynek (Warszawa) ...... 160 Problematyka Zagłady w polskich podręcznikach szkolnych

Krzysztof Lichtblau (Szczecin) ...... 173 Komiks i topika Zagłady

5 Studia Żydowskie

Jacek Krzysztof Danel (Zamość) ...... 184 Uwagi na temat Wojny Sześciodniowej i postawy emigracji niepodległościowej wobec konfliktu arabsko-izraelskiego i antysemickich działań władz PRL 1967-1968

Miscellanea:

Nataliya Levkovych (Lviv) ...... 195 Символіка Зодіакального Кола в єврейському мистецтві Східної Галичини XVIII – першої третини ХХ ст.

Magdalena Cześniak-Zielińska (Lublin/Warszawa) ...... 212 Raport na temat zajść w Radomyślu Wielkim 7 listopada 1918 roku

Recenzje i polemiki:

Chil Kirszenbaum, Moje notatki z piekła. Bezkarny mord na Żydach w Mińsku Mazowieckim, Warszawa 2016 (Alicja Gontarek) ...... 219

Autorzy ...... 223

6 Spis treści / Content Content

Articles

Konrad Zieliński (Lublin/Zamość) ...... 11 The Jewish population and evacuation of Russians from the Kingdom of Poland in 1915

Jolanta Mickutė (Kaunas) ...... 21 Making of the Jewish Woman: Zionism, Woman and Her Body in Interwar Poland

Arkadiusz Sołtysik (Rzeszów) ...... 45 Remarks about political concepts of Betar

Marcel Nemec (Prešov), Magdalena Żmuda-Pałka (Nowy Sącz) ...... 57 Makabi Prešov and Makkabi Nowy Sącz in the interwar period

Paweł Skowron (Pułtusk/Kielce) ...... 69 Cultural and sport life of the Jewish community of Staszów in 1918-1939

Mateusz Borysiuk (Lublin) ...... 80 The Jewish population in Wohyń in the interwar period

Jakub Chmielewski (Lublin) ...... 96 The boundaries of the ghetto at Podzmacze in Lublin

Kamil Miodowski (Zamość) ...... 115 Around disputes about the memory of Auschwitz: matter of the monastery and the cross on a gravel pit

Waldemar Martyn (Zamość) ...... 123 „Izbica, Izbica – the Jewish capital”. The history and today’s memory of shtetl

Elisabeth Büttner (Kraków), Katarzyna Suszkiewicz (Kraków) ...... 141 Remembrance Days in European Union – between oblivion, national manifestations and an European narrative?

Hanna Węgrzynek (Warszawa) ...... 160 The subject of the Shoah in Polish school’s textbooks

Krzysztof Lichtblau (Szczecin) ...... 173 Comics and topica of the Holocaust

7 Studia Żydowskie

Jacek Krzysztof Danel (Zamość) ...... 184 Remarks abort the Six Day War and attitudes of the Polish Emigration towards the Arab-Israeli Conflict and anti-Semitism in communist Poland, 1967-1968

Miscellanea:

Nataliya Levkovych (Lviv) ...... 195 The symbolism of the Zodiacal Circle in Jewish art of Eastern Halychyna of XVIII – the first third of the XX centuries

Magdalena Cześniak-Zielińska (Lublin/Warszawa) ...... 212 Report on excesses in Radomśl Wielki, November 7th 1918

Reviews and Polemics:

Chil Kirszenbaum, Moje notatki z piekła. Bezkarny mord na Żydach w Mińsku Mazowieckim, Warszawa 2016 (Alicja Gontarek) ...... 219

Authors:...... 223

8 ARTYKUŁY

ARTICLES

Artykuły / Articles

Konrad Zieliński (Lublin/Zamość)

The Jews and the evacuation of Russians from the Kingdom of Poland in 1915

The evacuation of Russians from the Kingdom of Poland in 1915 was accompanied not only by the most violent expulsions, but also by scorched earth policy. Emissary of one of the rescue committee in his reports from the Lublin gubernya wrote: “One travels for hours through an absolute emptiness; no towns, no villages, no people. On the left hand side and on the right hand side – nothing; as far as the eye can see a melancholic, desperate emptiness which is not broken at all by the buildings of a railway station; the microscopic sheds patched together out of boards” 1. The lists prepared by various institutions do not show how many damages were caused by the Russians, and how many by Germans and Austrians, although, undoubtedly, the direct material damages in the areas where the battles were not fought, were mostly caused by the tsarist troops during their evacuation in summer 1915. Analyzing the course of the military operations in the Kingdom of Poland during the first year of the war and the Russian evacuation, we can point out that the results of these operations were: loss of population and forced migration movement, serious material losses and pauperisation of the population, and, last but not least, worsening of the Polish- Jewish relations as a result of politics of the Russian military authorities and worsening of the living conditions.

***

Although deportations and expulsions had not ceased almost since the first days of the war, the great exodus of the population reached its peak in summer of 1915 and was caused by the Russian evacuation. It is difficult to establish the true number of the people who were forced to migrate. The groups of the exiles grew as the front lines were moving; however, some researchers estimate that in the years 1914-1915, the Russians evacuated from the Kingdom of Poland about 1150 to 1200 thousand people: the Tsarist officials and their families, the military personnel, the Russian Orthodox Church priests, the Polish workers and the railwaymen2.

1 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [then: AGAD], K.u.k. Militärgeneralgouvernement in Lublin [then: MGGL], sign. Präs. 1790 nn. 2 J. Holzer, J. Molenda, Polska w pierwszej wojnie światowej, Warszawa 1963, p. 64; W. Najdus, Uchodźcy polscy w Rosji w latach 1917- -1918, „Kwartalnik Historyczny” 1957, nr 6, p. 26.

11 Studia Żydowskie

The attempt to estimate the number of the inhabitants of the Kingdom of Poland who were forced to move to Russia due to the war events is not easy. It is estimated that up to the moment when the Central States started to occupy the country, 800,000 to 1,000,000 people – besides the ethnic Russians – were either forced to move or voluntarily left the Kingdom, but those figures include also the parts of Galicia invaded by the3 Russians . The Polish rescue institution named the Central Citizens’ Committee quoted – for the 1 October 1916 – the total number of 744,319 displaced registered by the Polish aid organisations in Rus- sia. A year before, in 1915 the other periodical, “Hasło” (The Password) cited 850 thousand Poles forced to leave their homes and about 150 thousand evacuated officials, the Orthodox Church priests, the railwaymen and workers. We can assume that the total number of the displaced, the evacuated and those who escaped from the Kingdom and Galicia, excluding the Polish POWs, the subjects of the foreign states and the Polish soldiers serving in the Russian Army was around one million and that figure appears most often in the specialist literature. The other sources quote the number of 850 thousand of the displaced people from the Kingdom itself, and in the estimates of the People’s Committee for the Polish Affa- irs we can find the number of 1,500,000 exiles from the Polish provinces4. And according to the data collected by the above mentioned Central Citizens’ Committee when the Russian evacuation was still on the way, the number of the people chased away from the country was approximately 400 thousand. In later reports on the activities of this Committee, the number of 500,000 people displaced from the Kingdom and Lithuania is cited, and “Dzien- nik Kijowski” (The Kiev Daily) wrote in October 1915 about 900 thousand evacuees from the Kingdom of Poland5. Accepting the most often quoted total number of 1,000,000 people displaced from the Polish territories and taking into consideration the fact that the Polish aid organisations did not register and did not know about the fate of all the evacuated people, we may estimate the number of the escapees from the Kingdom as 750 – 850 thousand. The data above relate, first of all, to the Polish population and it is difficult to establish how many Jews and people of other nationalities were forced to emigrate. The calculations are often more difficult because of the fact that especially the Jews “were not exiled out of the borders of the country but were pushed around within its borders which resulted in bigger towns becoming the shelter of the Jews from the nearby smaller towns”6. According to the statistics prepared by the Jewish aid committees in St. Petersburg, Moscow, Kiev and Odessa for the day of 20 May 1915, 526,000 Jews from the Kingdom of Poland, the Lithu- anian Provinces, the Volhynia, the Podole and the Kurland, as well as the occupied part of Galicia were exiled, evacuated or escaped because of the approaching troops7.

3 M. Korzeniowski, Na wygnańczym szlaku... Działalność Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego na Białorusi w latach 1915-1918, Lublin 2001, p. 107. 4 Ibidem, p. 107-109. See also: P. Gatrell, A Whole Empire Walking. Refugees in Russia during World War I, Bloomington – Indianapolis 1999, p. 15, 17-34, 51-52, 57, 79, 88, 129-135, 139, 142, 154-157. 5 Archiwum Państwowe w Krakowie [then: APK], Naczelny Komitet Narodowy [then: NKN], sign. 90 p. 30. 6 YIVO Institute for Jewish Research, New York [then: YIVO], Lucien Wolf & Dawid Mowschowitch Papers [then: WM], sign. 59, f. 4854. 7 K. Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w czasie pierwszej wojny światowej, Lublin 2005, p. 137-139.

12 Artykuły / Articles

Table 1. The numbers and the territorial affiliation of the registered exiles staying in Russia under the care of the Central Citizens’ Committee in 1916.

Province Number of exiles Łomża 81 654 Chełm* 57 811 Lublin 56 898 Suwałki 25 835 Radom 21 101 Piotrków 10 834 Płock 11 059 Kalisz 4348 Kielce 3603 Warsaw – City 43 562 Warsaw 28 400 Total 336 105 * Before the war, the Chełm Province was directly included into the borders of the Empire but covered the territories earlier forming a part of the Kingdom, hence the Central Citizens’ Committee aided also the escapees from that Province. Source: M. Korzeniowski, Na wygnańczym szlaku … Działalność Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego na Białorusi w latach 1915-1918, Lublin 2001, p. 116 (On the Path of the Exiles … The Activity of the Central Citizens’ Committee of the Kingdom of Poland In Belarus In the years 1915-1918).

According to Max Warburg, one of the leading members of the Hilsverein fűr Deutschen Juden, about 340,000 Jews from the Kingdom of Poland were forced to leave the country for ever or temporarily. Also the other estimates show that out of the number of 1,700,000 Jews living in the Kingdom in 1914, about 340,000 left the country, most often under compulsion. Out of those that remained in the Kingdom, about 455,000 starved and were provided aid by the charity institutions. Besides, about 50,000 were evacuated and chased away behind the front lines if those lines had run close to where they lived (these people not always left the country)8. One should remember that those were the data given by the rescue committees, based on the number of the Jews who used the aid of the committees or the institutions, which these committees supported and do not include those escapees who did not reach the rescue bureaus or did not want or could not use that help, and finally, those who left the Kingdom with the groups of the population of other nationalities9. The data concerning the support provided to the Jews by the religious communities or vocational organisations are also not precise, so the most often cited number of 340,000 have to be treated only as the estimate data. Taking into consideration, however, that the war rolled over the whole Kingdom, there was almost no single Jewish family, particularly on the right bank of the Vistula River which was not affected by the compulsory migrations, even if it only meant

8 Among the refugees from the areas invaded by the Central States and Galicia occupied by Russians, there were 67,5% of the “Great Russians” (the Russians, the Ukrainians and the Belarusians), 13,2% of the Poles, 6,4% of the Jews, 4,9% of the Latvians and 8% of the refugees of other nationalities. Those figures had been established on the basis of the statistical studies carried out on the sample of 526 thousand refugees (15 April – 1 May 1916). Among the refugees both evacuating voluntarily and displaced by force, the village population constituted 80%.: Gatrell, p. 213-214. 9 YIVO, WM, sign. 58, f. 4737-4738; YIVO, WM, sign. 109, f. 13339-13340.

13 Studia Żydowskie a temporary absence from home without leaving the borders of the Kingdom. As a rule, the Jews were ordered to move as far away from the front as possible10. Anne Kahan, a Jewish refugee from Siedlce, wrote in her diary (4 July 1915): “While returning home, I saw the refugees from the Radom Province. The avenue which led to the synagogue was crowded with the carts full of women, children and the old men. The (prayer) school was packed with people. The crown was gathering around a weeping man. His wife had died on the road, leasing him with nine children”11. It is necessary to underline that the Jewish population terrorised by almost every military unit they encountered and by the armed gangs, marauders and the deserters from the Tsarist Army, also experienced the hostility of the Christian population. A catalyst of it was an anti-Semitic witch-hunt unleashed by the Russian command soon after the out- break of the war when the Jewish treason and cooperation with the Germans and Austrians were openly proclaimed. It created a favourable atmosphere for the anti-Semitic attitudes, particularly so, since those were the inhabitants of the Kingdom, mostly Polish peasants, who fought in the Russian Army. So, the “Jewish traitors” supported the enemy and the opinions on the Jewish-German cooperation, had been widely spread for a long time. The Russian propaganda made – in connection with such action like barbarian bombardment of Kalisz by the German troops – that anti-Jewish riots, aggression, denunciations, and as- saults of espionage and sabotage sometimes be organised under the banner of “the Russian patriotism”. Not counting robberies of their Jewish neighbours’ possessions together with Cossacks and soldiers, some Poles saw – in a larger perspective – a chance to replace Jews in economy12. Indeed, in many causes the situation of the Jewish population was tragic; there were plunders committed by the locals, and there were rapes and assassinations, although the latter ones were most often “the deeds” of the local dregs of the society, marauders and armed gangs roaming the roads. There was usually no reaction of the Russian authorities to the attacks by the local non-Jewish population. It is true that the governors and military commanders in Warsaw, Piotrków and also in Vilna and Grodno were to declare their opposition to “the perpetrators of the pogroms” and warn them of punishments, appealing in their proclamation for maintaining peace but – as we can read in the Jewish sources – ne- ither the government nor the Poles treated those warnings seriously13. Hostage-taking has become almost common practice. In many towns, after the Ger- mans and Austrians who managed to take over the town for a short time have been chased away, the authorities carried out – under the most trivial pretexts – massive arrests among the local population. The problem concerned not the only Jews, but also local elites and people of German origin in particular; in fact, the most frequent passengers of the trains

10 M. Paléologue, Rosja carów w czasie Wielkiej Wojny, [w:] Polska w pamiętnikach Wielkiej Wojny 1914-1918, wybór i oprac. M. Sokol- nicki, Warszawa 1925, p. 308-309. 11 A. Kahan, The Diary of Anne Kahan. Siedlce, Poland, 1914-1916, „YIVO Annual” 1983, vol. 18, p. 208. 12 Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie, p. 127-153. 13 YIVO, WM, sign. 112 nn.

14 Artykuły / Articles which transported the exiled to the East were Germans and Jews, commonly suspected of being traitors and arrested in a sort of a preventive way14. The military authorities recalled the order of the Highest Command in which it recommended such a procedure because the Jews allegedly are engaged in spying and instigated the enemy troops against the Christian population in territories from which the Russians had been temporarily driven out15. The Jewish hostages were to be not only a guarantee of loyalty of the Jewish population accused of sympathising with the Central Powers, but it was also a convenient way of ex- torting contributions from the communities or bribes from particular families. In the case of Jews, as well as in the case of Germans, the population which remained in towns and villages had an excellent chance to multiply their possessions and they knew how to make the most of every such opportunity16. Since the beginning of 1915, the Russian Supreme Command intensified its efforts to seek “those responsible” for the defeats it suffered. General Iwanow, the commander of the south-western front excluded in January of that year the Jews from the supplies units, and in March all the Jewish soldiers were ordered to be sent to the front17. The common practice was to move the Jewish soldiers serving in the Tsarist Army, from garrison to garrison under the pretext that they would cooperate with the enemy. In the report of one of the chiefs of staff of the army operating on the south-western front from June 1915, one can read even such sensational and seriously treated information that the Jewish organisations in Germany were paying prostitutes to infect the Russian soldiers and officers with venereal diseases. The women suspected of being the members of those organisations were to be punished according to the severe rules of martial law, and the military authorities in some places issued many edicts on controlling the places where prostitution was cultivated. The careless customers responsible for spreading venereal diseases were to be additionally deported18. Jewish depute to Duma N. M. Frydman, turning to his colleagues in July 1915 spoke cautiously about the crimes committed by the Tsarist army on the civil population: “Dear Sirs, you have to remember that on the Polish soil and in other parts of the country there is, blood of Jews and other nations flowing and unfortunately, these people do not die only from the hand of the enemy”19. Frydman was supported by Meir Bomasz, another Jewish depute from Łódź, who was an initiator of addressing some other parliamentary questions. They did not bring any results, however, and they were received passively also by his party

14 F. M. Schuster, Between all fronts: The impact of World War I on Eastern-European Jewry, „Medaon – Magazin für jüdisches Leben in Forschung und Bildung” 2016, No. 10 (18), p. 4, online http://www.medaon.de/pdf/medaon_18_schuster.pdf [30.12.2016]. 15 Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie, p. 119-122. 16 Zbiór dokumentów dotyczących sprawy polskiej. Sierpień 1914 r. – Styczeń 1915 r., bmw. 1915, p. 40-41. 17 S. Goldin, Deportation of Jews by the Russian Military Command 1914–1915, „Jews in Eastern Europe” 2000, No. 1 (41, Spring), p. 40–73; J. Piotrowskij-Sztern, Jewrei w russkoj armii 1827-1914, Moskwa 2003, p. 353-354. 18 A. Yarmolinsky, The Jews and Other Minor Nationalities Under the Soviets, New York 1928, p. 39. See also the orders and the cor- respondence concerning the invigilation of the prostitutes from the Bureau of the Chief of the Department of the Protection of Order and Public Safety in Warsaw: Gosudarstvennyi arkhiv Rossiiskoi Federatsii, Moskva, Fond 493: Warszawskaia Ispolnitel- naia Policia, op. 1 d. 15, p. 1-2. 19 More about activity of N. M. Frydman and M. Ch. Bomasz, see: K. Zieliński, Problematyka żydowska i deputowani-Żydzi w rosyjskiej Dumie Państwowej (1906-1914), in: Z dziejów pewnego eksperymentu. Parlamentaryzm rosyjski na progu XX stulecia w kontekście kształtowania się świadomości politycznej narodów imperialnej Rosji, red. A. Duszyk, K. Latawiec, M. Mądzik, Radom 2008, p. 99-119.

15 Studia Żydowskie colleagues (the Cadets). The right wing press in Russia reported that “the Jewry which is surrounding us from all sides has its exemplary representatives, the Bomaszs and Fryd- mans”20. Those were not only the Jews who were repressed, yet the differences – let us say in methods – of making those people leave their homes were clear. Also meeting a Cossack unit on the road meant most frequently something different for Jews and for the peasants. The Russian terror reached also the Poles, yet its scale was smaller. Stephanie Laudyn wrote that “the Polish nation wanted to forgive the Russians [the past] and knew how to forgive; the Russian Army understood that and in a simplicity of its soul, repaid the Poles whole- heartedly”21. A French journalist wrote in April 1915 that “in spite of the repressions, the inhabitants of Warsaw or Lublin treated the wounded Russian soldiers with a great care, and the Polish society remained loyal towards the Russian Army”22. And in May that year, a French ambassador Maurice Paléologue wrote about the fate of the Jewish population:

Since the beginning of the war, the Jews from Poland and Lithuania had suffered cruel repressions. In August, they were forced to leave en masse the border area without giving them time to take any of their possessions. After a short break, the displacements started anew, equally massive, equally rapid, equally brutal and reaching every day further out to the east. Gradually, all the Israeli population from Grodno, Łomża, Płock, Kutno, Łódź, Piotrków, Kielce, Radomsko, Lublin was being pushed towards the Podole and Wołyń Regions. Everywhere, the departure was proceeded by the scenes of violence and plunder with the silent approval of the authorities. Thousands of those poor Jews were seen paddling through deep snows, driven as cattle by the Cossack troops, abandoned in miserable railway stations, camping out in the fields at the outskirts of towns, dying of hunger, exhaustion and cold. […] Within the course of its tragic history, Israel has never experienced a more tragic expulsion. And in the Russian Army, there are about 240 thousand Jews and they are pretty fine soldiers! 23

The ultimate retreat of the Tsarist Army from the Kingdom was accompanied by the most violent expulsions, and also by the scorched earth policy. Many houses and community buildings in smaller towns were ruined. For instance, only in the Krasnystaw County, Turobin almost burnt to the ground, as well as the centre of Krasnystaw; in Puławy the whole Jewish quarter was burnt. In Markuszów near Puławy the retreating Russian troops set the town on fire, which led to the destruction of 80% of the houses. In Siedliszcze near Chełm, a synagogue and the baths were burned, when the local Jews did not manage – under an unknown pretext – to pay on time the contribution ordered by the commander of a Cossack unit. In some places, the tombs from cemeteries were used to build the military strongholds24.

20 „Russkoje Znamja” 1916, nr 122. 21 S. Laudyn, A World Problem. Jews – Poland – Humanity, Part I, transl. A. J. Zieliński, W. K., Chicago 1920, p. 80. 22 W. Śladkowski, Opinia publiczna we Francji wobec sprawy polskiej w latach 1914-1918, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, p 102-103. 23 Paléologue, p. 308-309. 24 Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie, p. 141.

16 Artykuły / Articles

From official “The List of 51 towns and small towns, in which the number of the buildings destroyed due to the military activities excesses 30%, and where carrying out the measurements, developing the situation and the regulation plans, and carrying out at least partial enclosure is necessary” from April 1918, results that the many shtetles, small towns and settlements were almost totally destroyed. For instance, in the vicinity of Iłża, Ożarów, Opatów, Chełm, Krasnystaw over 90% of the buildings were consumed by fire25. In the rural communities, the largest losses were noted among the Christians. It results from the study by Zygmunt Limanowski, published in 1918 under the title Zniszczenia wojenne w budowlach b. Królestwa Polskiego (The War Destruction of Buildings in the Former King- dom of Poland) that in the years 1914-1915, due to the military operations about 6530 villages were destroyed in about 20%, 89 851 estates (11,2%) and 275 751 buildings (11,2%).26 The value in roubles of the demolished and burnt buildings in the villages reached the sum of 34 862 070 (not including the Suwałki Province and four counties in the Siedlce Province).27 The statistics prepared after the war by the Main Liquidation Bureau show that nearly 45 million zlotys had to be spent on the compensations covering only a part of the war damages28. Among the bigger towns, the largest number of buildings were destroyed in Kalisz, which was bombed by the Germans in the first year of the war, and then, in Warsaw, Łódź and Chełm29. The greatest losses, however, affected the inhabitants of the Provinces situated in the south-eastern and north-eastern parts of the Kingdom: the Lublin, the Chełm and the Łomża Provinces, followed by the Radom and Piotrków gubernyas. Those were also the areas where the greatest losses in livestock were noted30. The lists prepared by various institutions do not show how many damages were caused by the Russians, and how many by the armies of the Central Powers although, undoubtedly, the direct material damages in the areas, where the battles were not fought, were mostly caused by the scorched earth policy used by the Tsarist troops during their evacuation in summer of 1915. The peasants and the Jews were among those town dwellers who suffered the most. According to “The List of the number of families of the harmed urban Christian and Jewish population, excluding landless peasants, there were 20 686 Jewish families and 9594 Christian families31.

25 In: M. Przeniosło, Chłopi Królestwa Polskiego w latach 1914-1918, Kielce 2003, p. 50-53. 26 Ibidem, p. 54-56. 27 Ibidem, p. 46. 28 Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie, p. 142. 29 Ibidem. 30 M. Przeniosło, Straty i zniszczenia wojenne na terenach wiejskich Królestwa Polskiego w latach 1914-1915, in: Wieś polska wobec wyzwań, przełomów i zagrożeń (XIX i XX w.), t. I, ed. M. Przeniosło, S. Wiech, Kielce 2002, p. 137-140. 31 Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie, p. 142-143.

17 Studia Żydowskie

Table 2. The number of the harmed population and the destroyed estates in the towns of the Kingdom of Poland over 20 thousand inhabitants (the list from 1919).

Total Population Number of Number of destroyed Town Province population harmed harmed families properties Kalisz Kalisz 60 550 17 848 2975 333 Konin Kalisz 11 918 468 78 18 Zduńska Wola Kalisz 23 808 64 11 2 Warsaw Warsaw 845 130 6945 1157 75 Łódź Piotrków 459 353 3026 504 55 Zgierz Piotrków 21 531 281 47 12 Radomsk Piotrków 20 627 594 99 20 Chełm Lublin 22 019 1487 248 43 Siedlce Siedlce 29 031 26 4 1 Łomża Łomża 26 726 150 25 5 Total – 1 520 693 30 888 5148 564 Source: K. Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w czasie pierwszej wojny światowej, Lublin 2005, p. 143.

Table 3. The destruction of buildings in gubernyas of the Kingdom of Poland caused by the military operations 1914-1915.

Total number Number of the % of the properties Province of properties properties destroyed destroyed Warsaw 147 292 15 024 10,2 Kalisz 109 504 600 0,5 Piotrków 140 904 6917 4,9 Kielce 112 106 4695 4,2 Radom 123 529 16 468 13,3 Lublin 172 658 35 416 20,5 Siedlce 63 313 3085 4,9 Łomża 70 365 18 178 25,8 Płock 55 232 4827 8,7 Total* 994 903 105 210 10,6 * There are no data from the Suwałki Province and four counties of the Siedlce Province: The Biała Podlaska, Konstantynów, Radzyń and Włodawa Counties. Source: M. Przeniosło, Chłopi Królestwa Polskiego w latach 1914-1918, Kielce 2003, pp. 58-61.

“The List of the harmed population of towns and small towns” in the former Kingdom of Poland shows, on the other hand, that among those harmed by the foreign troops (war damages, requisitions, contributions, plunder) there were 22,454 landless peasants living in towns, 59,626 town dwellers, 57,622 people belonging to the category “the remaining Christian population”, and 124,120 Jews32.

32 Ibidem, p. 143-144.

18 Artykuły / Articles

***

Deportations and the behaviour of the Russians towards the civil population, including Jewish pogroms, gave the propaganda of the Central States rise to distribute proclamations addressed to the inhabitants of “the Russian Poland”. The Poles were promised freedom, and in the appeals and proclamations directed to Jews, besides commenting the current events from the war theatre and accusing the Tsarist administration of anti-Semitism, there were references to the pogroms from Kishinev, Odessa and to the Bejlis’ trial. Similar argu- ments were also used to persuade the Jews in the Habsburg Monarchy to donate funds for military purposes and to make them believe that the war against Russia was just, since the Central States were bringing liberation to the compatriots of the Jews of Vienna or Berlin33. To be precise, the conduct of the Central States armies, particularly the multi-national Austro-Hungarian troops was not without a blemish and compatible with the international conventions. Probably due to the propaganda distributed all over Europe about desecra- tion of churches and places of religious cult committed by the Prussians, a decision had been made to establish the so called Jasna Góra Enclave covering the famous monastery with the adjoining park and a few neighbouring houses and putting it under the Austrian administration. There was truly no lack of the unjustified destructions and abuses of various kinds committed by the soldiers of the Central States. However, in comparison to the Russian soldiers, particularly in the first weeks of the war, the disciplined German and Austro-Hungarian troops behaved relatively correctly, especially in the eyes of Jews. In the eyes of the peasant population the Russian army was considered to be “our”. The scorched earth policy in many regions of the country has changed this attitude.

33 I. Deák, Jewish Soldiers in Austro-Hungarian Society, New York 1990, p. 17-18, 21-22; R. Jeřábek, The Eastern Front 1914-1918, in: The Last Years of Austria-Hungary (Essays in Political and Military History 1908-1918), ed. M. Cornwall, Exeter 1990, p. 101; E. A. Schmidl, Juden in der K. (u) K. Armee 1788-1918 (Jews in the Habsburg Armed Forces), Eisenstadt 1989, p. 122, 142-143.

19 Studia Żydowskie The Jews and the evacuation of Russians from the Kingdom of Poland in 1915

It is estimated that during the first year of the war about 1,200,000 people were evacuated from the Kingdom of Poland (including tsarist officers, Russian teachers, officials, Orthodox clergy, workers from military factories and railroaders). The attempt to estimate the number of the inhabitants of the Kingdom of Poland who were forced to move to Russia due to the war events is not easy. It is estimated that up to the moment when the Central States started to occupy the whole country, 800,000 to 1,000,000 people – besides ethnic Rus- sians – were either forced to move or voluntarily left Poland, but those figures include also the part of Galicia occupied by the Russians. The data considers mostly Poles, and it’s difficult to establish the number of refugees of other nationalities, especially the Jews, who were often sent from place to place and did not leave the territory of the country. Accepting the most often quoted total number of 1,000,000 people displaced from the ‘Russian Poland’, Lithuania and Galicia and taking into consideration the fact that the Polish rescue organisations did not register and did not know about the fate of all the evacuated people, we may estimate the number of the escapees from ‘Russian Poland’ as 750,000 – 850,000 thousand. According to the statistics prepared by the Jewish aid committees in St. Petersburg, Moscow, Kiev and Odessa for the day of 20 May 1915, 526,000 Jews from the Kingdom of Poland, the Lithuanian provinces, the Volhynia, Podole and Kurland, as well as the occupied part of Galicia were exiled, evacuated or escaped because of the approaching troops. According to some sources, ca. 340,000 of them were inhabitants of the Kingdom of Poland. The evacuation of Russians in 1915 was accompanied not only by the most violent expulsions, but also by scorched earth policy. The peasants and the Jews were among those who suffered the most. However, for the Jews from Poland and Lithuania the war and evacuation was one of the most difficult experiences they had ever encountered. It turned out that the tsarist army was a true pillar of anti-Semitism, but robberies and destructions caused by the army were escalated by the local population.

20 Artykuły / Articles

Jolanta Mickutė (Kaunas)

Tworzenie kobiety żydowskiej: syjonizm, kobieta i jej ciało w Polsce międzywojennej

Emancypacja kobiet i kwestia żydowska

W nowopowstałej Drugiej Rzeczpospolitej ciało i tożsamość kobiety były sprawami politycznymi. Tuż po wojnie, w kulturze przepełnionej ideami liberalnymi, pozytywistycz- nymi, socjalistycznymi, nacjonalistycznymi, ruch na rzecz emancypacji kobiet w oczach wielu niósł ze sobą groźbę moralnej degeneracji. Także polscy Żydzi posterzegali emancy- pację jako źródło rozwiązłości i moralnego pobłażania. Dyskurs moralnego rozkładu został w znacznej mierze odziedziczony po tych, którzy w zachodniej Europie krytykowali mo- ralność fin-de-siecle. Obok wielu innych, do jego rozbudowy przyczynił się lider ogólnego syjonizmu i zachodniego liberalizmu, Max Nordau1. Zwrot w stronę prawicowego nacjonalizmu, jaki nastąpił w Polsce w latach 30., wzbogacił toczącą się dysputę o „degeneracji” o nowe aspekty2. Łączące elementy medycyny z analizą kultury studium Nordaua z 1892 r. zatytułowa- ne Entartung (Degeneracja), opublikowane w języku niemieckim i dostępne w przekładach zarówno w zachodniej, jak i wschodniej Europie, analizowało psycho-fizjologiczne korzenie społecznego rozkładu. Nordau opierał swoje rozważania na założeniach kulturowych oraz na języku czasu końca wieku. W jego ataku na nowoczesność, „degeneraci” stanowili bardzo szeroką kategorię społeczną, która obejmowała kryminalistów, prostytutki, anar- chistów i szaleńców. Na liście znaleźli się także pisarze oraz artyści, którzy przejawiali te same psychiczne i somatyczne cechy, a jednak „zaspokajali swoje niezdrowe popędy... pió- rem i ołówkiem”3. To owi „samowyzwoleni zwolennicy moderny” – pisarze i artyści – stanowili dla Nordaua największy problem. Nie wierzyli w ludzki postęp osiągalny za pomo- cą rozumu i porządku, nie dbali o pożyteczną wiedzę, nie mieli za grosz samodyscypliny,

1 Idee Nordaua były szeroko dyskutowane w żydowskiej prasie okresu międzywojennego. Dalsze wsparcie znalazły one w dziele Otto Weiningera Seks i charakter (1903), w którym Weininger przedstawił jednoznacznie biologiczną koncepcję kobiecości. Nordau, któremu podobały się idee Weiningera, opisał je w artykule „Der Schuss im Nebel” (październik 1903). Zob. M. Gras, Otto Wajninger (etliche werter cum 25-ten jorcayt fun dem originelen grojsen denker, “Hajnt” 1928, nr 244 (19 października), s. 7. Podobnie wiele wątpliwości odnośnie korzyści z emancypacji kobiet miał Bolesław Prus. W Emancypantkach (1890-1893) Prus krytykował Polki, które domagały się niezależności i pracy. Jego zdaniem, sprzeciwiały się one naturalnemu powołaniu kobiet oraz psychologicznej konstrukcji, która predysponuje je do życia rodzinnego i związanych z nim sposobów samospełnienia. 2 Etniczni Polacy uważali emancypację za zagrożenie dla moralnego odrodzenia narodu polskiego, za prowadzącą do dalszej degeneracji raczej niż odnowy. W tym kontekście, emancypacja seksualna była natychmiast utożsamiana z prostytucją i por- nografią. Zob. K. Stauter-Halsted, Moral Panic and the Prostitute in Partitioned Poland: Middle-Class Respectability in Defense of the Modern Nation, “Slavic Review” 2009, no. 3 (68), s. 566-68. 3 M. Nordau, To Professor Caesar Lombroso, [w:] M. Nordau, Degeneration, New York, 1968, 1892, s. vii-viii.

21 Studia Żydowskie a powściągliwość była im kompletnie obca4. Syjonista Nordau cenił zaś uniwersalną wizję idealnego społeczeństwa, jednorodnego pod względem etycznym, psychologicznym i fizycznym. W tworzącym się polskim państwie, wiele Żydówek zatroskanych o kwestie narodowe także niepokoiło się złowrogimi wpływami świata literackiego na psychiczne zdrowie spo- łeczeństwa. Wiele syjonistycznych działaczek znało dobrze niemiecki, szczególnie te, które wychowały się pod w krajach monarchii habsburskiej lub kształciły się na niemieckich czy austriackich uniwersytetach. Dzięki znajomości niemieckiego mogły ułatwiać przekaz syjonistycznych idei swoim mówiącym w jidysz słuchaczkom. W warszawskim miesięczniku syjonistycznym „Frojen sztim” (Głos kobiet, 1925), redagowanym przez grono wyłącznie kobiece, jedna z autorek powtarzała poglądy Nordaua, którego zdaniem literatura mogła wywierać wpływ na zachowanie żydowskich dzieci – jeśli odpowiednio napisana, w spo- sób naturalny wspierałaby rozwój stosownej wrażliwości moralnej5. Z tego względu, zdaniem autorki, w bajkach dla dzieci powinny występować kochające macochy oraz dzieci darzące je miłością. Dzięki kulturowej mediacji literatury, dzieci przyswoiłyby pozytywne wzorce zachowań. Podobne troski pojawiły się także w innym artykule, którego autorka ubolewała nad tym, że żydowskiej młodzieży brak „duchowego wychowania”, które uczyniłoby z mło- dych ludzi osoby nie tylko dumne zarówno ze swego człowieczeństwa i swojego żydostwa, ale również uzewnętrzniające tę dumę w codziennym życiu6. Kilka autorek, pracownic socjalnych oraz edukatorek w szerokim sensie tego słowa, dyskutowało na łamach prosyjonistycznego miesięcznika „Dos kind” (Dziecko) narastającą potrzebę, by wychowanie dzieci odzwierciedlało nowoczesne wartości pedagogiczne i tradycyjne wartości żydowskie rów- nocześnie. Problem polegał na tym, że młodzież żydowska – płci żeńskiej w szczególności, owe „tzw. nowoczesne córki” – spędzały czas na błahostkach takich jak „seksualizm, sport i polityka”7. Potrzebne było takie wychowanie młodzieży, w którym wiedza praktyczna wiązałaby się z moralnym imperatywem, a dodatkowo przepełniona była duchem żydow- skiego patriotyzmu. Odpowiednia literatura i wychowanie mogły wzbudzić w żydowskiej młodzieży obu płci właściwe motywy działania. W swoim dziele poświęconym degeneracji Nordau przedstawił także Nową – czy No- woczesną – Kobietę jako istotę budzącą oburzenie. Opisując trawiące Europę dolegliwości, Nordau opisał zdegenerowanych mężczyzn, którzy ubierają się jak kobiety oraz „kobiety, które w swoim pragnieniu przypodobania się mężczyznom tego rodzaju, noszą męskie ubiory, monokle, buty z ostrogami, w ręku trzymają bat, a na ulicach paradują z papierosem

4 Jako niemiecki liberał Nordau wysoko cenił oświecony rozum i Bildung, formowanie charakteru i moralności. Z tego względu miał wiele wiary w postęp społeczny i politykę kierowane zasadami „duchowego oświecenia”. J. Sheehan, German Liberalism in the Nineteenth Century, New York 1999, 1978. 5 L. Bet-Towjim, Kinder-majselech, “Frojen-sztim” 1925, nr 2, s. 19-22. 6 Sz. [Diment?], In an ongewejtiker frage, “Frojen-sztim” 1925, nr 2, s. 17-19. 7 D. Rozenman, Techter-dercjer (briw cu tate-mame), “Dos kind” 1938, nr 2 (160), s. 14-15.

22 Artykuły / Articles w ustach... Skromność i powściągliwość to zabobony przeszłości”8 dla takich kobiet. Aby przeciwdziałać tej modzie Nordau, stworzył ideał Nowego Muskularnego Żyda – syjonisty par excellance – który miał być prawdziwie męski, w żaden sposób nie skażony zniewieścia- łością, służalstwem i bezużytecznym intelektualizmem9. W zgodzie z syjonistyczną wizją polityki genderowej, Nowa Syjonistyczna Kobieta nie mogła być w najmniejszym nawet stopniu dotknięta „degeneracją”. Dla płci pięknej jednak denegeracja znaczyła coś innego. Oznaczała ona bycie wyemacy- powaną, nowoczesną ze wszystkimi negatywnymi konotacjami tych określeń. Recenzując wystawienie Wesela Wyspiańskiego na łamach polskojęzycznego syjonistycznego tygodnika „Wschód” (1901) krytyk Hasofer poświęcił sporo miejsca nowoczesnej Żydówce Ra- cheli, a w jego opisie pobrzmiewają echa języka Nordaua: „żydówka emancypowana traci wszelki urok kobiecy, nie posiada prawdziwego wykształcenia umysłowego i moralnego, dla żydostwa zaś jest stracona. (...) żydówka ‘modern’, żydówka emancypantka jest to ob- jaw na wskroś chorobliwy”10. W oczach tego syjonistycznego intelektualisty był to fenomen chorobliwy, ponieważ dyskredytował żydowską kobietę jako Żydowkę i jako kobietę. No- woczesna kobieta, żydowska w szczególności, była zbyt męska i zbyt wyzwolona w swoim zachowaniu i wyglądzie, zbyt niezależna finansowo, zbyt dobrze zaznajomiona z kultu- rą i literaturą nieżydowską (często kosztem znajomości swego żydowskiego dziedzictwa) oraz zbyt bezczelna w swoim pragnieniu bycia równą mężczyźnie. Przede wszystkim zaś była ona doskonale świadoma tego, jakie znaczenie mają jej działania i pragnienia, które gotowa była realizować bez względu na publiczną konsternację. Innymi słowy, Nowa Ko- bieta była przykładem politycznej i obywatelskiej emancypacji, która pozostawała w nie- zgodzie z pewnymi normami dotyczącymi seksualności. W konsekwencji Nowa Kobieta była moralnie podejrzana. Zdaniem syjonistów w szczególności, emancypacja przyniosła Żydówkom wolność, która sprowadzała się do seksualnego rozpasania i obojętności wobec tradycyjnych wzorców tożsamości kobiety żydowskiej. Wiele lat później, postępowy prawnik polsko-żydowski, w komentarzu do nowego projektu Prawa Małżeńskiego z roku 1931 wyraził podobną opinię zwracając uwagę na fakt, iż żadna przyzwoita Żydówka nie miałaby tyle wolności, by, na przykład, samodzielnie poszukiwać męża. Takie zachowanie „sprzeciwiałoby się moralności i prowadziłoby do lubieżności”11. Normy społeczne naka- zywały, aby to mężczyzna inicjował poszukiwanie żony, a nie odwrotnie.

8 Nordau, Degeneration, s. 538-39. 9 Zob. T. S. Presner, Muscular Judaism: The Jewish Body and the Politics of Regeneration, Londo 2007; G. M. Berg, Zionism’s Gender: Hannah Meisel and the Founding of the Agricultural Schools for Young Women, “Israel Studies” (6) 2011, nr 3 (2001), s. 135-65, szcze- gólnie 138. 10 Hasofer, Żydówka-emancypantka: Kilka uwag z powodu wystawienia „Wesela” w teatrze miejskim we Lwowie, „Wschód” 1901 nr 33, s. 8. W swojej recenzji ze spektaklu Hasofer używa postaci Racheli jako wzorca dla swojej krytyki wyemancypowanych Żydó- wek, które są jego zdaniem kompletnie zdegenerowane. Tekst Hasofera spotkał się z kilkoma ostrymi odpowiedziami od czy- telników. Zob. Marja, Emancypacya kobiet i żydostwo (Odpowiedź panu Hasofer), „Wschód” 1901, nr 37, s. 3-5; odpowiedź Hasofera, Jeszcze żydówka-emancypantka. Odpowiedź na artykuł „Emancypacja kobiet i żydostwo” , „Wschód” 1901, nr 41, s. 5-6, i odpowiedź Jana Kirszrota Pobudka (Z powodu artykułu p. Hasofera), „Wschód” 1901, nr 44, s. 4-5. 11 Zob. Dr Armand Akerberg, Talmud, bolszewizm i projekt polskiego prawa małżeńskiego: odpowiedź Ks. Dr Stanisławowi Trzeciakowi, Warszawa 1932, s. 63.

23 Studia Żydowskie

W Polsce, która dopiero co odzyskała niepodległość, dyskurs dotyczący dekadencji cechującej nowoczesną kobietę rozwijał się wokół pojęcia żydowskiej „lalki”, terminu najprawdopodobniej zaczerpniętego z Domu lalek norweskiego dramaturga Henrika Ibsena12. Pod koniec sztuki, główna bohaterka, Nora, opuszcza swój „dom lalek”, w którym czuła się zabawką, bezsilną marionetką całkowicie zależną od woli męża. Nora porzuca męża i rodzinę i wkracza na drogę, która ma zaprowadzić ją do poznania samej siebie. Polska prasa wychwalała oryginalność sztuki, ale stanowczo potępiła jej zakończenie, które było „w równej mierze nierealistyczne co niemoralne”13. Pod tym względem krytycy teatralni i widzowie w Polsce, Niemczech, Anglii i innych krajach, byli zgodni. Wszyscy uważali dramat Ibsena za „ibsceniczny” (pierwsze wystawienie Domu lalek w Danii wywołało tak gwałtowne negatywne reakcje widowni, że w późniejszych przedstawieniach na scenach w Niemczech Ibsen zmienił koniec dramatu pozostawiając Norę z rodziną)14. W oczach wschodnio i zachodnioeuropejskich krytyków kobiety takie, jak Nora, nie były ani kobiece ani moralne. Ibsen znalazł się na liście czołowych „degeneratów” także w pracy Nordaua. „Ibse- nizm” bowiem propagował egoizm, niekontrolowaną pasję i nietradycyjną moralność sek- sualną, która nie przynosiła społeczeństwu żadnego pożytku. Krytykując Dom lalek Nordau stwierdził, iż kobieta ze swojej natury przynależy do świata rodziny, albowiem „bez opieki mężczyzny” nie mogłaby przetrwać. W związku z tym jej zadaniem było „cywilizowanie”, „łagodzenie trudów życia poprzez wypełnianie roli matki i twórczyni ogniska domowego”15. Jeśli, jak Nora, pragnęła wolności, która umożliwiłaby jej życie zgodne z własnymi zasadami, to cierpiała z powodu egomanii, która prędzej czy później prowadzić musiała do jakiejś formy anarchizmu16. Zgodnie z tym patriarchalnym punktem widzenia, podzie- lanym przez męskich redaktorów krakowskiego „Jidysze frojenwelt” (Świat żydowskiej kobiety) oraz innych pro-syjonistycznych czasopism, kobieta miała być wcieleniem „wiecznej kobiety”, której tożsamość określać miały niezmienne i naturalne „wrodzone cechy bio- logiczne”17. Jedynie w oczach kilku progresywnych myślicieli, jak na przykład syjonista

12 W latach 1875-1906 Dom lalki wystawiono w Polsce 32 razy, czyli co najmniej raz w roku. A. Sawicka, Henrik Ibsen’s Presence in Polish Cultural Periodicals in the Period of 1875-1906 [w:] Ibsen Reception in Poland and the Baltic Countries, ed. K. Brynhildsvoll, Oslo 2006. W okresie międzywojennym „Hajnt”, „Der moment”, „Literarisze bleter” oraz inne pisma żydowskie zamieściły omówienia twórczości Ibsena. Zob. Hersz-Dovid Nomberg, Nora auf der jidyszer bine, „Ejropejsze literatur” 1920, nr 32, s. 34-39; Dr A. Gliksman, Ibsen un dos judentum: etliche bemerkungen noch di Ibsen-fajerung, „Der moment” 1928, nr 98 z 27 kwietnia, s. 7; E. Fridel, Der lecter klasiker. 25 jor nochn tojt fun Henrik Ibsen (cu zajn 120-jorik jubileum), „Literarisze bleter” 1928, nr 13 z 30 marca, s. 253-55; N. Majzel, Henrik Ibsen: finf un cwancik jor noch zajn tojt, „Literarisze bleter” 1931, nr 47 z 20 listopada, s. 883-884. 13 Sawicka, Henrik Ibsen’s Presence, s. 209. 14 A. Burzyńska, Upiory, lalki i ludzie, „Tygodnik Powszechny” 2006, nr 19 (9 maja), 1, http://www.e-teatr.pl/pl/arty- kuly/25511,druk.html 15 G. Mosse, Max Nordau and His” Degeneration” [w:] Nordau, Degeneration, s. xxiv. 16 Dr A. Gliksman, który publikował zarówno w polskiej, jak i żydowskiej prasie, był podobnego zdania o twórczości Ibsena. Nazywał go „anarchistą”, ponieważ Ibsen głosił, iż każdy człowiek powinien żyć wedle praw przez siebie samego ustanowio- nych raczej niż tych, za którymi stało państwo. W swojej interpretacji Ibsena Gliksman zauważał jednak, że jednostka musiała osiągnąć niebywale wysoki poziom duchowy, by uczynić ingerencję państwa zbyteczną. Dr A. Gliksman, Ibsen un dos judentum: etliche bemerkungen noch di ibsen-fayerung [w:] Menszen un werk, “Der moment” 1928, nr 98 z 27 kwietnia, s. 7. 17 C. Pateman, The Sexual Contract, Stanford 1988, s. 17. W podobnym duchu pierwszy tekst od redakcji „Judisze frojenwelt” opisywał tradycyjną kobietę żydowską jako “wiecznie wierną” (di ejbik traje judisze froj). Redakcje, „Di judisze frojen-welt”, „Judisze frojenwelt” 1902, nr 1b z 13 kwietnia, s. 1. Dwadzieścia lat później, 17 stycznia 1927, Dr A. Gliksman przywołał figurę Wiecznej Kobiety w wykładzie „Wieczny sekret kobiecy”, który został ogłoszony przez lubelski oddział Stowarzyszenia Kur- sów Wieczorowych dla Robotników w Warszawie. Gliksman poruszał w nim wiele tematów: „nowoczesna kobieta”, „kobieta

24 Artykuły / Articles

Jakób Appenszlak, Nora była nie mniej niż „matką kobiecej rewolucji”, nawet jeśli jako taka z pewnością przynależała do mniejszości w modernizującym się polskim społeczeństwie18. Idea, wedle której kobieta mogłaby realizować swój potencjał poza ramami wyznaczo- nymi przez instytucję małżeństwa, sprzeciwiała się ustanowionemu wzorcowi kobiecości konstruowanej i realizowanej w wymiarze życia domowego. Jak zauważyła Marilyn Ja- lom, w końcu XIX i na początku XX stulecia nie do pomyślenia było, żeby kobieta pro- wadziła „niezależną egzystencję” jako istota ludzka. Kobieta była definiowana wyłącznie przez swój związek z mężczyzną i swoją zdolność reproduktywną19. Zarówno żydowski, jak i polski etos narodowy był związanym z taką właśnie patriarchalną normatywnością i religijnym przekonaniem. W ramach tego sposobu myślenia, kobiecość opierała się na dwóch filarach: byciu żoną i byciu matką (przy czym to pierwsze zawsze miało następować chronologicznie wcześniej)20. Nowoczesna kobieta, która wykraczała poza tak wyznaczone granice, była uznawana za jednostkę zdegenerowaną. W kontekście syjonistycznym dodatkowo z tego powodu, iż rzekomo porzucała żydowską tradycję i historię – jądro swojej żydowskości – które miała obowiązek przekazać swoim dzieciom. Z tej perspektywy, asy- milacyjne i feministyczne zainteresowania kobiet stanowiły zagrożenie dla samego istnienia narodu żydowskiego. Przedstawiając dokładnie ten sposób myślenia, M. Berkowicz, krakowianin opowia- dający się za emancypacją kobiet, na łamach prosyjonistycznego miesięcznika „Di jidysze familie” (1902) zabrał głos w kwestii kobiecej z religijnej perspektywy: „Żydowskie ży- cie narodowe odzwierciedla się w największym stopniu w życiu rodzinnym. Rodzina jest najmocniejszym filarem norm moralnych, które odwiecznie wspierały nasz naród. Jasnym jest, że w Talmudzie na temat kobiet mówi się najczęściej w związku z życiem rodzinnym i relacjami pomiędzy kobietą a mężczyzną”21. Również w zakresie pozycji kobiety w społe- czeństwie mowa o niej była głównie związana z rodziną. Deklarując się jako profeminista, Berkowicz nie uważał, że emancypacja kobiet miała źródło w strukturalnych zmianach rodziny żydowskiej. Nie widział on także kobiety w sferze publicznej i w swoim patriarchalnym rozumieniu kobiecości usiłował ograniczyć wyemancypowaną kobietę do sfery życia prywatnego. Midrasz, dowodził Berkowicz, jasno pokazywał, że wykształcone i sza- cowne kobiety mogły wnieść pozytywny wkład w żydowskie życie rodzinne. Podobnie,

jako matka, narzeczona i budzicielka”, a także „kobiecość, która wiecznie rządzi światem”. B. Łętocha, Z. Głowicka et al., Afisze żydów lubelskich wydane w latach dwudziestych XX wieku, Warszawa 2012. 18 Pierrot, Ze stanowiska mniejszości: Bunt Nory, „Ewa” 1928, nr 5 z 18 marca, s. 1. Jakób Appenszlak używał pseudonimu Pierrot. 19 M. Yalom, The Woman Question and the New Woman [w:] A History of the Wife, London 2001, s. 264. 20 Paulina Appenszlakowa, feministka związana z syjonizmem ogólnym, stanowczo zwracała jednak uwagę na to, że kobieta mogła wybrać ścieżkę życiową inną niż zamążpójście. Zob. Cel w życiu (Kilka słów o „ideale zamążpójścia”), „Ewa” 1928, nr 11 z 29 kwietnia, s. 1. 21 M. Berkowicz, Di froj in agode un midresz (gewidmet cu majn kuzinke Helene), „Di judishe familje: a monatlicher zurnal fir literature un wisenszaft” 1902 (październik), s. 244; M. Berkowicz, Ibid. (grudzień 1902), s. 280-287. Pismo to zamieszczało głównie fragmenty tekstów Szolema Alejchema, Szaloma Asza, Awroma Rejzena i innych pisarzy. Niewiele było w nim porad rodzinnych. Początkowo, redaktorzy chcieli, by pismo ukazywało się w języku hebrajskim, później jednak zdali sobie sprawę z konieczności drukowania go w jidysz, w żywym języku żydowskich mas. Konsekwentnie, widać w nim wyraźne ukierunkowanie na czytel- nika z klasy pracującej, który, zdaniem wydawców, czytał zbyt wiele niskiej klasy literatury. Jidysz pisma jest mocno zgermani- zowany, a poglądy autorów sugerują, iż należeli oni do zasymilowanej, prosyjonistycznej klasy średniej z habsburskiej Galicji.

25 Studia Żydowskie sugerował, mogło być w przypadku wyemancypowanych kobiet żyjących na początku XX stulecia. Syjonistycznie zorientowane kobiety zaczęły konstruować kobiecy syjonizm na tle dys- kursów kulturowych odziedziczonych po imperiach Habsburgów i Romanowów, a rein- terpretowanych przez polskie państwo narodowe (a de facto wielonarodowe). Do syjonistycznej ideologii dodały one warstwę idei związanych z macierzyństwem, czyniąc ją w ten sposób mniej feministyczną, bardziej narodową i dzięki temu bardziej spójną. W zakresie ideologii ich cele były bardzo bliskie celom syjonistycznie zaangażowanych mężczyzn. Koncentracja na kobietach nie wykluczała silnego przesłania o narodowym charakterze. Wiele kobiet aktywnych w ruchu syjonistycznym miało umiarkowane poglądy społeczne i podobny stopień religijnego zaangażowania, co pozostawało w zgodzie z zasadami za- równo syjonizmu ogólnego, jak i robotniczego, z którymi były związane. Macierzyński feminizm nie stawał w sprzeczności z syjonistyczną wizją roli i statusu kobiety w społeczeń- stwie. Nie wchodził on również w konflikt z sanacyjnym reżimem Drugiej Rzeczpospolitej, który – wprowadzony w życie po przeprowadzonym przez Piłsudskiego zamachu w roku 1926 – stał po stronie integrującego i obywatelskiego nacjonalizmu, którego podstawowymi troskami było odrodzenie, zdrowie i oczyszczenie polskiego narodu22. Do tej mieszanki narodowych i ponadnarodowych ideałów autorytarny polski rząd wprowadził ideologię narodu moralnego i dał nowe życie sprawie polskiej, budząc pochodzące z końca wieku obawy przed narodową degeneracją. Polskie kobiety, postrzegane jako moralnie dosko- nalsze z uwagi na swą kobiecą naturę i wychowanie, miały odgrywać rolę „moralnej płci” w tym wielkim projekcie społecznej inżynierii. W tym politycznym kontekście, syjoniści w Polsce postrzegali społeczne i polityczne zaangażowanie kobiet żydowskich jako zasadne poszerzenie obowiązków matek i opieku- nek. Aktywizm syjonistek pozostawał w zgodzie z rzekomo biologiczną i duchową skłon- nością kobiet do działania w sferze wychowania i edukacji, z uwagi na to, że był nasączony syjonistycznymi ideami społecznymi oraz macierzyńskim feminizmem. Wedle tego sposobu myślenia, kobiety były matkami narodu żydowskiego nie tylko w wymiarze fizycznym, poprzez swoją funkcję reprodukcyjną, ale także moralnie – poprzez patriotyczne wychowanie. Rozwiązanie „sprawy wychowania”, jak ujęli to mężczyźni redagujący syjonistyczny tygodnik dla kobiet Jidysze frojenwelt, spoczywało w rękach kobiet23. Syjonistki o bardziej radykalnych poglądach, szczególnie należące do młodszego pokolenia, próbowały jednak wykorzystać syjonizm jako środek do osiągnięcia równości obywatelskiej, politycznej i płciowej. Nie wszystkie z nich były „feministkami macierzyński- mi”, które historyczka Karen Offen określa również mianem „feministek relacjonalnych”, tzn. kobietami, które walczyły o prawa kobiety „zdefiniowanej przez macierzyństwo”24.

22 W zakresie prac na temat kulturowej i politycznej sanacji w międzywojennej Polsce szczególnie pomocna dla mnie była książka Evy Plach, The Clash of Moral Nations: Cultural Politics in Pilsudski’s Poland, 1926-1935, Athens 2006. 23 Moses Deutscher, Mordke Spektor i Dr Dowid Hurvits, red. “Di jyudisze frojen-welt”, “Judisze frojenwelt: a cajtung fir judisze frojen un familje” 1902, nr 1b z 13 czerwca, s. 4-5. 24 Karen Offen, European Feminisms, 1700-1950: A Political History, Stanford: Stanford University Press, 2000, s. 22.

26 Artykuły / Articles

Wiele syjonistek w swoim feminizmie czerpało z obu sposobów myślenia. Bardziej radykalne spośród nich postrzegały kobiety przede wszystkim jako jednostki, a w mniejszym stopniu jako matki czy żony, identyfikując się tym samym z tradycją indywidualistyczną. Obie tradycje zaangażowały się jednak w walkę po stronie ideałów syjonizmu, w ramach którego tak wiele uwagi poświęcano narodowemu odrodzeniu i postępowi społecznemu – dwóm pojęciom o odpowiednio romantycznym i liberalnym pochodzeniu, których drogi rozeszły się po pierwszej wojnie światowej. W kontekście nowoczesnego – czy politycznego – nacjonalizmu, który „zaczął nienawidzić”, ich ponowne zjednoczenie było mało prawdopodobne25. Wielu historyków zauważyło, że w Polsce wizja społeczeństwa obywatelskiego, które stworzyć chciał polski rząd na czele z Józefem Piłsudskim, w latach 30-tych stopniowo ustąpiła miejsca innej idei26. W 1918 Piłsudski wyobrażał sobie Polskę taką, jaką była dwie- ście lat wcześniej: jako ponadnarodowe państwo wieloetniczne zjednoczone obywatelskim patriotyzmem. Jednak wraz z umacnianiem się Narodowej Demokracji dominująca stawa- ła się wizja scentralizowanego państwa narodowego. Napięcie pomiędzy dwiema wizjami odzwierciedlało pragnienie Piłsudskiego, by połączyć odzyskaną wolność z silnym, scen- tralizowanym rządem i jednoczącym, integrującym nacjonalizmem. W rezultacie, liberal- ne idee postępu społecznego zaczęły z wolna oznaczać dekadencję w kraju, który coraz większy nacisk kładł na kulturowo homogeniczną wizję polskiego społeczeństwa. Ważne instytucje społeczne – obywatelstwo, małżeństwo i zatrudnienie – odzwierciedlały zwrot w stronę nie mniej patriarchalnego i coraz bardziej antyliberalnego nacjonalizmu. Polskie Żydówki znalazły się w centrum tej zawieruchy. Syjonizm kierował je w stronę nacjonalizmu i złączonej z nim płciowej dyscypliny, a nowoczesny, rewolucyjny światopogląd po- pychał je w stronę osobistej i seksualnej emancypacji.

Opinia publiczna i nowoczesna kobieta żydowska

Krótko po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w żydowskiej prasie wiele miejsca poświęcano niemoralności żydowskiej „lalki” czy „nowoczesnej kobiety”. W latach 20-tych stan lekkiej paniki na tym tle ogarnął wielu syjonistów z klasy średniej, jak również niektórych polskich i żydowskich socjalistów z warstw robotniczych. Wszyscy starali się rozwiązać problemy, które dostrzegali w najbliższym otoczeniu. Kobieta żydowska zaczęła występować w tych debatach w roli moralnego wyznacznika kondycji całej społeczności. Kobiety stały się szablonem, w odniesieniu do którego Żydzi formułowali swoje nadzieje i niepokoje odnośnie zmian kulturowych, aktywności politycznej i ekonomicznej modernizacji, której towarzyszyła narastająca pauperyzacja. Zdaniem Pauli Hyman, żydowscy

25 Na temat eklektycznych źródeł nowoczesnego nacjonalizmu w Polsce przed 1918 rokiem zob. B. Porter, When Nationalism Began to Hate: Imagining Modern Politics in Nineteenth-Century Poland, Oxford 2000. 26 A. Polonsky, Politics in Independent Poland, 1921-1939: The Crisis of Constitutional Government, Oxford 1972; J. Rothschild, Pilsuds- ki’s Coup D’Etat, New York 1966; A. Polonsky, E. Mendelsohn, J. Tomaszewski ed., Jews in Independent Poland, 1918-1939, “Polin: Studies in Polish Jewry Series” 2004, vol. 8.

27 Studia Żydowskie mężczyźni modelowali swoją nową tożsamość w opozycji do tożsamości kobiet. Kobiety nie były jednak wyłącznie opozycją. Mężczyźni rzutowali na nie również swoje lęki zwią- zane z nowoczesnością27. W lutym 1925 roku Samuel Hirszhorn, jeden z założycieli syjonistycznego dziennika „Nasz Przegląd”, zainicjował falę kontrowersyjnych artykułów na temat kobiety żydow- skiej. W artykule zatytułowanym Pod adresem kobiet żydowskich, wywodzący się z folki- stów Hirszhorn, wespół z syjonistycznym parlamentarzystami Grinbaumem i Frostigiem, oskarżył polskie Żydówki o to, że zagarnęła je „fala dobrowolnej asymilacji”. Tę asymi- lację, grzmiał, „w pierwszym rzędzie zawdzięczamy naszym kobietom”28. To żydowskie kobiety porzuciły swoje obowiązki wobec sprawy narodowej. To one nosiły modne stroje i wysyłały swoje dzieci do nieżydowskich szkół nie dbając o to, by nauczyć je hebrajskiego czy jidysz. Nie interesowało ich odbudowanie żydowskiej ojczyzny. Nie interesowało ich to wcale albo nie dość. „Nie chcielibyśmy lekkomyślnie uogólniać”, pisał Hirszhorn, zaznaczając, że Żydówki z klasy pracującej są poza krytyką. Jako jątrzącą ranę na ciele ży- dowskiej społeczności Hirszhorn postrzegał kobietę, którą określał mianem lalki, zjawisko, o którym dowiedział się z wiedeńskiej gazety „Morgenzeitung” i którego rozkwit widział w Polsce:

Kobieta, nie mająca o niczym pojęcia, jest chorobą, która się wżarła w nasz organizm od góry do nizin żydowskiego stanu średniego. Mąż stał się maszyną zarobkową, która ma pieniądze wytwarzać i ich dostarczać – żonie, która o niczym nie ma pojęcia i dzieciom, które o niczym wiedzieć nie chcą, lecz pragną żyć, jak inni. Taki stan rzeczy stał się u nas normalnym. Troskliwy dawny żydowski ojciec rodziny stał się żałosną karykaturą, zaszczutą, pozbawioną godności zwierzyną, która goni za zyskiem, rzuca na pastwę zarob- kowania swoją uczciwość i przyszłość, gdyż w domu rozpanoszyła się straszliwa ignoran- cja, dąsając się, szemrząc i piorunując, tudzież wskazując wypieszczonemi paluszkami na innych. Nieświadomość i bezwzględność rodziny zgina grzbiet owej pożałowania godnej „głowie domu” i wysadza ją w końcu z siodła29.

Owe femme fatales z klasy średniej, które, zdaniem Hirszhorna, zajmowały się wyłącznie strojami i tańcami, były głównym przedmiotem jego krytyki30. W przebaczającym duchu Nowego Testamentu Hirszhorn dopuszczał jednak pewne usprawiedliwienie: te bezmyśl- ne strojnisie po prostu nie wiedzą, co czynią. Z tymi słowami Hirszhorn zaprosił czytelni- ków do dyskusji na temat kobiety żydowskiej.

27 P. Hyman, Gender and Assimilation in Modern Jewish History: The Roles and Representations of Women, Seattle 1995, s. 134-35. 28 S.H., Pod adresem kobiet żydowskich, „Nasz Przegląd” 1925, nr 58 (692) z 27 lutego, s. 6. Samuel Hirszhorn (1876-1942) był człon- kiem redakcji „Naszego Przeglądu” i parlamentarzystą w ramienia Fołkistów (1919-1922). Jak wielu spolonizowanych Żydów uważał się za polskiego i żydowskiego patriotę. D. Aberbach, Patriotism and Antisemitism: The Crisis of Polish Jewish Identity between the Wars, ”Polin” 2010, vol. 22, s. 376-77. Więcej na temat Hirszhorna w nieopublikowanej rozprawie doktorskiej Angeli White, “Jewish Lives in the Polish Language: The Polish-Jewish Press, 1918-1939”, Bloomington: Indiana University, 2007. 29 S.H., Pod adresem kobiet żydowskich. 30 Podobnie jak Hirszhorn, Anna Blanksztejn z Wilna, redaktorka tygodnika „Di Froj” (Kobieta) i członkini Żydowskiego Stron- nictwa Ludowego zauważyła, iż w przeszłości Żydówki zajmowały się czterema K: „kinder, kich, klejder un kirch” („dzieci, kuchnia, odzież i kościół”). Przyznanie kobietom praw obywatelskich zakładało jednak równość obowiązków na tyle, na ile „nowoczesne życie wymaga nowej, nowoczesnej kobiety”. A. Blanksztejn, Unzer ojfgabe, „Di Froj: a wochnszrift gewidmet di interesn un szuts fun der jidyszer froj” 1925, nr 1 z 8 kwietnia, s. 1.

28 Artykuły / Articles

„Przegląd”, poczytny warszawski dziennik, stał się forum publicznej debaty. Zacho- wując anonimowość, jak wielu innych jej uczestników, J.H. zgodziła się z Hirszhornem: żydowskie kobiety nie były przygotowane do spotkania z nową rzeczywistością. Jedyne, czego chciały po ukończeniu gimnazjum, był bogaty mąż. Nie dbały o problemy społecz- ne i interesowały się wyłącznie przyjemnościami, romansami i zakupami. W jednym J.H. miała odmienną opinię: „Czy wszystkie kobiety-żydówki w Polsce muszą sympatyzować z ideami syjonizmu, a dzieci swoje wychowywać przede wszystkim na Żydów, a nie Eu- ropejczyków?”31 Nie zdradzając swoich ideologicznych zapatrywań, J.H. argumentowała na rzecz różnorodności opinii dotyczących narodowej i feministycznej etyki żydowskich kobiet. Temat przyciągnął również uwagę znanych postaci. Syjonistyczna radna Warszawy, Rajzla Sztejnowa, twierdziła, że kwestia kobieca wyrastała z „prawnej i społecznej dys- kryminacji kobiet”32. Aby skutecznie zwalczać asymilację, argumentowała, żydowskie spo- łeczeństwo powinno objąć swoją drugą połowę, swoje kobiety. Warunkiem koniecznym tego, by kobiety mogły uczestniczyć w walce z asymilacją, było większe zaangażowanie społeczności żydowskiej w edukację i wychowanie młodych Żydówek. Dzięki odpo- wiedniemu wykształceniu zniknęłyby bezduszne marionetki „posiadające bardzo cien- ką powłokę tzw. kultury”, a także wzmocniło się słabe wśród rzeszy kobiet żydowskich poczucie odpowiedzialności za rodzinę, społeczeństwo i naród33. Kobiety powinny także otrzymać stosowną edukację polityczną. Uczyniłaby ona, że ich polityczne wybory stałyby się w pełni świadomymi. Dodatkowo zaś, uodporniłaby kobiety na niebezpieczne wpływy religijnej ortodoksji. Zdaniem Sztejnowej, żydowskim kobietom potrzebna była znajomość idei demokratycznych i postępowych. Ponadto, wszystkim kobietom należała się ochrona prawna, niezależnie od tego, czy były zamężne, samotne, w ciąży czy z dziećmi urodzony- mi poza związkiem małżeńskim34. Jednym słowem, kobiety powinny mieć równe prawa. Wszystkie sposoby rozwiązania kwestii kobiecej prowadziły do silnego ruchu emancypa- cyjnego żydowskich kobiet, który już w Polsce rozkwitał. Naród żydowski miał szansę przetrwać w Polsce, stanowczo stwierdziła Sztejnowa, tylko w odpowiednich warunkach prawnych i społeczno-politycznych. Niektóre uczestniczki dyskusji jednoznacznie potępiały jednak nowe normy kobiecości. Postrzegały bowiem żydowską kobietę – niezależnie od czasu i miejsca – jako ucieleśnienie

31 J.H. [Judyta Horn], Kobieta żydowska a społeczeństwo (Głosy czytelniczek i czytelników), „Nasz Przegląd” 1925, nr 62 (696) z 3 marca, s. 6 32 R. Sztejnowa („Nasz Przegląd” 1925, nr 65 (699) z 6 marca). Startując z listy syjonistycznej, księgowa Rajzla Sztejnowa została wybrana do Rady Warszawy na drugą kadencję (1927-1934). Podobnie jak prawniczka Estera Alter-Iwińska z Bundu repre- zentowała społeczność żydowską od 1919 roku. Urzędniczka Paulina Szweberowa z Bundu dołączyła do nich w roku 1927. H. Koźmińska-Witt, Warschau und ‘seine’ Juden: Kommunalpolitik und das judish-polnish Verhaltnis in Warschauer Stadtparlament (1919-1939) [w:] Jahrbuch-Yearbook-X-2011, ed. D. Diner, Leipzig 2001, s. 216. Zob. także Albumy pamiątkowe Rady miasta stołeczne- go Warszawy, 1919-1929, Warszawa 1929. 33 Sztejnowa, ibid. 34 Na temat ambiwalentnego stosunku społeczności żydowskiej do niezamężnych matek oraz o braku oficjalnych struktur dla dzieci urodzonych poza małżeństwem, np. domów dla takich dzieci, patrz ChaeRan Y. Freeze, Lilith’s Midwives: Jewish Newborn Children Murder in Nineteenth-Century Vilna, „Jewish Social Studiem” 2010 (16), no., s. 1-27.

29 Studia Żydowskie wiekowej żydowskiej tradycji35. Dopóki była żoną i matką, a tym samym kobietą, dopóty należała do grona szlachetnych i cnotliwych córek Izraela. Teraz jednak, zauważyła Julja G., Żydówka poddała się normom fałszywej kultury, która pozwalała na niepohamowaną swobodę seksualną. Zdaniem Julji, „lalki” poluzowały moralne gorsety po zakończeniu I wojny światowej. Skutki tej wojny były katastrofalne – tradycja utraciła swoją wyróżnioną pozycję w życiu żydowskim, gdzie życie kobiety koncentrowało się na osobie jej męża. Cóż powinna robić kobieta poza wypełnianiem zobowiązań wobec męża, pytała Julja. Niewiele, brzmiała jej odpowiedź, chyba że jej celem było seksualne rozpasanie. Zdaniem Julji G., kobieca seksualność mogła realizować się wyłącznie na dwa sposoby – poprzez macierzyństwo lub swobodę seksualną. W tym myśleniu zgodna była z tezami zawartymi w Płci i charakterze Otto Weiningera, która to praca została przetłumaczona za- równo na język polski, jak i jidysz i która cieszyła się dużą popularnością wśród żydowskiej młodzieży na początku XX wieku. Weininger opisał biologiczną naturę kobiecości i kryzys męskości, rozkład współczesnej cywilizacji oraz moralną ułomność wyemancypowanej kobiety. Jego zdaniem, kobieta zawsze musiała dokonać wyboru pomiędzy dwoma biegu- nami swojej tożsamości płciowej – macierzyństwem i prostytucją36. Mogła albo sypiać ze swoim mężem po to, by zostać matką, albo z obcymi mężczyznami i być prostytutką. Dla Weiningera Nowa Kobieta to ciało, instynkt, zew natury, uczucie, sen ducha i pęd prokre- acyjny. Jako taka może ona wciągnąć mężczyznę w „mroczną czeluść seksualnego pożą- dania”, jak objaśniał na łamach „Hajnt” pewien publicysta przybliżając czytelnikom idee Weiningera37. Krótko mówiąc, kobieta, wedle Weiningera, była istotą seksualną i wyłącznie seksualną. A skoro tak, to „element kobiecy nie ma ani potrzeby tej wewnętrznej duchowej wolności [tj. emancypacji] ani zdolności do tego, by z niej skorzystać”38. Przez stulecia kobiety były traktowane jako istoty niższe, ponieważ przejawiały „skłonności służalcze”. Nieliczne, które wykorzystały możliwość emancypacji, albo posiadały silny pierwiastek męski, albo były homoseksualne. Antyfeministyczne przesłanie Weiningera można streścić następująco: feministki to zmaskulinizowane kobiety, a prawdziwa kobiecość sprzeciwia się idei emancypacji. Prawdziwym, kobiecym kobietom emancypacja nie jest do niczego potrzebna. Kilka dni później „Nasz Przegląd” opublikował tekst, który dodał kolejną pozycję do listy rzeczy, o które troszczyć się powinna godna szacunku Żydówka: „godność narodo- wą”39. Godność ta związana była z zachowaniem obyczajów, historii, języka, a także z tro- ską o kraj, którym – sugerował autor – dla Żydów była Palestyna. Tylko jedna respondent- ka apelowała o „budowę nowej rodziny”, w której małżonkowie mogliby się doskonalić

35 F. Liwerowa, Julja G., („Nasz Przegląd” 1925, nr 71 z 12 marca), s. 6. 36 B. Hyams, N. A. Harrowitz, A Critical Introduction to the History of Weininger Reception, s. 3, 5; J. Le Rider, The Otto Weininger Case’ Revisited [w:] Nancy A. Harrowitz, Barbara Hyams, Jews and Gender: Responses to Otto Weininger, Philadelphia 1995, s. 21, 23, 27. 37 M. Gras, op. cit. Także Dr A. Gliksman, Oto Wajninger un zajn tojt, “Der Moment” 1929, nr 82 z 5 kwietnia, s. 7. 38 Man, Woman, text: The Structure and Substance of Geschlecht und Charakter [w:] Ch. Sengoopta, Otto Weininger: Sex, Science, and Self in Imperial Vienna, Chicago 2000, s. 48, 64-65. 39 F. Liwerowa, „Nasz Przegląd” 1925, nr 74 (708) z 15 marca, s. 5.

30 Artykuły / Articles i współpracować. Opowiadając się po stronie bardziej indywidualistycznego feminizmu, podpisana inicjałami R.L. autorka sugerowała, że mężczyźni i kobiety powinni dzielić domowe obowiązki, że mężczyźni powinni wprowadzać kobiety w sprawy tego świata i że obie strony powinny dbać o edukację i wychowanie dzieci40. Podobnie różnorakie reakcje inicjujący dyskusję artykuł wywołał wśród mężczyzn. Niektórzy z nich, jak Dawod Rawdin, czuli się odpowiedzialni za to, co postrzegali jako pożałowania godną kondycję żydowskich kobiet. Jego zdaniem zarzuty wobec rzekomo próżnych kobiet były niesłuszne. Kobiety, pisał, troszczą się o stroje „z powodu stałego na to zwracania uwagi przez mężczyzn”41. To mężczyźni ponoszą odpowiedzialność za to, że kobiety tyle uwagi poświęcają swemu wyglądowi i za to, że zmieniają się w kokietki. Mężczyźni są „silniejszą płcią”, stwierdził Rawdin, i jako tacy powinni płci pięknej pokazać właściwą drogę. Co więcej, wiele kobiet „odradza się” i potrzebuje w tym wsparcia. Jak inni czytelnicy o syjonistycznych zapatrywaniach, Rawdin zachęcał mężczyzn do tego, by zaangażowali się w ideologiczną pracę z kobietami. Inny czytelnik, Dawid Gelblum, zamiast zastanawiać się nad zakłóconą dynamiką relacji pomiędzy płciami, zwracał uwagę na dwa zdarzenia ze sfery społeczno-politycznej, które zaburzyły dawny porządek żydowskiego życia: I wojnę światową i sanację. Wojna, jego zdaniem, zrodziła w ludziach głód dóbr materialnych, a odebrała wartość dobrom duchowym. Sanacja zaś przyśpieszała asymilację. Sanacja, zauważa historyczka Eva Plach, oznaczała odrodzenie i oczyszczenie narodu polskiego. Koncept ten był na tyle plastyczny, że polski rząd mógł zmieniać jego treść zależnie od potrzeb42. Sanacja mogła stać za nawo- ływaniem do liberalnych reform, ale i za konserwatyzmem. Zdaniem większości uczest- ników debaty na łamach „Naszego Przeglądu”, wojna i sanacja były powodami fatalnej kondycji żydowskiej społeczności. Żydzi byli duchowo upośledzeni (tj. zasymilowani), słabi politycznie i ograniczeni ekonomicznie (tzn. stali wobec politycznego antysemityzmu i antyżydowskich restrykcji w gospodarce). Na domiar złego, żydowskie „lalki” nie miały wiele miłości dla swoich zubożałych mężów, pisał Gelblum43. Sanacja polskiej gospodarki przypominała sanację małżeńskich relacji. Obie wspierały polskość. Żadna nie działała dobrze. Żydówki stawały się coraz bardziej polskie, sugerowało wielu czytelników. Wielu respondentów ubolewało nad pustką i dekadencją żydowskich kobiet. Piszący ze sztetla Dereszów we wschodniej Polsce, I. Melman zgadzał się z Gelblumem: Żydówki nie myślały i nie odczuwały już „po żydowsku”44. Melman miał tu na myśli kulturową asy- milację. W marcu 1925 roku, w Wilnie, tego samego języka użył awangardowy poeta Moj- sze Broderzon po dyskusji na temat kondycji żydowskiej kobiety. Żydówka w najmniejszym stopniu nie była już cnotliwą, troskliwą matką, „duchowym ogniskiem rodziny”45.

40 R.L., „Nasz Przegląd” 1925, nr 75 (709) z 16 marca, s. 4. 41 Dawid Rawdin, „Nasz Przegląd” 1925, nr 69 (703) z 10 marca, s. 6. 42 Plach, Clash of Moral Nations, s. 3, 6, 15. 43 D. Gelblum, „Nasz Przegląd” 1925, nr 78 (712) z 19 marca, s. 5. 44 I. Melman, „Nasz Przegląd” nr 82 (716) z 23 marca, s. 4. 45 M. Broderson, „Nasz Przegląd” 1925, nr 92 (726) z 2 kwietnia, s. 5.

31 Studia Żydowskie

Czując się w pełni swobodnie w kawiarniach i teatrach, Żydówka nie miała w sobie nic żydowskiego. Żydowskie kobiety potrzebowały przemiany, by obronić się przed samymi sobą. Tylko wtedy mogły zapobiec upadkowi narodu żydowskiego, twierdzili nacjonaliści. Podobnie jak Polki, Żydówki miały być „moralną płcią” z uwagi na swoją wrodzoną i wykształconą wyższość w tym zakresie, co do której wielu XIX-wiecznych pisarzy i myślicieli nie miało najmniejszych wątpliwości. W Lalce Bronisława Prusa Wokulski jasno wyraził owo prze- konanie o duchowej i emocjonalnej wyższości kobiet: „Uznajemy to na tysiące sposobów i twierdzimy, że wprawdzie mężczyzna tworzy cywilizację, ale dopiero kobieta uświęca ją i wyciska na niej idealniejsze piętno”. „Umysłem i pracą”, kontynuował Wokulski, „prze- ciętna kobieta jest niższą od mężczyzny; ale obyczajami i uczuciem ma być od niego o tyle wyższą, że kompensuje tamte nierówności”46. „Wpływ kobiety uskrzydla, zaś przewaga mężczyzny hamuje bieg prawdziwej kultury”47, zgadzała się z Prusem Róża Melcerowa w lipcu 1932 roku. Korzenie tego sposobu myślenia leżały w romantyzmie i idei, wedle której kobieta powinna być zawsze gotowa do poświęceń na rzecz swojej najbliższej oraz dalszej rodziny, tj. domu i narodu. W żydowskiej prasie negatywny stereotyp nowoczesnej Żydówki wywoływał nie tylko poważne komentarze, ale i żarty satyryków. W „Der griner” wyśmiano ją w parodii święta Szawuot, kiedy to tradycyjni Żydzi świętują nadanie Tory na Synaju48. Na rysunku nowoczesna Żydówka – krótkowłosa, w butach na wysokim obcasie, w obcisłej sukni z głębokim wycięciem na plecach – pracuje nad własną tablicą dziesięciu przykazań, których będzie przestrzegać podczas wakacji:

Nie wynajmuj daczy blisko miasta— Mąż powinien mieć niedaleko... Pamiętaj, że lato jest krótkie— A „potrzeb” jest wiele... Obetnij nieco włosy, mocno obetnij wiek, A jeszcze bardziej suknię... Do nikogo się nie przywiązuj— „Im więcej próbujesz, tym bardziej chwalebne...” Z mężem bądź co najmniej raz na miesiąc— Żeby nikt nie miał podejrzeń „później”...49

46 Bolesław Prus, Lalka. 47 R. Melcerowa, Wśród nowych książek: pryzmat kobiet (Jose Ortega: „Von Einfluss der Frau auf die Geschichte”), „Ewa” 1932, nr 24 (224) z 3 lipca, s. 2. 48 Wiele karykatur zamieszczanych w żydowskiej prasie satyrycznej wykorzystywało tradycyjne i religijne odniesienia dobrze znane czytelnikom. W związku z tym satyryczne rysunki z treściami związanymi z tradycyjną kulturą żydowską pojawiały się w wydawnictwach o charakterze świeckim i satyrycznym. E. Portnoy, Exploiting Tradition: Religious Iconography in Cartoons of the Polish Yiddish Press, Polin 2003, vol. 16, s. 243-67. Bardzo dziękuję Edwardowi Portnoyowi za zwrócenie uwagi na karykatury nowoczesnej Żydówki w prasie żydowskiej. 49 Di cen gebot far dacznickes... (Geszriben fun a hajntig wajbel), “Der griner: humorostisz-satirisz szwues-blat” z 5 czerwca 1927, s. 1.

32 Artykuły / Articles

Oto obraz moralnego upadku żydowskiej kobiety – zapisuje ona, w jaki sposób oszuki- wać swojego męża. Jej ramiona i nogi są odkryte, bo jest nowoczesna czy raczej, wedle kry- tyków, rozpustna. Jej kobiecość nie uwzględnia małżeńskich zobowiązań ani tradycyjnych ról żony i matki. To dlatego letni domek musi być daleko od miasta. Rzecz w tym właśnie, żeby mąż nie mógł łatwo wpaść z wizytą. Taka kobieta obcina krótko włosy w próżnej nadziei, że w ten sposób odetnie sobie także kilka lat z metryki urodzenia. Wiek XX prze- stał szanować starość i doświadczenie płynące z wieku, toteż chce ona pozostać młoda50. Wyzwoliła się z mitu seksu jako środka do prokreacji, więc może śmiało mówić o swoich seksualnych potrzebach. Wyznaje ona swoje grzechy w najdrobniejszych szczegółach – satyryk wprowadza hebrajskie słowa z pesachowej hagady – i sądzi, że jest w moralnie uprzywilejowanej pozycji. I dlaczegóżby nie? W końcu jej zachowanie chwali sam Majmo- nides słowami „ci, którzy często i z wielką uwagą wyznają grzechy, są godni pochwały”. W warszawskim piśmie „Grins” (Warzywa, 1914) opublikowano rysunek przedstawiający kobietę stojącą na szczycie góry i na podobieństwo Mojżesza trzymającą kamienną tablicę, tyle że wypisane na niej są nie przykazania, a Dziesięć Żądań pod adresem mężczyzny: emancypacja, tango, dacza, podróże, klejnoty, kapelusze, futra, teatr, flirt i pieniądze51. Tego rodzaju satyra znajdowała życzliwych odbiorców wśród czytelników wielu innych żydowskich periodyków. Lewicowy „Hajnt” zamieścił karykaturę przedstawiającą na krótko ostrzyżoną kobietę w męskiej marynarce, z muszką, trzymającą w jednej dło- ni zapalonego papierosa, a w drugiej modlitewnik52. Jeden z największych żydowskich dzienników wyśmiewał ograniczoną znajomość judaizmu wśród emancypantek opatru- jąc rysunek podpisem: „Odmawia błogosławieństwo: Błogosławiony, który nie stworzyłeś mnie kobietą”. Tradycyjnie, błogosławieństwo to wypowiada mężczyzna, a oznacza ono tyle, że gdyby był kobietą, byłby zwolniony z wykonywania wielu przykazań – kobieta bowiem ma obowiązki związane z domem, przez co zwolniona jest z przykazań, których wypełnianie związane jest z określoną porą dnia. Mężczyzna wolałby zatem być związany przykazaniami. Tutaj zaś paląca papierosa Żydówka traktuje błogosławieństwo dosłownie interpretując je w nowy, feministyczny sposób. Tym samym przedstawia sobą wynaturze- nie – zarówno judaizmu, jak i kobiecości. W reakcji na liberalizację norm społecznych, w dodatku „Szone-Towje” do pisma „Der Moment” zamieszczono rysunek przedstawiający Żydówkę bijącą męża, który mówi: „Na starość zostałem ‘liberałem’. Żydówka mnie daje baty!”53 We wschodniej Europie obowią- zywał obyczaj wymierzania mężczyznom chłosty w święto Jom Kipur po wizycie w synagodze, co miało symbolizować oczyszczenie z grzechów przed Bogiem54. W zmieniającym

50 Austriacko-żydowski pisarz Stefan Zweig rozważa rosnącą w XX wielu fascynację młodością i zdrowiem, obok innych zmian w społecznych i seksualnych normach obowiązujących w Europie przed II wojną światową, w swoim pamiętniku The World of Yesterday: An Autobiography, Lincoln: University of Nebraska Press, 1964, 1942. 51 Grins, Warszawa 1914, s. 1. 52 „Hajnt” 1926, nr 235 z 15 października, s. 8. 53 „Szone-Towje” (dodatek do „Momentu” 1928, nr 214), s. 3. 54 P. Wengeroff, Rememberings: The World of a Russian-Jewish Woman in the Nineteenth Century, Bethesda 2000, 1913, s. 1344-1429.

33 Studia Żydowskie się kulturowym krajobrazie, to żydowska kobieta wymierzała mężowi chłostę za grzechy, jakie popełnił wobec niej. Podobne satyryczne rysunki piętnujące straszne nowe obyczaje zamieszczał bardzo często humorystyczny „Der szejgets”. Na jednym z nim młoda, krótko obcięta kobieta z papierosem w ustach – wizerunek powracający wielokrotnie w żydow- skiej prasie – podnosi do piersi dziecko, które krzyczy: „Tato, idź sobie. Ja chce do mamy!”55 Podpis pod rysunkiem głosi „Aż tak daleko zaszła moda...”. Aż tak daleko, że możliwe stało się pomylenie kobiety z mężczyzną. Nowoczesna matka nosi spodnie, pali, ma bardzo krótkie włosy – wedle przedwojennych standardów bez wątpienia wygląda jak mężczyzna.

Syjonistka walcząca z degeneracją

Na toczące się debaty o kondycji kobiety syjonistki odpowiedziały pracą ideologiczną i praktyczną. W trosce o naród żydowski, zaczęły reinterpretować swoje obowiązki jako żony i matki. Znacznie wcześniej, pojęcie kobiecości zaczęło się zmieniać na skutek zwięk- szonej aktywności kobiet w sferze publicznej, szczególnie w filantropii. Charytatywna działalność kobiet spotkała się ze społeczną akceptacją, ponieważ była postrzegana jako naturalne rozszerzenie roli matki. Jako opiekunka domowego ogniska, Żydówka stała na straży tradycji i historii. Zachowanie tychże zaś stanowiło istotną część powołania syjonistek. Dla większości Żydówek, które coraz mocniej angażowały się w edukację, wychowanie fizyczne, opiekę zdrowotną i socjalną, sfera społeczna funkcjonowała w ten sposób jako dogodna strefa pośrednia pomiędzy domem a polityką56. Pośrednio lub bezpośrednio, syjonistki uczestniczyły w polityce, odnosząc się do spraw takich jak macierzyństwo, an- tykoncepcja, miłość, seks i seksualność, fizjologia, które w największym stopniu dotykały kobiety, dzieci, młodzież i rodzinę. W wewnętrznym biuletynie kobiecym ogólnych syjo- nistów „Kobieta Nowa” (1932-1933), w listopadzie 1932 roku, jedna z autorek tak określiła misję syjonistek: „hasło do odrodzenia musi być rzucone przez kobietę i przez nią realizowane”57. Większość kobiet znajdowała satysfakcję w podporządkowaniu się ideom zbiorowości. Taka postawa nadawała większe znaczenie ich osobistemu życiu i dodatkowo wiązała się z poczuciem większej wartości społecznej. Większość syjonistek, w przeciwieństwie do radykalnej feministki Pui Rakowskiej, miała raczej konserwatywne zapatrywania na sprawę kobiecą. Najczęściej wybierały drogę samookreślenia w relacji do złożonego zespołu ocze- kiwań, który wypływał z syjonistycznego marzenia. Konsekwentnie, ich celami stawały się cele żydowskiego nacjonalizmu: nauka hebrajskiego, uczestnictwo w praktykach zawodowych, alija (emigracja do Palestyny) oraz kulturalna praca w diasporze. Równocześnie, ży- dowscy nacjonaliści, kobiety i mężczyźni, byli zaangażowani w walkę o polską demokrację

55 “Der szejgets” 1929, nr 1 z 17 maja, s. 5. 56 J. W. Scott, Unanswered Questions, 1425: AHR Forum: Revisiting ‘Gender: A Useful Category of Historical Analysis, “AHR” 2008 (113), no. 5 (December 2008), s. 1344-1429. 57 „Kobieta Nowa” 1932, nr 2, s. 4.

34 Artykuły / Articles oraz prawa mniejszości żydowskiej, która to walka pełna była napięć i wewnętrznych sprzeczności58. W 1918 ministerstwo edukacji rozesłało ankietę do żydowskich nauczycieli pracujących w polskich szkołach średnich. Zapytani o to, czy są Żydami, w większości określali się jako osoby narodowości polskiej wyznania mojżeszowego, co zwróciło uwagę publicystów „Hajnt”59. Nie mniej niepokojące z syjonistycznej perspektywy było to, że wiele Żydówek z klasy średniej coraz częściej czytało i pisało po polsku, a literaturę powsta- łą w jidysz poznawało za pośrednictwem przekładów na polski, o czym poinformowało w 1926 roku żydowskie pismo „Literarisze Bleter”60. Wiele Żydówek o nacjonalistycznych zapatrywaniach wierzyło, że mają do wypeł- nienia szczególną rolę, szczególne zadanie zarówno w zakresie pracy ideologicznej, jak i fizycznej, tj. związanej z kobiecym ciałem. Syjonistka miała dbać o swoje ciało poprzez odpowiednią higienę oraz ćwiczenia i w ten sposób, jak to ujmowano, dążyć do odrodzenia kobiety żydowskiej, a przez to – żydowskiego narodu. Jej ciało miało być narzędziem do realizacji narodowych aspiracji. Stopniowo, bardziej radykalne feministyczne dążenia za- częły więdnąć w palącym słońcu nacjonalizmu i feminizm w formie macierzyńskiej stawał się coraz bardziej dominujący. Syjonistka, podobnie jak Matka Polka, miała być kochająca, uduchowiona, fizycznie i psychicznie silna oraz zdrowa. Idealna polska matka, mówiąca po polsku i modląca się w katolickim kościele, nie uciekała od swojej polskości. Poślubić mogła wyłącznie Polaka. A nade wszystko, była matką, troskliwą rodzicielką dbającą o do- bro polskiego narodu61. Podobną rolę dla narodu żydowskiego miała wypełnić Żydówka. Jedną z czołowych postaci maternalistycznego feminizmu była Miriam Jakubowiczo- wa, syjonistka ogólna należąca do Międzynarodowej Syjonistycznej Organizacji Kobiet (WIZO). Już w 1929 roku dostrzegła ona potrzebę stworzenia języka i struktury dla syjonistycznego feminizmu. We współpracy z dzielącymi jej poglądy działaczami Jakubowi- czowa powołała do życia Zrzeszenie Żydowskich Kobiecych Stowarzyszeń Sportowych w Polsce. Warszawski oddział należącego do zrzeszenia klubu „Ewa” w 1929 cieszył się liczbą około sześciuset członkiń. Jeszcze więcej zainteresowanych uczestniczyło w zaję- ciach oferowanych poza stolicą. A i sama oferta była bogata: klubowiczki mogły grać w tenisa, uprawiać gimnastykę, kalistenikę i lekkoatletykę, uczestniczyć w grach zespołowych, pływać, jeździć na nartach i sankach62. W biuletynie założycielki Zrzeszenia w ten sposób opisały swoje cele:

58 E. Mendelsohn, On Modern Jewish Politics, Oxford 1993, s. 57. 59 Di ankete fun di mitelszulen, „Hajnt” 1918, nr 20 z 24 stycznia, s. 3. 60 A. Alperin, In kamf far a jidyszer lezerin, “Literarisze bleter” 1926, nr 91 z 29 stycznia, s. 80-81. Pismo to bardzo mocno wspierało świecką kulturę żydowską. 61 Na temat relacji pomiędzy polskimi kobietami a polskim narodem patrz rozdział 4, „Family and Nation”, w Exile and Identity: Polish Women in the Soviet Union during World War II, ed. K. Jolluck , Pittsburgh 2002. Także Jolluck The Nation’s Pain and Women’s Shame: Polish Women and Wartime Violence, [w:] Gender and War in Twentieth-Century Eastern Europe, ed. M. Bucur, N. M. Win- gfield, Bloomington 2006, s. 193-219. Obowiązki kobiety polskiej w stosunku do narodu zostały dobrze podsumowane przez młodą studentkę prawa, Marię Rzętkowską, w tekście pt. Kobieta w życiu Narodu i Państwa, „Prawo” 1933, nr 5-6, s. 202-4. Jej zdaniem celem kobiet jej pokolenia było stworzenie „jednolitego typu kobiety-Polki”, która pracowałaby na rzecz dobra narodu poprzez pracę na rzecz swojej rodziny. Wedle Rzętkowskiej nie istniała żadna „międzynarodowa kwestia kobieca”, a raczej różne narodowe kwestie kobiece, jako że tożsamość narodowa była dominująca. Ibid., s. 202. 62 F. Szuldinerówna, Z. Hannówna, Kobiecy klub sportowy ‘Ewa’ w Warszawie (komunikat Nr 1), „Kobieta Nowa” 1932, nr 2, s. 11

35 Studia Żydowskie

A więc zamiast zaściankowej partyjności, my kobiety wnosimy do swojej pracy jak naj- szersze hasła wspólnego zbratania się w dążeniu do najwyższego odrodzenia fizycznego kobiety, a tym samem Narodu. Tylko na tej drodze potrafimy być sprawiedliwe w stosunku do najsilniejszych ugrupowań, a jednocześnie lojalne do najmniej liczebnej mniejszości. (...) Walka kobiety o prawa musi mieć za podstawę dążenie do zdrowia i sprawności ży- ciowej. Zdrowa, silna, opanowana kobieta buduje przyszłość, ona kształtuje warunki ży- cia i pracy. Tej nowoczesnej kobiety nie można wychować i karmić li tylko teoretycznemi przesłankami, lecz należy ją aktywnie urabiać we właściwym kierunku nie morałami, lecz czynem osiągnąć w niej pewne wartości. A do tego podstawowej reformy przeistoczenia naszej osobowości powołane są tylko kobiety i przez nie stworzone placówki. Oto jedna z głównych przyczyn samodzielności sportu kobiecego. Ta łączy się bezpo- średnio z możnością decydowania o własnej metodzie pracy, rodzajów powołanych do życia organizacyj, roztoczenia szczególnej opieki nad młodzieżą w okresie dojrzewania, zwrócenie baczniej uwagi na kobietę pracującą i precyzowania rodzaju ćwiczeń cielesnych, w zależności od jej zawodu, wyrobienia swoistego typu kursów i obozów itd.63

Syjonistki miały to zrobić dla swojego narodu zgodnie z mottem biuletynu: „Sprawie służ”64. Jakubowiczowa wraz z innymi działaczkami starała się dotrzeć do żydowskich rodzin za pośrednictwem artykułów o sporcie kobiecym, ćwiczeniach i wychowaniu fizycznym na łamach syjonistycznego tygodnika „Ewa”. Podobną tematykę poruszała także w poświęconym sprawom rodziny miesięczniku „Dos kind” i w dziale kobiecym „Nowego Dziennika”65. Jak wiele innych syjonistycznych działaczek, Jakubowiczowa głosiła, iż ćwi- czenia fizyczne mają dobroczynny wpływ na rozmaite aspekty kobiecości i macierzyństwa: menstruację, ciążę, karmienie piersią i menopauzę66. Wychwalała także psychologiczne korzyści aktywności fizycznej: miała ona uczyć kobiety niezależności, odpowiedzialności, wzmacniać ich wolę oraz zdolności przywódcze, a także umacniać wytrwałość67. Cieszące się dobrym fizycznym i psychicznym zdrowiem Żydówki będą zdrowymi matkami i pra- cownicami, głosiła „Kobieta Nowa”. Co więcej, zdrowie jednostki było ściśle związane ze zdrowiem narodu. Jak ujęła to jedna z działaczek: „wychowanie fizyczne nie jest i nie może być celem samo w sobie, (...) jest natomiast doniosłym środkiem wychowawczym ogólno- ludzkiego a specjalnie wychowania narodowego”68.

63 Zob. Gösta i Mira Jakubowiczowa, Zrzeszenie żyd. kob. stowarzyszeń w Polsce, „Kobieta Nowa” 1932, nr 1, s. 2. 64 Na temat roli ideologii w żydowskich organizacjach sportowych w Polsce, patrz: J. Jacobs, The Politics of Jewish Sport Movements [w:] Emancipation through Muscles: Jews and Sports in Europe, ed. M. Brenner, G. Reuveni, Lincoln 2006, s. 93-105 65 M. Jakubowiczowa, Kultura fizyczna: Wytyczne sportu kobiecego w Ameryce, „Ewa” 1929, nr 2 (48) s. 6; idem., Kultura fizyczna: narciarstwo kobiece, „Ewa” 1929, nr 4 (50), s. 6; idem., Zgubna przesada, „Ewa” 1929, nr 7 (53), s. 6; idem., Kultura fizyczna: Ćwi- czenia cielesne dla ludzi nerwowych i starszych, „Ewa” 1929, nr 11 (57), s. 6; F. Bersonhówna, Kultura fizyczna: Dlaczego nie ma tam kobiet?, „Ewa” 1932, nr 7 (207), s. 5; Arima, Kultura fizyczna: Nowa armia kobieca Liga P.W.F.K.Ż (Liga Propagandy Wych. Fiz. Kobiety Żydowskiej), „Ewa” 1932, nr 8 (208), s. 5; M. Jakubowicz, Gimnastik in di frebl-szuln, „Dos kind” 1929, nr 1 (61), s. 26-29; idem, Zummer-kolonies, „Dos kind” 1929, nr 6 (66), s. 21-23; idem., Wobec nowego zadania, w: „Głos kobiety żydowskiej” nr 5 w „Nowy Dziennik” 1932, nr 131, s. 11. 66 Sport kobiecy a macierzyństwo, „Kobieta Nowa” 1932, nr 2, s. 2. 67 Sport i praca zawodowa, „Kobieta Nowa” 1932, nr 3, s. 1-3. 68 Mgr S. Nechamkisówna (Lwów), Kultura fizyczna: Ku racjonalizacji żyd. ruchu sportowego, „Ewa” 1932, nr 33 (233) z 6 listopada, s. 5. Zob. także M. Jakubowiczowa, Kultura fizyczna: Ostatni apel, „Ewa” 1929, nr 8 (54) z 24 lutego, s. 6: „Przebudźmy się wreszcie! Jeśli dbamy tylko o siebie, uczestniczmy w sporcie z egoistycznych powodów. Jeśli jednak prawda jest przeciwna i pracuje- my dla dobra społeczeństwa, to pamiętajmy, że fizyczne odrodzenie żydostwa to najważniejsze zadanie naszego społeczeństwa i kobiety żydowskiej w szczególności”.

36 Artykuły / Articles

Nacjonalistyczni liderzy przywoływali historyczne świadectwa na rzecz swojego ro- zumienia roli kobiet i kobiecych ciał. Syjoniści apelowali do realnej bądź założonej świa- domości historycznej kobiet. Wezwaniem do jedności i działania stały się heroiczne czyny żydowskich kobiet z przeszłości. Żydówka musiała być bohaterką, na podobieństwo swoich przodkiń. Pua Rakowska wskazywała na Miriam, siostrę Mojżesza, która dopomogła w wyzwoleniu narodu żydowskiego z niewoli egipskiej. Wspominała Hanę, matkę proro- ka Samuela i Rachelę, które jako matki zdolne były do niebywałych poświęceń69. Pobożne i ofiarne – takie matki stały w obronie tradycji i wiary niezależnie od ceny, jaką przyszło im za to zapłacić70. Jako że większość żydowskich działaczek narodowych domagała się także równouprawnienia, przywoływano także takie postaci jak Bruria, by pokazać rów- ność kobiet i mężczyzn w żydowskiej tradycji, mądra królowa Salome Aleksandra, pro- rokini Debora czy Judyta i Ester. Syjonistki konstruowały paralele pomiędzy wybitnymi postaciami z przeszłości i z teraźniejszości71. Zadaniem kobiet było ponownie odrodzenie żydowskiej kultury, ale tym razem w kontekście nowoczesnego narodu. Innymi słowy, kobiety postanowiły być zarówno duchowymi uzdrowicielkami, jak i rzeczywistymi two- rzycielkami narodu. Pua Rakowska, Hemda Ben Jehuda (żona Eliezera ben Jehudy), Roza Joffe (kierowniczka Hebrajskiej Szkoły dla Dziewcząt w Jaffie) i wiele innych feministek syjonistycznych zgadzało się co do tego, że realizacja tego celu wymagała gotowości do po- święcenia na rzecz sprawy. W tym zakresie powtarzały poglądy Menahema Usyszkina i dr Chaima Dovida Hurwica, którzy zabrali głos w sprawie kobiecej na konferencji rosyjskich syjonistów w Mińsku72. Dodatkowo, wybór takiego, a nie innego kontekstu historycznego, umożliwiał eliminację alternatywnych dróg życiowych dostępnych żydowskim kobietom. Paulina Appenszlakowa, redaktorka „Ewy”, odniosła się wiele lat później do misji, jaką stawiały przed sobą polsko-żydowskie działaczki narodowe i do ich rosnącej identyfikacji z żydowskością. W liście do Władysława Broniewskiego z 1946 roku pisała: „Pisze mi ona [Krysia, przyjaciółka Appenszlakowej], że czuje się Żydówką i dopiero teraz rozumie, jak to przykre. Zapomniała biedaczka, że myśmy sobie na pociechę stworzyli mit o wybrań- stwie i przez to tę ‘przykrość’ podnieśli do godności misji”73. W latach przedwojennych syjonistki ze znacznie większym optymizmem myślały o swoim zadaniu. Postrzegały je jako

69 P. Rakowska, Di jidysze froj, Warsze 1918, s. 5-6. 70 N. Remi, Di jidysze muter, „Judisze frojenwelt: a cajtung fir judisze frojen un familie” 1902, nr 9 z 27 sierpnia, s. 1-3. 71 J. Liberman, Judisze frojen: Brurje (Valerje), „Judisze frojenwelt” 1902, nr 6 z 9 sierpnia 1902, s. 5-7; idem, Judisze frojen: Brurje (Va- lerje) (ende), „Judisze frojenwelt” 1902, nr 17 z 13 sierpnia, s. 4-5. Rakowska, Di jidysze froj, s. 8; Dr L. Freund, Stanowisko prawne i moralne kobiety żydowskiej w starożytności, „Chwila” 1921, nr 880 z 2 lipca, s. 5-6; nr 884 z 7 lipca, s. 3-4; nr 886 z 9 lipca 1921, s. 3; nr 887 z 10 lipca, s. 3. 72 P. Rakowska, Di frojen oif di minsker asifes, „Judisze frojenwelt” 1902, nr 13 z 24 września 1902, s. 1-3. Zob. także M. Berkowicz, Di froj i agude un midrasz, „Di judisze familie: a monatliher zhurnal fir literatur un wisenszaft” 1902 (październik, s. 242-48; idem,Di froj in agude un midrasz (sof), „Di judisze familie: a monatliher zhurnal fir literatur un wisenszaft” 1902 (grudzień), s. 280-88. Dr Weiss oraz Arje Cejtlin wygłosili wykłady na temat żydowskich kobiet w przeszłości, ich prawnego oraz politycznego statusu w czasach dawnych i obecnych „Kobieta na tle Talmudu” oraz „Kobieta w żydostwie”. Wizo przy pracy, „Ewa” 1930, nr 9 (107) z 2 marca, s. 1. 73 W tym czasie Władysław Broniewski wygłaszał wykłady na spotkaniach Haszomer Hacair oraz Poalei Zion: Muzeum Lite- ratury w Warszawie: Archiwum Muzeum Broniewskiego, P. Appenszlak 15.X.1946, P. Appenszlak, „Listy z Palestyny (do Broniewskiego)”. Romans Appenszlakowej z syjonizmem przetrwał II wojnę światową. Po ucieczce z Warszawy 4 września 1939 i przyjeździe do Palestyny w 1940, szybko podjęła pracę jako redaktor kolejnego pisma dla kobiet, „Olam Haisza” (Świat Kobiety), które w prywatnej korespondencji do męża Jakóba Appenszlaka w 1945 określała jako „Ewa” po hebrajsku.

37 Studia Żydowskie drogę do równouprawnienia i wyrażenia własnych poglądów politycznych. By przywołać Foucaulta, wzięły one udział w akcie „zbiorowej woli”, który wypływał z ich własnej silnej wiary w przyszłość państwowego samostanowienia74. Z socjologicznego punktu widzenia można by było powiedzieć, iż ich udziałem stało się doświadczenie „zbiorowego uniesie- nia”. Uczestniczyły w rytuale formowania zbiorowego sumienia i zbiorowej świadomości równocześnie intensywnie współdzieląc doświadczenia poprzez grupowe działania, emo- cje i emblematy75. Z wielką determinacją polskie syjonistki zebrały się wokół przekonania, że podobnie jak syjoniści płci męskiej odbudują żydowski naród zgodnie z syjonistyczną ideą. Jako zbiorowość zaś kobiety te dzieliły ich entuzjazm, ideologię, sentymenty i zachowania – ich zbiorowa wola czy uniesienie były jednością i zlewały się w jedność w granicach syjonistycznych poglądów i działań. Kobiety należące do WIZO przyznawały, że ich ruch różnił się od innych ruchów międzynarodowych: „Był on, jeśli można tak rzec, bardziej idealistyczny”76. Ich nadzieje koncentrowały się na nacjonalizmie, który miał przynieść odrodzenie narodu żydowskie- go poprzez kobiety jako matki i twórczynie narodu. Był to dostatecznie silny powód, by okazać solidarność jako kobiety i by zapomnieć o ideologicznych różnicach. Na spotkaniu w Łomży w marcu 1933 roku, członkinie WIZO wyraziły pragnienie, aby stać na czele masowego ruchu kobiet, którego celem miało być fizyczne odrodzenie narodu żydowskiego dokonujące się dzięki i poprzez kobiecemu ciału: „Zarówno Klub nasz jak i Zrzeszenie stoją na gruncie narodowym, ale apartyjnym, dążąc do tego, aby we wspólnej pracy nad odro- dzeniem fizycznym kobiety żydowskiej, a więc Narodu Żydowskiego, powołać wszystkie placówki narodowo-żydowskie, bez względu na ich zabarwienie polityczne”77. W ten sposób ustanowione zostało połączenie pomiędzy kobiecym ciałem, seksualnością i pracą fizyczną (szczególnie rolniczą) – była to droga prowadząca do odrodzenia. Wybranie innej oznaczało degenerację. „Każda kobieta żydowska ćwiczy” – brzmiał slogan ukuty przez Jakubowiczową. Każ- da Żydówka miała gimnastykować swoje ciało w imię większego dobra. Kobiece ciało mia- ło być silne, zdrowe i czyste78. Aby to osiągnąć, obowiązkiem syjonistki było uczestniczenie w nowych formach wysiłku fizycznego oraz przestrzeganie drobiazgowych zasad higieny. Jej zadaniem było powstrzymanie „fizycznego rozkładu” kobiety żydowskiej. Jeśli przy- gotowywała się do wyjazdu do Palestyny, musiała opuścić swój miejski świat i rozpocząć życie pełne pracy na kolektywnym gospodarstwie rolnym. Musiała być zdolna do urodzenia zdrowego potomstwa, by odnowić ludzkie zasoby narodu. Przyszłość narodu zależa- ła od jej gotowości oddania się sprawie odrodzenia. W gospodarstwie w Chlebowicach

74 Na temat pojęcia „woli zbiorowej” u Foucaulta patrz „Iran: The Spirit of a World without Spirit [w:] Michel Foucault, Politics, Phi- losophy, Culture, ed. L. Kritzman, New York 1988, s. 211-24. 75 Zapożyczam to pojęcie z pracy Randall Collins Interaction Ritual Chains, Princeton 2004. 76 Solidarność kobieca, „Kobieta Nowa” 1933, nr 4 (7), s. 1. 77 Walne zebranie KKS EWA w Łomży, „Kobieta Nowa” 1933, nr 5 (8), s. 8. 78 Mi-Ja [Mira Jakubowiczowa], Wychowanie fizyczne młodzieży pozaszkolne”, „Kobieta Nowa” 1933, nr 6 (9), s. 4. Na temat roli sportu w środkowoeuropejskim syjonizmie patrz Ofer Ashkenazi, German Jewish Athletes and the Formation of Zionist (Trans-)National Culture, “Jewish Social Studies” 2011, vol. 17, nr 3, s. 124-155.

38 Artykuły / Articles koło Łodzi (na Grochowie pod Warszawą, w Stanisławowie w Galicji i innych) chaluce – syjonistyczni pionierzy obojga płci – ciężko pracowali nad swoimi ciałami i duszami, by zmienić się w fizycznie i psychicznie zdrową syjonistyczną młodzież79. Także erotyka stała się częścią ideologii. W przeciwieństwie do miejskiej „nowej kobiety”, która domagała się romansu i intymności, młodzież syjonistyczna wybierała miłość zbiorową, w której nikt nie stawał się przedmiotem szczególnej miłosnej pasji. Na pierwszym miejscu stała miłość do idei i to ona określała wszystkie aspekty życia. Miłość dla kobiety czy mężczyzny była jej częścią. Sfera seksualna i romantyczna zostały wciągnięte w ramy ideologii i jej wskazań. Syjonistyczna młodzież żyła tą ideologią ze wszechogarniającą pasją. Seks oznaczał prokre- ację. Pociąg seksualny i miłość były formami miłości dla żydowskiego kolektywu i „nowej rodziny”. Żyjące w tych gospodarstwach dziewczyny miały dwie opcje: mogły zostać albo dziewicami albo „świętymi matkami”80. Tak przynajmniej twierdzili dziennikarze i liderzy gospodarstw, gdy zapewniali, że romantyczne uczucia nie odgrywały dominującej roli w relacjach pomiędzy chalucami, z którymi rozmawiali w Chlebowicach: „...kierownictwo znało swych ludzi; wiedziało ono, że życie wewnętrzne chłopców i dziewcząt jest wolne zupełnie od tej prostej, nieskombinowanej, bezdusznej erotyki zmysłów; wszelkie wydawanie zakazów, stawianie zewnętrznych przeszkód jest bezcelowe lub wprost nawet szko- dliwe w pracy wychowawczej; warunki rozwoju należy stworzyć człowiekowi, by mógł się wewnętrznie wykształcić i o własnych siłach kroczyć piękniejszą i głębszą drogą życia; gdy razu pewnego, ktoś obcy jednego z chłopców chlebowickich zapytał czy istnieją jakieś stosunki miłosne na fermie, tenże zdziwiony odpowiedział: „Jak to u nas? Czy jest możliwa zwykła miłość w Chlebowicach?”81 Syjonistyczni przywódcy płci męskiej kiwali głowami z zadowoleniem słysząc takie słowa. Większość z nich stanowili popierający syjonistyczną ideę dziennikarze oraz eduka- torzy, którzy starali się ukształtować ciała i dusze młodych ludzi. Z drugiej strony jednak, nad takim podejściem ubolewał Dawid Gordon w 1918 roku, kiedy zamieszkał w rolnym gospodarstwie Kinneret wraz z młodymi pionierami. Na kolektywnych farmach w Pale- stynie wymagania ideologiczne okazały się nie do pogodzenia z ludzką naturą. W rezultacie, młodzi pionierzy z Polski nie mieli ani rodzinnego ani seksualnego życia. „Życie” i „praca” były sztucznie odseparowane, z żalem stwierdzał Gordon82. Takich gospodarstw przygotowujących młodych pionierów było jednak niewiele ze względu na brak funduszy. Poza tym, syjonistyczne liderki, których kurs działania wyznaczało WIZO, zachowywały dystans wobec projektów swoich towarzyszy i angażowały się we własne działania. Zachę- cały dziewczęta do uczestnictwa w rozmaitych kursach zawodowych, gdzie mogłyby zdo- być umiejętności pomocne później w pracy zarobkowej, co umożliwiłoby im przetrwanie

79 Gospodarstwo w Stanisławowie było wyłącznie dla kobiet: Praca społeczna: Zjazd przedstawicielek Żyd. Org. Kob. we Lwowie, „Ewa” 1932, nr 2 (202) z 10 stycznia, s. 2. 80 D. Biale, Zionism as a Sexual Revolution [w:] People of the Body: Jews and Judaism from an Embodied Perspective, ed. H. Eilberg -Schwartz, Albany 1992, s. 299. 81 Ferma chalucowa w Chlebowicach w roku 1921: Eksperyment wychowawczy, „Chwila” 1922, nr 1181 z 1 czerwca, s. 5. 82 Biale, s. 290, 299.

39 Studia Żydowskie w Palestynie, gdyby zdecydowały się na emigrację83. Niektóre zamieszkały na ekspery- mentalnych fermach, jak Hannah Meisel, która wyjechała do Palestyny i założyła tam sieć szkół rolniczych dla dziewcząt. Pracując nad ukształtowaniem silnej i zdrowej syjonistki, kobiety nie angażowały się w sport dla samego sportu. Celem nie było bowiem wyłącznie zdrowe ciało, ale zdrowe cia- ło i dusza wspólnie działające na rzecz odrodzenia kobiety żydowskiej, podkreślały dzia- łaczki ZŻKSSP. Za pośrednictwem ciała można było ukształtować duszę w taki sposób, by służyła narodowej sprawie. Zapożyczając słowa Kazimierza Wierzyńskiego, syjonistki wyrażały ową upragnioną jedność mięśni i woli: „Z naszych mięśni wywodzi się, jak z logarytmu, wola w kleszczach zamknięta, wysiłek i moc”84. Jeśli kobieta troszczyła się o zdrowie swego narodu, miała gimnastykować się regularnie i w ten sposób kształtować zarówno swe ciało, jak i swego ducha. Dyskusjom na temat zdrowia towarzyszyły różnice opinii medycznych. W odpowiedzi na obsesję na punkcie zdrowia, dziennikarz dwutygodnika „Familienbleter” (Gazeta Ro- dzinna) stwierdził stanowczo, iż „nadmiar gimnastyki jest niezdrowy”85. Medycyna dowodzi, argumentował, iż mitem jest wspaniałe zdrowie człowieka, który całymi dniami pracuje w polu. Nadmiar wysiłku fizycznego może przynieść więcej szkody niż nieróbstwo. Podchodząc do kwestii z medycznego raczej niż z nacjonalistycznego punktu widzenia, autor dostarczył wielu dowodów na rzecz tezy, wedle której odpoczynek był równie istotny jak ruch – odpoczynek jest niezbędny dla fizycznego i psychicznego zdrowia. Sportowcy żyją krócej, dowodził, stwierdzając ostatecznie, że odpoczynek jest lepszy niż nadmierny wysiłek. A wielkie mięśnie niewiele nam mówią o zdrowiu organizmu. Działaczki WIZO zgadzały się z tym poglądem do pewnego stopnia, ale nie zrezygno- wały z głoszenia dobroczynnych rezultatów fizycznej sprawności. Na łamach „Dos Kind” Mira Jakubowiczowa stwierdziła, że odpoczynek i wysiłek fizyczny powinny się przepla- tać. Tego zdania był doktor Knoll, którego ocenie ufała. Polegając na opinii tego samego specjalisty, Milka Bogacka w „Kobiecie Nowej” pisała, iż intensywny sposób życia wyma- gał intensywnego wypoczynku. Higiena i ćwiczenia ruchowe powinny jednak następować po wstępnym okresie odpoczynku biernego86. Aby wszystkie te idee wprowadzić w życie, działaczki ZŻKSSP organizowały obozy letnie dla dziewcząt, kursy dla instruktorek sportowych, a także kluby sportowe w całej Polsce. Poprawiając kondycję swoich ciał, kobiety poprawiały kondycję narodu.

83 Archiwum Państwowe w Krakowie (dalej: APK), Oddział II, „Towarzystwo ‘Ognisko Pracy’ / Prywatna Szkoła Zawodowa dla Dziewcząt Żydowskich Towarzystwa ‘Ognisko Pracy’, 1919-1938”, k. 133-179; APK Oddział II, „Zachodnio-Małopolski Związek Towarzystw nad sierotami ‘Centos’ w Krakowie, 1927-1939”, k. 1575. 84 „Kobieta Nowa” 1933, nr 2 (5), s. 1. 85 Cu fil gimnastik iz umgezunt, “Familienbleter” 1930, nr 7, s. 72. 86 M. Jakubowicz, Zumer-kolonies, „Dos kind” 1929, nr 6 (66), s. 21-23; M. Bogacka, Hartujący wypoczynek, “Kobieta Nowa” 1933, nr 5 (8), s. 2

40 Artykuły / Articles

Syjonistyczna polityka genderowa

Syjonizm chciał stworzyć nowy rodzaj żydowskiej kobiety – nowej w wymiarze ideologicznym, psychologicznym i fizycznym87. Żydowska kobieta była ważną figurą w syjonistycznym dyskursie. Ujmując rzecz bardziej precyzyjnie – ta kobieta, która mogła wydać na świat potomstwo, a następnie wychować je w duchu syjonizmu. Poza tym miała ona także spełnić określone wymagania dotyczące zdrowia fizycznego. Miała być silna ciałem i duchem. Miała oddać się służbie na rzecz narodowego kolektywu, który miał być ważniejszy niż jednostka88. Z szerszej perspektywy, żydowscy politycy w swoim podejściu do kwestii płci stworzyli kategorię kobiety jako płci zmarginalizowanej. W rezultacie, wiele Żydówek o narodowych zapatrywaniach zwróciło się w stronę tych sfer działania, w których napotykały mniejsze przeszkody, sfer, które postrzegano jako do nich należące z mocy tradycji i oby- czaju albo jako naturalne rozszerzenie podstawowych obowiązków kobiety jako matki i opiekunki: zajmowanie się dziećmi, młodzieżą i osobami starszymi, a także nowe formy aktywności zawodowej, społecznej i kulturalnej, które pojawiły się po I wojnie światowej. Polskie syjonistki zaczęły tworzyć własną przestrzeń instytucjonalną i własny dyskurs polityczno-kulturalny, za pośrednictwem których starały się zmieniać swój status podwój- nej marginalizacji jako należące do, po pierwsze, mniejszości żydowskiej, a po drugie, do zmarginalizowanej płci. Ujmowane w różne słowa pojęcie „podwójnego upośledzenia” i „podwójnej walki” – „podwójnej marginalizacji” we współczesnym języku naukowym – pojawiło się w żydowskim piśmie „Di Froj” (Kobieta) i w artykułach profeministycznego prawnika Rafaela Lemkina na łamach „Ewy”89. Marginalne i zmarginalizowane żydowskie kobiety były obiektem „podwójnego upośledzenia” jako kobiety i jako Żydówki, stwier- dził Lemkin, rozważając europejski i żydowski feminizm w Polsce międzywojennej. Były dyskryminowane nawet w obrębie żydowskiego świata, gdyż dyskursywne znaczenia płci kulturowej były ustanowione na podstawie ich tożsamości narodowej, określonej przez no- woczesną politykę żydowską. W rezultacie, by jeszcze raz przywołać Lemkina, walka kobiet żydowskich o równouprawnienie musiała się toczyć zarówno na planie narodowym, jak i społeczno-feministycznym. W ramach państwa i społeczeństwa jako takiego, emancypacja musiała dokonywać się tyleż odgórnie, co oddolnie, sugerował Lemkin. W efekcie, syjonistyczne feministki zaangażowały się nie tylko w ideologiczne odrodzenie narodu, ale zainicjowały również fizyczne odnowienie żydowskiej kobiety, którą uznawano za zbyt zurbanizowaną i zbyt dekadencką. Cielesne odrodzenie miało prowa- dzić do wzmocnienia żydowskiej tożsamości i tkanki narodowej. Podobnie jak mężczyźni, którzy mieli przekształcić się w Żydów muskularnych, kobiety w diasporze miały uczynić

87 Zob. też: E. Kaplan, The Jewish Radical Right: Revisionist Zionism and Its Ideological Legacy, Madison 2005, s. xii. 88 Zob. także rozprawę doktorską Naomi Lichtenberg pt. Hadassah’s Founders and Palestine, 1912-1925, Bloomington 1995, s. 214. 89 Dr R. Lemkin, Kobieta żydowska a feminizm, „Ewa” 1928, nr 3 z 4 marca, s. 2; „Di froj” 1928, nr 1 z 8 kwietnia, s. 1. Zob. także I. Parush, Reading Jewish Women: Marginality and Modernization in Nineteenth-Century Eastern European Jewish Society, Waltham 2004.

41 Studia Żydowskie swoje ciała silnymi i zdrowymi, by móc później produktywnie pracować w Palestynie. Za dbałością o zdrowie stał jeszcze jeden powód: zdrowa kobieta mogła przynieść na świat zdrowe dzieci, co w syjonistycznym kontekście było równoznaczne z przyniesieniem na świat zdrowego narodu. Ciało kobiety było tutaj ciałem narodu. Wiele syjonistek z zapałem przystąpiło do budowania (czy odbudowywania) żydow- skiego narodu. Działając w różnych okolicznościach w rozmaity sposób interpretowały jednak swoje zadanie. Niektóre rozumiały je dosłownie, stawiając równe wymogi Nowym Syjonistycznym Mężczyznom i Kobietom. Te działaczki należały do bardziej radykalnych w swoim rozumieniu roli kobiet żydowskich w międzywojennym społeczeństwie. Najczę- ściej należały do młodszego pokolenia, urodzonego tuż przed, w czasie lub tuż po I wojnie światowej. Wiele z nich, jak Pua Rakowska, zwróciło się w stronę syjonizmu socjalistycznego. Inne, szczególnie te o poglądach bardziej tradycyjnych, bliższych feminizmowi matczy- nemu, wykreowały bardziej tradycyjną wizję, podobną do „kobiecej” kobiety żydowskiej, którą za ideał stawiali bliscy syjonizmowi ogólnemu Nordau i Melcerowa, liderka WIZO w Polsce. Nie sposób jednak młodszego i starszego pokolenia syjonistek odseparować od siebie w ramach jasno wyznaczonych kategorii. Po pierwsze, większość z nich znała polski, jidysz lub hebrajski. Wiele posługiwało się biegle kilkoma językami, co pozwalało im łatwo prze- kraczać granice pomiędzy literaturami polską, żydowską, niemiecką, rosyjską, a czasem nawet francuską. Po drugie, wszystkie, w mniejszym lub większym stopniu, były zaanga- żowane w sprawę kobiet opowiadając się za bardziej radykalną czy bardziej konserwatyw- ną wersją feminizmu (nawet ortodoksyjne Żydówki wkraczały w latach międzywojennych na scenę polityczną, czego przykładem są działaczki Agudy). I w końcu, polskie syjonistki były podzielone różnicami pokoleniowymi i klasowymi, a także regionalnymi. W rezultacie, środowisko to cechowała pewnego rodzaju nonszalancja w kwestiach politycznych, w której rozmaite czynniki często podporządkowywano nadrzędnej kwestii efektywnego działania. Wiele działaczek z tego właśnie powodu niejednokrotnie zmieniało polityczną przynależność. W przeciwieństwie do swoich matek, ukształtowanych przez etos polskiej kultury XIX wieku, większość przedstawicielek młodszego pokolenia nie była tak chętna do zupełnego poświęcenia się syjonistycznej wizji narodowego kolektywu i jej żądaniom. Próbując pogodzić kulturowe antagonizmy, wiele nowoczesnych syjonistek równocze- śnie trzymało się tego, co postrzegało jako nowe i stare paradygmaty samorozumienia. Pa- radoksalnie usiłowały połączyć nowoczesność, w której nie czuły się w pełni bezpiecznie, z żydowskim tradycjonalizmem, którego nie były w stanie zaakceptować. To dlatego wła- śnie w latach międzywojennych kwestia kobieca oscylowała pomiędzy polami jednostki i zbiorowości, a przesączona była typową dla modernizmu refleksyjnością i analizą psy- chologiczną. W zgodzie z duchem epoki, podmiot znajdował się w centrum nauki i literatury, co związane było z wpływem psychoanalizy, rosnącą popularnością pamiętników i dzienników pisanych w jidysz i po polsku oraz z gorącymi dyskusjami poświęconymi

42 Artykuły / Articles ciału i seksualności90. W syjonistycznym dyskursie jednak podmiot sublimował się w ko- lektyw. W patriarchalnym systemie społecznej kontroli, przeznaczeniem kobiety było ma- cierzyństwo. Przekuty na syjonistycznym kowadle, zmienił się w dyskurs na temat żydow- skiego przeznaczenia narodowego, a jego przeciwieństwo (wyemancypowana kobiecość, prostytucja, macierzyństwo poza małżeństwem i inne formy kobiecej seksualności) – w na- rodową degenerację.

90 Zob. M. Moseley, Life, Literature: Autobiographies of Jewish Youth in Interwar Poland, “Jewish Social Studies” 2001, vol. 7, nr 3, s. 13-15.

43 Studia Żydowskie Making of the Jewish Woman: Zionism, Woman and Her Body in Interwar Poland

The article discusses Zionism’s gender politics surrounding the Jewish woman’s body and selfhood in the Jewish national rebirth process and the formation of a modern Jewish identity. It explores Jewish patriarchal structures and the discursive power and reach of Zionist ideology in interwar Poland.

44 Artykuły / Articles

Arkadiusz Sołtysik (Rzeszów)

Uwagi na temat koncepcji politycznych Bejtaru

Bejtar był żydowską organizacją młodzieżową powstałą w dwudziestoleciu między- wojennym, działającą w myśl idei syjonistycznej i rewizjonistycznej. Chcąc należycie roz- ważyć problem koncepcji politycznych Bejtaru i przedstawić czym charakteryzował się ów ruch, należy cofnąć się do wieku XIX, który był czasem wielkich przemian cywilizacyjnych zarówno dla Europy, jak i dla świata. Wtedy to zaczęły upadać skostniałe i niewydolne monarchie absolutne, które nie były w stanie utrzymać w ryzach buzujących niepokojów społecznych panujących w granicach państw i imperiów. Skutkiem tychże tendencji od- środkowych był zauważalny wzrost zainteresowań kwestią narodową w wielu państwach. Rozważania nad jej charakterem i sensem nie ominęły również przedstawicieli narodu ży- dowskiego. Z jednej strony wspomniane już przemiany polityczno-społeczne, z drugiej zaś fatalna – zwłaszcza w Europie Środkowej i Wschodniej sytuacja Żydów nie posiadających własnego państwa, przyczyniły się do pojawienia się i rozwoju idei samostanowienia i pró- by stworzenia własnego państwa1. Żydzi swój nacjonalizm łączyli z koncepcją powołania do życia własnego państwa, dlatego też dla jego właściwego opisania został stworzony terminem „syjonizm”. Jego twórcą był Nathan Birnbaum, który po raz pierwszy użył jej w roku 1890, na łamach niemiecko- języcznego czasopisma „Selbstemanzipation”. Wiara w powrót do „Syjonu” , manifesto- wana w słowach „Przyszłego roku w Jerozolimie!”, oczywiście była żywa wśród diaspory żydowskiej na świecie, miała jednak charakter religijny2. Koniec XIX w., zwłaszcza zaś prace Herzla, który jest uważany za twórcę współczesnego nacjonalizmu żydowskiego, dały początek nowoczesnemu syjonizmowi, ideologii narodowej i ruchowi politycznemu3. Uważa się, że Birnbaum nadał syjonizmowi nazwę w celu odróżnienia nowego ruchu od ogólnych dążeń i filantropijnych zabiegów inteligencji żydowskiej. Herzl swoje przemyśle- nia zawarł w wydanym w roku 1896 Der Judenstaat. W swojej książce ojciec żydowskiej my- śli narodowej przedstawił koncepcję utworzenia państwa Izrael mającego być sposobem na rozwiązanie „kwestii żydowskiej” na świecie. Autor w dziele dogłębnie poruszał narasta- jący na świecie problem antysemityzmu, a także emigracji Żydów do Palestyny wraz z do- kładnym opisem, jak powinna ona przebiegać. Herzl uważał, że napływ ludności żydow- skiej na nowe tereny powinny finansować warstwy najbogatsze lub klasa średnia poprzez

1 A. Dawidowicz, Problematyka narodowa w myśli politycznej Zygmunta Balickiego, „Polityka i Społeczeństwo” 2004, nr 1, s. 132-133. 2 N. De Lange, Wprowadzenie do Judaizmu, Cambridge 2005, s. 30-31. 3 Theodor Herzl urodził się 2 maja 1860 r. w Peszcie w ówczesnych Austro-Węgrzech. Był żydowskim pisarzem, prawnikiem i politykiem. Historia zapamiętała go jako twórcę ideologii współczesnego syjonizmu politycznego i jednego z prekursorów utworzenia państwa Izrael w Palestynie. Był założycielem Światowej Organizacji Syjonistycznej, której przewodził do śmierci, która nastąpiła 3 lipca 1904 w Edlach. Zob.: www.jewishvirtuallibrary.org, [data dostępu: 19.04.2015].

45 Studia Żydowskie kolektywne składki. Ekspansja zaś miała w jego ocenie być systematyczna i powolna, by nie zniechęcić do niej autochtonów. Emigrację rozpocząć mieli ludzie z warstw najbied- niejszych, nie mający nic do stracenia, a wiele do zyskania. Autor Der Judenstaat w swoich wizjach zaszedł tak daleko, że pokusił się o przedstawienie na jego kartach formy zabu- dowy miast mających powstać w nowym państwie żydowskim. Na łamach swojej pracy przedstawił również podstawowe aspekty, które w jego ocenie powinna mieć konstytucja Izraela. Optował za monarchią demokratyczną, na której czele miał stać król będący gwa- rantem ciągłości i ustroju państwa. Herzl opowiadał się za wolnością wiary i wyznania dla swoich rodaków. Armia natomiast według niego niego miała służyć wszystkim obywatelom i być neutralna względem sąsiadów. Twórca Der Judenstaat opracował na jego kartach nawet symbolikę przyszłego państwa żydowskiego. Według Herzla flaga miała mieć kolor biały z widniejącymi nań siedmioma żółtymi gwiazdami, które miały symbolizować sied- miogodzinny dzień pracy. Językiem urzędowym miał być język hebrajski, będący dzie- dzictwem przodków4. Dzieło Herzla zawierało w sobie podstawowe wytyczne w niemal każdej sferze procesu państwotwórczego. Skonstruowana prostym i zwięzłym językiem idea szybko zyskała poklask wśród szerokich mas żydowskich5.Emanacją herzlowskich poglądów była Światowa Organizacja Syjonistyczna, która koordynowała akcję emigracji żydowskiej do Palestyny i wspierała rozwój gospodarczy osadników zmierzając do budowy Izraela metodą faktów dokonanych i politycznych negocjacji z rządem brytyjskim6. Jednym z sukcesorów kierunku syjonizmu wyznaczonego przez Herzla był Zeev Ża- botyński7. Ten charyzmatyczny mówca i polityczny wizjoner, podobnie jak Herzl marzył o stworzeniu państwa żydowskiego w Palestynie8. Jednak w przeciwieństwie do „ojca żydowskiej myśli państwowej” poszedł o krok dalej. Swoje marzenia dotyczące państwa Izrael planował przekuć w rzeczywistość dodając doń rewizjonizm, polegający na skutecz- nym wywieraniu wpływu na rząd brytyjski po to, by zezwolił on najpierw na utworzenie żydowskiej armii w Palestynie, a następnie by udało się wymóc nań poparcie dla kolonizacji żydowskiej na tych terenach9. Tym samym syjonistami-rewizjonistami nazywano tych Żydów, którzy dążyli do rewizji, także środkami siłowymi, dotychczasowych stosunków z Brytyjczykami w mandacie Palestyny10. Żabotyński był przeciwny powolnemu budowaniu państwowości żydowskiej w Pa- lestynie. Będąc człowiekiem czynu, uważał, że należy zrobić to w możliwie najszybszy

4 T. Herzl, Państwo Żydowskie, Warszawa 1917, s. 23-80. 5 www.en.jabotinsky.org, [data dostępu: 19.04.2015]. 6 J. Tomaszewski, Mniejszości narodowe w Polsce XX wieku, Warszawa 1991, s. 26. 7 Zeev (pol. Włodzimierz) Żabotyński urodził się 18 października 1880 r. w Odessie. Z wykształcenia był prawnikiem. Jednak całe swoje życie poświęcił walce o stworzenie państwa żydowskiego w Palestynie. Był twórcą młodzieżowej organizacji syjoni- styczno-rewizjonistycznej Bejtar a także partii-Nowej Organizacji Syjonistycznej. W latach 30 XX w. namawiał Żydów do wyjazdu z Europy, przestrzegając ich przed nadchodzącym holokaustem. Zmarł 4 sierpnia 1940 r. w Nowym Jorku. Zob.: www. en.jabotinsky.org, [data dostępu: 20.05.2015]. 8 www.en.jabotinsky.org, [data dostępu: 19.04.2015]. 9 Archiwum Akt Nowych [dalej: AAN], Ministerstwo Spraw Wewnętrznych [dalej: MSW], sygn. 963, Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych za IV kwartał 1935 r., Warszawa 1936, k. 386. 10 Ręka w rękę z Hitlerem, „Tygodnik Nasza Polska” 1997, nr 43, s. 12.

46 Artykuły / Articles sposób, nawet poprzez walkę zbrojną11. Swój pomysł przekuł w życie w 1915 r. tworząc zaczątki żydowskiej armii kryjącej się pod enigmatyczną nazwą „Zion Mule Corps”12. Na VII Wszechrosyjskiej Konferencji Syjonistycznej w maju 1917 r. większość delega- tów opowiedziała się jednak przeciwko akcji zbrojnej lansowanej przez Żabotyńskiego13. Działacze żydowscy postanowili działać na rzecz utworzenia w Palestynie regularnych ży- dowskich sił zbrojnych, gotowych do walki u boku Brytyjczyków. Oczywiście, ogłoszenie 2 listopada 1917 r. w tzw. Deklaracji Balfoura stanowiska rządu brytyjskiego w sprawie przyszłej kolonizacji żydowskiej w Palestynie i pragnieniu rządu Jego Królewskiej Mości o odtworzeniu „żydowskiej siedziby narodowej” było swego rodzaju „zielonym światłem” dla ruchu syjonistycznego14. Poniekąd z tym listem (mianem deklaracji nazwano list lorda balfoura do Waltera Rotschilda), związane było utworzenie na terenie Palestyny Legionu Żydowskiego. Gdy rok później, w 1918 r. Brytyjczycy nie zapewnili Żydom własnego pań- stwa, a wiele wskazywało na to, ze nie zamierzają tego uczynić w przyszłości, Żabotyński postanowił zmienić taktykę. Znając prawidła wielkiej polityki, zdawał sobie sprawę, że bez pracy u podstaw i szerokiego zaplecza politycznego nie jest w stanie zaistnieć w dyskursie, dlatego też przystąpił do tworzenia organizacji, która miała realizować artykułowa- ne przez niego kwestie15. W ten sposób w grudniu 1923 r. w Rydze, Żabotyński powołał do życia bezkompro- misową, karną i całkowicie mu oddaną organizację młodzieżową o nazwie Bejtar16. Nowo powstała formacja działała początkowo jako korporacja kilku szkół gimnazjalnych, by z czasem stać się silnym i wpływowym ruchem. Formalne przywództwo nad organizacją sprawował Żabotyński, określany przez swoich zwolenników „Wodzem Bejtaru”17. Ża- botyński misję tworzenia od podstaw nowej organizacji przekazał Aronowi Propesowi18, zaś za patrona nowo powstałego tworu działacze obrali Josefa Trumpeldora19, bojownika w walce o państwo Izrael w Palestynie, a prywatnie przyjaciela Żabotyńskiego20. W tym miejscu należy nadmienić, iż organizacja ta funkcjonuje w historiografii pod kilkoma nazwami. W Polsce Bejtar został wpisany do rejestru pod nazwą Stowarzyszenie

11 Nakręcono specjalny film dokumentalny na temat Betaru: Betar, reż. R. Kaczmarek, 2010. 12 Z angielskiego: Korpus Mułów Syjonu. Zob.: www.jewishvirtuallibrary.org. 13 A. Sołżenicyn, Dwieście lat razem, cz. 2, [w:] W rewolucyjnej Rosji, Wrocław 2014, s. 39. 14 A. Patek, Żydzi w drodze do Palestyny 1934-1944. Szkice z dziejów aliji bet nielegalnej imigracji żydowskiej, Kraków 2009, s. 39-40. 15 www.en.jabotinsky.org, [data dostępu:19.04.2015]. 16 www.betar.org, [data dostępu: 20.04.2015]. 17 W języku hebrajskim „Wódz Bejtaru” oznacza Rosz Betar. Przywództwo Żabotyńskiego ustalono 1 stycznia 1929 r. na zlocie komendantów w Warszawie. Usankcjonowane to zostało uchwałą I Światowego Zjazdu Bejtaru w kwietniu 1930 r. w Gdańsku, w którym uczestniczyło 87 delegatów z 21 krajów. Zob.: www.cyfroteka.pl, [data dostępu: 28.04.2015]. 18 A. Propes urodził się na Łotwie w 1904 r. Tam też uczęszczał do szkół żydowskich, by następnie wyjechać do Czech, gdzie ukończył studia prawnicze. W międzyczasie zaangażował się w stworzenie Bejtaru, zostając jego pierwszym liderem. Następ- nie stanął na czele polskiej komórki tej organizacji, przewodząc jej do momentu wyboru Menechema Begina na to stanowisko w 1936 r. Wojnę przetrwał w Stanach Zjednoczonych, by po jej zakończeniu wyjechałdo Palestyny aby budować państwo Izrael. Pracował m.in. w izraelskim Ministerstwie Turystyki. Zmarł 10 stycznia 1978 r. w Tel Avivie. Zob.: www. cosmos.ucc.ie, [data dostępu:…]. 19 Josef Trumpeldor urodził się 1 grudnia 1880 r. w rosyjskim Platigorsku. Jako żołnierz w armii rosyjskiej zasłużył się w kilku wojnach prowadzonych przez Imperium. W czasie I wojny światowej wraz z Żabotyńskim współtworzył Legion Żydowski. Po zakończeniu Wielkiej Wojny wspomagał żydowskich osadników w Palestynie w walce z Arabami. Stanął na czele samoobrony w Tel Chaj, gdzie zginął 1 marca 1920 r. Zob.: www.zionism-israel.com, [data dostępu: 20.04.2015]. 20 www.cyfroteka.pl,. [data dostępu: 20.04.2015].

47 Studia Żydowskie

Młodzieży Żydowskiej im. Trumpeldora w Polsce (Brith Trumpeldor-Bejtar) 16 marca 1936 r.21 Poza obowiązującą nazwą funkcjonowały również inne określenia, np. Betar, Trumpeldorczycy, Brit Trumpeldor, Związek Trumpeldora. Na początku działania Brith Trumpeldor22 liczył zaledwie 23 osoby i do 1927 r. rozwijał swoją działalność jedynie na Łotwie. Po kilku latach powolnego rozwoju nastąpiła szyb- ka rozbudowa struktur Bejtaru już nie tylko na Łotwie, ale również w Palestynie, Austrii, Niemczech czy Polsce23. Ze względu na ciągły napływ nowych osób do struktur w krajach, w których Betar miał już swoje agendy, został on podzielony według trzystopniowej struktury określonej poprzez kryterium wieku. Najmłodszą grupę betarczyków skupiał kwirim (lwiątka) liczące od 8 do 13 lat. Następnym etapem w organizacyjnym życiu młodego trum- peldorczyka był cajfim (wywiadowcy), do którego należały osoby od 13 do 18 roku życia. Po ukończeniu 18 lat młodzi skauci zostali zakwalifikowani do grupy seniorów – kosziszim24. Ponadto, struktury organizacji w danym kraju zostały rozdzielone na jednostki te- rytorialne (na której czele stał komendant - naciw), zależne od niej okręgi, następnie gniazda i najmniejsze – dwunastoosobowe zastępy. Na czele Bejtaru w danym kraju stała Ko- menda Krajowa. Najwyższym organem była Światowa Konferencja Betaru (Kinus Olami), składająca się z kierownictwa, przedstawicieli komend krajowych oraz delegatów. Władza wykonawcza spoczywała w rękach wodza Betaru - Żabotyńskiego25. Powodem zainteresowania młodzieży żydowskiej nowo powstałym ruchem był przede wszystkim jego program i atrakcyjne hasła adresowane do ewentualnych sympatyków. Betarczycy wychodzili bowiem z założenia, ażeby móc cokolwiek zmienić w życiu wła- snym, tudzież w egzystencji swojego narodu, muszą najpierw dokonać całkowitej zmiany żydowskiej mentalności. Zmiana ta była zdaniem Żabotyńskiego konieczna, gdyż w jego opinii „Naród żydowski nie jest dziś ani normalny, ani zdrowy”. „Podczas 2000 lat diaspory utracił umiejętność działania jako jedna nacja (…), nasiąkł natomiast skłonnościami do lamentu raczej niż pozytywnego czynu (…), do tolerowania zaniedbanych obyczajów tak w życiu społecznem jak i prywatnem”. W opinii lidera ruchu bejtarowego, przywary te uniemożliwiają wychowanie „normalnego” lub „zdrowego” obywatela narodu żydow- skiego. Dlatego też, koniecznością była dlań swoista przemiana, a jej celem miało być stworzenie Nowego Żyda, wyzbytego wszelkich kompleksów, uległości i poczucia niższości wobec innych nacji26. Pogląd ten był najważniejszą koncepcją nowo powstałego ruchu. Jak wielokrotnie powtarzał sam Żabotyński, organizacja dążyła do „stworzenia typu Żyda, którego naród najbardziej potrzebuje dla jak najskuteczniejszej i jak najrychlejszej odbudo- wy Państwa Żydowskiego”. Cel Bejtaru był z jednej strony pozornie prosty, ale z drugiej

21 P. Gontarczyk, Trumpeldorczycy czyli żydowski narodowy-radykalizm. Notatka z archiwum polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicz- nych w sprawie żydowskiej organizacji narodowo-radykalnej. „Glaukopis” 2005, nr 2-3, s. 324. 22 W historii Bejtar przyjmował różnorakie nazewnictwo: Betar, Związek Trumpeldora, Trumpeldorczycy czy wspomniany Brit Trumpeldor. 23 Gontarczyk, Trumpeldorczycy, s. 223. 24 Amos Oz, Opowieść o miłości i mroku, Warszawa 2005, s. 98, 170-2?, 255. 25 www.cyfroteka.pl, [data dostępu: 20.04.2015]. 26 D. Wildstein, Rewolucja rewizjonistyczna, „Biuletyn Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie” 2011, nr 4, s. 26.

48 Artykuły / Articles pracochłonny i wymagający od swoich działaczy wiele pracy i wyrzeczeń. Było to konieczne, bowiem w rozumowaniu bejtarczyków, wśród Żydów zaszło swego rodzaju odwróce- nie porządków, polegających na braku koegzystencji narodu i jego członków. „Nowi Ży- dzi” mieli zostać dopiero na nowo stworzeni pod wpływem rzecz jasna, idei towarzyszącej trumpeldorczykom. Omawiana koncepcja została ostatecznie zatwierdzona na I Zjeździe Światowym w Gdańsku w 1934 r. i stała się swoistym credo ideowym ruchu bejtarowego27. Tym samym „Nowy Żyd” miał mieć własne, suwerenne i silne państwo, być dumnym z pochodzenia i dziedzictwa swego narodu, a także winien potrafić „wysoko nosić głowę”, twardo stawiając czoła przeciwnościom losu, jak i swoim wrogom. Bejtar, będąc młodzieżowym ruchem społeczno-politycznym, skupiał się na kilku kluczowych koncepcji politycznych, które zamierzał wdrożyć w życie. Jak wspomniano na początku, aktywiści Brit Trumpeldor określali się przede wszystkim jako syjoniści-rewi- zjoniści. Oczywiście, kwestia państwowości żydowskiej była główną osią, wokół której oscylowali młodzi bejtarowcy. Członkowie Bejtaru zamierzali działać zgodnie z podstawowymi prawidłami syjonizmu politycznego, które nakreślił Herzel, jednocześnie jednak odrzucając aspekty, które były w ocenie liderów organizacji zgubne28. Co za tym idzie, podstawą koncepcji Bejtaru była idea państwotwórcza polegająca na stworzeniu Państwa Żydowskiego w Palestynie29. Syjonizm, za którym optowali trumpeldorczycy w pewnych aspektach całkowicie różnił się od pierwotnej wersji, którego doktrynę sformułował kil- kadziesiąt lat wcześniej Herzl. W swojej walce o własne państwo, bejtarczycy szli bowiem zdecydowanie dalej. Charakteryzował ich bowiem radykalizm nie tylko w słowach, ale i w działaniu. W retoryce rewizjonistów widoczny był również fanatyzm oraz mistycyzm, co czyniło zeń ruch typowo narodowo-radykalny. Działacze Bejtaru zakładali, że dopóki nie powstanie niepodległe państwo Izrael, dopóty nie mogą oddawać się innym czynno- ściom aniżeli działaniom na rzecz realizacji upragnionego celu. Tym samym, idea państwo- wa była dla nich celem nadrzędnym, spychającym na margines wszelkie inne koncepcje i dążenia, również te osobiste. Ideolodzy Bejtaru dla celu nadrzędnego jakim był niepod- legły Izrael wprowadzili do swojej organizacji cenzurę poglądów. W praktyce oznaczało to całkowity zakaz jakichkolwiek rozważań chociażby w kwestiach socjalnych, walki kla- sowej czy dywagacji politycznych prowadzonych przez bejtarczyków. Ta swego rodzaju cenzura prewencyjna miała trwać do momentu, aż Izrael nie stanie się niepodległym bytem na mapach świata30. Ten pragmatyzm miał na celu zachowanie jedności organizacyjnej, gdyż kwestie gospodarcze były na tyle drażliwe, że mogły prowadzić do niepotrzebnych sporów i rozłamów, których mocno obawiali się liderzy organizacji. Reasumując, od działaczy Bejtaru oczekiwano bezwzględnego posłuszeństwa, a w godzinie próby gotowości do złożenia ofiary krwi. Połączenie radykalizmu z bezwzględnym

27 www.cyfroteka.pl, [data dostępu: 20.04.2015]. 28 Wildstein, s. 24. 29 Ibidem, s. 26. 30 Gontarczyk, Trumpeldorczycy, s. 324.

49 Studia Żydowskie posłuszeństwem wobec przełożonych, karności i poświęceniem dla jednego celu jakim była idea państwotwórcza, czynił zeń organizację zupełnie inną aniżeli pozostałe żydowskie ruchy młodzieżowe XX w.31 Ta odmienność charakteryzująca się fanatyzmem, giyusem32 i ideowym monizmem polegającym na gotowości oddania życia za nową ojczyznę, w po- łączeniu ze skupieniem się tylko i wyłącznie na realizacji celu, jakim było niepodległe pań- stwo żydowskie, nie występowało nigdy wcześniej33. Betarczycy, chcąc stworzyć własny kraj mieli, co oczywiste, własne koncepcje w kwestii jego przyszłego kształtu. Miał on być zbudowany, co warte podkreślenia, dla Żydów, wraz z możliwością zamieszkiwania go przez inne nacje. Świadczy to o tym, że kierownictwo Bejtaru nie kierowało się przy budowie własnego państwa, jak większość dwudziesto- wiecznych nacjonalizmów, kryterium rasowym, Nowy twór zgodnie z doktryną rewizjo- nistyczną miał być zarządzany demokratycznie34. Miała być to demokracja nowego typu. Zgodnie z tym, co pisano w gazetach związanych z Bejtarem, miała to być demokracja prawdziwie ludowa, powszechna. W praktyce oznaczało to, że do narodu żydowskiego formalnie miała należeć cała władza, ale to Wódz (Żabotyński) miał stać na czele państwa. Pogląd ten nie był tożsamy z wizją Herzla, który postulował stworzenie w Eretz Izrael monarchii. Model ten różnił się przy tym znacząco od zachodnich modeli demokracji liberalnych. Chcąc usytuować model władzy postulowany przez Bejtar na mapie systemów politycznych można go określić jako wzorowany na włoskim faszyzmie system autorytarny35. Bejtarowcy w swojej koncepcji politycznej ujęli również ramy w jakich miało terytorial- nie wpisywać się przyszłe państwo żydowskie. Działacze ruchu bejtarowego nie odbiegali w tych koncepcjach znacznie od innych organizacji narodowych dwudziestolecia między- wojennego, walcząc o budowę wielkiego i silnego państwa. Dążyli tym samym do budowy „Wielkiego Izraela” usytuowanego w Palestynie, leżącego po obu stronach rzeki Jordan36. To potężne jak na realia bliskowschodnie w swym zasięgu terytorialnym państwo, jak już wspomniano, miało być zasiedlone przez Żydów i to dla nich miało zostać zbudowane. Pierwsi bejtarczycy zaczęli wypełniać misję osiedleńczą Żabotyńskiego w 1926 r. Wtedy to działacze Bejtaru z Łotwy założyli gniazdo organizacji w Petach Tikwa37. Trzeba pamiętać, że Aliyah syjonistów-rewizjonistów do Palestyny byłaby w znacznym stopniu utrudniona, gdyby nie wydatna pomoc w tym względzie rządu polskiego. Misja osiedleńcza w nowej żydowskiej ojczyźnie nie była bowiem prosta. Tereny te były zamiesz- kiwane przez ludność arabską, która z wrogością odnosiła się do innowierców, a w szcze- gólności do wyznawców religii mojżeszowej. Dlatego też, jedną z koncepcji politycznych lansowanych przez Bejtar był legionizm, polegający na przygotowywaniu rewizjonistów

31 www.cyfroteka.pl, [data dostępu: 20.04.2015]. 32 Giyus – pogląd polegający na bezwzględnym podporządkowaniu się idei budowy państwa żydowskiego. Zob.: www.betar.org. uk, [data dostępu: 26.04.2015]. 33 www.betar.org.uk, [data dostępu: 26.04.2015]. 34 Gontarczyk, Trumpeldorczycy, s. 324. 35 Taka jest wymowa filmuBetar w reżyserii Kaczmarka. 36 Gontarczyk, Trumpeldorczycy, s. 324. 37 www.cyfroteka.pl, [data dostępu: 28.04.2015].

50 Artykuły / Articles do wstąpienia w szeregi Legionu Żydowskiego i walki o własny dom, rodzinę oraz naród. Ważną kwestią idei legionowej było również utrzymywanie wśród bejtarczyków ducha gotowości bojowej38. Myśl legionowa była działaczom Brit Trumpeldor bliska, ze wzglę- du na sympatię i szacunek jej lidera – Żabotyńskiego, do Józefa Piłsudskiego. Pochodzą- cy z Odessy polityk, uważał bowiem zastosowaną przez niego koncepcję walki zbrojnej o niepodległy byt państwa polskiego za wzorcowy i godny do przeszczepienia na grunt Palestyny39. Emigracja do Palestyny miała być poprzedzona odbyciem i zaliczeniem przez poten- cjalnych emigrantów kursu dwuletniej Hachszary polegającej m.in. na odpowiednim tre- ningu fizycznym i zawodowym40. Warto zaznaczyć, że Bejtar miał szerokie poparcie, jak i grono sympatyków wśród polskich władz, szczególnie pod koniec lat trzydziestych XX w. Polscy wojskowi chętnie organizowali obozy szkoleniowe na poligonach w Andrychowie, Pińsku, Rembertowie, Warszawie czy Zofiówce na Wołyniu dla młodych syjonistów, ucząc ich podstawowych prawideł dywersji i sabotażu41. Umiejętności nabyte w koszarach były następnie wykorzystywane przy pomocy polskiej broni przeciwko Brytyjczykom i Ara- bom w Palestynie. Polska pomoc nie była rzecz jasna bezinteresowna. Rząd wspomagając rewizjonistów miał w tym swój cel, polegający na nadziei jakoby dzięki działaniom Bejtaru miało dojść do zwiększenia i przyśpieszenia emigracji z terytorium Polski szerokich mas żydowskich42. Jak już wspomniano, Bejtar charakteryzował mistycyzm, obecny w religii żydowskiej i żydowskiej tradycji. Syjoniści-rewizjoniści różnili się w tym aspekcie od „syjonizmu Herz- la”. Odrzucili bowiem antyreligijną postawę obecną u tego ideologa i w innych nurtach syjonizmu, zmierzając drogą kompromisu pomiędzy tradycją i religią a nowoczesnym syjonizmem. Powód takiego aliansu był prozaiczny. Żabotyński uważał bowiem, że swoistość narodową tworzy samo dziedzictwo judaizmu, przez co następuje częściowa sekularyzacja religijnych doświadczeń i przekazów43. Mimo, że „Wódz Betaru” nie był osobą nazbyt re- ligijną, a jego zwolennicy posądzali go niejednokrotnie o agnostycyzm, miał do religii stosunek pozytywny. Żabotyński zdawał sobie sprawę, że nie można oddzielić kwestii wiary, która przez wieki podtrzymywała jedność i tożsamość Żydów pomimo życia w diasporze. Dlatego też, połączył ze sobą żydowską religijność i charakterystyczny dla ruchów narodowo-radykalnych ewolucjonizm społeczny, co było swoistym spoiwem, a zarazem aspektem przyciągającym nowych działaczy do Związku Trumpeldora44. Niezwykle istotną kwestią w polityce Betaru była tradycja. Co warte podkreślenia, bejtarczycy sytuując się jako ruch narodowo-radykalny, odróżniali się podejściem do tradycji

38 Gontarczyk, Trumpeldorczycy, s. 324. 39 www.jewish.org.pl, [data dostępu: 29.04.2015]. 40 Gontarczyk, Trumpeldorczycy, s. 325. 41 Patek, Żydzi, s. 97. 42 E. Mendelsohn, Żydzi Europy środkowo - wschodniej w okresie międzywojennym, Warszawa 1992, s. 108-109. 43 Wildstein, s. 26. 44 Zob.: Betar, reż. R. Kaczmarek.

51 Studia Żydowskie w porównaniu do innych ruchów tego okresu. Większość organizacji narodowo-radykalnych odrzucało bowiem stary porządek i dążyło do budowy nowego ładu. Żabotyński natomiast wraz z syjonistami-rewizjonistami wnioskował, że to z tradycji przekazywanej z pokolenia na pokolenie wypływa możliwość stworzenia własnego państwa. Bejtar cecho- wał wówczas kreacjonizm i postęp, ale pozbawiony już agresji względem tradycji, która charakteryzowała chociażby myślenie Herzla. Oznacza to, że połączenie pojęć „nowego człowieka”, „wieczności języka” z szacunkiem do tradycji, nie było niczym sprzecznym, a wręcz pożądanym elementem w idei syjonistycznej45. Palącą koncepcją polityczną było wdrożenie w życie nauczania jednego dla wszystkich Żydów języka, który miał być spoiwem łączącym rozsianych po całym świecie wyznaw- ców religii mojżeszowej. Powodem integracji mas wokół jednej mowy był fakt, że w tym czasie znaczna część Żydów posługiwała się albo językami krajów, które zamieszkiwała, lub też jak większość Żydów aszkenazyjskich, używała w życiu codziennym jidysz. Syjo- niści-rewizjoniści doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że chcąc zmobilizować naród i skupić wokół swojej idei szerokie masy żydowskie, muszą sięgnąć do korzeni jakim był język hebrajski. Język ten bejtarowcy obrali sobie za podstawowy ze względu na jego war- tość i historyczną ciągłość. Nie był to bowiem język nabyty ani obcy. Tkwił on bowiem w świadomości „narodu wybranego” przez wieki, był wprawdzie językiem używanym, lecz tylko do liturgii i w studiach talmudycznych. W podejściu do niego zauważalne jest również połączenie ze sobą kategorii politycznych z religijnymi. Język hebrajski był dla działaczy Brith Trumpeldor mową „wieczną”, która przetrwała wiele wieków niedogod- ności, będąc niezbędnym akcesorium do utrwalenia żydowskości wśród narodu. Właśnie dlatego Betar uznał język ten za jedyną, wieczną i prawdziwie narodową mowę Żydów na całym świecie. Nie był to oczywiście oryginalny pogląd Bejtaru, lecz rewizjoniści zdawali się przykładać wyjątkową rolę do tego aspektu idei syjonistycznej i państwowotwórczej, a działacze Bejtaru postulowali „przyśpieszoną hebraizację” żydowskiej społeczności. Radykalizm Betaru był wielokrotnie wykorzystywany przez politycznych przeciwni- ków tej organizacji. Trumpeldorczycy dążąc do radykalnej zmiany w mentalności i życiu „narodu wybranego”, nigdy nie odcinali się od swoich sympatii i antypatii politycznych. Jeśli chodzi o polityczne sojusze, to poszukiwali ich przede wszystkim wśród organizacji o podobnym profilu ideowym. Bejtarczykom nie były obce zatem faszystowskie rozwią- zania czy technokratyczna retoryka. Żabotyński tak jak Mussolini dążył do tego, by masy Bejtaru stały się maszyną, bezwzględnie mu podporządkowaną i pracującą według jego zaleceń. Tak jak włoscy faszyści, aktywiści Związku Trumpeldora sprzeciwiali się indy- widualizmowi i liberalizmowi, który w ich ocenie niszczył żywotną tkankę narodu i jego poczucie wspólnoty46. Dowodem doskonałych relacji i ścisłej współpracy z faszystowską

45 www.fzp.net.pl, [data dostępu: 1.05.2015]. 46 Wildstein, s. 27.

52 Artykuły / Articles młodzieżówką „Balilla” były wspólne podróże i pobieranie przez bejtarowców nauki że- glugi na okręcie „Civitavechia”47, czy też wspólne spotkania i obozy z włoskimi rówieśni- kami48. Naturalnym, ideologicznym przeciwnikiem faszystów włoskich i syjonistów-rewizjo- nistów byli przede wszystkim komuniści, o czym świadczą słowa „Wodza Betaru”: „Tak umiał Mussolini wypędzić z serc włoskich, zmorę komunizmu. Wziął na siebie zadanie zaszczepienia w młode serca uczucia miłości ojczyzny, i dumnych myśli związanych z tym celem. (...) Brit Trumpeldor jest również owocem narodowej rewolucji duchowej, skiero- wanej przeciw czerwonej chorobie, która osłabia siły witalne społeczeństwa żydowskiego i usiłuje sparaliżować jego energię wyzwoleńczą, wiążąc złudnie jego przyszłość z miraża- mi możliwości bytu w zrewolucjonizowanej diasporze”49. Warty podkreślenia jest fakt, że bejtarowcy poza zwalczaniem komunistów, optowali równie mocno przeciwko wszelkim innym organizacjom odwołującym się do socjalizmu. Ich opór nie kończył się tylko na po- lemikach w gazetach czy głośnych hasłach na wiecach, ale także na walkach ze swoimi oponentami na ulicach, podczas których niejednokrotnie dochodziło do krwawych starć. Jedno z nich miało miejsce w palestyńskiej Petach Tikwie, gdzie na początku 1933 r. zwolennik Bejtaru dźgnął nożem socjalistycznego syjonistę Szymona Krasnosolskiego50. Był to asumpt do ataków na młodzież rewizjonistyczną. Bliskość ideowa z włoskimi faszystami i podobne metody walki z przeciwnikami politycznymi, sprawiły, że lewica nazywała swoich antenatów „nożownikami żydowskiego Hitlerka”. Ten krzywdzący synonim nijak miał się do rzeczywistości. Wszak trumpeldorczycy byli zdecydowanymi przeciwnikami jakiegokolwiek porozumienia z niemieckimi nazistami. Świadczy o tym fakt bardzo burzliwych protestów przeprowadzonych przez działaczy Bejtaru po sygnowaniu porozumienia za- wartego przez lewicowego syjonistę – Chaima Arlosoroffa51 z hitlerowskim rządem52. Sam Żabotyński na tyle mocno nienawidził Hitlera, że po wybuchu II wojny światowej, wedle słów Richarda Meinertzhagena53, planował przeprowadzenie zamachu na niemieckiego

47 Pierwszy Rok, „Trybuna Betaru” 1933, nr 3, s. 6. 48 Wycieczka do Tarquinium, „Trybuna Betaru” 1936, nr 39, s. 5. 49 Balilla i Brit Trumpeldor, „Trybuna Betaru” 1935, nr 27, s. 5. 50 Do żydowskich mas robotniczych i ludowych! Do młodzieży żydowskiej!, „Myśl i Czyn” 1933, nr 1, s. 2. 51 Ch. Arlosoroff urodził się 23 lutego 1899 r. w Romnym, leżącym obecnie w granicach Ukrainy. Z wykształcenia był ekonomistą i politykiem. Dzięki swojej działalności był znany wśród społeczności żydowskiej jako lewicowy syjonista i jeden z liderów ruchu robotniczego. Dzięki swym zasługom piastował urząd dyrektora Departamentu Politycznego Agencji Żydowskiej. Ar- losoroff został zamordowany 16 czerwca 1933 r. zaledwie w kilka dni po powrocie z Niemiec. Do dziś nie wiadomo kto stał za zamachem na jego życie. Jedna z teorii mówi, że zabójcami byli bejtarowcy. Zob.: www.jewishmag.com, [data dostępu: 8.05.2015]. 52 Po dojściu nazistów do władzy, wprowadzono w Niemczech szereg ustaw wymierzonych w społeczność żydowską. Już w kwietniu 1933 roku władze niemieckie usunęły wszystkich żydowskich pracowników ze stanowisk rządowych. Równocze- śnie wprowadzono w życie dekret zakazujący Żydom swobodnego opuszczania Niemiec bez uprzedniego wydania specjalnej wizy wyjazdowej. Arlosoroff z uwagą przyglądał się rozwojowi sytuacji w Niemczech. Chcąc zadbać o los swoich rodaków, zawarł w 1933 r. porozumienie finansowe, w ramach którego w zamian za zezwolenie na wyjazd żydowskich uchodźców z Niemiec (docelowo mieli trafić do Palestyny), gospodarka tego kraju otrzymała transfer funduszy łagodzących negatywny wpływ bojkotu gospodarczego jakim zostały obłożone niemieckie towary. Zob. E. Black, The Transfer Agreement. The Dramatic Story of the Pact between the Third Reich and Jewish Palestine, New York 1984, s. 97-145. 53 R. Meinertzhagen urodził się 3 marca 1878 r. w Londynie. Był brytyjskim oficerem, ornitologiem oraz dyplomatą pracującym w czasie II Wojny Światowej w Ministerstwie Wojny. Był zaciekłym przeciwnikiem Hitlera i zwolennikiem szybkiego rozwią- zania kwestii hitleryzmu w Europie. Zmarł 17 lipca 1967 r. w Londynie. Zob.: www.britishlibrary.typepad.co.uk, [data dostępu: 9.05.2015].

53 Studia Żydowskie wodza w Monachium przy pomocy Brytyjczyków. Ostatecznie pomysł nie został zrealizo- wany ze względu na brak zainteresowania rządu londyńskiego takim przedsięwzięciem. Bejtar, jak każdy ruch społeczno-polityczny, wykształcił własne spojrzenie na gospo- darkę. Syjoniści-rewizjoniści zaciekle zwalczali wszelkie ruchy socjalistyczne. Warto przy tym dodać, że równie mocno jego liderzy krytykowali również kapitalizm, sytuując się tym samym po środku gospodarczego sporu. Można zaryzykować stwierdzenie, że Bejtar jak większość ruchów-narodowo radykalnych, odrzucał wady obu systemów, wybierając z nich tylko to, co miało przysłużyć się budowie państwa żydowskiego nad Jordanem54. Rewizjoniści, niejednokrotnie głosili również potrzebę stworzenia społeczeństwa korpora- cyjnego, gdzie spory między pracodawcami i pracobiorcami miały być rozstrzygane przez arbitraż aparatu państwowego55. To niewątpliwie upodabnia ich do poglądów gospodarczych wdrożonych we Włoszech przez Benito Mussoliniego. Bejtar u szczytu swej świetności liczył ponad 70 000 członków działających w różnych państwach świata. Najliczniej reprezentowana była Polska, w której formalnie działało około 50 000 bejtarczyków. Osobliwy koniec tej organizacji na ziemiach II Rzeczpospolitej przypadł na roku 1939, wraz z wybuchem II Wojny Światowej. Szczególnie dotkliwym dla działaczy Związku Trumpeldora było wkroczenie do Polski Armii Sowieckiej, która po- traktowała syjonistów-rewizjonistów jak klasycznego wroga ładu komunistycznego. Tym samym bejtarczycy zostali poddani masowemu terrorowi; więzieniom, zsyłkom i morder- stwom56. Kolejne niepowetowane straty dla organizacji przyniósł rok 1940. Wtedy to w No- wym Yorku zmarł twórca i ideolog Bejtaru - Zeev Żabotyński57. Również w tym samym czasie Sowieci aresztowali w Wilnie przywódcę Bejtaru w Polsce – Menachema Begina, który stał na czele organizacji od 2 lat 58. Po szybkim śledztwie Begin został skazany na 8 lat łagru w Związku Radzieckim, a działania te całkowicie sparaliżowały i tak już niemal nieistniejące gniazda Bejtaru. Mimo przeciwności losu trumpeldorczycy wzięli czynny udział w powstaniu w warszawskim getcie. Działacze Brit Trumpeldor zbudowali w nim od podstaw najliczniejszy, najlepiej uzbrojony i dobrze zorganizowany Żydowski Związek Wojskowy, który czer- pał pomoc m.in. ze strony Armii Krajowej. Jednym z organizatorów tegoż zgrupowania walczącego z Niemcami był niejaki Fenkiel. Jak mówią niektóre legendy, wraz z wybuchem powstania bejtarczycy wywieszali na najwyższych budynkach getta dwie flagi: pol- ską i żydowską, co wywoływało furię u Niemców. Kolejny przekaz mówił o tym, że ża- den bejtarczyk nie przetrwał niemieckiej czystki w getcie. Wszyscy mieli zginąć w walce

54 Coś o Betarze dla niewtajemniczonych, „Trybuna Betaru” 1933, nr 4, s. 5. 55 www.rp.pl, [data dostępu:12.05.2015]. 56 Zob.: Betar, reż. R. Kaczmarek. 57 www.fzp.net.pl, [data dostępu: 12.05.2015]. 58 Menachem Begin urodził się 16 sierpnia 1913 r. w Brześciu nad Bugiem jako Mieczysław Biegun. Jako młody mężczyzna wstą- pił do organizacji Brit Trumpeldor zostając jej liderem w Polsce w roku 1938. Był więźniem sowieckich łagrów i żołnierzem Armii Andersa. Po dotarciu do Palestyny osiadł w niej na stałe i został przywódcą podziemnej organizacji militarnej – Irgun. Po proklamowaniu niepodległości państwa Izrael zajął się polityką. W latach 1977–1983 sprawował urząd premiera, stając się pierwszym prawicowym szefem izraelskiego rządu. Był również laureatem Pokojowej Nagrody Nobla za rok 1978. Zmarł 9 marca 1992 r. w Tel Awiwie. Zob.: www.britannica.com [data dostępu: 12.05.2015].

54 Artykuły / Articles z nazistowskim okupantem59. Być może to było powodem, dla którego po zakończeniu wojny chwała za straceńczą walkę przypadły żydowskiej lewicy głównie bundowskiej, której przedstawiciele mogli rzutować na narrację o tamtych wydarzeniach60. Wraz z za- kończeniem działań wojennych pozostali przy życiu syjoniści-rewizjoniści wyjechali do Palestyny, by realizować testament Żabotyńskiego jakim była budowa niepodległego pań- stwa żydowskiego. W większości przystąpili do nielegalnej i podziemnej organizacji Irgun, która walczyła z Brytyjczykami i ludnością arabską przy użyciu metod terrorystycznych. Irgun ostatecznie został rozwiązany w 1948 r. wraz z ustanowieniem niepodległego Pań- stwa Izraela61. Działacze Brit Trumpeldor jako pierwsi sformułowali kompletny program emigracji Żydów do Palestyny organizując przerzuty Żydów jeszcze w latach 30 XX w.62 To oni roz- poczęli na masową skalę szkolenia i edukację wśród swoich rodaków po to, by po przyjeź- dzie, nabyta wiedza i umiejętności posłużyły im do budowy własnej państwowości w ży- dowskiej „ziemi obiecanej”. W końcu to aktywiści Betaru prowadzili najbardziej zażartą walkę o niepodległy byt Eretz Izrael, ponosząc przy tym najdotkliwsze straty. Przez wiele lat byli pomijani w oficjalnej historiografii, ale na przełomie lat 70. i 80. XX w. pierwszym prawicowym premierem Izraela został jeden z byłych liderów Bejtaru – Menachem Begin. Związek Trumpeldora dzięki żmudnej pracy u podstaw w dwudziestoleciu międzywojen- nym zebrał swoje plony już w niepodległym państwie Izrael. Jak dowiadujemy się ze strony internetowej organizacji, to dzięki systemowi wartości nazwanemu przez Żabotyńskiego hadar63, Bejtar wydał na świat tak znaczące postacie jak wspomniany już M. Begin, a także profesor chemii Menachem Levin64 czy dwukrotny premier Izraela - Yitzhak Shamir65. Wydaje się, że w Polsce wiedza na temat Betaru w dalszym ciągu jest znikoma. Powo- dem jest przede wszystkim brak źródeł, śmierć a także powojenna emigracja bejtarczyków w różne strony świata, które uniemożliwiły polskim historykom podjęcie dogłębnych ba- dań nad historią tejże struktury. Niemniej, pamiętać należy, że w pewnej mierze to wła- śnie syjoniści-rewizjoniści swoją postawą i kanonem wartości zmienili żydowskiego ducha i mentalność czyniąc z Żydów ludzi gotowych do walki o niepodległe państwo żydow- skie. Ich kilkunastoletnie poświęcenie a niejednokrotnie danina krwi dała olbrzymi wkład w stworzenie w 1948 r. suwerennego Państwa Izraela.

59 Zob.: Betar, reż. R. Kaczmarek. 60 www.rp.pl, [data dostępu: 30.04.2015]. (Warto zajrzeć do książki: D. Libionka, L. Weinbaum, Bochaterowie, hochsztaplerzy, opisy- wacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego) 61 www.britannica.com, [data dostępu:12.05.2015]. 62 Patek, Żydzi, s. 75. 63 Hadar – pojęcie ukute przez Zeev Żabotyńskiego. Polegało ono na wychowaniu młodych Żydów w duchu honoru, braterstwa, waleczności, dumy i gotowości ponoszenia ofiary w imię ojczyzny. Wychowanie to miało na celu stworzenie z narodu żydow- skiego arystokracji wśród narodów świata a z Betarczyków uczynienia arystokratów wśród samych Żydów. Zob. www.betar. org, [data dostępu:15.04.2015]. 64 www.israelnationalnews.com, [data dostępu:12.05.2015]. 65 www.zionism-israel.com, [data dostępu:12.05.2015].

55 Studia Żydowskie Some remarks about political concepts of Betar

The turn of the century was a time of awakening the national consciousness of the pe- oples of East-Central Europe. The issue of national self-determination touched Jewish nation too. Significant number of Jews joined their nationalism to the concept of establishment of Zionist ideology. The father of the Jewish national thought and modern Zionism was Theodor Herzl and – partially – Vladimir Jabotinsky, creator of Betar, followed Hertz and his main idea. Brit Trumpeldor was youth organisation established in 1923 in Riga. Betar interest among Jewish youth was so big, that compound structure worked all over Europe and in Palestine. Betar sought to establish a hierarchical Jewish state on the land of Palesti- ne; being a national-radical organization, the movement drew patterns , both – in ideology and external symbols with other nationalist movements of the interwar period. Members of Betar wore sand shirts, buttons with menorah and they greeted the Roman salute, for which the Jewish Left and communists attacked members of the organization calling them “Hitler’s Jew“ and “fascists“.

56 Artykuły / Articles

Marcel Nemec (Prešov), Magdalena Żmuda-Pałka (Nowy Sącz)

Działalność żydowskich organizacji sportowych Makkabi w Preszowie i Nowym Sączu w okresie międzywojennym

Początki wychowania fizycznego i sportu w Preszowie i Nowym Sączu

W drugiej połowie XIX w. w Europie Wschodniej zaczęło rozwijać się wychowanie fizyczne i sport, a zjawisko to dało się zaobserwować również na ziemiach znajdujących się pod panowaniem austriackim. Przykładem był słowacki Preszów, w którym w 1846 r. po- wstała pierwsza organizacja lekkiej atletyki, zaś dwa lata później utworzono klub strzelec- ki1. Działalność, której celem było krzewienie aktywności fizycznej nie ustała w kolejnych latach, czego przykładem było powołanie w 1873 r. Preszowskiego Związku Łyżwiarzy oraz w 1880 r. stowarzyszenia kolarskiego. W 1896 r. utworzono Preszowskie Stowarzyszenie Gimnastyczne i Szermiercze ETVE (Eperjesi Torna es Vívo Egyesület)2, w którym oprócz gimnastyki i szermierki uprawiano także tenis, krykiet, lekką atletykę oraz grę w piłkę uszatą, bardzo popularną w owym czasie. Dwa lata później stowarzyszenie to wprowadziło także piłkę nożną i kolarstwo. Ze względu na restrykcyjne prawo krajowe, zakazujące tworzenia słowackich klubów sportowych, rozwój sportu w Preszowie był znacznie ograniczony. Dopiero powstanie niepod- ległej Czechosłowacji w 1918 r. znacząco przyczyniło się do rozwoju i popularyzacji ruchu sportowego3. Zaczęły powstawać odrębne słowackie, czeskie, a także żydowskie kluby sportowe i wychowania fizycznego4. W Preszowie, oprócz ETVE, która to organizacja w 1920 r. zmieniła nazwę na TVE Prešov, a w 1931 r. na Slávia Prešov, również został utworzony Sokół5 oraz Orol6. Znaczący wpływ na rozwój sportu w Preszowie miało powołanie w 1928 r. pracowniczego klubu sportowego Snaha (Tőrekvés Prešov). Społeczność żydowska do momentu powstania nie- zależnych żydowskich organizacji sportowych, angażowała się we wszystkich preszow- skich stowarzyszeniach i klubach sportowych, a przede wszystkim w ETVE Preszów.

1 http://www.sport.gov.sk/Page/uhorska_era_do_roku_1918_1.htm, [data dostępu: 10.02.2013]. 2 M. Marinica, Šport v meste Prešov v šes ťdesiatych rokoch dvadsiateho storo čia, http://www.pulib.sk/web/kniznica/elpub/dokument/marinica.pdf, [data dostępu: 10.02.2013]. 3 J. Perútka, Dejiny telesnej výchovy a športu na Slovensku, Bratysława 1980, s. 89. 4 Idem, Dejiny telesnej kultúry, Bratysława 1985, s. 137. 5 Sokół był organizacją wychowania fizycznego, który powstał w 1862 r. Hasłem przewodnim była grecka maksyma Kaloska- gathos. Sokół akcentował czechosłowackie tendencje patriotyczne bez względu na przywiązanie partyjne swych członków. 6 Orol był rzymskokatolicką organizacją wychowania fizycznego, która rozpoczęła swą działalność w 1909 r.

57 Studia Żydowskie

W Nowym Sączu pierwszą organizacją, która stawiała sobie za cel krzewienie aktyw- ności fizycznej, było utworzone w 1887 r. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Głównym zadaniem Towarzystwa było propagowanie wychowania patriotycznego i gimnastyki wśród polskiej młodzieży. Wprowadzono ćwiczenia dla chłopców oraz dziewcząt, jak również organizowano wycieczki, wystawy, czy zawody gimnastyczne. Od 1894 r. istniała sekcja kolarska. Na początku lat 30. XX w. utworzono sekcje: gimnastyki, lekkiej atletyki, siatkówki, koszykówki, łyżwiarstwa, narciarstwa, tenisa stołowego, turystyki i hokeja. Do- stępność różnych dyscyplin spowodowała, że „Sokół” był najprężniej działającą organiza- cją w Nowym Sączu. Niedługo przed wybuchem I wojny światowej w Nowym Sączu utworzono kluby sportowe Grunwald-Czerwoni oraz Sandecja, w których głównie trenowano piłkę nożną. W tym samym czasie powstały również Towarzystwo Wioślarskie, Towarzystwo Tury- styczne „Beskid”, Drużyny Strzeleckie, rozwijał się także skauting. Odzyskanie przez Pol- skę niepodległości w 1918 r. stanowiło istotną cenzurę, przyczyniając się do znacznego rozwoju stowarzyszeń i klubów sportowych wśród Polaków, ale także mniejszości narodowych. Od utworzenia monarchii w 1867 r. Preszów oraz Nowy Sącz stanowiły integralną część terytorium Austro-Węgier, aż do jej rozpadu w 1918 r. W tym czasie w życiu spo- łeczności żydowskiej nastąpiły istotne zmiany. Zostały zniesione prawa feudalne i dyskry- minujące wyznanie mojżeszowe. W 1867 r. parlament węgierski przyjął ustawę, na mocy której zrównano w prawie wyznawców religii mojżeszowej oraz chrześcijan, nadając im te same uprawnienia na płaszczyznach obywatelskiej i politycznej7. Tym samym otworzono drogę umożliwiającą asymilację Żydów.

„Machabeusze” sportu

Rozpad monarchii austro-węgierskiej i włączenie Preszowa do Republiki Czechosło- wackiej a Nowego Sącza do Polski wiązało się ze zmianami społecznymi i gospodarczymi, co miało bezpośredni wpływ na społeczności żydowskie obu tych miast8. W 1921 r. przeprowadzono w Preszowie pierwszy powojenny spis ludności, który wy- kazał, że w mieście mieszkało 3477 Żydów. W latach trzydziestych ich liczba wzrosła do 4300, co stanowiło blisko 1/4 ogółu ludności miasta9. Do 1940 r. liczba ludności żydowskiej nie uległa zasadniczej zmianie, wzrastając do zaledwie 4381 osób, co stanowiło w tym czasie 18% ogółu ludności. W 1910 r. w Nowym Sączu mieszkało około 25 000 osób, z czego blisko 8000 stanowili Żydzi10. Na podstawie spisu ludności przeprowadzonego w 1931 r. można ustalić, że liczba

7 G. Amir, Prešov – osud židovskej obce, jednej z mnohých, Bratysława 2004, s. 42. 8 Należy wspomnieć, że po ofensywie Węgierskiej Armii Czerwonej w czerwcu 1919 r. powstała Słowacka Republika Rad, której stolicą był Preszów. Zaistniała sytuacja spotkała się z pozytywną reakcją zwłaszcza młodzieży żydowskiej. 9 G. Amir, s. 58. 10 K. Krawczyk, s. 334.

58 Artykuły / Articles mieszkańców wzrosła do ponad 30 000 osób, z czego ponad 9000 było wyznania mojże- szowego11. W latach 20. co trzeci, a w latach 30. co czwarty mieszkaniec Nowego Sącza był Żydem12. Przy tym, w okresie międzywojennym zarówno w Preszowie, jak i w Nowym Sączu ludność żydowska była w dużej mierze zasymilowana13. Istotny wpływ na kształtowanie się kultury fizycznej i sportu Żydów w Czechosłowacji i Polsce miał ruch syjonistyczny14. Młodzi żydowscy sportowcy wychowani w duchu syjonizmu nie mogli pogodzić się z faktem, że niektórzy zasymilowani Żydzi, zaprzestawali kontynuacji narodowej tradycji. Jak pisał J. Rokicki: „Syjonizm był jednym z wielu ruchów drugiej połowy XIX w., które dostrzegały rolę wychowania fizycznego w urzeczywistnie- niu dążeń narodowowyzwoleńczych narodów”15. W historii narodu żydowskiego w sposób szczególny zaznaczyło się powstanie Ma- chabeuszów (hesmonejskie) w Judei w latach 166-164 p.n.e., kiedy Judasz zwany Macha- beuszem – Makkabi zdobył Jerozolimę, oczyścił i ponownie poświęcił świątynię jerozolim- ską. Bohaterski czyn spowodował, że Machabeusze stali się symbolem walki i odrodzenia, zwłaszcza wśród żydowskich sportowców16. Aktywność fizyczna była na tyle istotnym aspektem rozwoju ruchu syjonistycznego, że stała się przedmiotem dyskusji na Kongre- sach Syjonistycznych. Po raz pierwszy zagadnienie poruszył Max Mandelstam w 1889 r. na II Kongresie Syjonistycznym, gdzie zaapelował o konieczność rozwoju fizycznego młodzie- ży żydowskiej. Podobna sytuacja miała miejsce w 1901 r. na V Kongresie Syjonistycznym w Bazylei, gdy z podobnymi postulatami wystąpił Max Nordau17. Pod przewodnictwem Nordaua utworzono w 1903 r. w Berlinie żydowskie stowarzyszenie Jüdische Turnerschaft (Żydowski Związek Gimnastyczny), które nadzorowało działalność 27 żydowskich klubów sportowych18. Związek ten jednoczył wszystkie kluby wspierające i propagujące kulturę fi- zyczną19. Działalność żydowskich stowarzyszeń i organizacji sportowych została przerwa- na na skutek wybuchu I wojny światowej. Po jej zakończeniu na nowo odradzały się kluby sportowe Makkabi, a w 1921 r. postał Światowy Związek Makkabi (Maccabi World Union), który nawiązywał do syjonizmu, żydowskiej tradycji i odwagi20. Dotychczasowa nazwa Jüdische Turnerschaft została zmieniona na Makkabi21.

11 Statystyka GUS. Województwo Krakowskie, Warszawa 1934, s. 27-35. Społeczność żydowska w Galicji Wschodniej stanowiła 1/3 ogółu społeczeństwa. E. Mendelsohn, s. 40-42. 12 A. Jakimyszyn, s. 21. 13 E. Długosz, s. 16. 14 Szerzej na temat pojęcia syjonizmu: K. Węgrzyn, Statut krajowej organizacji syjonistycznej we Lwowie, „Studia Judaica” 2010, nr 13, nr 1. 15 J. Rokicki, Początki żydowskich organizacji sportowych, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1998, nr 4, s. 62. 16 P. Johnson, Historia Żydów, Kraków 1998, s. 112. 17 Maximilian Simon Nordau (Südfeld) (1849–1923) – pisarz, filozof i lekarz; współzałożyciel Światowej Organizacji Syjonistycz- nej. Na kongresie syjonistycznym użył terminu MuskelJudenthum (niem. muskularny judaizm), domagając się fizycznego rozwoju młodzieży żydowskiej. D. Blecking, Marxismus versus Muskeljudentum. Die jüdische Sportbewegung in Polen von den Anfang bis nach dem Zweiten Weltkrieg, „Sport Zeiten” 2001, nr 1, s. 31-52. 18 K. Śmiechowski, M. Niewczas, Powstanie i rozwój żydowskiego ruchu sportowego na ziemiach polskich do 1918 r., „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2005, nr 1-2, s. 74; K. Śmiechowski, Powstanie i rozwój struktur sportu żydowskie- go na ziemiach polskich (1896-1939), [w:] Machabeusze sportu, Sport żydowski w Krakowie, Kraków 2012, s. 44 19 Idem, Utworzenie Wszechświatowego Związku „Makkabi” i Igrzyska Makkabejskie, „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersy- tetu Rzeszowskiego” 2005, nr 1-2, s. 65. 20 Ibidem, s. 66. 21 Ibidem.

59 Studia Żydowskie

Działalność Makkabi Prešov

W dniu 30 września 1924 r. z inicjatywy żydowskiej organizacji Makkabi powstał Zwią- zek Makkabi w Czechosłowacji22, w którym główną ideą było wychowanie fizyczne. Ak- tywność skupiała się przede wszystkim wokół takich dyscyplin jak lekkoatletyka, hokej, piłka nożna i sporty zimowe23. Od 1931 r. siedzibą zachodniego związku Makkabi była Bratysława a wschodniego Koszyce. W 1933 r. wyodrębniono również związek obejmujący centralną Słowację (Stredoslovenská), którego siedziba znajdowała się w Rużomberoku24. W 1925 r. w Preszowie rozpoczęła działalność organizacja wychowania fizycznego Makkabi, jednakże z małą liczbą członków i bez większego zaangażowania młodzieży25. Głównie uprawiano lekkoatletę i piłkę nożna, ale po kilku latach organizacja przestała ist- nieć. Reaktywacja Makkabi Preszów nastąpiła 20 grudnia 1932 r.26. Członkami organizacji byli zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Pomimo przyznania im równych praw, ćwiczenia odbywały się oddzielnie. W Makkabi Preszów prowadzo- no działalność związaną z rozwojem wychowania fizycznego, sportu, kultury, ale także uczono ćwiczeń wojskowych i skautingu27. Przynależeć do organizacji mógł uzyskać każdy członek społeczności żydowskiej. Po ukończeniu 18 roku życia członkowie byli zobligo- wani do płacenia składki, z której wpływy wykorzystywano na cele statutowe. W 1932 r. kierownictwo Makkabi Preszów sprawowali: dr Karol Verbstein (honorowy przewodni- czący), Adolf Friedmann (prezes) i Joseph Vogel (prezes), Ľudovít Rudik (sekretarz), Jozef Schnitzer (skarbnik), Mikuláš Gottdiener (skarbnik), Artur Neumann (skarbnik), Max El- sner (audytor), Vojtech Wohlwerth (audytor), Lila Rosenbergová (sekretarka), Elena Un- gárová, Izabela Kleinová, Adolf Reich oraz Zoltán Licht, którzy byli członkami wydziału kultury. Szefem wydziału wychowania fizycznego dla mężczyzn został wybrany inż. Ervín Kováč. W charakterze kierowniczki wydziału wychowania fizycznego kobiet pracowała Margita Geröová. W skład komisji dyscyplinarnej weszli: Emil Neuman, Ernest Springer i Filip Kraus, zaś kwestorem organizacji był Artur Keller. Od 1932 r. każda sekcja z zakresu wychowania fizycznego i sportu miała osobę odpowiedzialną za daną dyscyplinę: za piłkę nożną odpowiadał Artur Kneller, tenis – Ladislav Zahler, sporty zimowe – Eugen Bren- wasser i Mikuláš Hartman, tenis stołowy – Fridrich Keller, a za szachy – Emanuel Weisz i Mikuláš Schönberg. W 1932 r. założono także sekcje pływacką i piłki wodnej składającą

22 W celu ujednolicenia w artykule użyto polskiego nazewnictwa Makkabi a nie słowackiego Makabi. 23 J. Špunar, Sportovní židovské kluby v novodobých dejinách, Brno 2007, s. 6. 24 P. Bučka, Šport v Žiline v znamení modro-bielej, Žilina 2012, s. 25. 25 D. Landa, Storočnica. Venované životu a práci Židov v Šariši v posledných troch storočiach, Preszów 1997, s. 61. 26 „W dniu 20 grudnia1932 roku został założony klub sportowy, wychowania fizycznego i kulturalnego Makkabi z siedzibą w Preszowie. Nowo powstała organizacja, która już ma 250 członków nie jest w służbie żadnej partii politycznej, jej jedynym celem jest rozwój sportu i rozpowszechniania kultury żydowskiej”. „Týždenník Šariš” 24.12.1932, s. 7. Odtworzenie działalno- ści Makkabi Preszów było możliwe głównie w oparciu o zachowane tytuły prasowe z okresu międzywojennego: „Tygodnika Saris” („Týždenník Šariš”), który był czasopismem regionalnym ponadpartyjnym, wydawanym w Preszowie w latach 1930- -1939. Informowano w nim o społecznych, gospodarczych, kulturalnych i sportowych wydarzeniach. „Týždenník Šariš” obecnie znajduje się w Archiwum Biblioteki Naukowej w Preszowie; Statut organizacji Makkabi Preszów nie zachował się, a do jego rekonstrukcji posłużył statut stowarzyszenia Makkabi z Bardejowa z 1935 r. Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, SNA (Slovenský Národný Archív), Żydowska organizacja w Bardejowie Makkabi, sygn. MV 1938-1945, s. 1168. 27 P. Bučka, s. 38.

60 Artykuły / Articles się z byłych członków Slavia Presov. Znanymi pływakami byli wówczas bracia Sternovci i Pavel Lerner oraz Karol Kuhn, a ich trenerem w owym czasie był Dojč28. Największe osiągnięcia spośród uprawianych dyscyplin sportowych osiągali pływa- cy. Jedną z najlepszych drużyn pływackich w Czechosłowacji miała właśnie Makkabi Pre- szów, które plasowało się tuż za żydowskim klubem sportowym Bar Kochbe z Bratysławy. Sekcja ta dysponowała własnym basenem z trybunami na tzw. Argentina, gdzie znajdowa- ło się także boisko do piłki nożnej. Basen pływacki Makkabi w latach trzydziestych XX w. stanowił istotny element infrastruktury sportowej w kraju, na którym rozgrywano zawody pływackie i mecze piłki wodnej o znaczeniu lokalnym, krajowym, jak również międzyna- rodowym29. O tym, że treningi pływackie stały na bardzo wysokim poziomie świadczy fakt zatrud- nienia w 1934 r. trenera wiedeńskiego Weiglera30. W kategorii młodzieżowej zorganizowano zawody o „Puchar Freidmanna” z udziałem drużyn pływackich ze wschodniej Słowacji i Węgier. Dużą popularnością cieszyła się także piłka nożna. W dniu 16 lipca 1933 r. odbył się pierwszy oficjalny mecz, który był jednocześnie derbami lokalnych drużyn. Naprzeciw siebie stanęły Makkabi Preszów oraz Snaha Preszów31. W 1933 r. odbyły się w Pradze międzynarodowe zawody w tenisie, w których wystąpił reprezentant Makkabi Preszów, Vojtech Majorovits. Zajął on drugie miejsce, co stanowiło ogromny sukces i prestiż dla klubu32. W październiku 1934 r. na III walnym zgromadzeniu Makkabi Preszów nastąpiły zmiany personalne wśród osób pełniących kierownicze stanowiska. Funkcję prezesa zachował Adolf Friedmann, natomiast wiceprezesem został dr Ferdinand Bárdos, a Ľudovít Rudík i dr Ladislav Lefkovits objęli stanowiska sekretarzy, Juraj Kún i Vojtech Wohlwerth skarb- nikówi, Alžbeta Sternová sekretarki, Pavel Grosswirth rewizora, Vojtech Halmos kierownika wydziału wychowania fizycznego mężczyzn, inż. Ervín Kováč kierownika wydziału wychowania fizycznego kobiet, Alfred Keller kierownika departamentu pływania, Lívia Neuwirthová odpowiedzialna została za rozwój tenisa stołowego, , Ernest Jordán i Ladislav Blumberger za piłkę nożną, Zoltán Keller za sekcję turystyczną, Mikuláš Hartmann za sporty zimowe, Mikuláš Schönberg za szachy, zaś dr Edmund Klein za sprawy wojskowe33.

28 Slávia PU Prešov, www.vodnepolo.eu/40-roky, [data dostępu: 10.02.2013]. 29 „W niedzielę 22 sierpnia odbywały się Preszowskie zawody w pływaniu o puchar Friedmanna. Warto zauważyć, że inicjatywa współpracy pochodzi prosto od klubu sportowego Makkabi Preszów. Młodzi sportowcy pokazali podczas turnieju piłki wodnej wysiłek na rzecz promowania i podwyższania poziomu pływackiego, który to sport przynosi duży urodzaj na Słowa- cji, gdzie bratysławska organizacja Bar Kochba została mistrzem Czechosłowacji i stoi na wysokim europejskim poziomie”. „Týždenník Šariš” 20.08.1937, s. 8. 30 „Miejska organizacja Makkabi pozyskała nowego znanego trenera z Wiednia - Weiglera, który poprowadzi pływanie oraz piłkę wodną w Preszowie. Mamy nadzieję, że dobre imię tego sportowca przyczyni się do poprawy wyników w sportach wodnych, które już można było zauważyć na ostatnich zawodach”. „Týždenník Šariš” 10.08.1934, s. 6. 31 „Pierwszy występ Słowacji w piłce nożnej odbył się pomiędzy Makkabi Preszów a Snaha Preszów dnia 16 lipca. (...) Spotkanie te oglądane były z ogromnym zainteresowaniem, w szczególności jeśli chodzi o pierwszy występ w piłce nożnej organizacji Makkabi”. „Týždenník Šariš” 14.07.1933, s. 6. 32 „Vojtech Majorovits, doskonały gracz preszowskiej organizacji Makkabi, znalazł się podczas światowych zawodów w Pradze w mix double (tenisie) spośród 52 uczestników na drugim miejscu”. „Týždenník Šariš” 30.09.1933, s. 6. 33 „Týždenník Šariš” 7.10.1934, s. 7.

61 Studia Żydowskie

Dużym zainteresowaniem w mieście cieszyła się sekcja szachowa. Wśród graczy naj- większe sukcesy odnosili Ladislav Erdöš, Pavol Grosswirth oraz František Wassermann. W dniu 1 marca 1935 r. odbył się turniej szachowy pomiędzy drużynami z Preszowa oraz Koszyc34. Inicjatorem rozwoju sekcji szachowej był Viliam Vyplel, który oprócz trenowania zawodników, wprowadził kursy teoretyczne oraz organizował mecze35. Szkolenia tenisa stołowego przeprowadzano w sali Marinium przy ulicy Jarkowej, natomiast zawody odbywały się w hali Czarnego Orła. Również w tej sekcji organizacja Makkabi Preszów odnosiła liczne sukcesy, jak choćby w 1938 r., kiedy PTE Bratysława oraz Makkabi Preszów były najlepszymi słowackimi drużynami tenisa stołowego36. O wysokim poziomie sekcji tenisa stołowego może świadczyć fakt, że 15 kwietnia 1937 r. najlepszy zawodnik Preszowa Kopp, grał ze światowej sławy zawodnikiem ze Sparty Praga, Bohu- milem Váňu37. Sekcja sportów zimowych rozwijała głównie narciarstwo, poprzez organizowanie kur- sów i szkoleń. Klub narciarski miał swą siedzibę przy ulicy Masaryka 7938. W miesiącach zimowych dużą popularnością cieszyło się także łyżwiarstwo39. Pierwszy pokaz wychowania fizycznego w ramach organizacji Makkabi Preszów odbył się 22 marca 1937 r., na którym popularyzowano wychowanie fizyczne wśród Żydów oraz obowiązek przygotowania do służby wojskowej w obronie Czechosłowacji. Między innymi ze składek członkowskich Makkabi Preszów 4-7 lipca 1937 r. w Zilinie zorganizowano zjazd wszystkich narodowych organizacji Makkabi, w oparciu o zasady przeprowadza- nych zlotów przez Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”40. W dniu 19 października 1937 r. odbyło się walne zgromadzenie Makkabi, na którym wybrano nowych członków władz klubu41. Prezesem został dr Ladislav Havas, sekreta- rzem Dezider Landau, zastępcą sekretarza Tibor Rosenwasser, skarbnikiem Maximilian Zipser, zaś Zoltán Paszternák zastąpił inż. Ervina Kowala. Dowodem tego, że działalność sportowa Makkabi oparta była na starogreckich ideałach kaloskagathos świadczą kryteria nadawania odznak sportowych42. Opanowanie wymaganego poziomu zestawu ćwiczeń fizycznych, jak i teoretycznej wiedzy w zakresie kultury fizycznej pozwalały na uzyskanie oznaki przez mężczyzn i kobiety w trzech kategoriach wiekowych:

34 Po zakończonym turnieju przewidywano, że następne zawody będą rozgrywane z Makkabi z Bardejowa. „Týždenník Šariš” 2.03.1935, s. 6. 35 „Týždenník Šariš” 12.02.1937, s. 4. 36 „W niedzielę 13.2.1938 w Preszowie odbyły się mistrzostwa Słowacji w tenisie stołowym. Dwa najlepsze kluby Słowacji: PTE Bratysława oraz Makkabi Preszów pokazali piękny mecz. Mecz zakończył się zwycięstwem gości w stosunku 8:6. Spotkanie miało charakter uroczysty. Obecni byli wszyscy znani włodarze miast”. „Týždenník Šariš” , 25.02.1938, s. 7. 37 „Týždenník Šariš”, 16.04.1937, s. 4. 38 „Narciarska sekcja sportowego klubu Makkabi w tym roku zwróci uwagę na rozwój sportów zimowych. (...) Makkabi jest członkiem Narciarskiego Związku Czechosłowackiego, przez co oferuje wszystkie udogodnienia (jak kolej, wizy, itp.). Rejestro- wać się można w klubie przy ul. Masaryka 79 u sekretarza Dezider Landaua”. „Týždenník Šariš”, 14.11.1936, s. 5. 39 „Týždenník Šariš”, 29.01.1937, s. 6. 40 „Zjazdowa Komisja informuje swoich członków Makkabi Preszów, że termin złożenia aplikacji kończy się 1.6.1937. (...) Główne dni zjazdu odbędą się 4 i 5 lipca w święta. Ostatni dzień poświęcony jest na wycieczkę do pobliskiej okolicy. Spotkania będą miały specjalny program, w którym Makkabi zaprezentuje publiczności swe umiejętności z zakresu wychowania fizycznego”. „Týždenník Šariš”, 28.05.1937, s. 4. 41 „Týždenník Šariš”, 28.10.1937, s. 7. 42 „Týždenník Šariš”, 28.05.1937, s. 4.

62 Artykuły / Articles

– brązową (kobiety w wieku 17-34 lat, mężczyźni w wieku 18-34 lat) – srebrną (kobiety i mężczyźni w wieku 35-41 lat) – złotą (kobiety i mężczyźni powyżej 41 roku życia). Z zachowanych dokumentów wynika, że działalność Makkabi cieszyła się dużą popu- larnością wśród publiczności i przedstawicieli życia kulturalnego oraz społecznego Pre- szowa. Szczególne zainteresowanie wzbudzały ćwiczenia dla kobiet z maczugami oraz mężczyzn na poręczach równoległych przy akompaniamencie. W 1938 r. odbył się pokaz ze współudziałem Makkabi Koszyce, o czym świadczy zachowany puchar. W ostatnich miesiącach 1938 r. na skutek wzmożonej aktywności środowisk nacjonalistycznych na łamach „Tygodnika Sari” wstrzymano druk artykułów informujących o dzia- łalności Makkabi Preszów. W ich miejsce zaczęły pojawiać się treści ksenofobiczne i antysemickie, które stanowiły element propagandy nacjonalistycznej43. Dalsze funkcjonowanie Makkabi stało się niemożliwe na skutek pogarszającej się sytuacji międzynarodowej i mo- bilizacji Słowacji, która nastąpiła 25 listopada 1938 r. W tym samym dniu Zarząd Makkabi dostał wyraźne polecenie od władz wojskowych o zaprzestaniu kontynuowaniu działal- ności. Według dokumentacji archiwum policyjnego zamknięcie organizacji wychowania fizycznego Makkabi Preszów nastąpiło 10 grudnia 1938 r.44 Gwardia Hlinkowa45, rosnący w siłę nacjonalizm i faszyzm na Słowacji zdominował życie społeczne i kulturalne, jak również obszar wychowania fizycznego i sportu. Kolejną działalnością przeciw Żydom było rozporządzenie głównego szefa Rady Sportowej Słowa- cji, który 1 maja 1940 r. zakazał Żydom przynależności do związków sportowych46.

Działalność Żydowskiego Klubu Sportowego Makkabi w Nowym Sączu

W Polsce Makkabi działało prężnie od 1908 r., kiedy to w Krakowie powstał pierwszy żydowski klub sportowy. W 1932 r. polscy Żydzi brali udział w odbywającej się pierwszej Makkabiadzie w Palestynie, zdobywając pierwsze miejsce w klasyfikacji medalowej. Rok później odbyła się w Zakopanem zorganizowana przez Światowy Związek Makkabi (Mac- cabi World Union) pierwsza Makkabiada Zimowa47. W 1934 r. w Polsce Makkabi posiadało

43 „My w Preszowie, który był i pozostaje słowacki miastem, protestujemy przeciwko zachowaniem Żydów, którzy są zatruci międzynarodową ideologią, psują słowacki charakter naszego miasta i naszych wiosek saryjskich. Precz z Żydami! W Słowacji ma miejsce słowacki nacjonalizm”. „Týždenník Šariš”, 4.11.1938, s. 3. 44 Archiwum Miejskie w Preszowie [dalej: AMP], Zbiory policyjne 1923-1945, nlb. 45 Gwardia Hlinkowa (Hlinkova garda) została utworzona przez Słowacką Partię Ludową i funkcjonowała jako jej zbrojne i pa- ramilitarne ramię. We wrześniu 1939 r. wydzielone oddziały Gwardii Hlinkowej wraz z regularną armią słowacką wzięły udział w ataku na Polskę. W maju 1941 r. powstały specjalne szturmowe oddziały Pohotovostné oddiely Hlinkovej gardy, które zostały przeszkolone przez SS w Niemczech, a oficerowie SS zostali do nich przydzieleni jako doradcy. W 1942 r. członkowie formacji brali udział wraz z Niemcami w akcjach deportacyjnych ludności żydowskiej do obozów zagłady i koncentracyjnych. Majątek Żydów został rozdzielony między członków Gwardii Hlinkowej. O prześladowaniach Żydów słowackich pisała także: M. Grudzińska, Żydzi słowaccy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Studia Żydowskie. Almanach” 2014, nr 4, s. 53-55. 46 P. Bučka,, s. 97. 47 Makabi Polska członkiem Krajowej Federacji Sportu dla Wszystkich, „Sport dla Wszystkich” 2002, nr 2, s. 68; S. Zaborniak, Z tradycji sportowych gminy żydowskiej w Przemyślu (1914-1939), „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2007, nr 2, s. 164.

63 Studia Żydowskie

97 klubów sportowych, zarejestrowanych w 13 okręgowych związkach sportowych48, w których organizowano zajęcia z 15 dyscyplin sportowych49. O początkach żydowskiego sportu w Nowym Sączu możemy dowiedzieć się z monografii dotyczącej społeczności żydowskiej Nowego Sącza, w której znajduje się następująca charakterystyka: „Rozwój sportu w Nowym Sączu nastąpił w 1921 r. zgodnie z sentencją Mens sana in corpore sano. (...) Wkrótce zaczęły powstawać kluby sportowe – Makkabi, Bar Kochba czy Gwiazda. (...) Popularna stała się gimnastyka i tenis. (...) Żydzi organizowali także zabawy dla dużej liczby dzieci i młodzieży nowosądeckich”50. Ponadto działały inne kluby, jak chociażby Hakoah oraz Żydowska Młodzież Sportowa51. Prężnie rozwijało się również Robotnicze Stowarzyszenie Wychowania Sportowego „Gwiazda”, które posiadało 11 sekcji i należało do Związku Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych52. Natomiast największą popularnością spośród nowosądeckich żydowskich klubów sportowych, wywodzących się z nurtu mieszczańskiego był Żydowski Klub Spor- towy Makkabi (dalej: Ż.K.S.), który powstał w 1923 r. 53. Początkowo klub ten rozwijał sekcje piłki nożnej, a następnie utworzył oddział lekkiej atletyki, siatkówki, tenisa stołowego, kolarską i turystyczną. Organizacja ta, podobnie jak Makkabi Preszów przeżywała duże trudności, aż w końcu zaprzestała działalności. Klub reaktywowano w 1931 r. Wówczas to do zarządu należeli: dr Jakub Mendler, Eliasz Einhorn i Emil Zeigler54. Od 1931 r. do popularyzacji żydowskiego wychowania fizycznego i sportu w Nowym Sączu znacznie przyczynił się Mettler Alm nauczyciel i piłkarz, który ukończył Studium Wychowania Fizycznego w Krakowie55. Sekcja piłki nożnej Makkabi pomimo wieloletniej działalności nie posiadała własnego boiska sportowego i korzystała, podobnie jak większość klubów sportowych Nowego Są- cza, takich jak Strzelec, Rezerwiści czy Beskid, z boiska „Jordanówki” 56. Sekcja piłki nożnej często rozgrywała mecze z klubami nowosądeckimi. Jak wynika ze źródeł, drużyna ta nie była najmocniejsza w Nowym Sączu, a mecze najczęściej kończyły

48 P. Król, Z tradycji sportowych gmin żydowskich w powiecie tarnobrzeskim w latach 1919-1939, „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2007, nr 2, s. 157; S. Zaborniak, I. Pezdan, Kultura fizyczna w środowisku żydowskim na świecie i w Polsce w latach 1896-1949, [w:] Miscellanea z dziejów kultury fizycznej, red. A. Nowakowski, S. Zaborniak, Rzeszów 2003, s. 62; M. Meducka, Żydowskie stowarzyszenia sportowe w województwie kieleckim w latach 1918-1939, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1990, nr 3-4, s. 145. 49 U. Kowieska, Działalność żydowskich klubów sportowych w II Rzeczpospolitej, „Wychowanie Fizyczne i Sport” 1999, nr 1-2, s. 94. 50 S. Sandz, The Book on the Jewish Community of Nowy Sącz, red. R. Mahler, Tel-Aviv 1970, s. 514 -515. 51 R. Aleksander, Dzieje kultury fizycznej i turystyki w Nowym Sączu, Nowy Sącz 1994, s. 50. Szerzej na temat żydowskich klubów robotniczych w Polsce: K. Śmiechowski, Sport i turystyka Żydów w polskich w środowiskach robotniczych i młodzieżowych, „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2005, nr 3-4, s. 163-168. 52 „Wiadomości Żydowskiego Towarzystwa Turystyczno-Narciarskiego Makkabi” 1932, nr 2, s. 2. 53 T. Duda, Z życia społecznego i kulturalnego mniejszości narodowych w powiecie nowosądeckim w okresie międzywojennym, „Rocznik Sądecki” 1997, nr 25, s. 67. Niestety dane źródłowe dotyczące żydowskiego wychowania fizycznego i sportu w Nowym Sączu są fragmentaryczne i zostały w większości odtworzone na podstawie zachowanej szczątkowo prasy sądeckiej z okresu między- wojennego. W archiwach polskich nie odnaleziono żadnych informacji na temat żydowskich sądeckich klubów sportowych. 54 „Nowy Dziennik” 24.10.1931; K. Samsonowska, Wyznaniowe gminy żydowskiej ich społeczności w województwie krakowskim (1918- -1939), Kraków 2005, s. 271. 55 S. Sandz, s. 514-515. 56 „Zew Gór” 20.05.1936, s. 8. Trudności finansowe, jak i brak sprzętu oraz sal i boisk do ćwiczeń były typowe dla żydowskich klubów sportowych działających na terenie Polski w okresie międzywojennym. Problemy te powodowały często krótkotrwałe funkcjonalnie klubów . K. Śmiechowski, Rozwój sportu żydowskiego w Polsce w latach 1918-1939, „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2005, nr 1-2, s. 78.

64 Artykuły / Articles się porażką dla Ż.K.S. Makkabi. Jednym z takich spotkań był rozegrany pod koniec maja 1934 r. mecz z Klubem Państwowej Straży Pożarnej, który zakończył się wynikiem 4:3 dla przeciwników Makkabi57. Słabe wyniki drużyny piłkarskiej dokumentuje fakt odniesienia w późniejszym meczu dziesięciobramkowej porażki z Klubem Sportowym Sandecja58. In- nym przykładem niskiego poziomu gry był zorganizowany w 1936 r. mecz pomiędzy Szkol- nym Klubem Sportowym „Beskid”, który również zakończył się przegraną Makkabi59. Mimo porażek Ż.K.S. Makkabi, piłkarze tego klubu byli doceniani przez ludność Nowe- go Sącza, co niejednokrotnie skutkowało ich powołaniem do reprezentacji miasta w rozgryw- kach międzymiastowych. I tak w przeprowadzonych zawodach piłkarskich 21 maja 1934 r. pomiędzy goszczącą R.K.S. Olszą a drużyną reprezentacji Nowego Sącza dwóch zawodni- ków z Ż.K.S. Makkabi - Amkraut oraz Bergmann, wzięło udział w meczach. Niestety zawody te zakończyły się dużą porażką, co w prasie odnotowano jako kompromitację miasta60. Najsilniejszą sekcją Ż.K.S. Makkabi była drużyna tenisa stołowego, która od 1933 r. wiodła prym w tej dyscyplinie na terenie Nowego Sącza61. W 1936 r. pokonując jasielską Makkabi 3:2 i 4:1, zakwalifikowała się do A klasy. Najlepszymi zawodnikami sądeckiego Makkabi okazali się B. Kippel i S. Freimann62. Sekcja lekkiej atletyki Ż.K.S. Makkabi w 1933 r. z inicjatywy komendanta Powiatowego Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego kapitana Ignacego Jelenia zosta- ła przyłączona do podokręgu Krakowskiego Okręgu Związku Lekkiej Atletyki. Związek ten skupiający kluby nowosądeckie, zwracał szczególną uwagę na propagowanie lekkiej atletyki i organizacji zawodów. Jednakże ze względu na brak aktywności w 1937 r. sekcja lekkiej atletyki Makkabi została wykreślona z podokręgu Krakowskiego Oddziału Lekkiej Atletyki. W Ż.K.S. Makkabi działała także żeńska sekcja siatkówki. Jak podkreślali dziennikarze okresu międzywojennego najlepszymi zawodniczkami były Schreiberówna i Eitingerówna63. Wiadome jest, że w Makkabi działała także sekcja kolarska. Jednym z ważniejszych wyścigów kolarskich, w którym wzięli udział reprezentanci klubu, był rajd zorganizowany 17 maja 1936 r. na trasie Nowy Sącz - Stary Sącz. Najwyższe miejsca zdobyli: Grübell, Skrzypek, Kinderman, Berliner i Sommer. Jednakże prasa donosiła o słabej organizacji tych zawodów64. Ż.K.S. Makkabi posiadało także sekcję turystyczną65. Organizowano wycieczki z zakresu turystyki górskiej, które cieszyły się dużym powodzeniem wśród inteligencji oraz kupców żydowskich Nowego Sącza.

57 „Nowiny Podhalańskie” 3.06.1934, s. 4. 58 „Zew Gór” 2.07.1934, s. 16. 59 „Nowiny Podhalańskie” 31.05.1936, s. 6. 60 „Nowiny Podhalańskie”, 3.06.1934, s. 4. 61 „Głos Podhala” 1933, nr 35, s. 4; „Przegląd Sportowy” 23.04.1936, s. 5. 62 „Zew Gór” 15.03.1936, s. 19. 63 „Nowiny Podhalańskie” 31.05.1936, s. 6 64 Ibidem. 65 Aleksander, s. 202.

65 Studia Żydowskie

Jak wynika z prasy, klub Makkabi dysponował własnymi kortami, które w 1936 r. odre- montował i oddał do użytku społeczności lokalnej66. Od śmierci Józefa Piłsudskiego w 1935 r. narastał antysemityzm, który dotknął począt- kowo kluby żydowskie o orientacji lewicowej. Z czasem jednak tendencje antysemickie za- uważono także w klubach Makkabi. Koniec wielokulturowego społecznego eksperymentu niedługo później się zakończył67.

Podsumowanie

Największy rozkwit zarówno w organizacji Makkabi Preszów, jak i Makabi Nowy Sącz zaobserwowano w latach 30-tych XX w. W owym czasie w Makkabi Preszów zrzeszonych było aż 650 członków68. Klub zasłynął w całej Słowacji z wysokich osiągnięć sportowych w pływaniu, szachach i tenisie stołowym. Sport żydowski w Nowym Sączu pomimo, że żydowskich klubów sportowych było więcej aniżeli w Preszowie, nie osiągał wyników, które klasyfikowałyby go w czołówce na terenie Polski. Największe sukcesy Makkabi Nowy Sącz odnosił w sekcji tenisa stołowego. Wydaje się jednak, że nie wyniki a popularyzacja wychowania fizycznego i sportu w ży- dowskich klubach sportowych odgrywała znaczącą rolę w rozwoju polskiego i słowackie- go sportu. Liczne żydowskie kluby wchodziły w skład krajowych związków sportowych. Najlepsi zawodnicy wyznania mojżeszowego występowali na igrzyskach olimpijskich re- prezentując barwy Polski i Czechosłowacji69.

66 „Nowiny Podhalańskie” 5.05.1936, s. 5. 67 D. Blecking, Aspekty sportu żydowskiego w Polsce, [w:] Szkice i studia z dziejów kultury fizycznej, red. T. Jurek, K. Obodyński, S. Za- borniak, Rzeszów 2007, s. 345. 68 Landa, s. 61. 69 J. Rokicki, Sport, [w:] Żydzi w Polsce. Leksykon, red. J. Tomaszewski, A Żbikowski, Warszawa 2001.

66 Artykuły / Articles

Fot. 1. Drużyna piłkarska Żydowskiego Klubu Sportowego Makkabi Nowy Sącz. Wi- doczni od lewej: Bernknopf, sędzia Metzler, Neustadt, Sommer II, Friedman, Beer, Sprei, Rabinowicz, Klafter, Skrzypek, Kippel II, Amkraut.

Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1 S-2052.

67 Studia Żydowskie Makabi Prešov and Makkabi Nowy Sącz in the interwar period

After the establishment of the Czechoslovak Republic and regaining the independence by Poland, the Jewish community became a full member of local community both in Presov and Nowy Sacz, operating on the fields of religion, politics and culture, it also draws attention at popularizing physical education and sport by creating many sports clubs. The most popular organizations of this kind, both in Presov and Nowy Sacz, were Makkabi associations with dynamically developing sports sections such as football, swimming, table tennis and chess. These organizations took part in city and intercity games, also with non-Jewish clubs. The paper describes activity of Makkabi organization in Presov and Makkabi Jewish Sports Club in Nowy Sacz in the interwar period.

68 Artykuły / Articles

Paweł Skowron (Pułtusk/Kielce)

Życie kulturalne i sportowe społeczności żydowskiej Staszowa w latach 1918-1939

Żydowskie organizacje kulturalne i kulturalno-oświatowe

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpił dość intensywny rozwój gospodarczy i społeczny kraju. Widoczne to było szczególnie po 1921 r. kiedy ludność polska oraz mniejszości narodowe mogły prowadzić ożywione życie społeczne i kulturalne na terenie Polski. Artykuł 108 Konstytucji Marcowej z 1921 r. dawał obywatelom Rzeczypospolitej prawo do zakładania zrzeszeń i związków, należenia do nich i prowadzenia w ich ramach działalności. Dotyczyło to również mniejszości narodowych, ponieważ ,,każdy obywatel ma prawo zachowania swej narodowości i pielęgnowania swojej mowy i właściwości narodowych”1. Na obszarze byłego Królestwa Kongresowego obowiązywał dekret Naczelnika Państwa z 3 stycznia 1919 r. o stowarzyszeniach2 i powołane w nim przepisy, a później w celu unifikacji przepisów z trzech zaborów rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1932 r. – Prawo o stowarzyszeniach3, które nabrało mocy prawnej 1 stycznia 1933 r.Ludność żydowska, niezależnie od sytuacji politycznej i społecznej Polski, oka- zywała duże zainteresowanie życiem kulturalnym, oświatowym, religijnym i społecznym. W latach dwudziestych i trzydziestych XX w. na terenie całego województwa kieleckiego zakładano różne stowarzyszenia społeczne i kulturalno-oświatowe, których celem było szerzenie żydowskiej kultury.Staszów – miasto w powiecie sandomierskim województwa kieleckiego liczył w 1921 r. 8 357 mieszkańców, w tym 3629 (43,4 proc.) było wyznania rzymskokatolickiego, 4704 było Żydami (56,3 proc.), a pozostałe 24 osoby (0.3 proc.) były innych wyznań4. Natomiast w 1939 r. w Staszowie mieszkało 9706 osób, z czego 4603 Po- laków (47,4 proc.), i 5103 Żydów (52,6 proc.)5. Ludność żydowską w Staszowie podobnie jak w innych miejscowościach cechowało również duże zainteresowanie życiem kulturalno-oświatowym, co przejawiało się w zakładaniu różnego rodzaju stowarzyszeń.Kultur -Liga była przybudówką kulturalno-oświatową Bundu i została założona w 1926 r. z za- miarem przeciwdziałania komunizmowi. Oddział Stowarzyszenia Kultur-Ligii powstał w Staszowie w 1926 r. i liczył 59 członków w 1927 r. Zarząd Stowarzyszenia stanowili: Josek Goldfarb (prezes), Boruch Haber (wiceprezes), Chaim Linksman (sekretarz) i Berek

1 Konstytucja RP, Warszawa 17 marca 1921 r. Por. Konstytucja Marcowa, oprac. A. Burda, Lublin 1983, s. 78. 2 Dz. Praw KP Nr 3, poz. 88. 3 Dz. U. Nr 94, poz. 808. 4 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. III – woj. kieleckie, Warszawa 1925, s. 120-130. 5 Archiwum Państwowe Kieleckie [dalej: APK], zesp. I 21/100, Urząd Wojewódzki Kielecki [dalej: UWK], sygn. 1765, k. 28;

69 Studia Żydowskie

Wajnsztok (skarbnik). Wybitniejszymi działaczami byli Mendel Goldsztajn i Łaja Frymer- man. Organizacja ta rozwijała swoją działalność wśród żydowskiej młodzieży robotniczej. W 1929 r. stowarzyszenie Kultur-Liga założyło bibliotekę w Staszowie6. Członkami Stowa- rzyszenia byli głównie rzemieślnicy: szewcy, kamasznicy i krawcy. Była ona uzależniona od członków Zawodowego Związku Przemysłu Skórzanego Nr 1, będącego w 60 proc. pod wpływem Bundu, który miał swoją siedzibę w lokalu Towarzystwa. Członkowie o poglą- dach prawicowych stanowili 60 proc., a członkowie o poglądach lewicowych 40 proc.7. Celem Stowarzyszenia Kultur-Liga był rozwój i szerzenie żydowskiej kultury wszelkich gałęzi ludzkiej twórczości, jak: literatura, sztuka, muzyka, teatr itd. oraz pomoc w budowaniu wszelkiego rodzaju instytucji kulturalnych i oświatowych. Starało się podnieść poziom intelektualny, kulturalny i artystyczny wśród ludności żydowskiej. Członkiem Sto- warzyszenia Kultur-Liga mógł zostać każdy bez różnicy płci, kto ukończył 21 lat, został zarekomendowany przez dwóch członków Stowarzyszenia, wypełnił i podpisał deklarację, w której zobowiązał się do przestrzegania statutu. Wpisowe wynosiło jeden złoty miesięcz- nie podobnie jak składka członkowska8.Według starosty sandomierskiego w Kultur-Lidze, podobnie jak w innych organizacjach żydowskich, w Staszowie działały organizacje komunistyczne. Z powodu przeznaczania środków finansowych na cele nie związane z dzia- łalnością statutową na polecenie starosty policja wszczęła dochodzenie w Kultur-Lidze w roku 1929, które ujawniło, że jej zarząd nie prowadził żadnej księgowości do roku 1928 i nie był w stanie wytłumaczyć swoich rozchodów. Od 1928 r. wpłynęła do kasy Stowa- rzyszenia kwota 856 zł 2 gr, którą wydano nie wiadomo na co. W związku ze zbliżającym się procesem przeciwko członkom organizacji komunistycznej w Staszowie zlikwidowanej 23 października 1928 r. w celu zebrania funduszy na opłacenie adwokatów, komunizujące Stowarzyszenie zamierzało zorganizować szereg imprez dochodowych, na które jednak starosta nie udzielił zezwolenia. Ponadto, z powodu zaplanowanych powyższych imprez starosta w drodze nadzoru zażądał przedstawienia wykazu na co były wydawane środki finansowe uzyskiwane ze składek członkowskich oraz z urządzanych imprez. Ponieważ władze Stowarzyszenia nie były w stanie stwierdzić na co wydatkowane zostały ich dochody, jego zarząd został postawiony w stan oskarżenia pod zarzutem przywłaszczenia funduszy Stowarzyszenia. Decyzja starosty wywołała ,,konsternację wśród członków Sto- warzyszenia”, a sekretarz organizacji Towarzystwa Kursów Wieczorowych z obawy przed odpowiedzialnością zbiegł ze Staszowa po dokonanej w Towarzystwie kontroli finansowej kasy9. W konsekwencji działaczom odpowiedzialnym za księgowość w Kultur-Lidze wy- toczono sprawę karną. Do czasu jej zakończenia starosta odmówił wydawania zezwoleń na organizowanie różne imprez połączonych ze zbiórką pieniężną, nie tylko dla Kultu- r-Ligi, ale też dla innych organizacji żydowskich w Staszowie i jak stwierdził w piśmie do

6 M. Pawlina-Meducka, Kultura Żydów województwa kieleckiego (1918-1939), Kielce 1993, s. 84. 7 APK, UWK, sygn. 3168, k. 211. 8 APK, UWK, sygn. 3167, k. 249-252. 9 APK, UWK, sygn. 20532, k. 42.

70 Artykuły / Articles wojewody kieleckiego z 14 maja 1929 r. ,,tym sposobem unicestwiłem robotę wywrotową na dłuższy okres”10. Natomiast twierdzenie zarządu Kultur-Ligii o postawienie zarzutu przeznaczania do- chodów na akcje Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR)11 nie miała żadnych podstaw. Prezes zarządu głównego Kultur-Ligi w Warszawie w piśmie do Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach z 5 kwietnia 1929 r. zwrócił się o zbadanie sprawy od- działu Kultur-Ligi w Staszowie, prosił o wydawanie zezwoleń na prowadzenie działalno- ści i informowanie zarządu głównego o podejmowanych decyzjach. Jak stwierdził w tym piśmie, starosta sandomierski nie wydawał zezwoleń na odczyty i inne przedsięwzięcia a ponadto zażądał sprawozdania kasowego od oddziału staszowskiego Stowarzyszenia i gdy zostało ono dostarczone to zażądał pokwitowań na wszystkie wydatki. Starosta mo- tywował swoje żądanie tym, że dochody Stowarzyszenia w Staszowie były przeznaczane dla więźniów politycznych. Zdaniem prezesa zarządu głównego zaszło nieporozumienie i oddział w Staszowie przeznaczał swoje dochody jedynie na prace związane ze swoją dzia- łalnością, a nigdy na inne cele. Natomiast oddział Kultur-Ligi w Staszowie w piśmie do starosty sandomierskiego z 20 kwietnia 1929 r. poinformował o piśmie zarządu głównego Stowarzyszenia Kultur-Liga w Warszawie do wojewody kieleckiego. W związku że powodem do przedstawienia sprawozdań kasowych i pokwitowań wszystkich wydatków był zarzut przeznaczania dochodów na działalność MOPR to oddział staszowski Stowarzysze- nia zwrócił się do starosty o przedstawienie urzędowi wojewódzkiemu ,,jaki jest faktyczny stan rzeczy i o ile skargi zawarte w piśmie wymienionego Stowarzyszenia są zgodne z prawdą”. Starosta sandomierski stwierdził, że stowarzyszenia żydowskie w Staszowie przeznaczały swoje dochody na cele nie związane ze statutem. Policja wszczęła dochodzenie o przywłaszczenie publicznych środków finansowych w Towarzystwie Kursów Wieczorowych, a starosta odmówił wydawania zezwoleń na organizowanie dochodowych imprez do czasu zakończenia sprawy karnej dla działaczy Kultur-Ligi12. 15 lutego 1930 r. Stowarzyszenie Kultur Liga w Staszowie urządziło wieczór literacki przy udziale około 70 osób13. Z inicjatywy organizacji odbył się również w Staszowie w dniu 20 sierpnia 1930 r. odczyt wygłoszony przez Korna, członka Bundu nt. ,,Żydzi, Ara- bowie i Palestyna”, w którym wzięło udział około 70 osób, głównie młodzieży14. 12 kwietnia 1936 r. członek zarządu Kultur Ligi Moszek Cwajgienbock rozplakatował za zgodą Zarządu Miejskiego w Staszowie kilka odezw wydanych przez Komitet Centralny Bundu

10 Ibidem. 11 Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom – organizacja społeczna, powołana w 1922 r. w Piotrogrodzie na kongresie Międzynarodówki Komunistycznej; udzielała pomocy więźniom politycznym, ukrywającym się lub szykanowanym działaczom komunistycznym i ich rodzinom (poza ZSRR) oraz organizowała akcje propagandowe. MOPR ukonstytuowała się 18 marca 1923 r., a dzień ten ustanowiono Międzynarodowym Dniem Więźniów Politycznych. Organizacja rzeczywiście wspierała więźniów politycznych, jakkolwiek Stalin będzie z powodzeniem przekształcał MOPR w organizację o charakterze agenturalnym i wywiadowczym. D. Jakubowski, Julian Marchlewski– bohater czy zdrajca?, Warszawa 2007, s. 192-194; K. Zieliń- ski, O Polską Republikę Rad. Działalność polskich komunistów w Rosji Radzieckiej 1918-1922, s. 282. 12 APK, UWK, sygn. 3168, k. 366-369. 13 APK, UWK, sygn. 2662, k. 135. 14 APK, UWK, sygn. 2663, k. 72.

71 Studia Żydowskie w Warszawie w lutym 1936 r., zatytułowanych ,,Do wszystkich ludzi pracy w Polsce”, o treści wymierzonej przeciw Stronnictwu Narodowemu i prowadzonej akcji antyżydow- skiej. Odezwy te pozrywał prezes staszowskiego koła Stronnictwa Narodowego Grzegorz Szczurek, który publicznie wyraził się do funkcjonariusza policji państwowej słowami: ,,Żydom wszystko pozwalacie, a gdy katolicy wylepią jakie odezwy przeciwko Żydom, to je zrywacie i nie dacie nam ich kolportować”. Cwajgienbock reprezentując interesy Kul- tur Ligi, złożył na policji zawiadomienia o zrywaniu przez Szczurka rozplakatowanych odezw15. Na uwagę zasługuje fakt, że Grzegorz Szczurek uratował podczas wojny córkę Małki Cederbaum, wnuczkę Motla Witenberga, która została oddana ocalonej matce po zakończeniu wojny. Stowarzyszenie Biblioteka Żydowska im. Pereca w Staszowie powstało w 1922 r. Za- łożycielami byli: Jakób Bomsztyk, Szmul Wajngarten, Moszek Mojżesz Dajtelbaum, Josek Wolbromski i Szmul Zalcman. Liczyło ono 50 członków. Należała do niej głównie żydow- ska młodzież rzemieślnicza i członkowie Zawodowego Związku Przemysłu Skórzanego. Kilku członków Stowarzyszenia wyjechało do Palestyny m. in. Wajnabaum-Fiszof w 1930 r. Stan księgozbioru biblioteki im. I. L. Pereca w Staszowie był największy w województwie kieleckim - w 1929 r. liczył 1781 tomów. Dla porównania biblioteka im. I. L. Pereca w Ra- domiu miała 1621 tomów, a w Jędrzejowie 1360. Pozostałe biblioteki w innych miastach województwa kieleckiego zawierały poniżej tysiąca książek16. Początkowo biblioteka znaj- dowała się w Staszowie przy ul. Kościelnej 10, ale w późniejszym okresie kiedy zwiększyła się liczba czytelników, a zbiory osiągnęły ponad 10 000. woluminów zarówno z literatury jak i pozycji naukowych, została przeniesiona do lokalu w Rynku. Zawierała największą ilość książek w mieście w języku hebrajskim, jidysz, rosyjskim oraz niewielką liczbę w ję- zyku polskim. W sali biblioteki znajdowały się portrety klasycznych pisarzy tworzących w języku jidysz, namalowanych przez Jesekiela Dawida Kirszenabuma takich jak: Mendele Mokher Seforima, Szaloma Alejchema i Icchoka Lejba Pereca17. Do jej zarządu wybranego 26 grudnia 1936 r. weszły następujące osoby: Estera Goldhar (prezes), Chana Pomeran- cblum (wiceprezes), Herszel Tochterman (sekretarz), Chana Goldberg (skarbnik), Szyfra Bekier (członek), Izrael Wajnberg (członek). Statut tego stowarzyszenia określał dokładnie cele instytucji:

[…] podniesienie umysłowego i moralnego poziomu swoich członków, wychowanie w człon- kach ,,ducha towarzyskości” i zainteresowania do życia zbiorowego, dostarczania członkom w godzinach wolnych od pracy pożytecznej rozrywki, krzewienie zamiłowania do piśmiennictwa i nauki wśród ludności żydowskiej zamieszkałej w Staszowie i w odległości 25 km od Staszowa18.

15 APK, UWK, sygn. 3885, k. 90. 16 M. Pawlina-Meducka, Kultura Żydów, s. 91. 17 Sefer Staszów, ed. E. Erlich, Tel Aviv 1962, s. 179-180. 18 APK, UWK, sygn. 3913, k. 141.

72 Artykuły / Articles

Cele te realizowało Stowarzyszenia przez urządzanie odczytów w językach polskim i żydowskim z dziedziny literatury i nauki, organizowanie wieczorów kulturalno-oświato- wych, kół literackich, dramatycznych i sportowych, wycieczek naukowych, czy urządzanie dla członków zebrań towarzyskich. Składka wynosiła 100 marek polskich miesięcznie19. 1 września 1929 r. na walnym zebraniu członków Stowarzyszenia Biblioteki Żydow- skiej im. Pereca w Szydłowie, niewielkiej miejscowości leżącej niedaleko Staszowa, posta- nowiono zlikwidować miejscowe Stowarzyszenie a jego majątek przekazać Stowarzysze- niu Żydowskiej Biblioteki im. Pereca w Staszowie20. 16 lutego 1930 r. Biblioteka im. Pereca w Staszowie zorganizowała odczyt na temat ,,Stan kulturalny i ekonomiczny Palestyny”. Odczytu wysłuchało około 50 osób. Biblioteka miała duże znaczenie dla rozwoju intelektu- alnego, kulturalnego i edukacyjnego przede wszystkim młodzieży żydowskiej, ale również dorosłych w Staszowie21.Towarzystwo Kursów Wieczorowych Dla Robotników zostało za- łożone w Staszowie 25 lutego 1922 r. Zarząd stanowili: Abram Krakaer (cholewkarz), Mord- ka Goldfeder (cholewkarz) i Frymcha Sztrowajs (krawiec). Przewodniczącym był Yaakov Buchman. Wszyscy byli sympatykami Poalej Syjon-Lewicy. Wybitniejszym działaczem był Mordka Goldfeder, prawdopodobnie członek Komunistycznej Partii Polski (KPP). Do To- warzystwa należało 60 członków, którzy w 75 proc. byli związani z Poalej Syjon-Lewica a w 25 proc. z Bundem. Poza działalnością statutową oddział staszowski wyróżniał się ,,wybitną działalnością polityczną w kierunku stronnictw o programie wywrotowym ze szczególnym zdecydowaniem obrony bytu robotnika żydowskiego”. Zdaniem starosty Towarzystwo Kursów Wieczorowych w Staszowie, podobnie jak istniejące Towarzystwa w Sandomierzu i Klimontowie nie posiadało w szeregach swych członków ,,inteligentnych sił do prowadzenia akcji oświatowej, zaś urządzane imprezy dochodowe stały na bardzo niskim poziomie etyki. Centrala docierała tu przez swoich delegatów specjalnie politycznie nastawionych, względnie jeżeli szło o kierunek naukowy to prelekcje tych szły raczej w duchu amoralnym. Towarzystwa na ogół były słabe finansowo i mieściły się w lokalach urą- gającym zasadom higieny”22. Zadaniem Towarzystwa Kursów Wieczorowych Dla Robotników było szerzenie powszechnej i zawodowej oświaty wśród robotników, rozwijanie ich poczucia estetycznego i wzbogacanie ich zasobu wiadomości. Z kursów korzystała głównie młodzież żydowska. Realizacja powyższych celów odbywała się przez organizowanie kursów wieczorowych i innych ogólnokształcących na temat geografii i historii Polski z językiem wykładowym polskim i żydowskim, urządzanie odczytów, wykładów, koncertów i przedstawień, rozpo- wszechnianie wśród robotników podręczników szkolnych i naukowych, zakładanie bibliotek i czytelni, wydawanie czasopism i dzieł z literatury i nauk społecznych, organizowanie wycieczek oraz zwoływanie narad w celu omawianie kwestii szerzenia oświaty wśród

19 APK, UWK, sygn. 3164,k. 33-37. 20 APK, UWK, sygn. 20122, k. 31. 21 APK, UWK, sygn. 2662, k. 135. 22 APK, UWK, sygn. 3171, k. 102.6

73 Studia Żydowskie robotników, zawieranie umów z władzami, instytucjami publicznymi i osobami prywatny- mi. Do 1929 r. towarzystwo założyło osiem bibliotek w województwie kieleckim: w Będzi- nie, Klimontowie, Ożarowie, Dąbrowie Górniczej, Bodzentynie, Staszowie, Suchedniowie i Głowaczowie. Księgozbiory były niewielkie ponieważ liczyły od 85 w Bodzentynie do 386 woluminów w Ożarowie. Największy zbiór miała biblioteka w Będzinie, dysponująca 1700 tomami23. Środki finansowe Towarzystwo uzyskiwało z wpisowego i składek członkowskich, opłaty pobieranej u słuchaczy za naukę oraz dochodów, odczytów, koncertów, kwest i innych przedsięwzięć. Członkiem Towarzystwa mogła być osoba pełnoletnia, bez róż- nicy płci po wypełnieniu deklaracji zaakceptowanej przez zarząd i zapłaceniu wpisowego w kwocie 25 groszy. Składka miesięczna wynosiła 40 groszy24. 15 lutego 1930 r. Towarzystwo Kursów Wieczorowych zorganizowało w Staszowie wieczór recytacyjny o Palestynie, w którym wzięło udział około 100 osób, zaś 17 kwietnia przeprowadziło zbiórkę uliczną. 15 maja 1930 r. na zaproszenie Towarzystwa referat wygłosił przybyły z Warszawy Jakób Pietruszka pt.: ,,Pierwszy pro-palestyński kongres i życie w Palestynie” z udziałem około 200 osób25. W lipcu 1930 r. Towarzystwa działające w Staszowie, Połańcu, Klimontowie i Chmielniku zorganizowały dla swoich członków wy- cieczkę krajoznawczą do Jurkowic w której wzięło udział około 60 osób. 30 sierpnia 1930 r. z inicjatywy Towarzystwa miał miejsce odczyt pt.: ,,Kongres propalestyński w Berlinie”, który zgromadził około 100 osób. 3 listopada 1930 r. odbył się w Staszowie wiec wybor- czy, zorganizowany przez Towarzystwo, którym uczestniczyło około 300 osób, przeważnie młodzieży. Przemawiał Jakób Peterszajl z Warszawy, który nawoływał do głosowania na listę nr 6 w zbliżających się wyborach do Sejmu. Jak stwierdził wojewoda w swoim sprawozdaniu ,,nastrój poza nieliczną grupą zwolenników Bundu był dla wywodów mówcy przychylny”26. W październiku 1931 r. Towarzystwo zorganizowało w Staszowie odczyt, który wygłosił Izaak Lew na temat kolonizacji Żydów w Rosji. Podczas wygłaszania refera- tu bundowcy zakłócili spokój, wobec czego nie został on dokończony27. W okresie międzywojennym odbywały się odczyty w Staszowie organizowane przez różne grupy społeczne, m. in. 27 sierpnia 1930 r. Rytofa pt. ,,Nasze zadania i obowiązki w chwili obecnej”, w którym wzięło udział około 200 osób28. 13 sierpnia 1932 r. dr Kronen- berg, adwokat ze Lwowa wygłosił odczyt pt. ,,Psychoanaliza i jej rola w nauce współcze- snej” z udziałem około 50 osób, przede wszystkim młodzieży29, a 8 lutego 1933 r. Szmul Sendyk wygłosił referat na temat wychowania młodzieży żydowskiej, w którym poddał

23 M. Pawlina-Meducka, Kultura Żydów, s. 85-86. 24 APK, UWK, sygn. 3167, k. 339-341. 25 APK, UWK, sygn. 2662, k. 135, 288, 335. 26 APK, UWK, sygn. 2663, k. 28, 72, 359. 27 APK, UWK, sygn. 2665, k. 180. 28 APK, UWK , sygn. 2663, k. 69. 29 APK, UWK, sygn. 2666, k. 67.

74 Artykuły / Articles ostrej krytyce tryb życia młodzieży, w szczególności syjonistycznej. Odczyt spotkał się ze strony większości zebranych z wyraźną niechęcią. Wzięło w nim udział około 200 osób30.

Żydowskie stowarzyszenia i kluby sportowe.

Zainteresowanie sportem wśród społeczności żydowskiej pojawiło się na początku XX w. i związane było z rozwojem ideologii syjonistycznej, która kładła nacisk na wychowanie nowego, silnego i zdrowego pokolenia, zdolnego ponieść trudy budowy siedziby narodowej w Palestynie. Lewicowe partie także zakładały organizacje sportowe. Do naj- popularniejszych należały: Stowarzyszenie Wychowania Fizycznego ,,Jutrznia”, założone przez Bund, Stowarzyszenie Wychowania Fizycznego ,,Gwiazda”, działające przy Poalej Syjon-Lewicy oraz Żydowski Robotniczy Klub Sportowy ,,Hapoel” (hebr. Robotnik), zwią- zany z Poalej Syjon-Prawicą31. W okresie międzywojennym w województwie kieleckim zarejestrowanych klubów sportowych było: w Kielcach – 8, Częstochowie i Radomiu – 6, Będzinie i Sosnowcu – 5, Kozienicach – 3, Opocznie – 2, w pozostałych miastach powiatowych – po 1. W Iłży, Jędrze- jowie i Włoszczowie nie ma śladów istnienia towarzystw sportowych. Również w powiatach jędrzejowskim i włoszczowskim kluby sportowe nie działały, podczas gdy w sandomierskim i stopnickim było ich po 4, w będzińskim, koneckim, olkuskim, opatowskim po 3, w iłżeckim – 2, zaś w pozostałych powiatach po 132. Ruch sportowy rozwijał się również w Staszowie. Niejednokrotnie kluby i stowarzyszenia sportowe były związane z partiami politycznymi, głównie syjonistycznymi i socjalistycznymi. Związek Makabi, który zrzeszał kluby i stowarzyszenia o ideologii syjonistycznej był najważniejszym organizatorem życia sportowego w Polsce i w innych krajach. Kluby i stowarzyszenia sportowe, oprócz działalności sportowej, często organizowały rów- nież życie kulturalne swych członków, zakładały czytelnie, czy orkiestry itp.33 W 1927 r. powstało w Staszowie Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego ,,Jutrznia” z inicjatywy centrali Bundu. Miało ono swoją siedzibę przy ul. Złotej. Jego założycielami i pierwszymi działaczami byli członkowie Bundu: Mordka Berger (kamasznik), Berek Waj- nsztok (prezes Zawodowego Związku Przemysłu Skórzanego, kamasznik) i Erlich Jankiel. Stowarzyszenie, które liczyło 55 członków, później liczba ta wzrosła do 84, utrzymywa- ło kontakty z Haszomer Hacair, klubem sportowym Hakoah, Kultur-Ligą i Zawodowym Związkiem Przemysłu Skórzanego, z którego pochodziło większość członków. Stowarzy- szenie „Jutrznia” stanowiło bazę organizacyjną Bundu i należała do niego głównie ży- dowska młodzież rzemieślnicza, ale też ulegało wpływom bardziej lewicowym z powodu działalności KPP i Związku Młodzieży Komunistycznej (ZMK) w Staszowie. Wpływy

30 APK, UWK, sygn. 20541, k. 94. 31 A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich, Warszawa 2000, s. 313. 32 M. Meducka, Żydowskie stowarzyszenia sportowe w województwie kieleckim w latach 1918-1939, ,,Biuletyn ŻIH” 1990, nr 155-156, s. 151. 33 J. Tomaszewski, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990, s. 110.

75 Studia Żydowskie polityczne kształtowały się w sposób następujący; 50 proc. Bund, 10 proc. Bund-Lewica, 20 proc. Poalej Syjon-Lewica i 20 proc. Poalej Syjon-Prawica. Statutowe cele tego Stowarzy- szenia były następujące:

[…] szerzenie zamiłowania i zainteresowania do sportu wśród szerokich mas robotniczych, pod- noszenie poziomu i rozwój propagandy sportu, popieranie działalności sportowej we wszystkich jej dziedzinach.

Dla realizacji powyższych celów Stowarzyszenie organizowało ćwiczenia i zawody w różnych dyscyplinach sportowych – piłka nożna, lekkoatletyka, pływanie, tenis, łyżwiar- stwo, narciarstwo, itp., propagowało sport za pomocą odczytów i pogadanek, urządzało wycieczki sportowe (…).Stowarzyszenie uzyskiwało środki finansowe na swoją działal- ność z subsydiów Państwa i gminy, ze składek członkowskich w wysokości 25 groszy mie- sięcznie i jednorazowej opłaty wpisowej też 25 groszy, z darowizn oraz dochodów nad- zwyczajnych takich jak: koncerty, przedstawienia teatralne, odczyty, zabawy, itp34.

6 czerwca 1931 r. Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego „Jutrznia” zor- ganizowało wycieczkę do Kurozwęk i Szydłowa – miejscowości leżących niedaleko Staszo- wa – w celu zwiedzenia zabytków historycznych35. Oddział Robotniczego Stowarzyszenia Wychowania Fizycznego ,,Gwiazda-Sztern” został założony w Staszowie 15 lutego 1932 r.36 Miało na celu wychowanie fizyczne i po- prawę stanu zdrowotnego ludności pracującej. Dla urzeczywistnienia swoich celów Sto- warzyszenie utrzymywało odpowiednie lokale i tereny sportowe (boiska, sale gimnastyczne, pływalnie itd.), oraz domy turystyczne i schroniska, organizowało zawody i ćwiczenia w najrozmaitszych gałęziach sportu, przy czym zawody mogły mieć charakter wewnętrz- ny, międzyklubowy i międzynarodowy, propagowało sport za pomocą odczytów i „pogadanek”, organizowało wycieczki sportowe i turystyczne. Dochody Stowarzyszenia składały się z wpisowego w kwocie 2 zł, ze składek człon- kowskich, z dochodów pochodzących z urządzanych zawodów, zabaw, koncertów itp., ofiar dobrowolnych oraz dochodów nieprzewidzianych. Członkiem Stowarzyszenia mogła zostać osoba powyżej 21 roku życia, obojga płci, o nieposzlakowanej moralności, po wypeł- nieniu deklaracji poręczonej przez dwóch członków. Składka członkowska wynosiła 1 zł miesięcznie, którą zarząd mógł zmniejszyć w wyjątkowych wypadkach37. 18 kwietnia 1934 r. zarząd główny „Gwiazdy-Sztern” w Warszawie wysłał do wszystkich swoich klubów w Polsce list, w którym wzywał młodzież do uczczenia dnia 1-go maja przez solidaryzowanie się z robotnikami, urządzanie demonstracji, organizowanie bezpłatnych występów sportowych dla publiczności, względnie za minimalną opłatą żeby

34 APK, UWK, sygn. 3158, k. 148, 151-152. 35 APK, UWK , sygn. 2664, k. 213. 36 APK, UWK , sygn. 3194, k. 68-69. 37 APK, UWK, sygn. 3167, k. 205-208.

76 Artykuły / Articles

,,wykazać tężyznę młodzieży robotniczej w dniu święta robotniczego”38.13 października 1934 r. Stowarzyszenie „Gwiazda Sztern” zorganizowało w Staszowie odczyt dla swoich członków, wygłoszony przez Józefa Drapkina dziennikarza żydowskiego z Warszawy pt. ,,Kwestia kobiety w dziełach Dostojewskiego”. Prelegent przedstawił zebranym rolę i znaczenie kobiety w literaturze rosyjskiej reprezentowanej przez czołowego rosyjskiego pisarza rosyjskiego39. 23 maja 1936 r. Stowarzyszenie „Gwiazda-Sztern” pozostające pod wpływami Poalej Syjon-Lewicy, zorganizowało w Staszowie w lokalu Klubu Sportowego Hakoach zgromadzenie, w którym wzięło udział około 100 osób z młodzieży żydowskiej. Jakób Buchman (kupiec) wygłosił odczyt pt. ,,Antysemityzm w Polsce i na świecie”, a Bencjon Majster- stik (kamasznik) pt. ,,Wypadki w Palestynie i urzeczywistnienie żydowskich postulatów”. Ponadto, zostało wygłoszone przemówienie agitacyjno-informacyjne odnośnie wyborów delegata na kongres przeciwko antysemityzmowi, który miał się odbyć w Warszawie 14 czerwca 1936 r.40Klub sportowy Blutz ,,Błyskawica”, którego nazwę zmieniono póź- niej na Hakoah (mając za wzór słynny wiedeński klub sportowy Hakoah) został założony w 1924 r. przez kupca Ajzyka Tenenbauma, podejrzewanego o działalność w KPP. Celem Tenenbauma było propagowanie poglądów komunistycznych w organizacji. Z biegiem czasu w Hakoah wiodącą rolę zaczęły odgrywać wpływy syjonistyczne. Siedziba klubu znajdowała się początkowo na ul. Stodolnej, a później została przeniesiona do budynku należącego do Yechezkiela Herszkowicza przy ul. Kościelnej. Klub liczył 14 członków, a z czasem ich liczba wzrosła do 43. Działaczami byli: Lejbuś Sznifer (piekarz, syjonista), Szymon Tochterman (księgarz, syjonista), Lejb Sznifer, Mordka Tenenbaum, Noyelch Fri- dman, Herszel Nissencwajg, Mejer Wajnryb oraz Lejbuś Wajsbrot. Klub miał dużą samo- dzielność, a z uwagi na członkostwo osób w ,,poważniejszym wieku” nie miał wystarcza- jącego poparcia wśród innych organizacji. Należała do niego głównie żydowska młodzież rzemieślnicza (?). Członkowie byli w 60 proc. bezpartyjni, 20 proc. należało do Poalej Syjon -Lewicy i 20 proc. do Mizrachi41. Zadaniem klubu było zapewnianie fizycznego i kulturowego rozwoju swych człon- ków. Dla osiągnięcia powyższych celów klub prowadził sekcję sportową, dramatyczną, muzyczną i piosenkarską, urządzał odczyty, koncerty, przedstawienia, zabawy, wycieczki, pokazy gimnastyczne oraz zawody piłki nożnej. Najlepiej rozwinięta była sekcja sportowa z piłką nożną, lekką atletyką, kolarstwem, gimnastyką i tenisem stołowym. Staszowski klub organizował przedstawienia zapraszając znanych artystów z innych miast, np. Sig- munda Turkowa z jego zespołem teatralnym czy zespół lekkoatletyczny Gerszona Brajtbar- da. Występy ich odbywały się w kinie lub sali straży pożarnej, a dochód przeznaczany był na zakup sprzętu sportowego dla staszowskiego klubu.

38 APK, UWK, sygn. 3194, k. 190. 39 APK, UWK, sygn. 20125, k. 258. 40 APK, UWK, sygn. 3280, k. 129. 41 APK, UWK, sygn. 3158, k. 148.

77 Studia Żydowskie

Fundusze klubu pochodziły ze składek członkowskich, wpisowego, dochodów z przed- stawień, zabaw, koncertów, wypożyczania lokalu klubu, dobrowolnych ofiar oraz z zapi- sów. Członkiem klubu mogły być osoba, które ukończyła 21 lat, posiadające rekomendację dwóch członków klubu i złożeniu deklaracji członkowskiej oraz po uiszczeniu 50 groszy wpisowego. Każdy członek musiał płacić składkę w wysokości 1 zł na miesiąc i uczęszczać regularnie wpłaty na ćwiczenia. Niezamożni członkowie mogli zostać zwolnieni z wszelkich opłat po wyrażeniu zgody przez Zarząd42. Staszowski klub Hakoah rozgrywał mecze piłkarskie z innymi zespołami, nie tylko ży- dowskimi, ale również polskimi, a nawet wojskowymi. Wówczas, zdarzało się, że przyjeż- dżał z Łodzi Roman Segal, pochodzący ze Staszowa i będący jednym z najlepszych piłkarzy łódzkiego klubu Hakoah w celu trenowania staszowskich piłkarzy. 30 czerwca 1930 r. zo- stał rozegrany mecz piłkarski pomiędzy staszowską drużyną Hakoah i drużyną I Batalionu Piechoty Legionów, który stacjonował w Staszowie od 1923 r. Podczas meczu doszło do kłótni pomiędzy zawodnikami ponieważ sędzia, Berek Liszkiewicz uznał niezasłużonego gola dla drużyny żydowskiej. W konsekwencji doszło do bijatyki zawodników obydwu drużyn. Słabsi fizycznie zawodnicy żydowscy uciekli w stronę rzeki Czarnej odgrażając się, że skierują skargę do Ministra Spraw Wewnętrznych43. Staszowski klub Hakoah miał nawet własną orkiestrę, która była zapraszana przez wła- dze miasta na różnego rodzaju imprezy okolicznościowe, parady. Każdego roku w maju grała również podczas święta Lag Baomer celebrowanego przez młodzież syjonistyczną. 1 stycznia 1937 r. klub Hakoah zorganizował zabawę taneczną w Staszowie z udziałem około 60 osób. Natomiast 23 stycznia 1937 r. na odbytym posiedzeniu w Staszowie człon- kowie klubu wykluczyli i zwolnili dotychczasowego prezesa Altera Korenbluma, a na jego miejsce wybrali Abę Lipmana z zawodu krawca o poglądach lewicowych44. Najważniejszym klubem w województwie kieleckim był Żydowski Klub Sportowy ,,Makabi”, który skupiał przedstawicieli środowisk syjonistycznych. Działał m. in. w So- snowcu, Kielcach, Radomiu, Kłobucku, Kozienicach, Przytyku, Miechowie, Olkuszu, Sta- szowie i Wolbromiu45. Jednak staszowski klub ,,Makabi” nie rozwinął szerszej działalności sportowej i nie udało mu się pozyskać większej liczby członków i sympatyków.

42 APK, UWK, sygn. 3880, k. 155-157. 43 ,,Ziemia Sandomierska” 15.12.1930, nr 25, s. 4. 44 APK, UWK, sygn. 3304, k. 1; Sefer Staszów, s. 213. 45 K. Urbański, Gminy żydowskie duże w województwie kieleckim, Kielce 2003, s. 22.12

78 Artykuły / Articles Cultural and sport life of the Jewish community of Staszów in 1918-1939

The article focus on cultural, educational and sport organizations in the small town of Staszów, in the province of Kielce in the years 1918-1939. The article 108 of the Constitution of the March of 1921 gave the citizens of the Republic of Poland the right to form associations and unions. The Jewish population, irrespective of the political and social situation of Poland showed great interest in cultural, educational, religious, social and sports life in the twenties and thirties of the twentieth century across the whole region of Kielce and set up various associations, organizations and clubs. In 1921 Staszów had 8357 inhabitants, including 3629 (43.5 per cent) Poles, 4704 Jews (56.3 per cent) and the remaining 24 persons (0.3 per cent) were of other faiths. In the interwar period in Staszów three cultural associations were set up: Kultur- Liga, Biblioteka Perec, Towarzystwo Kursów Wieczorowych Dla Robotników and four sports clubs: „Jutrznia”, „Gwiazda-Sztern”, „Blütz” (Hakoah) and Makabi. These associations and clubs spread Jewish culture and developed sport among the Jewish inhabitants of Staszów in that period.

79 Studia Żydowskie

Mateusz Borysiuk (Lublin)

Społeczność żydowska Wohynia w okresie międzywojennym

Wprowadzenie

Systematycznie powiększany stan badań nad społecznościami żydowskimi na terenach polskich sukcesywnie wzbogaca wiedzę na temat różnych aspektów życia polskich Żydów w okresie międzywojennym. W mniejszym stopniu dotyczy to społeczności zamieszku- jących małe sztetl. Wynika to z wielu kwestii z których bodaj najważniejsza to brak źró- deł i opracowań na temat małych miast i osad1. Należy dodać, że w oczach zdecydowanej większości historyków małe miasta i miasteczka nie charakteryzowały się niczym szczegól- nym. Bardzo często pozostawały one w cieniu większych ośrodków miejskich, w których skupiony był przemysł, rzemiosło, usługi, stanowiąc tym samym naturalną arenę działal- ności licznych stronnictw i ugrupowań politycznych oraz organizacji społecznych. Do grona takich miasteczek można zaliczyć Wohyń, który w okresie międzywojennym leżał na terenie powiatu radzyńskiego w województwie lubelskim. Niniejszy artykuł w swoim założeniu ma na celu przybliżenie oraz uzupełnienie informacji o społeczności żydowskiej Wohynia w okresie międzywojennym. Podstawowego materiału źródłowego, którym posłużyłem się przy opracowywaniu niniejszego artykułu, dostarczył zasób Archiwum Państwowego w Lublinie. Najcenniejszymi i zawierającymi najwięcej informacji okazały się dokumenty zawarte w aktach Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego, Wydział Społeczno-Polityczny, a w szczególności tygodniowe i miesięczne sprawozdania starosty radzyńskiego do wojewody lubelskiego. Dużo materiału źródło- wego dostarczyła także jednostka przechowywana pod sygnaturą nr 822, zawierająca bu- dżety, listy płatników składek gminnych oraz korespondencję dotyczącą polityki finansowej wohyńskiej gminy żydowskiej z instytucjami samorządowymi i centralnymi. Ponadto pewną ilość wykorzystanego materiału badawczego zawierają akta stanu cywilnego Okrę- gu Bożniczego w Wohyniu z lat 1826-1883. W zdecydowanie mniejszym stopniu posłużyły mi opublikowane monografie Wohynia, które jedynie lakonicznie odnoszą się do historii wohyńskich Żydów2.

1 Zobacz np. Historia i kultura Żydów Janowca nad Wisłą, Kazimierza Dolnego i Puław. Fenomen kulturowy miasteczka – sztetl (Materiały z sesji naukowej), pod red. F. Jaroszyńskiego, Janowiec nad Wisłą 2003; Y. Petrovsky-Shtern, Sztetl. Rozkwit i upadek żydowskich miasteczek na Kresach Wschodnich, przeł. J. Gilewicz, Kraków 2014; The Shtetl: New Evaluations, ed. S. Katz, New York – London 2007; K. Więcławska, Zmartwychwstałe miasteczko… Literackie oblicza sztetł, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005; Л. Смиловицкий, Евреи в Тyрове. История местечка Мозырского Полесья, Иерусалим 2008. Monografia stosunkowo większego miasta: A. Gon- tarek, Żydzi Mińska Mazowieckiego 1918-1939, Lublin 2015. 2 T. Demidowicz, Wohyń – zarys dziejów, Biała Podlaska 1998; J. Geresz, Z dziejów Wohynia, Międzyrzec Podlaski 2008.

80 Artykuły / Articles

Społeczność żydowska Wohynia do 1918 r.

Trudno określić kiedy osiedlili się pierwsi Żydzi w Wohyniu. Badacz dziejów Wohy- nia – Tomasz Demidowicz – podał informację o dużym napływie ludności żydowskiej po zniszczeniach potopu szwedzkiego. Starając się zaktywizować zniszczone miasto, jego właściciele w osobach królów polskich: Jana Kazimierza (przywilej z 1658 r.), Michała Ko- rybuta Wiśniowieckiego (przywilej z 1671 r.) oraz Jana III Sobieskiego (przywilej z 1677 r.) wspierali proces osadnictwa żydowskiego w mieście3. Wydaje się jednak, iż w rzeczywisto- ści Żydzi zamieszkiwali Wohyń dużo wcześniej. W sąsiednich miejscowościach wzmożo- ny proces osiedleńczy pierwszych Żydów odnotowano już XVI w., miało to miejsce m.in. w Międzyrzecu Podlaskim4. Istnieje prawdopodobieństwo, iż gmina żydowska w Wohy- niu powstała jeszcze w drugiej połowie XVII w. Potwierdzać to może zdarzenie, które odnotowano w 1673 r., kiedy to proboszcz z Ostrówek zastawił u Żydów w Wohyniu przy tamtejszej synagodze 1000 złp. na 80 złp. prowizji5. Niestety brak informacji czy gmina funkcjonowała jako autonomiczna czy też jako przykahałek większej gminy. Żydzi zamieszkujący Wohyń od najdawniejszych czasów musieli osiedlać się na przed- mieściach miasta. Brak zezwolenia na zamieszkanie w centrum, podyktowane było faktem, iż Wohyń był miastem królewskim. Przymus osadnictwa Żydów na przedmieściach był wynikiem upomnienia króla Jana Kazimierza z 1658 r. Według znanego badacza dzie- jów Południowego Podlasia – Józefa Geresza – określało ono, aby Żydzi „nie skupowali placów, domów w rynku, nie zakładali szynków po domach i nie czynili mieszkańcom Wohynia przeszkód w handlu”. Jak podaje historyk, starozakonni zamieszkiwali wówczas tereny za rzeką Woinką6. W kolejnych latach miasto wielokrotnie ulegało zniszczeniom. Pomimo tego, u schył- ku istnienia Rzeczypospolitej Wohyń nadal posiadał charakter małego ośrodka miejskiego, licząc 176 „gospodarzy głównych” z których sześciu trudniło się rzemiosłem7. Po upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej, Wohyń znalazł się pod zaborem austriackim. W 1805 r. zachował charakter ośrodka miejskiego z rynkiem ulokowanym w centrum. Wohyń za- mieszkiwało wówczas 190 mieszczan chrześcijan jako głównych gospodarzy, 30 mieszczan Żydów oraz 8 mieszczan chałupników8. W okresie istnienia Księstwa Warszawskiego Wohyń znalazł się w granicach administracyjnych powiatu radzyńskiego w departamencie siedleckim. Był wówczas jednym z siedmiu ośrodków miejskich obok Międzyrzeca, Radzynia, Kocka, Łysobyk, Serokom- li i Komarówki9. T. Demidowicz podał informację, iż kahał wohyński posiadał wówczas

3 Demidowicz, s. 9. 4 Świadczyć może o tym informacja, iż w 1520 r. w poznańskiej komorze handlowej zarejestrowano 299 łokci adamaszku przy- wiezionego z Międzyrzeca, zob: A. Domański, Żydzi w Międzyrzecu Podlaskim, Międzyrzec Podlaski 2009, s. 14. 5 Geresz, s. 11. 6 Ibidem. 7 Demidowicz, s. 10. 8 Ibidem, s. 11. 9 A. Gontarek, Żydzi, [w:] Ziemia Radzyńska 1810-1815, red. D. Magier, Radzyń Podlaski 2011, s. 151.

81 Studia Żydowskie drewnianą bożnicę10. Prawdopodobnie nie był to jedyny obiekt kahalny znajdujący się pod zarządem gminy. Obiektem bez którego nie mogła funkcjonować gmina był kirkut, stąd wydaje się, iż cmentarz znajdował się wówczas w Wohyniu. W 1820 r. miasto ogółem zamieszkiwało 1057 mieszkańców, w tym 185 Żydów (17,5%). Trudnili się oni głównie handlem i rzemiosłem11. W tym samym roku dokonano tzw. opi- sów historyczno-topograficzno-statystycznych, zaopatrzonych w uwagi dozorców miast. Oceniały one stan i zawierały wnioski odnośnie dalszych losów poszczególnych miejsco- wości. Wohyń określono wówczas jako miasto „w nędznym stanie”, a także odnotowano, iż miasto „upada z powodu klęsk wojennych”12. Kahał wohyński zaliczał się wówczas do gmin małych. Z omawianego okresu zachowało się niewiele dokumentów pozwalających dookreślić charakterystykę funkcjonowania gminy. Bodaj najwięcej informacji dotyczących omawianego okresu zawierają akta stanu cywilnego Okręgu Bożniczego w Wohyniu. Jed- ną z nielicznych wzmianek o stanie osobowym kahału jest informacja pochodząca z 1857 r. mówiąca, iż rabinem gminy w Wohyniu był wówczas Zemel Milbier13. W kolejnych latach liczba ludności Wohynia systematycznie wzrastała. W okresie powstania styczniowego liczba ludności miasta wyniosła 2145 osób, z czego 758 osób stanowili Żydzi (35,3%). Dru- ga połowa XIX w. przyniosła załamanie w procesie osiedleńczym. W 1870 r. Wohyń utracił prawa miejskie, stając się jednocześnie osadą14.

Struktura demograficzna i społeczno-zawodowa wohyńskich Żydów w okresie międzywojennym

Początek XX w. nie przyniósł większych zmian w procesie rozwoju miasta. Ożywienie na niwie społeczno-politycznej nastąpiło dopiero po proklamowaniu przez Polskę niepod- ległości w 1918 r. Wedle spisu powszechnego z dn. 30 września 1921 r. Wohyń zamieszki- wało ogółem 2579 osób z czego 1025 było wyznania mojżeszowego (39,7%)15. Osada była wówczas głównym ośrodkiem zamieszkiwanym przez Żydów w całej gminie i trzecim pod względem liczebności mieszkańców wyznania mojżeszowego w powiecie radzyńskim16. Z uwagi na skąpy materiał źródłowy, trudnym zadaniem jest próba odtworzenia struktury zawodowej wohyńskich Żydów z okresu międzywojennego. Cennym źródłem jest Księga Adresowa Polski dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa wydana w Warszawie w 1929 r. Bazując na informacjach w niej zawartych możemy wyodrębnić pewne branże w których trudnili się wohyńscy Żydzi. Największą grupę zawodową tworzyli rzemieślni- cy, spośród których prym wiedli krawcy (H. Altbier, U. Edelman, S. Garbarz, D. Gerszman, Sz. Mleczak, B. Pejsachowicz, H. Pejsachowicz, M. Pejsachowicz, S. Rojzman, L. Rozencweig,

10 Demidowicz, s. 11. 11 Ibidem, s. 11. 12 Cyt. za: J. Kazimierski Miasta i miasteczka na Podlasiu (1808-1914). Zabudowa – Ludność – Gospodarka, Warszawa 1994, s. 63, 65. 13 Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski (dalej: KWLiRGL), Wydział Administracyjny (dalej: WA), sygn. 719, k. 22. 14 Demidowicz, s. 12. 15 Skorowidz Miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, t. IV, Warszawa 1924, s. 91. 16 Gontarek, Żydzi, s. 164.

82 Artykuły / Articles

L. Rozmaryn, H. Szafirsztejn, A. Tenenbaum). Żydzi obecni byli także w innych zawodach, m.in.: czapnika (H. Cienki), felczera (K. Wajsman), kamasznika (B. Grynblat), kołodzieja (Zylberminc), kuśnierza (M. Sztorkman), piekarza (O. Gotesdyner, Ch. Kramarz, Ch. Sztat- man), siodlarza (J. Elkenbaum), szewca (Sz. Szarfsztejn, A. Waksman, D. Winograd) oraz zegarmistrza (D. Herszman). Także handel był zdominowany przez Żydów. W Wohyniu Żydzi handlowali głównie: galanterią (m.in. J. Kimel, R. Lehrman), artykułami kolonial- nymi (E. Widelec), skórami (M. Bialer, J. Kahan), odzieżą (L. Rozmaryn, A. Tenenbaum, B. Tenenbaum), żelazem (R. Berenzohn, A. Flinker, B. Wajnberg) oraz artykułami spożyw- czymi (M. Liberman, Sz. Tenenbaum). Ponadto w mieście znajdowały się żydowskie: ka- szarnie (D. Skórnik, B. Szpigelsztejn), olejarnie (M. Englender, S. Goldrajch, S. Szpigelszte- in), piwiarnie (F. Edelman, F. Nisenbaum, B. Wajnberg) oraz manufaktury (N. Fejgenbaum, M. Goldwaser, H. Len, E. Lipszyc, I. Rybak)17.

Aktywność społeczno-polityczna wohyńskich Żydów w okresie międzywojennym

Od początku istnienia II Rzeczypospolitej w mieście zaczęły powstawać pierwsze lokalne koła stronnictw politycznych. Jednym z najaktywniejszych stronnictw żydowskich działającym na terenie powiatu radzyńskiego był Bund. Starosta radzyński w sprawozdaniu sytuacyjnym za miesiąc marzec 1920 r. charakteryzował działalność Bundu na terenie powiatu radzyńskiego. Czytamy w nim:

W miastach Radzyniu i Międzyrzecu i w mniejszym stopniu w osadzie Wohyń, jest dość dobrze zorganizowane stronnictwo „Bund” skupiające w sobie młodzież wyrobniczą żydowską. Stronnic- two to samo nie działa, usiłowało – bezskutecznie jednak – porozumieć się że Z.Z.R.R rozszerza tylko za pomocą agitacji nieufność i lekceważenie dla władz państwa polskiego i organizuje odczyty polityczne. Ilustracją dla działalności „Bundu” jest odczyt Słuckiego, Żyda z Warszawy, którego prze- mówienie da się streścić krótko w sierpniu 1919 r. w Radzyniu w takim programie: Żydom w Polsce, przy postępującym uświadomieniu ludu jest źle i grozi im zepchnięcie na podrzędne i nic nie znaczą- ce stanowisko. Wobec tego należy popychać szerokie masy do rewolucji i bolszewizmu, podrywając zaufanie do władz państwowych, które dyskredytować łatwo, gdyż są niewyrobione18.

Wedle dokumentacji Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego Lu- belskiego w 1934 r. w Wohyniu co prawda znajdował się komitet miejski Bundu, lecz osada nie była terenem jego faktycznej działalności19. Poza Bundem pewną aktywność przejawiali także miejscowi komuniści, w gronie któ- rych znajdowała się pewna grupa działaczy pochodzenia żydowskiego. Jak pokazują dokumenty zdeponowane w Archiwum Państwowym w Lublinie, działalność komunistów w głównej mierze ograniczała się do dystrybucji nielegalnej literatury. Jedno z aresztowań osób odpowiedzialnych za taki kolportaż miało miejsce 20 sierpnia 1927 r. Zatrzymano

17 Księga Adresowa Polski dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa, Warszawa 1929, s. 611. 18 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Starostwo Powiatowe Radzyńskie (dalej: SPR), sygn. 1, k. 1-2. 19 APL, Urząd Wojewódzki Lubelski (dalej: UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (dalej: WSP), sygn. 460, k. 23.

83 Studia Żydowskie wówczas mieszkańca Wohynia, osiemnastoletniego wówczas Jankla-Mordkę Grinblata. Jak wynika ze sprawozdania starosty, „wstępne policyjne dochodzenie nie zdołało doprowa- dzić do ujawnienia bliższych danych o organizacji wywrotowej w Wohyniu”20. Ostatecznie jednak akcja organów policyjnych zakończyła się częściowym sukcesem. Dn. 21 września 1927 r. przed Sądem Okręgowym w Białej Podlaskiej odbyła się rozprawa sądowa przeciwko sześciu oskarżonym o działalność wywrotową. Starosta radzyński w swoim sprawozdaniu sytuacyjnym z dn. 29 września 1927 r. do wojewody relacjonował: „sprawa powyższa była epilogiem likwidacji organizacji komunistycznej w Wohyniu, przeprowadzonej dn. 4 marca br.”. Na 5 lat ciężkiego więzienia wraz z pozbawieniem praw wyborczych skazani zostali: Josef Olejarz oraz Jankiel Papier. Inny z mieszkańców Wohynia – Eljasz Cytryn- blum – ostatecznie został uniewinniony21. Można przypuszczać, iż wydarzenie to na pewien czas zahamowało aktywność wohyńskich komunistów. Do pewnego ożywienia w środowisku lokalnych komunistów doszło w 1928 r. i prawdopodobnie było to związane ze zbliżającymi się wyborami parlamentarnymi. Także i w tym wypadku całe zdarzenie miało podobny charakter do wydarzeń z lata 1927 r. Dn. 5 lutego 1928 r. na parkanie kościoła w Wohyniu ujawniono siedem sztuk odezw komunistycznych. Przeprowadzone dochodzenie ustaliło, iż rzeczone odezwy zostały rozklejone przez Joska Grykę, Pejsacha Pejsachowicza oraz Moszka Kramarza, którzy zostali aresz- towani i przekazani władzom sądowym. Wydaje się jednak, iż po akcji przeprowadzonej przez władze policyjne w Wohyniu rok wcześniej, działalność komunistów uległa zahamo- waniu. Potwierdza to także starosta radzyński, który w swoim sprawozdaniu do wojewody lubelskiego z dn. 9 lutego 1928 r. zapisał: „Naogół przejawy ruchu komunistycznego są bardzo małe i ograniczają się do wewnętrznych prac przygotowawczych do zbliżających się wyborów”22. Ponadto o relatywnie niskiej aktywności miejscowych komunistów świad- czy brak odpowiednich adnotacji w dokumentacji wytworzonej przez radzyńskie starostwo powiatowe. Dopiero początek lat 30-tych XX w. przyniósł ożywienie w działalności lokalnych komunistów. Szczególny wydźwięk miała jedna z dużych akcji jaką wohyń- scy komuniści przeprowadzili 21 stycznia 1933 r. Wówczas między godz. 1500 a 1600 przy ul. Średniej nieujawnieni sprawcy wywiesili na drutach elektrycznych transparent o treści:

Cześć pamięci rewolucyjnych wodzów międzynarodowego światowego proletarjatu Lenina, Libk- nechta i Luksemburg. Niech żyje ojczyzna międzynarodowego proletarjatu i chłopów ZSRR. Precz z wojną przeciw ZSRR. Precz z Rządem faszyzmu, głodu, terroru, bezrobocia i wojny. Niech żyje zbrojne powstanie chłopów i robotników Polski. Niech żyje KPP i KZMP. Komitet KZM w Wohyniu23.

O skomasowanym charakterze akcji świadczy także fakt, iż w tym samym czasie przy ul. Włodawskiej zostały rozrzucone odezwy komunistyczne w języku polskim i jidysz24. Podobne w wydźwięku zdarzenie miało miejsce 17 kwietnia 1933 r., kiedy to ok. godz. 1940

20 Ibidem, sygn. 1976, k. 60. 21 Ibidem, k. 73. 22 Ibidem, sygn. 1977, k. 24. 23 Ibidem, sygn. 1974, k. 4. 24 Ibidem, k. 4. Wydarzenie to mogło być związane z falą propagandowej ofensywy ZSRR pod hasłami antywojennymi w reakcji na wydarzenia w Niemczech.

84 Artykuły / Articles na drutach elektrycznych przy ul. Bezwolskiej wykryto transparent komunistyczny wzy- wający do aktywnego uczestnictwa w pochodzie pierwszomajowym oraz propagujący typowe hasła komunistyczne25. W obu jednak przypadkach władzom policyjnym początko- wo nie udało się złapać sprawców. Nastąpiło to dopiero niespełna trzy miesiące później, kiedy 15 lipca 1933 r. ok. godz. 1800 wywieszono na drutach elektrycznych obok kościoła w Bezwoli transparent komunistyczny. Natychmiastowe działania wohyńskiej policji po- skutkowały aresztowaniem trzech podejrzanych: Kawy Litmana – lat 21, zamieszkałego przy ul Nadrzecznej 26, Mendla Pasternaka – lat 22, zamieszkałego przy ul. Średniej 12 oraz Matysa Rojzmana – lat 20, zamieszkałego przy ul. Rynek 14 (wszyscy trzej z zawodu byli krawcami). Wedle zeznań posterunkowego Policji Państwowej w Wohyniu, zatrzy- mani byli aktywnymi członkami Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej w Wohy- niu. Rozprawa sądowa, która odbyła się 5 października 1933 r. przed Sądem Okręgowym w Siedlcach, ostatecznie zakończyła się uniewinnieniem oskarżonych26. Do kolejnych aresztowań podejrzanych o tendencje komunistyczne doszło 2 stycznia 1934 r. o godz. 2200. Funkcjonariusze policji w Wohyniu dokonali zatrzymania Herszka Luboszyckiego (fryzjer), Abrama-Srula Rochwanga (krawiec), Ruchlę Winograd, Sosię Mleczak, Chanę Wohyniak oraz Ruchlę Wajsman w mieszkaniu której przebywali wyżej wymienieni. Podczas rewizji mieszkania funkcjonariusze znaleźli transparent o komunistycznej treści. Luboszycki i Rochwang przekazani zostali sądowi oraz osadzeni prewencyj- nie w więzieniu. Zatrzymane kobiety ostatecznie zwolniono z powodu braku dostatecznych dowodów mogących świadczyć o ich winie. Jedynie Ruchla Wajsman została przesłuchana w charakterze podejrzanej, reszta zaś w charakterze świadków. Wedle sprawozdania starosty „przeprowadzone dochodzenie nie potwierdziło aby wymienione kobiety miały (…) związek z działalnością wywrotową, bowiem jak ustalono, Luboszycki i Rochwang weszli do mieszkania wymienionych dziewcząt wprost tylko jako do znajomych (…), aby mieli ewentualnie alibi po wywieszeniu transparentu”27. Sąd Okręgowy w Siedlcach, który zajął się tą sprawą w dn. 14 marca 1934 r. skazał Herszka Luboszyckiego na 2 lata i 6 miesięcy, zaś Abrama-Srula Rochwanga uniewinnił od stawianych mu zarzutów28. Do kolejnych aresztowań podejrzanych o tendencje komunistyczne doszło 2 stycznia 1934 r. o godz. 2200. Funkcjonariusze policji w Wohyniu dokonali zatrzymania Herszka Luboszyckiego (fryzjer), Abrama-Srula Rochwanga (krawiec), Ruchlę Winograd, Sosię Mleczak, Chanę Wohyniak oraz Ruchlę Wajsman w mieszkaniu której przebywali wyżej wymienieni. Podczas rewizji mieszkania funkcjonariusze znaleźli transparent o komunistycznej treści. Luboszycki i Rochwang przekazani zostali sądowi oraz osadzeni prewencyj- nie w więzieniu. Zatrzymane kobiety ostatecznie zwolniono z powodu braku dostatecznych dowodów mogących świadczyć o ich winie. Jedynie Ruchla Wajsman została przesłuchana

25 Ibidem, sygn. 1974, k. 26. 26 J. Wołodko, Sprawa wywieszenia transparentu komunistycznego na drutach elektrycznych przed kościółkiem w Bezwoli, 15 lipca 1933 r., „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2007, nr 1, s. 95-99; Geresz, s. 37. 27 APL, UWL, WSP, sygn. 1975, k. 6-7. 28 Ibidem, sygn. 1975, k. 24.

85 Studia Żydowskie w charakterze podejrzanej, reszta zaś w charakterze świadków. Wedle sprawozdania starosty „przeprowadzone dochodzenie nie potwierdziło aby wymienione kobiety miały (…) związek z działalnością wywrotową, bowiem jak ustalono, Luboszycki i Rochwang weszli do mieszkania wymienionych dziewcząt wprost tylko jako do znajomych (…), aby mieli ewentualnie alibi po wywieszeniu transparentu”29. Sąd Okręgowy w Siedlcach, który zajął się tą sprawą w dn. 14 marca 1934 r. skazał Herszka Luboszyckiego na 2 lata i 6 miesięcy, zaś Abrama-Srula Rochwanga uniewinnił od stawianych mu zarzutów30. Poza bundowcami i komunistami, także lokalni syjoniści cechowali się wzmożoną aktyw- nością. Największe grono syjonistów w okresie międzywojennym zgrupowane było w tutej- szym oddziale Organizacji Syjonistycznej. Do oficjalnego powstania jej wohyńskiego oddzia- łu, który liczył ok. 20 członków i 100 sympatyków, doszło w 1922 r.31 Prezesem był wówczas Hersz Cienki. Prawdopodobnie działalność tutejszych syjonistów w pierwszej połowie istnienia II Rzeczypospolitej nie charakteryzowała się szczególną aktywnością. W przygotowanej w 1932 r. przez Urząd Wojewódzki Lubelski monografii stronnictwa politycznego „Organi- zacja Syjonistyczna w Polsce” określono, iż jej wpływy w Wohyniu miały charakter „luźny”32. W kwietniu 1934 r. struktury syjonistyczne w Wohyniu doprowadziły do zarejestrowania oddziału stowarzyszenia pn. Organizacja „Hechaluc – Pioner” w Polsce. W skład zarządu weszli: Benjamin Garbarz, lat 21, krawiec – przewodniczący, Syma Lust, lat 22, krawcowa – sekretarz, Pesa Czerwonobroda, lat 24, krawcowa – skarbnik, Josef Rozen, lat 28, handlarz oraz Srul Gryka, lat 28, handlarz – jako członkowie zarządu. Ogółem oddział stowarzyszenia liczył 50 członków, którzy wedle starosty radzyńskiego sympatyzowali z Poalej-Syjon-Prawica33. Innym stronnictwem, które istniało w Wohyniu i przejawiało wzmożoną aktywność była Centralna Organizacja Żydów Ortodoksów w Polsce. Do oficjalnego zawiązania struktur lokalnych ortodoksów doszło 12 wrześniu 1934 r., kiedy to doprowadzono do powstania wohyńskiego oddziału wymienionej organizacji34. W skład zarządu wchodzili Mendel Goldwaser, lat 45, kupiec – prezes, Chaim Srul Szklarz, lat 40, handlarz – wiceprezes, Jan- kiel Imchanicki, lat 27, bez zawodu – sekretarz oraz Zymel Sztetelman, lat 47, handlarz – skarbnik. Oddział organizacji w momencie zarejestrowania liczył 30 członków35. Ortodoksi w drugiej połowie okresu międzywojennego wykazali się największą aktywnością na lokalnej scenie politycznej. Pokaz popularności ortodoksów zauważyć można w związku z wyborami do zarządu gminy wyznaniowej. Odbyły się one 30 sierpnia 1936 r., lecz z powodu zgłoszenia jednej listy głosowanie nie odbyło się. Wśród „wybranych” kandydatów znajdo- wało się 7 ortodoksów oraz 1 syjonista. Ortodoksami, którzy znaleźli się w zarządzie byli:

29 APL, UWL, WSP, sygn. 1975, k. 6-7. 30 Ibidem, sygn. 1975, k. 24. 31 Ibidem, sygn. 483, k. 6. 32 Ibidem, sygn. 461, k. 78; Rzeczona monografia jest zbiorem dokumentów i notatek wytworzonych przez władze państwowe, zawierających informacje o: dacie powstania, stanie liczebnym, wpływach itd. Podobna dokumentacja została opracowana dla wszystkich ważniejszych stronnictw politycznych działających na terenie woj. lubelskiego w okresie międzywojennym i jest przechowywana w Archiwum Państwowym w Lublinie. 33 Ibidem, sygn. 1968, k. 37. 34 Ibidem, sygn. 488, k. 20. 35 Ibidem, sygn. 1968, k. 85-85.

86 Artykuły / Articles

Herszko Tenenbaum (handlarz), Wolf Nowomiast, Dawid Herszman (zegarmistrz), Lejba Rozencweig (krawiec), Arja Gotesdyner (piekarz), Boruch Migdał (handlarz) oraz Dawid Wiernik (handlarz). Jedynym syjonistą w tym gronie był Szama Zunszajn (farbiarz)36. Jeszcze wcześniej bo w 1921 r. w Wohyniu powstał oddział stowarzyszenia „Szlomej Emunej Isroel”, grupujący lokalnych ortodoksów. Ówczesnym prezesem był rabin Szafirsz- tajn, zaś sam oddział liczył około 60 członków37. Niestety w dokumentach urzędowych brak jest wzmianek opisujących działalność rzeczonej organizacji. Przypuszczać można, iż aktyw- ność stronnictwa skupiona była wokół posługi religijnej prezesa stowarzyszenia – rabina Szafirsztajna – działając niejako w „cieniu synagogi”. Celną konkluzję w swojej publikacji przedstawiła Alicja Gontarek, która słusznie zauważyła, iż w wyborach do gmin wyznaniowych na terenie powiatu radzyńskiego w okresie międzywojennym, popularność wzorców i modelu życia reprezentowanych przez Agudę malała proporcjonalnie do wielkości ośrodka miejskiego38. W przypadku Wohynia było to związane z niskim uprzemysłowieniem miejsco- wości oraz z powodu małej liczby robotników i rzemieślników żydowskich, spośród których w większych miastach powiatu radzyńskiego, jak chociażby w Międzyrzecu, rekrutowali się zwolennicy lewicowych stronnictw żydowskich, głównie Bundu. Rozwój życia społecznego wohyńskich Żydów zauważyć można także na niwie dzia- łalności kulturalnej i filantropijnej. W osadzie, podobnie jak i w innych miejscowościach powiatu radzyńskiego, miały miejsce częste odczyty prelegentów organizowane przez lokalnych działaczy politycznych i społecznych. Jedno z takich przedsięwzięć miało miejsce 24 stycznia 1926 r., kiedy to wohyński Żyd – D. Cukier, zorganizował odczyt pt. „Togra Cyon i Łoszon Hodesz”. Dzień wcześniej, staraniem Związku Zawodowego Krawców w Wohyniu, odegrana została sztuka teatralna pt. „Sonata Kreutzerowska”39. Ponadto działalność w osadzie prowadziła miejscowa komórka „Gemiłus Chased” a od momentu powstania w 1927 r., istniał tu także oddział stowarzyszenia „Kultur-Liga”40. Konkludując kwestie aktywności społeczno-politycznej wohyńskich Żydów, warto nadmienić jeden element. Celną uwagę poczynił Ezra Mendelsohn, który określił, iż cechą wyróżniającą żydowskie partie polityczne w okresie II Rzeczypospolitej była nie tylko ich duża liczba i duże rozdrobnienie. Częstokroć żydowski system polityczny był także sub- stytutem państwa41. Zjawiskiem bardzo powszechnym był fakt, iż przy organizacjach politycznych i społecznych działał szereg organizacji afiliowanych, m.in. związki zawodowe, kluby sportowe, biblioteki, drużyny skautowe itp42. W przypadku Wohynia nie posiadamy informacji o istnieniu takich „przybudówek”. Prawdopodobnie z powodu zakrojonej na

36 Ibidem, sygn. 1970, k. 67-68. 37 APL UWL WSP, sygn. 485, k. 3. 38 A. Gontarek, Świat żydowski, [w:] Ziemia Radzyńska 1918-1939, red. D. Magier, Radzyń Podlaski 2012, s. 169. Dla porównania: w wyborach do gminy w Międzyrzecu najwięcej głosów zdobyli: syjoniści – 5 mandatów, folkiści – 3 mandaty i Bund – 2 mandaty. Ortodoksi nie zdobyli wówczas żadnego mandatu: APL UWL WSP sygn. 1970, k. 82. 39 Ibidem, sygn. 1964, k. 8. 40 Demidowicz, s. 13. 41 E. Mendelsohn, Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym, Warszawa 1992, s. 78; G. Joniec, Społeczność żydow- ska Radzynia Podlaskiego w latach 1918-1939. Zarys problematyki badawczej, „Radzyński Rocznik Humanistyczny” 2008, t. VI, s. 145. 42 Tamże, s. 145.

87 Studia Żydowskie bardzo wąską skalę działalności lokalnych stronnictw politycznych, aktywność ich pozo- stawała „niezauważalna” przez władze państwowe.

Gmina żydowska w Wohyniu w okresie międzywojennym

Bodaj najcenniejszym źródłem w badaniach nad finansami gminy żydowskiej w Wohy- niu są zachowane projekty budżetów na lata 1927, 1928 oraz 1930 wraz z listami płatników składki na rzecz gminy. Załączone do nich dokumenty dają pewien wgląd w charaktery- stykę i specyfikę funkcjonowania kahału w okresie międzywojennym. Dzięki rzeczonym źródłom dowiadujemy gdzie zamieszkiwali mieszkańcy wchodzący w skład gminy oraz jakie środki musiała ona ponieść na bieżące utrzymanie. W okresie międzywojennym, poza mieszkańcami Wohynia, w skład gminy zaliczali się mieszkańcy: Komarówki, Przegalin, Żelizny, Branicy, Kolembród, Bezwoli, Ostrówek oraz Ossowej43. Zamieszczone w prelimi- narzach budżetowych dochody gminy potwierdzają, iż gmina należała do małych i niezbyt zamożnych. Tezę tę dobrze potwierdzają środki pochodzące ze składki gminnej. W 1930 r. z tego źródła preliminowano kwotę 1821 zł. Dla porównania w budżecie gminy w Ra- dzyniu Podlaskim w 1928 r., suma pochodząca ze składki gminnej wynosiła 5284 zł44, zaś w Międzyrzecu w 1928 r. aż 47 007,75 zł45. Równie skromie kształtuje się kwota dochodu pochodząca z rzezi rytualnej, która wyniosła ogółem 12 000 zł. Także i w tym przypadku kwoty pochodzące z analogicznych pozycji w budżetach gminy radzyńskiej i międzyrzec- kiej są znacznie większe, odpowiednio: 23 000 zł46 oraz 83 228,06 zł47. Pozostałe dochody kahału kształtowały się na zdecydowanie niższym poziomie i stanowią kolejne potwier- dzenie, iż gmina wohyńska należała do gmin mało zamożnych. Istotne informacje daje nam zestawienie wydatków, jakie gmina w Wohyniu poniosła w 1930 r. Warto na wstępie zauważyć niską kwotę, jaką preliminowano na pensję rabina Szafirsztajna (4800 zł). Podob- nie i w tym przypadku kwota ta w porównaniu z analogiczną pozycją w budżetach pozo- stałych gmin leżących na terenie powiatu radzyńskiego wydaje się niska (pensja rabina w Radzyniu wynosiła 7800 zł48, zaś pensja rabina w Międzyrzecu 7200 zł)49. Kwota jaką preliminowano na pensję wohyńskiego rabina była przyczynkiem do dłu- gotrwałego konfliktu pomiędzy rabinem Szafirsztajnem a zarządem gminy reprezentowa- nym przez Herszko Cienkiego (przewodniczący), Icka Rybaka, Szulima Mendla Rybaka (sekretarz) oraz Abrama Chaima Szwajgera50. Wyraz swojego niezadowolenia rabin przy- toczył w piśmie protestacyjnym wystosowanym do starosty radzyńskiego w dn. 8 sierpnia 1927 r. Napisał wówczas51:

43 APL UWL WSP sygn. 821, k. 75 i n. 44 M. Borysiuk, Budżet Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Radzyniu Podlaskim na 1928 rok jako źródło do badań społeczności małomia- steczkowych w dwudziestoleciu międzywojennym, „Studia Żydowskie. Almanach” 2012, nr 2, s. 305. 45 APL, UWL, WSP, sygn. 821, k. 10. 46 Borysiuk, s. 305. 47 APL UWL WSP, sygn. 821, k. 10. 48 Borysiuk, s. 306. 49 APL, UWL, WSP, sygn. 821, k. 11. 50 Ibidem, sygn. 822, k. 114, 117. 51 Zdecydowano się zachować oryginalną pisownię.

88 Artykuły / Articles

Zarząd gminy Wyz. Żyd. w Wohyniu wyznaczył pensję dla mnie w budżecie na r.b. sumę 4200 zł. przeciwko temu ja bardzo protestuje, które w takiej drożyźnie nie mogę wyżyć i nie wystarcza na utrzymanie mojej rodziny. Wobec tego uprzejmie proszę o podwyższenie mojej pensji z 4200 zł do 4800 zł na r.b. Zarząd gminy postawił w budżecie na r.b. dochody z rzezi 13 750 zł. dochody z mykwy 1950 zł. dochody od grabarza 500 [zł – przyp. M.B.] dochody z rodałów 181 zł. przeciwko temu ja pro- testuję bo jak widno ze sprawozdania rachunkowego za rok 1926 nie będzie tak tyle, a zarząd gminy wstawił tylko fiktywne [sic! – M.B.], i w końcu roku zostaje niewpłacona pensja funkcjonariuszom. Wobec tego uprzejmie proszę przy zatwierdzaniu budżetu wydać rozporządzenie, że jak widno ze sprawozdania zarząd gminy postawił dochody tylko fiktywnie i nie będzie tak tyle, dlatego zarząd gm. jest odpowiedzialny pod surową karą, że w końcu roku musi być wypłacona pensja funkcjonariuszom i ich zaległości bez żadnej tłomaczenie (…)52

Niestety z zachowanej dokumentacji nie wiadomo, jak starosta odniósł się do pisma rabina Szafirsztajna. Można przypuszczać, iż konflikt nie został do końca zażegnany, gdyż sprawa wysokości wynagrodzenia była głównym elementem konfliktu pomiędzy rabinem a zarządem w roku następnym. Dn. 18 stycznia 1928 r. rabin Szafirsztajn w podaniu do starosty powiatu radzyńskiego pisał:

Zarząd gminy Wyzn. Żyd. na zasadzie wyznaczonej mi przez Ministerstwo w budżecie 1925 r. pensji 4200 zł, wstawił w nowym budżecie na rok 1928 na poczet mojej pensji znów wspomnianą sumę 4200 zł, mimo że drożyzna od roku 1925 wzrosła dotąd prawie 5 krotnie. Znajduję się z rodziną z 6 osób w krytycznem położeniu, że suma powyższa nie wystarcza mi na utrzymanie rodziny. Żona i dzieci moje są od dłuższego czasu chorowite i potrzebują stałej opieki lekarskiej. Wobec powyższe- go protestując przeciw tak krzywdzącemu mnie budżetu i nie miłosiernemu postępowaniu zarządu ośmielam się udać z najpokorną prośbą do Pana Starosty o łaskawe uwiększenie mi pensji na 30%. Suma ta jest minimalna dla utrzymania rodziny z 6 osób przy obecnie panującej drożyźnie53.

Warto nadmienić, iż z podobną prośbą wystąpił także rzezak N. Rubinsztajn54. Z pisma starosty do wojewody lubelskiego dowiadujemy się, iż podanie rabina Szafirsztajna i rzezaka Rubinsztejna o podwyższenie pensji „częściowo zasługuje na uwzględnienie”. W tym samym piśmie starosta wnioskował o podwyżkę pensji rabina o wzmiankowane 400 zł, zaś pensję rzezaka o 200 zł. Swoją opinię konkludował, iż podwyżki te mogłyby być pokryte z nadwyżki dochodów z „zakładów kąpielowych rytualnych i opłat pogrzebowych”55. Osta- tecznie wojewoda w zarządzeniu z dn. 29 lutego 1928 r. podwyższył pensję rabina Sza- firsztajna o 600 zł, zaś pensję rzezaka Rubinsztejna o 800 zł. W odpowiedzi na zarządzenie wojewody, zarząd gminy w Wohyniu złożył odwołanie od tej decyzji, tłumacząc decyzję wojewody o podwyższeniu pensji funkcjonariuszom gminnym jako „niesłuszne i niezgodne z interesami gminy, która nie jest w stanie płacić rabinowi i rzezakowi podwyższonych pensji”. W kolejnych zdaniach zarząd gminy w następujący sposób argumentował swoje odwołanie:

52 Ibidem, sygn. 822, k. 98. 53 Ibidem, k. 118. 54 Ibidem, k. 120-121. 55 Ibidem, k. 122.

89 Studia Żydowskie

Ludność żydowska Wohynia jest naogół biedna, jarmarki tu się nie odbywają, targowisk miasteczko nie posiada, dochody ludności są nikłe, wobec opłakanego stanu finansowego gminy mykwa i łaźnia nie są dotychczas naprawione mimo ich stanu i pomimo, że starostwo zagraża, iż instytucje te wobec nieremontowania ich zamknie. Z drugiej strony, pensje dotychczasowe najzupełniej wystar- czają dla rabina i rzezaka, których stan ekonomiczny jest bardzo dobry i którzy oprócz pensji mają dochody dodatkowe, a mianowicie: a/ Rabin Szafirsztejn jest człowiekiem zamożnym, posiada dwie nieruchomości – jedną w Wohyniu, drugą w Parczewie, ma niemałe dochody z zapisywania urodzeń, udzielania ślubów i przyjmowania zapowiedzi ślubnych. Że dochody jego są znaczne i łącznie z pen- sją w zupełności zabezpieczają mu dobrobyt widać z tego, że przez czas urzędowania jego w Wohy- niu zdążył zaoszczędzić kapitał na kupno nieruchomości – tej nieruchomości, którą posiada obecnie w Wohyniu i, jak wiadomo członkom Gminy jest on w posiadaniu dalszych większych oszczędności, wogóle jest to człowiek bogaty i niema zatem żadnej podstawy do uskarżania się na wysokość pensji, która dopiero w 1925 r. została mu podwyższona. Tu musimy podkreślić, iż żaden rabin w miej- scowościach pobliskich, zbliżonych ze względu na ilość ludności do naszego miasteczka /naprz. Wisznice, Czemierniki pow. Lubartowski i.t.d./ nie pobiera takiej pensji, jaką pobierał dotychczas nasz rabin, zatem pretensje jego do podwyższenia pensji są zgoła bezpodstawne (…)56.

Zarząd gminy wystosowywał także podobne argumenty jeśli chodzi o stan majątkowy rzezaka Rubinsztejna, zarzucając mu pobieranie dodatkowych opłat przy uboju ptactwa poza zwykłymi godzinami pracy. W zakończeniu pisma zarząd gminy puentował:

Właśnie z powodu, że rabin i rzezak zabierają całkowity dochód z uboju i wobec nadmiernych, zdaniem Zarządu gminy, pensji dotychczasowych rabina i rzezaka Gmina niema możności dokonania nie- zbędnego remontu instytucji religijnych gminy, jak mykwy i łaźni, o czem mowa wyżej oraz bożnicy57.

Sprawą ostatecznie zajęło się Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicz- nego w Warszawie, które powołując się na art. 41, 50 i 54 przepisów o organizacji gmin wyznaniowych żydowskich z dn. 7 lutego 1919 r. oraz pkt. 5 okólnika z dn. 1 lipca 1926 r. L.VI.N.5260/26 w sprawie poprawy bytu rabinów, podrabinów, rzezaków rytualnych i innych funkcjonariuszy gmin wyznaniowych żydowskich, ostatecznie nie uwzględniło prośby zarzą- du gminy w Wohyniu o zredukowanie pensji Rabina Szafirsztajna i rzezaka Rubinsztajna. Ministerstwo argumentowało swą decyzję faktem, iż „gmina może i obowiązana jest swym funkcjonariuszom religijnym zapewnić pobory, wystarczające na najniezbędniejsze potrzeby”. Według urzędnika ministerialnego kwota 4800 zł na pensję rabina i 3600 zł dla rzezaka (przy dochodzie z rzezi preliminowanym w 1928 r. na kwotę 14 000 zł) nie jest kwotą zbyt dużą lecz „stosunkowo skromną”. Dodatkowo upomniano zarząd gminy w Wohyniu, że ten nie może zasłaniać się brakiem środków na racjonalne uregulowanie poborów swych funkcjonariuszy, gdyż obciążenie składką było wówczas nieznaczne oraz nadmieniono, iż nie może zabraknąć środków na wypłatę poborów funkcjonariuszom gminy58. Z załączonej korespondencji nie wiadomo jednak jak zakończył się spór między rabinem a zarządem. Można domniemywać, iż zarząd wohyńskiej gminy podporządkował się decyzji Minister- stwa a tym samym zwycięstwem postulatów głoszonych przez rabina Szafirsztajna.

56 Ibidem, k. 124-125. 57 Ibidem, k. 125. 58 Ibidem, k. 127-128.

90 Artykuły / Articles

W kolejnych latach sytuacja finansowa gminy w Wohyniu zaczęła drastycznie się po- garszać do tego stopnia, iż wedle przygotowanego budżetu na rok 1934, w sumie przewidy- wanych dochodów gminy preliminowano kwotę 7043,86 zł, zaś sumę wydatków na łączną sumę 12 140,14 zł59. W związku z powyższymi zarzutami Urząd Wojewódzki podjął decyzję o nie zatwierdzaniu budżetu gminy. Spotkała się ona ze zdecydowanym sprzeciwem władz gminy, która postanowiła wystosować skargę na ww. decyzję do Naczelnego Trybunału Ad- ministracyjnego60. Ostatecznie w sprawie skargi gminy żydowskiej w Wohyniu na orzeczenie Wojewody Lubelskiego z dn. 10 sierpnia 1934 r., dotyczącego zatwierdzenia budżetu wohyń- skiej gminy na rok 1934, 21 września 1937 r. orzeczono uchylenie zaskarżonego orzeczenia z powodu wadliwego postępowania. Ponadto zarządzono zwrot wniesionej przez gminę opłaty. Najwyższy Trybunał Administracyjny jako jeden z powodów podał:

Starosta Powiatowy Radzyński, decyzją z 5 czerwca 1934 r., zatwierdzając budżet Gminy Wyzna- niowej żydowskiej w Wohyniu na rok 1934, podwyższył pozycję, obejmującą pensję rabina Szafirsztaj- na z kwoty 2.000 zł do 3.000 zł. Wskutek wniesionego przez Wzmiankowaną Gminę odwołania oraz w związku z zażaleniem wymienionego rabina, Wojewoda Lubelski orzeczeniem z 10 sierpnia 1934 r. (…), uchylił decyzję I instancji co do podwyżki płacy rabina z powodu naruszenia zdania pierwszego § 3 rozporządzenia z 9 września 1931 r. o gospodarce finansowej gmin wyznaniowych żydowskich poz. 698 Dz. Ust. t.j. z powodu przekroczenia przez podwyżkę płacy rabina ram projektu budżetu. Równocześnie Wojewoda, biorąc pod uwagę zażalenie rabina z powodu zbytniego obniżenia mu pła- cy w stosunku do lat poprzednich, odmówił, na zasadzie § 3 zdanie drugie cytowanego wyżej rozpo- rządzenia, zatwierdzenia projektu budżetu jako nieodpowiadającego zadaniom religijnym gminy wyznaniowej, do których w pierwszym rzędzie należy zapewnienie odpowiedniego bytu rabinowi jako duchownemu kierownikowi tej gminy. Omawiane orzeczenie miało wreszcie polecenie sporządzenia przez Zarząd Gminy wyznaniowej nowego projektu budżetu, zawierającego odpowiednie uposażenie dla rabina z tym, że w przeciwnym razie obowiązywać będzie budżet z r. 193361.

Niestety z załączonej dokumentacji nie wynika jak ostatecznie zakończył się rzeczony konflikt. Zważając na fakt, że sprawą zajął się najwyższy organ administracyjny w II Rze- czypospolitej można uznać, iż podmioty których dotyczyła sprawa dostosowały się do decyzji Najwyższego Trybunału Administracyjnego. Biorąc pod uwagę wyżej przytoczo- ne problemy finansowe trapiące wohyński kahał w okresie międzywojennym, można do- mniemywać, iż trudności te występowały o mniejszym lub większym natężeniu niemal przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Reasumując ten wątek należy podkreślić, że pomimo zaliczania wohyńskiej gminy do grupy gmin małych, w okresie międzywojennym borykała się ona z typowymi problemami jakie trapiły organizacje gminne o podobnej wielkości. Podsumowując zaś cały niniejszy artykuł, należy zaznaczyć, iż zważając na fakt dość niskiej aktywności wohyńskich Żydów na arenie lokalnej, społeczność ta stanowiła relatywnie zwarty monolit. Wydaje się także, że zdecydowana większość Żydów w Wohyniu charakteryzowała się raczej konserwatywnymi poglądami. Wyniki do wyborów gminnych z 1936 r. mogą częściowo potwierdzać tę tezę.

59 Ibidem, k. 148. 60 Ibidem, k. 162. 61 Ibidem, k. 164-165.

91 Studia Żydowskie

Niestety, z powodu braku źródeł trudno bliżej scharakteryzować działalność społeczno-po- lityczną wohyńskich Żydów. Jak wspomniano już na wstępie, Wohyń znajdował się częścio- wo w cieniu głównych miast powiatu radzyńskiego tj. Międzyrzeca oraz Radzynia. To wła- śnie na arenie tych dwóch jedynych ośrodków miejskich ówczesnego powiatu radzyńskiego, odbywała się rzeczywista „walka polityczna”. Tam też dużo wyraźniej zarysowywała się aktywność organizacji uznanych za wywrotowe, w których także działało wielu Żydów.

Aneks: „Budżet Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Wohyniu na 1930 rok”

Dochody. Wpłynęło Suma Wyszczególnienie Preliminowano w roku 1928 preliminowana dochodu w roku 1928 i 1929 na rok 1930 zł gr. zł gr. zł gr. Dział I 1. Saldo na 1 stycznia 1930 - - - - 32 85 Dział II 2. Zaległość z listy składek 1685 - 1283 31 747 40

Nadpłac(?) pensji 3. L. Lasa - - - - 68 30 Dział III 4. Dochody z rzezi 14000 - 21637 55 12000 - Dział IV 5. Z ofiar rodaków 552 90 590 78 500 - Dział V 6. Z zakładów kąpielowych rytualnych W Wohyniu 1500 - 1515 65 - - W Komarówce - - - - 300 - Dział VI 7. Z opłat pogrzebowych 200 - 206 - 300 -

8. Ze sprzedaży siana z placów cmentarnych i wydzierżawienia ogrodu kahalnego 360 - 120 - 148 - Dział VII 9. Z różnych dochodów - - 624 03 200 - Dział VIII 10. Ze składki gminnej 1770 - 1513 17 1821 - Zar. 1929 i 1930 Różnica do pokrycia 2000 -

Razem 20067 90 27496 49 18117 55

92 Artykuły / Articles

Suma Preliminowano Wpłynęło w roku Wyszczególnienie wydatków preliminowana w roku 1928 1928 i 1929 na rok 1930 zł Gr. zł. gr. zł. gr. Dział I Zaległość pensji z lat ubieg.

1. Rabina M.B. Szafirsztajna 2227 95 935 95 1292 -

2. Rzezaka Rubinsztajna 878 - - - 963 -

3. b. sekretarza Sz. Lermana 45 95 - - 45 95

4. b. sekretarza Sz. Rybaka - - - - 83 10

5. Inkasenta Sz. Nysenbauma - - - - 320 65

6. Stróża Sr. Pobórca - - - - 14 -

7. Powiatowej Kasy Chorych - - - - 478 85

Dział II. Utrzymanie kancelarji zarządu

8. Pensja sekretarza T. Lewi - - - - 200 -

9. b. sekretarza Rybaka 300 - 216 90 - -

10. materiały piśmienne 180 - 191 88 75 -

11. pokomorne za lokal zarządu 120 - 120 - - -

Dział III. Utrzymanie rabina, podrabina, rzezaków i inkasenta

12. Pensja rabina M. B. Szafirsz- 4800 - 9000 - 4800 - tajna

13. Pensja podrabina M. B. Nej- 2400 - 4800 - 2400 - Z jego zgod. mana

14. Pensja rzezaka N. Rubinsztajna 3600 - 5915 - 3600 -

15. Pensja rzeaka J. Lewinsona 2000 - 4000 - 2000 - Z jego zgod.

16. Pensja inkasenta Sz. Nysen- 220 - 119 35 200 - bauma

17. Pensja inkasenta Zuzenszajna 50 - 50 - - -

Dział IV. Utrzymanie domów modlitwy

18. Opał i światło dla Bożnicy

19. W Wohyniu 400 - 260 51 200 - Resztę dar. 20. W Komarówce 100 - 100 - 60 -

21. Pensja b. szkolnika Wojłanda 52 - 8 66 - -

93 Studia Żydowskie

22. Remont bożnicy 20 - 19 - Resztę dar. - 331 23. Pensja stróża 60 95 - -

Dział V. Utrzymanie kąpieli rytualnych 4 - - 24. Pensja stróża J. Chudy 204 - 56 - L. Lasa 50 95 30 - -

Opał kąpiel. w Wohyniu 700 - 250 50 - i Komarówce 300

25. Remont zakład. kąpiel. rytual- 1500 - 27571 50 - nych w Wohyniu

Dział VI. Utrzymanie cmentarzów 50

26. Remont parkanów 150 - - 25 -

Pensja grabarza 200 - - - Resztę za r. 1929 darowano

Dział VII. Składka ogniowa 100 60 27. w Wohyniu 70 - 41 80 - w Komarówce 60 - - - -

250 Dział VIII. 28. Ubezpieczenie funkc. gm. na 400 - 331 94 - wypadek choroby

300 Dział IX. 29. Za hipotekowanie nieruch. gm. 300 - 4 85 - żydowskiej

300 Dział X. 30. Nieprzewidziane wydatki 200 - 250 05 - 18117

Razem 20067 90 27571 94 55 UWAGA: w roku 1928 przez Pana Wojewodę podwyższona została pensja M.B. Szafirsztajna do sumy 4800 zł. rocznie zaś pensja rzezaka N. Rubinsztajna do sumy 3600 zł rocznie, lecz po dobrowolnej ugodzie z rabinem i rzezakiem, rabin Szafirsztajn otrzymuje od 1928 r. roczną pensję 4500 zł./cztery tysiące pięćset zł./ zaś rzezak Rubinsztajn otrzymuje od 1928 r. roczną pensję 3000 zł./trzy tysiące zł./

Źródło: APL, UWL, WSP, sygn. 822 k. 131-136.

94 Artykuły / Articles The Jewish population in Wohyń in the interwar period

This article describes functioning and activity of the Jewish community in Wohyń, a typical shtetl in the Lublin voievodship – during the interwar period. The first part of the article reveals the most important issues connected with history the of Jews in Wohyń and also demographic and ethnic matters of the whole population of the town. The article also contains information about demographic matters and socio-professional structure of the Jews in Wohyń. The last part deals with Jewish political parties and branch organizations.

95 Studia Żydowskie

Jakub Chmielewski (Lublin)

Granice getta na lubelskim Podzamczu

Polityka niemieckich władz cywilnych i policyjnych od początku okupacji zmierzała do usunięcia ludności żydowskiej z reprezentacyjnych i tradycyjnie zamieszkanych przez chrześcijan części miast oraz koncentracji jej w dzielnicach żydowskich, które często stano- wiły najuboższe rejony zamieszkania, niejednokrotnie pozbawione infrastruktury sanitarno-higienicznej. Równolegle postępował proces wykluczania Żydów z różnych sfer życia, pozbawiając ofiary podstaw egzystencji i prowadząc do stygmatyzacji. Podjęte działania zmierzały z jednej strony do izolacji, z drugiej zaś miały wpłynąć na pogorszenie warun- ków życia. Proces ten przebiegał na terenie całego Generalnego Gubernatorstwa (GG), bę- dąc etapem poprzedzającym proces gettoizacji. Należy jednak podkreślić, że w niektórych miejscowościach getta zaczęto tworzyć już w pierwszych tygodniach okupacji, czego przy- kładem był Piotrków Trybunalski. Największe getto w okupowanej Europie powstało na początku października 1940 r. w Warszawie, które zaledwie miesiąc później zamknięto, odgradzając je od pozostałej części miasta murem. Proces gettoizacji przyspieszył w 1941 r., gdy oficjalnie getta utworzono w wielu miastach, jak chociażby Częstochowie, Kielcach, Krakowie, Radomiu czy Lublinie oraz prowincjonalnych miasteczkach1. Wiele gett pozo- stawało jednak nie ogrodzonych, niemniej na mocy ustawodawstwa przebywający w nich Żydzi nie mogli ich opuszczać. Celem artykułu jest analiza etapów powstawania getta w Lublinie oraz kształtowania jego granic w historycznej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu od momentu wkroczenia Niemców do Lublina w drugiej połowie września 1939 r. do likwidacji getta w połowie kwietnia 1942 r. Stanowi on jednocześnie próbę usystematyzowania wiedzy w przedmiocie zmieniających się granic lubelskiego getta, która do tej pory nie doczekała się szerszego opracowania. Artykuł nie wyczerpuje tematu, stanowiąc przyczynek do dalszych badań. W artykule wykorzystano materiały archiwalne przechowywane w Archiwum Państwo- wym w Lublinie, jak również relacje i zeznania zdeponowane w Archiwum Instytutu Pa- mięci Narodowej, Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku, Archiwum Żydow- skiego Instytutu Historycznego oraz Yad Vashem Archives. Istotnym uzupełnieniem są opublikowane zbiory dokumentów, opracowania oraz publikacje książkowe.

1 D. Silberklang, Gate of tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem 2013, s. 175-191; R. Hilberg, Zagłada Żydów europejskich, t. 1, Warszawa 2014, s. 248-276.

96 Artykuły / Articles

Liczba ludności

Ważnym czynnikiem determinującym funkcjonowanie lubelskiego getta na Podzam- czu była liczba ludności żydowskiej oraz zachodzące zmiany demograficzne wynikające z procesów migracyjnych, jak również dynamiki urodzeń i zgonów. Do wybuchu wojny w Lublinie mieszkało około 40 000 Żydów2. Chaos wywołany wojną oraz sukcesy armii niemieckiej spowodowały exodus kilku tysięcy Żydów, którzy w obawie o własne życie uciekli na wschód. Pod koniec października władze niemieckie zarządziły pierwszy spis ludności, którego celem było nie tylko określenie wielkości populacji, ale również ustalenie struktury zawodowej. Wykazał on, że w mieście przebywało 37 054 Żydów3. Z czasem zauważalny był wzrost liczby ludności, co potwierdziły kolejne spisy z lipca i września 1940 r. Na ich podstawie ustalono, że w Lublinie przebywało w tym czasie odpowiednio 41 856 i 42 130 Żydów4. Wzrost populacji był spowodowany napływem kilku tysięcy uchodźców i przesiedleńców, jak również powrotem pewnej grupy uciekinierów, na co wpływ mogło mieć zakończenie działań wojennych. Do wiosny 1941 r. nastąpił niewielki wzrost liczby ludności, a jej nagły spadek był spowodowany przesiedleniem w dniach 10-12 marca co najmniej 10 000–12 000 Żydów do prowincjonalnych miejscowości dystryktu lubelskiego5. Akcja stanowiła element przygotowań do utworzenia getta, którego plano- wany obszar nie był w stanie pomieścić dotychczasowej populacji. Na skutek przesiedlenia w dzielnicy pozostało według oficjalnych danych niewiele ponad 34 000 osób6. W momencie rozpoczęcia likwidacji getta na Podzamczu, co nastąpiło w nocy 16/17 marca 1942 r., prze- bywało w nim 37 000–38 000 Żydów. Wzrost liczby mieszkańców był najprawdopodobniej

2 T. Radzik, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin 1999, s. 26; D. Silberklang, Gate of tears, s. 36 3 Pierwszy spis ludności żydowskiej został przeprowadzony w nocy z 24/25 października 1939 r. przez Wydział Pracy Przy- musowej Mężczyzn, utworzony zaledwie kilka dni wcześniej przez Zarząd Żydowskiej Gminy Wyznaniowej. Archiwum Pań- stwowe w Lublinie [dalej: APL], zesp. 891, Rada Żydowska w Lublinie [dalej: RŻL], sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 39-40; J. Chmielewski, Struktura i funkcjonowanie Judenratu w Lublinie – próba analizy, „Studia Żydowskie. Almanach”, R. II (2012) Nr 2, s. 196. 4 APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 57. 5 Silberklang twierdzi, że przesiedlono ponad 15 000 Żydów do ponad 100 miejscowości. D. Silberklang, Gate of tears, s. 179-182. 6 Żydów skierowano do następujących miejscowości: Bełżyce, Brzeziny, Bychawa, Chodel, Czemierniki, Izbica, Kazimierzówka, Lubartów, Michów, Parczew, Rejowiec, Siedliszcze, Sosnowica, Wysokie oraz Żółkiewka. W kolejnych tygodniach mogli oni „dobrowolnie” opuszczać miasto w oparciu o specjalne zaświadczenia, co pozwalało połączyć się z krewnymi. Tego typu działania były również praktykowane po zakończeniu spisu. APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 50; ibidem, sygn. 150, Spis ludności żydowskiej m. Lublina, k. 1-58; ibidem, sygn. 153, Sprawozdanie z akcji „dobrowolnego” przesiedlenia się ludności żydowskiej, wykaz osób wysiedlonych z Lublina do: Bełżyc, Chodla, Lubartowa, Rejowca i Siedliszcza, k. 1-119; ibidem, zesp. 498, Amt des Distrikts Lublin, Gouverneur des Distrikts Lublin – Urząd Okręgu Lubelskiego 1939-1944, sygn. 262, Archivamt – Urząd Archiwalny, k. 5; Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku [dalej: APMM], Relacje nt. gett, więzień i obozów położonych na terenie okupowanej Polski, sygn. VII/O-20, Pamiętnik Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 21-23; Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego [dalej: AŻIH], Archiwum Ringelbluma [dalej: AR], sygn. ARG II 351 (Ring. II/305), NN. Relacja pt. „Lublin”, k. 1-2; ibidem, zesp. 211, Żydowska Samopomoc Społeczna [dalej: ŻSS], sygn. 649, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 1.III.1941-31.III.1941, k. 24-29; ibidem, zesp. 301, Relacje. Zeznania ocalałych Żydów, sygn. 1290, Relacja Henryka Goldwaga, k. 14; ibidem, sygn. 301/1295, Relacja Frabciszki Mandelbaum, k. 19; ibidem, sygn. 301/1514, Relacja Róży Mitelman, k. 4; Archiwum Ringelbluma. Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. A. Bańkowska, Warszawa 2012, s. 46, 52. Dwora Donner oszacowała liczbę przesiedlonych Żydów na około 15 000 osób. Yad Vashem Archive [dalej: YVA], zesp. O.3, Yad Vashem Testimonies [dalej: YVT], sygn. 1324, Relacja Dwory Donner, k. 3; tamże, sygn. 3060, Relacja Idy Rapaport-Jarkoni, k. 4.

97 Studia Żydowskie spowodowany nielegalnym powrotem wielu przesiedleńców, deportowanych rok wcze- śniej na prowincję7.

Przesiedlenia

Pierwsze zorganizowane akcje usuwania Żydów z mieszkań w Lublinie nastąpiły pod koniec października i w listopadzie 1939 r., obejmując przede wszystkim kamienice przy reprezentacyjnych ulicach miasta, które zajmowali w tym czasie napływający Niemcy. Działania podjęte przez władze okupacyjne były prowadzone z zaskoczenia, rozpoczynały się w godzinach wczesnoporannych, a osoby których dotknęły, otrzymały zaledwie kilka- naście minut na opuszczenie mieszkań. Jednocześnie zabroniono Żydom zabierać wypo- sażenia mieszkań, jak również przedmiotów wartościowych, co potwierdzają słowa Idy Gliksztajn:

Tego dnia [9 listopada 1939 r. – J.Ch.], o godzinie 8-ej rano przed domem Kenigsberga zaroiło się od mundurów gestapowskich. Stali grupami rozmawiając wesoło i śmiejąc się; odnosiło się wrażenie, że wybierają się na wycieczkę. Miła to była dla Żydów wycieczka! Esesmani rozproszyli się po całym Krakowskim Przedmieściu i jego bocznicach. Szli od kamienicy do kamienicy i wyrzucali Żydów z mieszkań. Zależnie od charakteru lub humoru prześladowcy, właściciel mieszkania otrzymywał od 10 do 30 minut czasu na zapakowanie swoich ruchomości. Co wpadło w oko z droższych rzeczy, to Niemiec zostawiał dla siebie. Panika zapanowała w mieście. Godzina była dość wczesna, niejeden jeszcze był w łóżku, kiedy otrzymał rozkaz opuszczenia w ciągu kilku minut swego mieszkania. Z górnej ładniejszej części miasta usunięto tego dnia wszystkich Żydów; musieli się przenieść do krewnych lub znajomych mieszkających w dzielnicy nie objętej jeszcze przesiedleniem. Większość od razu szukała locum w dzielnicy żydowskiej, tj. na ulicy Lubartowskiej i jej prze- cznicach. […] Około 500 rodzin utraciło tego dnia dach nad głową, wewnętrzne urządzenia mieszka- niowe, meble, pościel, garderobę, bieliznę i zapasy żywności […]8.

7 AŻIH, ŻSS, sygn. 143, Korespondencja Prezydium ŻSS z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 1.IV.1941-9.XI.1942, k. 6. Pod koniec maja 1942 r. prezes lubelskiego Judenratu Marek Alten poinformował Prezydium ŻSS, że „(…) liczba ludności żyd. spadła na skutek wysiedlenia z 38 000 do 4000 dusz (…)”. Ibidem, k. 78. Na podstawie zachowanego dokumentu sanitarnego, sporządzonego na początku 1942 r. w getcie przebywało 36 000 Żydów, z czego 31 375 w getcie „A”, 2405 w getcie „B” oraz 2220 poza gettem. APL, RŻL, sygn. 129, Statut szpitala, wykazy personalne szpitala ogólnego i epidemicznego, należności za leczenie, k. 197. Podobne szacunki przywołuje Ida Gliksztajn-Rapaport, która określiła liczbę Żydów zamieszkujących getto w przededniu rozpoczęcia akcji likwidacyjnej na około 36 000. APMM, sygn. VII/O-20, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 37. W innej relacji, złożonej już w Izraelu dla Yad Vashem, Ida Gliksztajn-Rapaport (w tym czasie posługiwała się nazwiskiem Rapaport-Jarkoni) podała, że przed wysiedleniem przebywało w mieście około 34 000 Żydów. YVA, YVT, sygn. O.3/3060, Relacja Idy Rapaport-Jarkoni, k. 7. Z kolei Roman Chwedkowski przywołał w swojej relacji liczbę 40 000 Żydów. AŻIH, sygn. 301/6669, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 3; J. Chmielewski, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów”, Nr 4 (256)/2015, s. 714. 8 APMM, sygn. VII/O-20, Pamiętnik Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 8; ibidem, sygn. VII/O-18, Pamiętnik Idy Gliksztaj-Rapa- port-Jarkoni pt. „Wzorcowe getto w cieniu Majdanka”, k. 3; ibidem, sygn. VII/O-19, Pamiętnik Idy Gliksztajn Rapaport Jarkoni pt. „Getta: Lublin i Majdan Tatarski”, k. 2. Akcja usuwania Żydów z reprezentacyjnych ulic Lublina znalazła odzwierciedlenie w wielu relacjach ocalałych Żydów lubelskich: Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej [dalej: AIPN], sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie – protokoły przesłuchań świadków 1948-1949, k. 21, 27; APMM, Relacje nt. obozu koncentracyjnego na Majdanku, sygn. VII/M-623, Relacja Juli Celińskiej, k. 6; ibidem, sygn. VII/M-676, Relacja Etli Wolberg, k. 3; ibidem, sygn. VII/O-220, Relacja Efraima Krasuckiego, k. 2; ibidem, sygn. VII/O-254, Relacja Cipory Fischer, k. 5; AŻIH, sygn. 301/6, Relacja Doby Cukierman, k. 27-28; ibidem, sygn. 301/42, Relacja Ewy Szek, k. 2; ibidem, sygn. 301/1290, Relacja Henryka Goldwaga, k. 13; ibidem, sygn. 301/1295, Relacja Franciszki Mandelbaum, k. 15; ibidem, sygn. 301/1478, Relacja Leopolda Linda, k. 14; ibidem, sygn. 301/1514, Relacja Róży Mitelman, k. 4; ibidem, sygn. 301/2235, Relacja Perli Halpern, k. 8; ibidem, sygn. 301/2300, Relacje Berka Kawe, k. 14-15; ibidem, sygn. 301/2733, Relacja Szmula Pająka, k. 2; ibidem, sygn. 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 3, 5; ibidem, Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy [Ring. I, Ring. II] Archiwum Ringelbluma. [1909] 1940-03.1943, sygn. ARG II 351 (Ring. II/305), k. 1; Archiwum Ringelbluma. Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. A. Bańkowska, Warszawa 2012, s. 52.

98 Artykuły / Articles

Najprawdopodobniej w sierpniu 1940 r. Niemcy zarządzili spis ludności Lublina, który wykazał, że przy niektórych reprezentacyjnych ulicach miasta, jak chociażby Krakowskim Przedmieściu, Kościuszki czy Narutowicza, w dalszym ciągu mieszkali lub byli zameldo- wani Żydzi9. Wynika z tego, że przesiedlenie przeprowadzone jesienią 1939 r. najpewniej nie doprowadziło do opróżnienia wszystkich mieszkań zajętych przez Żydów. Z kolei, jesienią 1940 r. władze niemieckie wydały zarządzenie, na mocy którego zobligowano Żydów do opuszczenia dotychczas zajmowanych mieszkań w „aryjskiej” części miasta, nakazując przeniesienie się do dzielnicy żydowskiej. Miało ono nastąpić w drodze zamia- ny mieszkań z Polakami, którzy jeszcze zajmowali lokale w obrębie żydowskiego rejonu zamieszkania10. Na początku maja 1940 r. władze niemieckie przeprowadziły jedno z naj- większych przesiedleń ludności żydowskiej w obrębie granic administracyjnych Lublina, przenosząc do dzielnicy na Podzamczu kilka tysięcy Żydów z Wieniawy, która miała stać się częścią dzielnicy niemieckiej. Do początku lipca 1940 r. Komisja Pomocy Uchodźcom i Biednym działająca przy Judenracie, roztoczyła opiekę nad blisko 2000 przesiedleńców, organizując im zakwaterowanie w prywatnych mieszkaniach lub schroniskach11. Począt- kowo przesiedlenie objęło najprawdopodobniej kobiety, dzieci, starców i kaleki, zaś męż- czyzn zdolnych do pracy zatrudniono przy wyburzaniu Wieniawy12. Potwierdza to jedynie tezę, że grupowanie ludności żydowskiej w wydzielonej dzielnicy było procesem, który postępował etapami. W początkowym okresie okupacji, przesiedlenia objęły przede wszystkim zamożnych Żydów, którzy zostali zmuszeni do przeniesienia się na teren uboższych dzielnic Lubli- na, nie wyłączając dzielnicy żydowskiej, która okalała Zamek. Pomimo wyrzucania Ży- dów z mieszkań, w pierwszych miesiącach okupacji zamieszkiwali oni jeszcze stosunkowo duży obszar miasta, o czym wspomina Dwora Donner: „Z końcem roku 1939 hitlerowcy określili granice dzielnicy żydowskiej. Były one dość szerokie. Żydzi mogli mieszkać na Podzamczu, ul. Ruskiej, ul. Lubartowskiej, ul. Nowej do Bramy Krakowskiej, ul. Święto- duskiej. Była to dzielnica, nie getto […]”13. Po utworzeniu getta niektóre ulice lub ich fragmenty, znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie dzielnicy żydowskiej nie zostały do niego włączone, a zamieszkujący je Żydzi mieli nakaz ich opuszczenia. Otrzymali oni nie

9 Spisem objęto ludność polską, jak również żydowską, ale zachował się on jedynie fragmentarycznie. APL, zesp. 22, Akta Miasta Lublina [dalej: AML], sygn. 330, Listy imiennych mieszkańców posesji przy ul. Kopernika, Koryznowej, Kościelnej, Kościuszki, Kotlarskiej [1940]; ibidem, sygn. 333, Listy imienne mieszkańców posesji przy ul. Krakowskiego Przedmieścia cz. I, nr 1-30; ibidem, sygn. 333, Listy imienne mieszkańców posesji przy ul. Krakowskiego Przedmieścia cz. II, nr 32-56; ibidem, sygn. 333, Listy imienne mieszkańców posesji przy ul. Narutowicza cz. I, nr 9-25. 10 APMM, sygn. VII/O-18, Pamiętnik Idy Gliksztaj-Rapaport-Jarkoni pt. „Wzorcowe getto w cieniu Majdanka”, k. 5; ibidem, sygn. VII/O-19, Pamiętnik Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni pt. „Getta: Lublin i Majdan Tatarski”, k. 8; ibidem, sygn. VII/O-220, Relacja Efraima Krasuckiego, k. 3; YVA, YVT, sygn. O.3/3060, Relacja Idy Rapaport-Jarkoni, k. 3. 11 Do dzielnicy żydowskiej na Podzamczu przesiedlono 393 rodziny, z których część skierowano do schronisk przy ulicach: Cyru- licza 4 (były skład Reisa), Lubartowska 4 (bożnica), Lubartowska 24 (bożnica), Lubartowska 50 (baraki), Rynek 8 (bożnica) i Sze- roka 40 (bożnica). APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdanie z działalności Rady za okres 1.IX.1939-1.IX.1940, k. 16; ibidem, sygn. 132, Wydział Pomocy Uchodźcom (Komisja Pomocy Uchodźcom i Biednym) – sprawozdania, podział produktów z darów amery- kańskich, korespondencja w sprawie uchodźców, k. 71; AIPN, sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 28; AŻIH, sygn. 301/6669, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 2; 12 AIPN, sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 28; AŻIH, sygn. 301/2187, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 8. 13 YVA, YVT, sygn. 1324, Relacja Dwory Donner, k. 2.

99 Studia Żydowskie wiele czasu na zabranie najpotrzebniejszych rzeczy z wyłączeniem wyposażenia lokalu, jak również przedmiotów wartościowych, które bardzo często stawały się łupem indywidualnych Niemców. Osobom wyrzucanym z mieszkań z pomocą starali się przyjść krewni, któ- rzy przyjmowali ich do siebie. Bardziej zaradni, dzięki koneksjom i pieniądzom, byli w stanie zorganizować dla własnych potrzeb mieszkanie, które jednak standardem odbiegało od lokali w uznawanych za lepsze częściach miasta; w ten sposób, przynajmniej początkowo, omijano dokwaterowania, co niewątpliwie zwiększało komfort życia. Pozostali trafiali do schronisk, najczęściej organizowanych w synagogach i domach modlitwy lub budynkach poprzemysłowych, których stan sanitarno-higieniczny był zły. Panowało w nich również przeludnienie. Zapoczątkowany jesienią 1939 r. proces przesiedlania ludności żydowskiej trwał przez kolejne miesiące aż do utworzenia getta, co nastąpiło pod koniec marca 1941 r. Getto objęło swoim zasięgiem historyczną dzielnicę żydowską na Podzamczu z jej przyległościami. Poza zwartym żydowskim rejonem zamieszkania mogli przebywać jedynie Żydzi, którzy legi- tymowali się specjalnymi przepustkami lub byli skoszarowani na placówkach pracy14. Do kategorii tej zaliczano radnych i urzędników Judenratu15, lekarzy, dentystów czy rzemieśl- ników, którzy ze względu na pełnioną funkcję społeczną stanowili elitę getta. Ograniczenie rejonu zamieszkania Żydów do Podzamcza, napływ uchodźców i przesiedleńców znacznie pogorszyły sytuację mieszkaniową i sanitarno-higieniczną, prowadząc do przeludnienia. Od początku okupacji dzielnica ta stała się miejscem „wycieczek” niemieckich żołnierzy, co stwarzało zagrożenie epidemiologiczne dla pozostałych części miasta, a z punktu widzenia władz wojskowych, przede wszystkim żołnierzy. Władze niemieckie mając świadomość negatywnych konsekwencji, zakazały w lipcu 1940 r. wstępu żołnierzom Wehrmachtu na teren dzielnicy, umieszczając na jej granicach tablice o następującej treści: „Ghetto! Betreten für Wehrmacht Verboten” (Getto! Wejście dla Wehrmachtu zabronione)16. Na początku ulic wjazdowych do dzielnicy ustawiono również tablice z napisem w językach niemieckim i polskim „Tyfus plamisty! Niebezpieczeństwo zarażenia się”17. Umieszczano je najprawdopodobniej od pierwszych miesięcy okupacji, co miało pogłębić izolację, stanowiąc jedno- cześnie kolejny element stygmatyzacji ludności żydowskiej.

Przygotowania do utworzenia getta

Pomimo trudnych warunków egzystencji, Niemcy nie zakładali poszerzenia granic planowanego getta, lecz w dniach 10–12 marca 1941 r. przeprowadzili przymusową ak- cję przesiedleńczą co najmniej 10 000–12 000 Żydów do prowincjonalnych miejscowości

14 We wrześniu 1941 r. poza terenem getta mieszkało 2221 osób. APL, RŻL, sygn. 121, Zamiana mieszkań, przydziały dla Żydów zatrudnionych przez władze i firmy niemieckie, plany getta i in., k. 29. 15 J. Chmielewski, Struktura i funkcjonowanie Judenratu w Lublinie – próba analizy, s. 177-207. 16 Tablica o takiej treści znalazła się na co najmniej dwóch fotografiach z getta na Podzamczu, z których jedna znajdowała się u zbiegu ulic Targowej i Ruskiej, zaś druga na rogu Grodzkiej i Rynku. Co ciekawe, nazwy „getto” używano w oficjalnej no- menklaturze przed jego formalnym utworzeniem. Tamże, k. 3. 17 Tablica o takiej treści znalazła się na co najmniej jednej fotografii u zbiegu ulic Podwale i Królewskiej.

100 Artykuły / Articles dystryktu lubelskiego. Objęto nią przede wszystkim osoby najuboższe, nie legitymujące się kartami pracy. Tym samym, na terenie getta oficjalnie pozostało niewiele ponad 34 000 Żydów, co potwierdził spis ludności przeprowadzony pod koniec kwietnia18. Podjęte dzia- łania zakładały poprawę sytuacji demograficznej przy zastosowaniu radykalnych kro- ków. Akcja miała przebieg bardzo brutalny i dramatyczny, Żydów wyciągano z mieszkań, a wielu zostało dotkliwie pobitych. Pod eskortą prowadzeni byli do punktów zbornych, a następnie furmankami lub koleją wywieziono ofiary do wybranych miejscowości dystryktu lubelskiego. Przebieg akcji opisała Ida Gliksztajn:

10 minut czasu, bagaż do 25 kg i jazda na plac zborny, pod eskortą, rozumie się. Popłoch był straszny, rodziny od razu poszły w rozsypkę, mężczyzn nie było, matki nie mogły się doliczyć dzieci, bielizna i odzież leżały porozrzucane na schodach i chodnikach. Rwetest, krzyki, płacz, nikt nie wie- dział , co go czeka. […] Padał śnieg z deszczem, marcowy wiatr hulał po opustoszałych krzywych ulicach getta. Żandarmi szli z domu do domu , wyciągali ludzi z mieszkań i kryjówek, i na każdej ulicy zbierano ich w grupy pod strażą jednego Niemca. Wysiedlono prawie samych biedaków, bo każdy zamożniejszy człowiek nabył na mniejszą lub większą kwotę kartę pracy, dającą mu złudzenie bezpieczeństwa. Żałosny widok przedstawiali ci ludzie w łachmanach, tulący się do murów, siekani deszczem i prze- nikliwym wiatrem. Wielu z nich później wróciło, ale po ruchomościach nie było już śladu. Niemcy lepsze rzeczy zabrali, a gorsze porąbali i spalili. Sytuacja mieszkaniowa stawała się coraz trudniejsza, życie stało się piekłem19.

Skutkiem przesiedlenia było rozdzielenie wielu rodzin, których krewni trafili do prowincjonalnych miejscowości, tracąc tym samym oparcie w najbliższych. Taka sytuacja spo- wodowała, że wielu z nich, pomimo oficjalnego zakazu, powróciło nielegalnie do Lublina. Napływ przesiedlonych Żydów dość szybko spowodował wzrost liczby ludności, co sta- nowiło istotny czynnik pogorszenia się sytuacji w lubelskim getcie. W miarę możliwości opiekę nad przesiedleńcami starał się organizować lubelski Judenrat, który dzięki kontak- tom z radami żydowskimi i organizacjami pomocowymi na terenie dystryktu lubelskiego zapewniał przepływ informacji pomiędzy krewnymi a przesiedleńcami, kierował lekarzy

18 APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów 1939-1942, k. 50; ibidem, sygn. 150, Spis ludności żydowskiej m. Lublina 1941, k. 1-2; ibidem, zesp. 498, Amt des Distrikts Lublin, Gouverneur des Distrikts Lublin – Urząd Okręgu Lubelskiego 1939-1944, sygn. 262, Archivamt – Urząd Archiwalny, k. 5; AŻIH, zesp. 211, Żydowska Samopomoc Społeczna [dalej: ŻSS], sygn. 193, Aneks. Lublin, k. 26, 31; ibidem, sygn. 211/649, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie. 1.III.1941 – 31.III.1941, k. 24, 26, 28; APMM, sygn. VII/O-18, Pamiętnik Idy Gliksztaj-Rapaport-Jarkoni pt. „Wzorcowe getto w cieniu Majdanka”, k. 6; ibidem, sygn. VII/O-19, Pamiętnik Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni pt. „Getta: Lublin i Majdan Tatar- ski”, k. 10. 19 APMM, sygn. VII/O-20, Pamiętnik Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 22-23; ibidem, sygn. VII/O-18, Pamiętnik Idy Gliksztaj -Rapaport-Jarkoni pt. „Wzorcowe getto w cieniu Majdanka”, k. 5-6; ibidem, sygn. VII/O-19, Pamiętnik Idy Gliksztajn-Rapapor- t-Jarkoni pt. „Getta: Lublin i Majdan Tatarski”, k. 9-11. Przesiedlenie znalazło odzwierciedlenie w wielu relacjach ocalałych lubelskich Żydów. AIPN, sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 31, 55; APMM, sygn. VII/O-220, Relacja Efraima Krasuckiego, k. 3-4; AŻIH, sygn. 301/6, Relacja Doby Cukierman, k. 28-29; ibidem, sygn. 301728, Relacja Symchy Turkieltauba, k. 9; ibidem, sygn. 301/1290, Relacja Henryka Goldwaga, k. 14; ibidem, sygn. 301/1295, Relacja Franciszki Mandelbaum, k. 19; ibidem, sygn. 301/1514, Relacja Róży Mitelman, k. 4; ibidem, sygn. 301/2184, Relacja Zelmana Szajnera, k. 14; ibidem, sygn. 301/2187, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 7; ibidem, sygn. 301/2300, Relacja Berka Kawe, k. 16; ibidem, sygn. 301/2556, Relacja Haliny Sawickiej z d. Puterman, k. 11; ibidem, sygn. 301/2783, Relacja Chany Rapaport, k. 3; ibidem, Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy [Ring. I, Ring. II] Archiwum Ringelbluma. [1909] 1940-03.1943, sygn. ARG II 351 (Ring. II/305), k. 1-2; YVA, YVT, sygn. O.3/1324, Relacja Dwory Doner, k. 3; ibidem, sygn. O.3/3060, Relacja Idy Rapaport Jarkoni, k. 4; ibidem, Perlman Testimonies Collection of Refudees form Poland [dalej: PTCRP], sygn. O.12/16, Relacja Jochwety Szwarcman, k. 2.

101 Studia Żydowskie oraz medykamenty. Pomoc miała również formę finansową, lecz była ona dalece niewy- starczająca wobec ograniczonych środków pieniężnych20. Akcja przesiedleńcza została zorganizowana bez wiedzy i zaangażowania lubelskiego Judenratu i Żydowskiej Samopomo- cy Społecznej (ŻSS), które poinformowano post factum o celu jej przeprowadzenia:

P. Dr Siegfried [Josef – J.Ch.] komunikuje, że wczoraj wieczorem został wyjaśniony cel akcji wy- siedleńczej z Lublina. W Lublinie bowiem tworzy się ścisłą i małą dzielnicę żydowską. Ponieważ obszar jest bardzo szczupły musiało się część ludności wysiedlić. Szczegóły nie są ustalone. Przesie- dlenie ma być ukończone dla dzielnicy żydowskiej do 1 kwietnia b. r.21

Przymusowa akcja przesiedleńcza była jedynie etapem na drodze do ustabilizowania sytuacji ludnościowej w obrębie planowanego getta, a kolejnym krokiem miało być przeprowadzenie „dobrowolnego” przesiedlenia w ramach łączenia rodzin, w którym pośred- niczył Judenrat. Akcję zaplanowano na kilka tygodni, a wszystkie zainteresowane osoby musiały uzyskać specjalne zaświadczenie pozwalające opuścić Lublin, wystawione przez władze niemieckie. Tym tzw. dobrowolnym przesiedleńcom zezwolono zabrać ze sobą rzeczy codziennego użytku za wyjątkiem wyposażenia domu, o czym wspomniał pod koniec marca 1941 r. członek lubelskiego Judenratu i przewodniczący Żydowskiego Komitetu Opiekuńczego Powiatowego (ŻKOP) dr Josef Siegfried w telefonicznej rozmowie z przed- stawicielem Prezydium ŻSS w Krakowie: „(…) Akcja dobrowolnego opuszczania Lubli- na jest w toku. Ci, którzy opuszczają Lublin mogą zabrać ze sobą wszystkie przedmioty: garderobę, pościel itd. Na moje zapytanie, czy meble też odpowiedział p. Dr. Siegfried, że sprawa ta jest bezprzedmiotowa”22. Rozmowa została przeprowadzona już po oficjalnym ogłoszeniu rozporządzenia, na mocy którego utworzono getto na Podzamczu. Instytucje żydowskie niewątpliwie dys- ponowały w tym czasie pewną wiedzą, która pozwalała uświadomić im, w którym kierunku będzie zmierzała polityka niemiecka względem ludności żydowskiej. W trakcie rozmowy przeprowadzonej przez Siegfrieda, poinformował on Prezydium ŻSS, że „[…] W każdym bądź razie do 15 kwietnia dzielnica żydowska będzie utworzona”23. Jednocze- śnie zaznaczył, że z Lublina będzie musiało wyjechać kolejne 15 000 Żydów, na co wpływ miał stosunkowo niewielki obszar getta24. Od połowy marca przesiedlenie miało charakter

20 APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 117-188; ibidem, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów 1939-1942, k. 49; AŻIH, zesp. ARG, Konspiracyjne Archiwum Getta War- szawy [Ring. I, Ring. II] Archiwum Ringelbluma. [1909] 1940-03.1943, sygn. ARG II 351 (Ring. II/305), k. 1-2; ibidem, ŻSS, sygn. 211/193, Aneks. Lublin, k. 26, 28, 31; ibidem, sygn. 211/649, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie. 1.III.1941 – 31.III.1941, k. 24-29, 45. 21 AŻIH, ŻSS, sygn. 211/649, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie. 1.III.1941 – 31.III.1941, k. 29. 22 AŻIH, ŻSS, sygn. 211/649, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie. 1.III.1941 – 31.III.1941, k. 45; APL, RŻL, sygn. 153, Sprawozdanie z akcji „dobrowolnego” przesiedlenia się ludności żydowskiej, wykazy osób wysiedlonych z Lublina do: Bełżyc, Chodla, Lubartowa, Rejowca i Siedliszcza, k. 1-119; 23 AŻIH, ŻSS, sygn. 211/649, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie. 1.III.1941 – 31.III.1941, k. 45. 24 AŻIH, ŻSS, k. 45; Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, red. T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, Warszawa 1957, s. 109-110.

102 Artykuły / Articles

„dobrowolny”, a określona w rozmowie data 15 kwietnia mogła stanowić granicę czasową, która wyznaczała zakończenie ruchu ludności, a tym samym proces tworzenia getta. Na początku kwietnia władze niemieckie poinformowały Judenrat, że w Lublinie będzie mo- gło pozostać zaledwie 25 000 Żydów, czego nigdy nie udało się osiągnąć25. Zimą 1940/1941 r. wśród ludności żydowskiej rozeszły się pogłoski sugerujące plany utworzenia przez Niemców getta, co nastąpiło pod koniec marca 1941 r. Niewątpli- wie władze niemieckie starannie przygotowały się do tego zadania, konsultując przebieg granic z Zarządem Miejskim. Nie można wykluczyć, że jesienią 1940 r. plan utworzenia getta przewidywał włączenie w jego obszar Starego Miasta, na co może wskazywać pismo Zarządu Miejskiego do Starosty Grodzkiego Friedricha Saurmanna z dnia 3 października 1940 r., argumentujące konieczność pozostawienia tej części miasta po stronie „aryjskiej”. Władze miejskie uzasadniały taki stan rzeczy względami historycznymi, jak również etnicznymi, gdyż w obrębie Starego Miasta znaczny odsetek stanowiła ludność polska. Ponadto znajdowały się tam instytucje publiczne, jak chociażby Pedagogium Państwowe (ul. Ar- chidiakońska 5), Szkoła Powszechna Miejska, Dom Zarobkowy i Zakład Wychowawczy dla Chłopców (ul. Dominikańska 1), Zakład Wychowawczy dla Dziewcząt i Zakład Sierot Wojennych (ul. Dominikańska 5). Z kolei w Trybunale mieściły się niektóre wydziały Za- rządu Miejskiego. Władze miejskie zwracały także uwagę na kościoły, zakłady rzemieślni- cze i nieruchomości należące do Polaków26:

Rynek Stary i najbliższe jego otoczenie, jako dawne centrum miasta, był zawsze siedzibą władz, instytucji i miejscem zamieszkania obywateli miejskich. […] instytucje państwowe i miejskie, jak Trybunał, mennica miejska i inne w Rynku Kościoły: Dominikański, Św. Michała i Św. Wojciecha, oraz szereg własności polskich w Rynku i ulicach ota- czających. Dopiero z biegiem czasu, gdy poza murami bram miejskich zaczęło się rozwijać miasto nowoczesne, szereg domów przeszedł w ręce żydowskie. […] Mimo bowiem niepomyślnych warunków część miasta dookoła Starego Rynku […] nie stra- ciła dotąd charakteru aryjskiego, ilość bowiem własności miejskiej i polskich czy aryjskich w ogóle jak i mieszkańców tego charakteru przekracza zawsze jeszcze 50%. […] Miasto prosi Pana Starostę […] o nie włączanie do zamierzonego obrębu Ghetta przynajmniej Starego Rynku i najbliższego otoczenia […]27.

Na początku października 1940 r. według danych zebranych przez Zarząd Miejski na Starym Mieście mieszkało 1556 Polaków oraz 1515 Żydów28. Można założyć, że działania podjęte przez władze miejskie przyniosły pozytywny skutek, gdyż większość ulic Starego Miasta, jak chociażby Archidiakońska, Bramowa, Dominikańska, Grodzka, Jezuicka, Olej- na, Noworybna, Rybna, Rynek czy Złota, nie zostały ostatecznie włączone w obręb getta.

25 APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 129. 26 APL, AML, sygn. 23, Zarząd Miejski w Lublinie Wydział Budowlany. Akta spraw Starego Miasta i otwarcia Ghetto, k. 3-5. 27 APL, AML, sygn. 23, Zarząd miejski w Lublinie Wydział Budowlany. Akta sprawy Starego Miasta i otwarcie Ghetto, k.3,5; k. 3, 5; ibidem, sygn. 390, Sprawy urządzania getta w Lublinie, k. 1-15. 28 APL, AML, sygn. 23, Zarząd Miejski w Lublinie Wydział Budowlany. Akta spraw Starego Miasta i otwarcia Ghetto, k. 19.

103 Studia Żydowskie

Istotna korekta planów nastąpiła na początku 1942 r., gdy Niemcy dokonali podziału getta na części „A” i „B”, wyodrębniając na potrzeby getta „B” kwartał kamienic na Starym Mieście po nieparzystej stronie ulicy Rybnej i parzystej ulicy Grodzkiej, które stanowiły jednocześnie odpowiednio zachodnią i południową jego granicę.

Granice getta

Założeniem polityki władz okupacyjnych względem ludności żydowskiej była jej izo- lacja, rozumiana jako postępujący proces gettoizacji, którego celem było zamknięcie ofiar w wydzielonej dzielnicy mieszkaniowej. Integralnym elementem tej polityki była również stygmatyzacja poprzez wprowadzenie opasek z gwiazdą Dawida czy szereg przepisów prawnych wykluczających Żydów z życia społecznego. W przypadku Lublina od począt- ku okupacji przesiedlanych Żydów kierowano na Podzamcze, zamieszkane w większości przez ubogą ludność żydowską. Wiele domów w dzielnicy pozbawionych było bieżącej wody, kanalizacji, a nawet instalacji sanitarnych, zaś zabudowa murowana przenikała się z drewnianą. Jednocześnie Podzamcze z przyległościami stanowiło największe skupi- sko ludności żydowskiej w mieście, co niewątpliwie wpłynęło na wybór lokalizacji getta. Właściwe rozporządzenie gubernator dystryktu lubelskiego Ernst Zörner wydał 24 marca 1941 r., wyznaczając tym samym granice getta, które pokryły się z historycznym rejonem zamieszkania ludności żydowskiej:

Granice getta w Lublinie są wyznaczone następującymi ulicami: Od rogu Kowalskiej poprzez Kowalską, Krawiecką wzdłuż bloku domów zaznaczonych na planie, przecinając wolne pole Sien- nej do Kalinowszczyzna aż do rogu Franciszkańskiej, Franciszkańcką poprzez Unicką aż do rogu Lubartowskiej, Lubartowską aż do rogu Kowalskiej. Domy użyteczności publicznej i inne domy zaję- te przez Urzędy i Formacje oraz kościoły nie objęte są tym rozporządzeniem29.

Równolegle do osiedlania ludności żydowskiej na terenie getta, trwał proces odwrot- ny, który zakładał opuszczenie dzielnicy przez Polaków, co mieli uczynić do 10 kwietnia. W przypadku nie zastosowania się do zaleceń władz niemieckich przewidywano przymu- sowe przesiedlenie. Pomimo grożących sankcji nie wszyscy Polacy opuścili getto, zamiesz- kując w nim do akcji likwidacyjnej w marcu 1942 r.30 Żydzi mieszkający poza obszarem getta otrzymali nakaz przeniesienia się na jego teren do 15 kwietnia, a w przypadku dzielnic Kalinowszczyzna i Sierakowszczyzna termin ten został wydłużony do 1 maja, które tym

29 APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m. in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie ro- zesłania sprawozdania z działalności Rady [1939-1940], pomocy prawnej itp., k. 182-186; ibidem, sygn. 121, Zamiana mieszkań, przydziały dla Żydów zatrudnionych przez władze i firmy niemieckie, plany getta i in., k. 32-33; AŻIH, zesp. 241, Obwieszcze- nia i zarządzenia władz okupacyjnych, sygn. 201, Szef Okręgu Lublin podp. Zörner Gubernator. Obwieszczenie. Utworzenie w Lublinie zamkniętej, żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, k. 1; ibidem, ARG I 1292 (Ring. I/702), „Gazeta Żydowska”, nr 26, 1.IV.1941, s. 4. 30 W trakcie likwidacji getta na Podzamczu niemieckie władze bezpieczeństwa nakazały najpóźniej do 19 marca opuścić „aryj- czykom” teren getta „B”. Niestety nie zachowały się żadne dokumenty wskazujące ich liczbę. APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 244; ibidem, sygn. 12, Zbiór wydanych ogłoszeń T. 3, k. 40; Documents from Lublin Ghetto. Judenrat without direction, ed. N. Blumental, Yad Vashem-Jerusalem 1967, s. 244.

104 Artykuły / Articles samym zostały wyłączone z jego granic. Żydzi, którzy nie zastosowali się do zarządzenia mieli być przymusowo przesiedlani z Lublina do wyznaczonych miejscowości dystryktu lubelskiego31. Wszystkie osoby, które „dobrowolnie” przeniosły się do wyznaczonego rejonu zamieszkania mogły zabrać ze sobą meble, przedmioty osobistego użytku, wyposażenie sklepów oraz zapasy towarów. Z polecenia gubernatora dystryktu lubelskiego bezpośred- ni nadzór nad gettem został powierzony Staroście Grodzkiemu, który wykonywał go za pośrednictwem Judenratu32. W granicach getta znalazły się następujące ulice: Błotniki, Cyrulicza, Czwartek, Fur- mańska, Jateczna, Kalinowszczyzna (nr 1-5), Kowalska (strona parzysta), Krawiecka, Krzy- wa, Lubartowska (strona nieparzysta), Mostowa, Nadstawna, Pl. Krawiecki, Pl. Targowy, Podzamcze, Ruska, Sienna, Szeroka, Św. Mikołaja, Targowa, Wąska, Wysoka i Zamkowa. Potwierdza to fragment relacji Ewy Szek: „[…] Żydom wolno mieszkać tylko przy ulicach: Szeroka, Ruska, Targowa, Czwartek, Szewska, Mikołaja, Nadworna [najprawdopodobniej chodzi o Nadstawną – J. Ch.], Furmańska, Podzamcze, Zamkowa, Krawiecka, Jateczna […]”33; co ciekawe, autorka wymienia Szewską, która po utworzeniu getta nie znalazła się w jego obrębie. Z kolei Dwora Donner w następujących słowach określiła lokalizację: „[…] Podzamcze, nieparzystą stronę ul. Lubartowskiej, Ruską i Stare Miasto do Krakowskiej Bra- my […]”34. W rzeczywistości Żydzi zamieszkiwali Stare Miasto jedynie do połowy kwietnia 1941 r., kiedy zostali zmuszeni przenieść się w granice nowego rejonu zamieszkania. Ulice getta na Podzamczu przywołał również w swojej relacji Hersz Feldman: „[…] ul. Lubar- towska po stronie nieparzystej, ul. Ruska, Furmańska, Cyrulnicza, Jateczna, połowa ulicy Grodzkiej, połowa Rybnej i Kowalska […]”35. Z kolei w zeznaniu złożonym w styczniu 1946 r. Feldman w następujący sposób określił granice: „[…] Pół Lubartowskiej, pół Ruskiej, Furmańska, Cyrulicza, Jateczna, pół Kowalskiej, pół Grodzkiej i pół Rybnej […]”36. Można odnieść wrażenie, że Feldman nałożył na siebie granice gett ustanowione rozporządzeniem gubernatora Zörnera pod koniec marca 1941 r. oraz uwzględniające zmiany wynikające z podziału na dwie części, co nastąpiło na początku 1942 r. Stanowi to często pojawiającą się w relacjach nieścisłość. Poza obszarem getta była zlokalizowana ulica Grodzka, przy której znajdowała się siedziba Judenratu pod numerem 11, a także pozostałe ulice Starego Miasta oraz kirkuty przy ulicach Unickiej i Siennej. Pomimo nie włączenia oficjalnie Grodz- kiej w granice getta niektóre domy zostały przydzielone uprzywilejowanym Żydom, jak chociażby urzędnikom Judenratu i ŻSS, robotnikom zatrudnionym w obozie pracy przy ul. Lipowej 7 i Judeneinsatzstelle przy Arbeitsamcie, o czym poinformował Judenrat na posiedzeniu 1 kwietnia 1941 r.:

31 APL, RŻL, sygn. 11, Zbiór wydanych ogłoszeń T. 2, k. 160, 162, 164-165. 32 APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m. in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939-1940], pomocy prawnej itp., k. 182-186. 33 AŻIH, sygn. 301/42, Relacja Ewy Szek, 4. 34 YVA, YVT, sygn. O.3/1324, Relacja Dwory Donner, k. 3. 35 AŻIH, sygn. 301/1299, Relacja Hersza Feldmana, k. 5. 36 AIPN, sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 8.

105 Studia Żydowskie

Zasadniczo ulica Grodzka nie będzie należeć do ghetta, natomiast domy od Nr 11 do końca zo- staną oddane do dyspozycji Rady na mieszkania dla urzędników Rady, a domy po drugiej stronie ulicy od Nr 14 do końca dla zatrudnionych na placu SS i Arbeitsamt Judeneinsatzstelle37.

Do zamieszkania wydzielone zostały domy po parzystej stronie ulicy Grodzkiej od nr 14 do nr 36 oraz nieparzystej od nr 13 do nr 23; budynek przy ulicy Grodzkiej 11 spełniał funkcję publiczną, w którym od początku okupacji znajdowała się siedziba Judenratu oraz Ochrony dla Sierot i Starców38. Dotychczasowi lokatorzy musieli opuścić mieszkania naj- później do 9 kwietnia po stronie parzystej i 10 kwietnia po stronie nieparzystej, pozostawia- jąc lokale w stanie nienaruszonym39. Przesiedlenie Żydów z pozostałych ulic Starego Miasta miało przebiegać zgodnie z przyjętym przez Judenrat harmonogramem, który zakładał, że opuszczenie mieszkań na- stąpi pomiędzy 14-19 kwietnia. Tym samym termin zamknięcia został wydłużony, na co niewątpliwie musiały wyrazić zgodę władze niemieckie. Pierwszych planowano przenieść Żydów z ulicy Grodzkiej, a następnie w kolejności z ulic Rynek, Złota, Archidiakońska, Dominikańska i Jezuicka. Niewymienione z nazwy ulice miały być opuszczone ostatniego dnia40. W zeznaniu złożonym w maju 1946 r. Franciszka Mandelbaum wymieniła część ulic, w obrębie których Żydzi mieli zakaz zamieszkania po przesiedleniu w marcu 1941 r.: „[…] Po pierwszym wysiedleniu w marcu 1941 r. odpadły: Staszica, Szewska, Śto-Duska, Nowa, parzysta strona Lubartowskiej z bocznicami, Rynek, Złota […]”41. Zarządzenie wydane przez gubernatora dystryktu lubelskiego wyznaczało zupełnie nowy okres dla spo- łeczności żydowskiej w Lublinie, która oficjalnie została zamknięta w getcie. Sama dzielnica w pierwszych miesiącach funkcjonowania nie była otoczona drutem kolczastym, na co wpływ mogła mieć jej lokalizacja, gdyż przez środek przebiegała ulica Ruska, stanowiąca istotny trakt komunikacyjny. Nie oznacza to jednak, że władze niemieckie nie miały takich planów, na co może wskazywać rozesłanie na przełomie marca/kwietnia 1941 r. przez Sta- rostę Grodzkiego do szeregu miejscowości w dystrykcie lubelskim informacji o zapotrze- bowaniu na drewniane słupy i drut kolczasty. Władze lokalne nie dysponując odpowied- nią ilością materiałów nie były w stanie zaspokoić zapotrzebowania, co również mogło wydatnie wpłynąć na wstrzymanie planów ogrodzenia getta42.

37 APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 127-128. 38 Najprawdopodobniej jeszcze w 1940 r. doszło do przeniesienia Domu Starców pod adres Rynek 8, zaś pod koniec kwietnia 1941 r. instytucja funkcjonowała już przy ul. Krawieckiej 5/Pl. Krawieckim 5a. Zmiana lokalizacji od początku mogła być uwa- runkowana z jednej strony problemami lokalowymi, a z drugiej koniecznością objęcia pomocą coraz większej liczby podopiecz- nych. http://teatrnn.pl/leksykon/node/914/ochronka_%C5%BCydowska_sierociniec_grodzka_11_lublin?quicktabs_1=1, [data dostępu: 19.10.2016]. 39 APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m. in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939-1940], pomocy prawnej itp., 190, 194, 196-197. W połowie maja 1941 r. przy ul. Grodzkiej pomiędzy numerami 13-19 zamieszkało 77 lub 78 rodzin, w których łącznie znajdowało się 314 osób. Byli to pracownicy Judenratu, ŻSS oraz członkowie ich rodzin. Ibidem, sygn. 121, Zamiana mieszkań, przydziały dla Żydów zatrudnionych przez władze i firmy niemieckie, plany getta i in., k. 18, 20-24. 40 APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 131. 41 AIPN, sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 28. 42 APL, zesp. 501, Der Kreishauptmann Lublin Land (Starostowo Powiatowe w Lublinie) 1939-1944, sygn. 135, k. 1-29; AŻIH, sygn. 301/271, Relacja Hadasy Halbersztadt, k. 18. W czerwcu 1941 r. gubernator Zörner wydał zarządzenie, na mocy którego

106 Artykuły / Articles

Podział getta na części „A” i „B”

W dniu 9 grudnia 1941 r. gubernator dystryktu lubelskiego Zörner ponownie wydał zarządzenie, w którym utrzymał dotychczasowe granice getta, wyznaczone zarządzeniem z dnia 24 marca. Jednocześnie nawiązał do rozporządzenia generalnego gubernatora Fran- ka z dnia 15 października 1941 r., na mocy którego opuszczanie getta było możliwe jedynie w oparciu o specjalne zaświadczenie. Żydzi złapani poza jego granicami i nie legitymujący się odpowiednim dokumentem, podlegali karze śmierci, podobnie jak osoby niosące im pomoc. Pod groźbą kary śmierci zabroniono również ukrywania na terenie getta Żydów, którzy pochodzili z innych miejscowości. Co ciekawe, na murach dzielnicy ogłoszenie zo- stało rozplakatowane dopiero 18 grudnia43. Informacja o nowym zarządzeniu Judenrat przekazał Prezydium ŻSS w Krakowie:

P. Dr. Siegfried komunikuje, że dnia 18 bm. ukazało się na murach miasta ogłoszenie, zakazu- jące opuszczanie dzielnicy żydowskiej. Granice dzielnicy są ustalone w tych samych rozmiarach co w marcu 1941 r. Dzielnicy żydowskiej nie wolno nikomu opuszczać »unbefugt« jako też do dzielnicy nie wolno nikomu wchodzić »unbefugt« co odnosi się zarówno do ludności aryjskiej jak i żydowskiej, mieszkającej do dnia dzisiejszego poza dzielnicą […]44.

Granice nie uległy zmianie do początku 1942 r. W połowie grudnia 1941 r. do Juden- ratu dotarła informacja o niemieckich planach podziału getta na części „A” i „B” oraz jego odizolowaniu od części „aryjskiej”, co uzasadniono względami sanitarnymi. Plan zakładał zgrupowanie w części „B” około 10 000 Żydów uprzywilejowanych, do których zaliczano robotników zatrudnionych przez władze i przedsiębiorstwa niemieckie, jak również radnych i urzędników Judenratu i żydowskich instytucji pomocowych45. Pozostali Żydzi w liczbie około 25 000 mieli zamieszkać w części „A”:

Przed kilkoma dniami jako zastępca prezesa miejscowej Rady Żydowskiej otrzymałem wia- domość od dyrektora policji, że ze względu na szerzącą się epidemię tyfusu żydowska dzielnica mieszkaniowa zostaje całkowicie zamknięta. Jednocześnie w obrębie żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej zabrano się do prac, które jednoznacznie na to wskazują, że dzielnica mieszkaniowa zostaje zamknięta. Według wiadomości dyrektora policji zaplanowano powstanie żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej A i B. Dzielnica mieszkaniowa A została pomyślana jako ogólna żydowska dzielnica

getto na Podzamczu miało zostać ogrodzone murem o wysokości 3 m. Na podstawie zachowanych materiałów można jednak przyjąć, że zalecenia te nie weszły w życie w oznaczonym terminie. APL, zesp. 498, Urząd Okręgu Lubelskiego [1939-1944] [dalej: UOL], sygn. 892, Judenangelegenheiten (Judenaussiedlung Ghettolildung) (1940-1941), k. 493-494; R. Kuwałek, Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010, s. 21 (przypis nr 10). 43 APL, zesp. 499, Dziennik Urzędowy Szefostwa Okręgu Lublin, Dziennik Urzędowy Gubernatora Okręgu Lublin Nr 12, 31.XII.1941 r., k. 165-166; ibidem, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m. in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939-1940], pomocy prawnej itp., k. 300; AŻIH, ŻSS, sygn. 211/654, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 2.I.1942-5.XI.1942, k. 4; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie [dalej: WBPiHŁwL], sygn. Mf 517, „Nowy Głos Lubelski”, nr 299, Rok II, 21-22.XII.1941 r., s. 3; Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich, s. 122-123. 44 AŻIH, ŻSS, sygn. 211/193, Aneks. Lublin, k. 69. 45 Rozróżnienie na getta „A” i „B” pojawiło się już w dokumencie określającym liczbę zachorowań na tyfus plamisty, opracowa- nym na początku stycznia 1942 r. APL, RŻL, sygn. 129, Statut szpitala, wykazy personalne szpitala ogólnego i epidemicznego, należności za leczenie, k. 197, 199.

107 Studia Żydowskie mieszkaniowa, w niej głównie zamieszkuje miejscowa ludność. Dzielnica mieszkaniowa B przestrzen- nie leży wprawdzie obok dzielnicy mieszkaniowej A, ale powinna być od niej całkowicie zamknięta, ponieważ w dzielnicy mieszkaniowej B mogą mieszkać tylko tacy Żydzi, którzy zostali zatrudnieni w niemieckich urzędach. Szacunkowo więc dzielnica mieszkaniowa A obejmie około 25 000 Żydów, zaś dzielnica mieszkaniowa B około 10 000 Żydów46.

W połowie grudnia 1941 r. władze niemieckie przystąpiły najprawdopodobniej do działań mających na celu podział getta i odseparowanie części „B” od części „A”, gdzie „[…] B ma być zupełnie zamknięta […]”47. Na tej podstawie można sądzić, że drutem kolczastym planowano ogrodzić jedynie część „B”, która była przeznaczona dla Żydów uprzywilejowanych. Potwierdzają to słowa Franciszki Mandelbaum, która w złożonym zeznaniu w maju 1946 r. dokładnie określiła czas grodzenia i ulice, przez które przebiegało ogrodzenie z drutu kolczastego: „[…] W grudniu 1941 r. zaczęto wbijać pale na Grodzkiej, Ryb- nej, Kowalskiej, Lubartowskiej po nieparzystej stronie i przeciągać druty między palami […]”48; nieparzysta strona ulicy Lubartowskiej została włączona w skład getta „B” dopiero na początku akcji likwidacyjnej. Z kolei Ida Gliksztajn w jednym ze swoich pamiętników dość lakonicznie stwierdziła, że na początku 1942 r. „Dzielnica żydowska w Lublinie już była wtedy zamkniętym, otoczonym drutem kolczastym, ghettem”, co jest zbieżne z relacją Kiny Morgenstern49. W innym pamiętniku Ida Gliksztajn podała, że w styczniu 1942 r. drutem kolczastym otoczono jedynie pewien obszar getta, sugerując podział na dwie części50. We wspomnieniach spisanych już w Izraelu, autorka stwierdziła, że „W styczniu i lutym [1942 – J.Ch.] zostało ogrodzone ghetto drutem kolczastym i zamknięte. Istniały dwa ghetta: małe – dla uprzywilejowanych, duże dla reszty ludności”51. Niestety w żadnym z przy- wołanych pamiętników i wspomnień Ida Gliksztaj nie podała jaki obszar getta w rzeczy- wistości został ogrodzony. Dość lakonicznie do tematu nawiązał również Efraim Krasucki: „W styczniu 1942 roku ogrodzona została drutami wschodnia część dzielnicy. Przestrzeń objęta drutami nie mogłaby w żaden sposób pomieścić Żydów mieszkających w Lublinie i zaczęto mówić, że połowa będzie wysiedlona […]”52. Z kolei Ignacy Wieniarz ogrodzenie getta rozciągnął aż do ulicy Ruskiej: „[…] Getto lubelskie zostało ogrodzone parkanem drewnianym w końcu 1941 r. i było ograniczone ul. Kowalska (cała ulica należała do getta), ul. Lubartowska – tylko prawa strona była w getcie, ul. Ruska – prawa strona w getcie. Z drugiej strony były pola i zamek lubelski. Do getta należała też ulica Grodzka, gdzie się

46 AŻIH, ŻSS, sygn. 211/140, Korespondencja ŻSS z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 6.XI.1941-29. XII.1941, k. 72; ibidem, sygn. 211/193, Aneks. Lublin, k. 70. 47 AŻIH, ŻSS, sygn. 211/193, Aneks. Lublin, k. 70. 48 AIPN, sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 28. Potwierdzają to również dokumenty niemieckie. APL, UOL, sygn. 892, Judenangelegenheiten (Judenaussiedlung Ghettolildung) (1940-1941), k. 493-494; R. Kuwałek, Obóz zagłady, s. 21 (przypis nr 10). 49 APMM, sygn. VII/O-18, Pamiętnik Idy Gliksztaj-Rapaport-Jarkoni pt. „Wzorcowe getto w cieniu Majdanka”, k. 12; ibidem, sygn. VII/O-221, Relacja Kiny Morgenstern, k. 4. 50 APMM, sygn. VII/O-19, Pamiętnik Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni pt. „Getta: Lublin i Majdan Tatarski”, k. 12; ibidem, sygn. VII/O-20, Pamiętnik Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 27. 51 YVA, YVT, sygn. O.3/3060, Relacja Idy Rapaport-Jarkoni, k. 6. 52 APMM, sygn. VII/O-220, Relacja Efraima Krasuckiego, k. 4.

108 Artykuły / Articles mieścił Judenrat”53. W świetle zachowanych materiałów można przyjąć, że ogrodzenie getta nie sięgało do ulicy Ruskiej, obejmując jedynie obszar getta „B”, podobnie jak wyłączony był fragment ulicy Kowalskiej od rogu z Nową do Rybnej (strona nieparzysta). Pogłoski o mającym nastąpić podziale getta na „A” i „B” dotarły również do anonimowego autora, którego relacja znalazła się w Archiwum Ringelbluma: „W związku z rozszerzeniem się epidemii [tyfusu – J.Ch.] pogłoski o ghetcie zaczęły przybierać coraz realniejsze kształty, aż w końcu uległy realizacji: utworzono ghetto B dla pracujących u Niemców, mieszczą- ce się przy ulicy Grodzkiej, i ghetto A dla pozostałych, przy ulicach Szerokiej, Cyruliczej, Kowalskiej, Unickiej i Kalinowszczyzny”54. W tym wypadku autor do getta „B” zaliczył jedynie ulicę Grodzką, której w rzeczywistości parzysta strona znalazła się w jego obszarze; w przypadku getta „A” wymienił jedynie niektóre ulice, wskazując m. in. Unicką, która sta- nowiła północną granicę tej części getta. Można również przypuszczać, że nastąpiło błędne nałożenie na siebie granic getta z końca marca 1941 r. oraz nomenklatury, używanej po jego podziale na dwie części. Wskazywać na to może usytuowanie przez autora getta „B” przy ulicy Grodzkiej, gdzie na przełomie marca/kwietnia 1941 r. wyodrębniono dla urzędników Judenratu oraz robotników pracujących dla Niemców niektóre kamienice, nie włączając ich jednocześnie w obręb getta. Pod koniec stycznia 1942 r. władze niemieckie nakazały umieścić na granicach getta lub w bezpośrednim sąsiedztwie znaki, których celem było ograniczenie lub wręcz unie- możliwienie ruchu w kierunku dzielnicy żydowskiej. Na dwóch rodzajach znajdowały się napisy „ulica ślepa” i „ulica jednokierunkowa”, zaś pozostałe dwa oznaczały zakaz ruchu w obu kierunkach i zakaz wjazdu. Znaki z napisem „ulica ślepa” ustawiono na rogach ulic Kowalskiej i Lubartowskiej, Szerokiej i Ruskiej oraz Podwale i Zamojskiej, zaś na rogu ulic Rybnej, Rynku i Grodzkiej zlokalizowano znak „ulica jednokierunkowa”. Z kolei znaki określające zakaz ruchu ustawiono na rogu Noworybnej i Lubartowskiej oraz Rybnej z widokiem na Rynek. Ostatni rodzaj znaku zlokalizowano u wylotu ulicy Archidiakońskiej z widokiem na ulicę Grodzką55. W tym samym czasie zamknięto dla Żydów Urząd Poczto- wy Lublin 4 przy ul. Św. Duskiej 22, który znajdował się poza granicami getta56. Na podstawie dokumentów i relacji można przyjąć, że metoda zastosowana przez władze niemieckie miała na celu zatrzymanie przepływu ludności pomiędzy poszczególnymi częściami getta oraz odizolowanie Żydów uprzywilejowanych od pozostałych. Niemcy podjęte działania uzasadniali względami sanitarno-higienicznymi oraz panującą na terenie getta epidemią tyfusu. Nie mniej, można jednak założyć, że stanowiły one element przygotować do ostatecznej likwidacji getta na Podzamczu. W tym czasie trwały już zakrojone na szeroką skale

53 AŻIH, sygn. 301/6260, Relacja Ignacego Wieniarza, k. 72. 54 AŻIH, Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy [Ring. I, Ring. II] Archiwum Ringelbluma. [1909] 1940-03.1943, sygn. ARG II 351 (Ring. II/305), k. 3; Archiwum Ringelbluma, s. 54. 55 APL, AML, sygn. 390, Sprawy urządzenia getta w Lublinie, k. 16-18. 56 APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m. in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939-1940], pomocy prawnej itp., k. 308; ibidem, sygn. 52, Wydział Pocztowy – zarządzenia, sprawozdania, korespondencja z Prezydium Rady, k. 36.

109 Studia Żydowskie przygotowania do „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, a pierwszymi ofiarami w ramach akcji „Reinhardt” mieli stać się właśnie Żydzi lubelscy57. Docierające do getta pogłoski o mającym nastąpić podziale dzielnicy żydowskiej na dwie części zmaterializowały się 4 lutego 1942 r., gdy gubernator Zörner wydał zarządze- nie, na mocy którego utworzono „specjalny rejon mieszkalny”. Oznaczało to de facto wyod- rębnienie dwóch odseparowanych od siebie części, które w zarządzeniu określono liczbami 1 (część „B”) i 2 (część „A”). Z kolei I. Gliksztajn w swoich pamiętnikach dokonała klasyfikacji na getto małe i duże58. Na potrzeby „specjalnego rejonu mieszkalnego” wyznaczono kwartał kamienic zamkniętych ulicami: Rybną, Kowalską, Krawiecką, Podwale i Grodzką. Co ciekawe, poza obszarem getta „B” znalazł się budynek Judenratu przy ulicy Grodzkiej 11, który przez cały okres akcji likwidacyjnej spełniał swoją dotychczasową funkcję. Tym samym faktyczny obszar getta został poszerzony, a część „B” dodatkowo ogrodzono drutem kolczastym:

1/ Celem zamkniętego umieszczenia żydów zatrudnionych w niemieckich urzędach i firmach poza starym żydowskim rejonem mieszkalnym (Ghetto), tworzy się żydowski specjalny rejon mieszkalny (specjalne Ghetto) w części miasta Lublina ograniczonej następującymi ulicami: Rybną, Kowal- ską od rogu Rybnej do Krawieckiej, Krawiecką aż do rogu Podwale, Podwale wzdłuż ogrodzenia do Grodzkiej, Grodzką aż do Rynku. Ta część miasta jest już odgrodzona drutem kolczastym. 2/ Do specjalnego Ghetta wolno wejść i wyjść tylko przez bramy wyznaczone. 3/ Żydom, którzy mieszkają w Ghetto, jest wzbronione nieuprawnione wejście do oznaczonego cyfrą 1 specjalnego Ghetta. Tak samo nie wolno żydom, którzy mieszkają w specjalnym Ghetto, nie- prawnie wchodzić do Ghetta59.

Treść zarządzenia opublikowała również gadzinówka „Nowy Głos Lubelski”, będąca jedyną gazetą koncesjonowaną przez władze niemieckie i wydawaną w języku polskim na terenie Lublina60. Podział getta na części „A” i „B” oraz ogrodzenie drutem kolczastym zostało utrwalone również w pamięci ocalałych Żydów lubelskich i na kilku fotografiach. Należy jednak zauważyć, że w niektórych przypadkach świadkowie w złożonych po wojnie relacjach lub zeznaniach niewłaściwie określają czas niektórych relacjonowanych zda- rzeń, mając jednak w pamięci sam fakt ich zaistnienia. W zeznaniu złożonym przez Annę Bach w maju 1946 r. wspomina ona w następujących słowach moment grodzenia getta: „[…] Latem 1941 r. zaczęto odrutowywać getto dla oddzielenia dzielnicy żydowskiej od aryjskiej”61. Najprawdopodobniej grodzenie getta przeprowadzono etapami. Na przełomie

57 B. Musiał, „Przypadek modelowy dotyczący eksterminacji Żydów”. Początek „akcji Reinhardt” – planowanie masowego mordu Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004, s. 15-38; D. Pohl, Znaczenie dystryktu lubelskiego w „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”, [w:] tamże, s. 39-53; D. Sil- berklang, Żydzi i pierwsze deportacje z dystryktu lubelskiego, [w:] tamże, s. 54-68; D. Silberklang, Gate of tears, s. 221-354; J. Chmie- lewski, Zagłada żydowskiego miasta, s. 705-740. 58 APMM, sygn. VII/O-18, Pamiętnik Idy Gliksztaj-Rapaport-Jarkoni pt. „Wzorcowe getto w cieniu Majdanka”, k. 19; YVA, YVT, sygn. O.3/3060, Relacja Idy Rapaport-Jarkoni, k. 6. 59 APL, Dziennik Urzędowy Gubernatora Okręgu Lublin Nr 2, 28.II.1942 r., k. 8. 60 Opublikowany artykuł zatytułowano „Specjalne ghetto w Lublinie”. WBPiHŁwL, sygn. Mf 517, „Nowy Głos Lubelski”, nr 44, Rok III, 22-23.II.1942 r., s. 3. 61 AIPN, sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 22.

110 Artykuły / Articles listopada/grudnia 1941 r. parkan z drutu kolczastego postawiono wzdłuż ulic Lubartow- skiej, Kowalskiej Rybnej i Grodzkiej, zaś pomiędzy styczniem/lutym 1942 r. od strony ulic Podwale i Krawieckiej62. Zarządzenie wydane na początku lutego 1942 r. obowiązywało do momentu rozpo- częcia akcji likwidacyjnej getta na Podzamczu w nocy 16/17 marca. W dniu 17 marca na nadzwyczajnym posiedzeniu Judenratu oficerowie Sipo i SD, odpowiedzialni za akcję wysiedleńczą z lubelskiego getta ogłosili „Zarządzenie w kwestii wysiedlenia”, na mocy którego obszar getta „B” został powiększony o kwartał kamienic przy ulicach Cyrulicza, Kowalska i Lubartowska63. Bardziej szczegółowych informacji dostarcza pismo skierowane 20 marca przez prezesa Judenrat Henryka Bekkera do Starosty Grodzkiego, w którym dokładnie określono kamienice włączone w obręb getta „B”: Cyrulicza 1, 5, 9, 11, 13, 15, 17, Furmańska 2, 3, 4, 5, 6, Kowalska 4, 8, 10, 12, 14, 16 oraz Lubartowska 1, 3, 5. Pośrednio ten fakt potwierdza fragment pamiętnika Gliksztajn, która opisując akcję likwidacyjną getta na Podzamczu stwierdziła, że: „[…] Teraz rozkazali wszystkim pozostałym przejść do małego getta. Getto ograniczało się teraz do ulicy Grodzkiej i Kowalskiej, Rybnej i prawej strony Lubartowskiej […]”64. Poszerzenie granic getta „B” już w trakcie akcji likwidacyjnej zasugerował anonimowy świadek, którego relacja znalazła się w Archiwum Ringelbluma: „[…] Pozostali [posiadający stempel w karcie pracy – J.Ch.] mają się przenieść do getta »B«, które zostanie powiększone i obejmie ulice: Rybną, Grodzką, Kowalską, Cyruliczą i Lubar- towską aż do 5 numeru […]”65. Najprawdopodobniej granice getta „B” już po rozpoczęciu akcji likwidacyjnej określiła w swojej relacji także Kina Morgenstern: „Wychodzenie z getta stało się jeszcze bardziej utrudnione, gdy je zmniejszono. Żydzi mogli już mieszkać tylko na ul. Cyrulniczej, części Lubartowskiej, części Grodzkiej, na Rybnej, Kowalskiej”66. Jeszcze dokładniej granice getta „B” przedstawił Rachmil Gartenkraut, który jednak popełnił błąd przy datowaniu oraz włączając ulicę Szeroką, która w rzeczywistości znajdowała się w getcie „A”: „[…] Wiosną 1942 r. przywieziono słupy i druty i zaczęto ogradzać ghetto, obej- mujące wtedy ulice Lubartowska (prawa strona), Furmańska do Cyruliczej, Szeroka, Ko- walska, Grodzka i Rybna […]”67. Z kolei Roman Chwedkowski na sporządzonym w relacji szkicu granic getta „B”, określił jej przebieg prawą stroną ulicy Kowalskiej, lewą stroną ulic Rybnej i Grodzkiej oraz ulicą Podwale; ponadto zwrócił uwagę, że w tej części getta znalazł się fragment ulicy Szerokiej aż do synagogi Saula Wahla, która była zlokalizowana przy ulicy Podzamcze 12, co wydaje się mało prawdopodobne68. Do każdej części prowadziły oddzielne bramy wejściowe. Dla getta „A” brama znajdowała się przy ulicy Cyruliczej, zaś

62 APL, UOL, sygn. 892, Judenangelegenheiten (Judenaussiedlung Ghettolildung) (1940-1941), k. 493-494; R. Kuwałek, Obóz zagła- dy, s. 21 (przypis nr 10). 63 APL, RŻL, sygn. 12, Zbiór wydanych ogłoszeń T. 3 – 1942, k. 40; ibidem, sygn. 25, Korespondencja z dyrekcją policji [Polize- idirektion] w Lublinie w sprawie dot. dorożek, pobytu Żydów w szpitalu, przepustek i n. 1941-1942, k. 111. 64 APMM, sygn. VII/O-19, Pamiętnik Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni pt. „Getta: Lublin i Majdan Tatarski”, k. 15. 65 AŻIH, Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy [Ring. I, Ring. II] Archiwum Ringelbluma. [1909] 1940-03.1943, sygn. ARG I 849 (Ring. I/948), k. 1; Archiwum Ringelbluma, s. 48. 66 APMM, sygn. VII/O-221, Relacja Kiny Morgenstern, k. 5. 67 AŻIH, sygn. 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 9. 68 AŻIH, sygn. 301/6669, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 3.

111 Studia Żydowskie dla getta „B” przy ulicy Kowalskiej. Ponadto w „Zarządzeniu w kwestii wysiedlenia” okre- ślono, że dodatkowa brama dla getta „B” była zlokalizowana również przy ul. Podwale, co potwierdza relacja Hersza Feldmana: „[…] Były dwie bramy jedna na Podwalu druga na Kowalskiej. Wychodziło się pojedynczo trzeba się było tylko wylegitymować odpowiednim poświadczeniem […]”69. Z kolei Franciszka Mandelbaum umiejscowiła jedną z bram przy ul. Grodzkiej, lecz nie wskazała dokładnej lokalizacji70. W przededniu rozpoczęcia likwidacji getta na Podzamczu władze niemieckie nakazały zamknąć bramę na styku ulic Szerokiej i Grodzkiej71. Granice getta spełniały istotną rolę również w trakcie wysiedlenia, stanowiąc element systemu zabezpieczeń, dzięki czemu było możliwe sprawne przeprowadzenie akcji. Wzdłuż ulic, wyznaczających granicę ustawiono posterunki wachmanów z Trawnik72, których zadaniem było uniemożliwienie ucieczek. Przy ich pomocy tworzono również wewnętrzne kordony, dzięki czemu możliwe było sprawne wysiedlenie Żydów z poszcze- gólnych domów73. Po zakończeniu akcji likwidacyjnej, władze niemieckie przystąpiły do wyburzania dzielnicy żydowskiej. Zarząd Miejski został zobligowany do przygotowania szczegółowego wykazu ulic, które miały ulec zniszczeniu: Błoniki, Bonifraterska, Ciasna, Czwartek, Cyrulicza, Furmańska, Jateczna, Kalinowszczyzna, Kowalska, Krawiecka, Krzy- wa, Lubartowska, Mostowa, Nadstawna, Plac Krawiecki, Podzamcze, Ruska, Sienna, Sze- roka, Św. Mikołaja, Wąska, Wysoka, Zakręt oraz Zamkowa. Spod wyburzenia wyłączono jednak niektóre budynki74.

Podsumowanie

Funkcjonowanie dzielnicy żydowskiej na Podzamczu podczas okupacji można podzie- lić na cztery okresy. Pierwszy rozpoczął się w momencie wkroczenia wojsk niemieckich do Lublina i trwał do marca 1941 r. Okres ten charakteryzował się przesiedleniami ludności żydowskiej z różnych części Lublina do historycznej dzielnicy żydowskiej, którą Niemcy

69 APL, RŻL, sygn. 12, Zbiór wydanych ogłoszeń T. 3 – 1942, k. 40; AŻIH, sygn. 301/1290, Relacja Henryka Goldwaga, k. 15; ibidem, sygn. 301/1299, Relacja Hersza Feldmana, k. 5; ibidem, sygn. 301/6260, Relacja Ignacego Wieniarza, k. 72; ibidem, sygn. 301/6669, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 3. 70 AŻIH, sygn. 301/1295, Relacja Franciszki Mandelbaum, k. 20. 71 APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m. in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939-1940], pomocy prawnej itp., k. 334-335. 72 Formacja składała się przede wszystkim z jeńców sowieckich, którzy podejmując kolaborację z Niemcami, uzyskali zwolnienie z obozów jenieckich. Wachmani byli przede wszystkim pochodzenia ukraińskiego, a miejscowa ludność nazywała ich potocz- nie askarami, czarnymi, hiwis, ludźmi z Trawnik, czy po prostu Ukraińcami. Byli oni wykorzystywani głównie przy likwidacji gett, akcjach pacyfikacyjnych, jak również pełnili służbę w obozach koncentracyjnych i zagłady. Do marca 1942 r. formacja nosiła nazwę Oddziały Wartownicze Pełnomocnika Reichsführera SS i Policji Niemieckiej ds. Utworzenia Baz SS i Policji na Nowych Terenach Wschodnich, a następnie Oddziały Wartownicze Dowódcy SS i Policji na Dystrykt Lubelski. P. Black, Pro- sty żołnierz „akcji Reinhardt”. Oddziały z Trawnik i eksterminacja polskich Żydów, [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w General- nym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004, s. 103-131; R. Kuwałek, Kolaboracja ze strachu? Jeńcy sowieccy w formacji SS-Wachmannschaften z obozu szkoleniowego SS w Trawnikach, [w:] Jeńcy sowieccy na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, red. J. Wojtkowiak, Warszawa 2015, s. 201-232. 73 Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Lublinie [dalej: OKŚZpNPwL], sygn. S.27/08/Zn, Akta Główne Prokuratora w sprawie zbrodni nazistowskich, w tym zabójstw na ludności żydowskiej, popełnionych w trakcie likwidacji wiosną 1942 roku w Lublinie na Starym Mieście getta dla ludności żydowskiej oraz tzw. Ochronki dla sierot żydow- skich, t. 5, k. 959-961, 963, 976. 74 APL, AML, sygn. 390, Sprawy urządzania getta w Lublinie, k. 27-28, 32-33.

112 Artykuły / Articles wyznaczyli jako rejon zamieszkania dla Żydów, jednak nie ustanawiając oficjalnie getta. W tym czasie do miasta napływali również uchodźcy i przesiedleńcy z innych obszarów GG, a nawet Kraju Warty czy Pomorza. Jednocześnie władze niemieckie wprowadziły szereg zarządzeń, których celem było pozbawienie Żydów praw oraz ich stygmatyzacja. Drugi okres wyznacza rozporządzenie gubernatora Zörnera, na mocy którego utworzono getto, obejmujące swoim zasięgiem dotychczasowy rejon zamieszkania ludności żydow- skiej. W pierwszych tygodniach funkcjonowania dzielnicy w nowej formie, przesiedlono do niej większość Żydów, którzy do tego czasu mieszkali jeszcze w innych rejonach miasta. Poza terenem getta mogła pozostać jedynie nieliczna grupa Żydów, którzy otrzymali od władz niemieckich specjalne zezwolenie lub byli skoszarowani na placówkach pracy. Trzeci okres rozpoczął się na przełomie 1941/1942 r., gdy Niemcy przystąpili do podziału getta na części „A” i „B”, grupując w części „B” osoby uprzywilejowane, zaś cała reszta otrzymała nakaz pozostania w części „A”. Działania podjęte na tym etapie przez władze niemieckie stanowiły istotny element przygotowań do ostatecznej likwidacji społeczności żydowskiej w Lublinie, który miał usprawnić logistykę akcji wysiedleńczej. Ostatnim etapem funkcjonowania getta na Podzamczu była jego likwidacja, którą niemieckie władze bezpieczeństwa przeprowadziły pomiędzy 17 marca a 14 kwietnia 1942 r. Cechą charakterystyczną funkcjonowania getta w pierwszych miesiącach jego istnienia była stabilność granic, które poszerzono dopiero na początku 1942 r., wyznaczając obszar getta „B”. W tym kształcie getto funkcjonowała do połowy kwietnia 1942 r., kiedy to zo- stało całkowicie zlikwidowane, a grupę kilku tysięcy Żydów przesiedlono do peryferyjnej dzielnicy na Majdanie Tatarskim, tworząc tym samym getto szczątkowe75.

75 Zob.: J. Chmielewski, Likwidacja getta szczątkowego w Lublinie, [w:] Wiek XX wiekiem kryzysu? Kryzys człowieczeństwa, czyli ludobój- stwa w minionym stuleciu, red. J. Gałuszka, Kraków 2014, s. 53-76.

113 Studia Żydowskie The boundaries of the ghetto at Podzamcze in Lublin

At the beginning of occupation historical Jewish district at Podzamcze became the place of concentration Jewish population from all over the city. At the turn of October/Novem- ber 1939 Jews were thrown out from their flats by the German authorities. In May 1940 Jews were removed from the Wieniawa district. Thereby in historical Jewish quarter had to occupay more than 42 000 people. One of the biggest resettlement took place between March 10-12, 1941, when more than 10 000 Jews were relocated to provincional towns in the Lublin District. The action was a preparation to set up the ghetto, which was organised on 24 March 1941 by the governor of Lublin District Ernst Zörner. Meanwhile, officially in the ghetto were more than 34 000 people. The area of the ghetto coincided with historical Jewish district. The borders of the ghetto were marked by streets: Lubartowska, Kowalska, Krawiecka, Sienna, and a part of Kalinowszczyzna, Franciszkańska and Unicka. At the turn of 1941/1942 the ghetto wasn’t fenced. Until then Jews couldn’t freely leave the ghetto which resulted from the antisemitic law. Only during the preparations to liquidation the ghetto was divided into two parts: „A” and „B”. Most probably only the part „B” was sepa- rated by barbed wire, where privileged Jews could live. The border had been marked along the streets: Grodzka, Rybna, Kowalska and partly Krawiecka and Podwale. At the beginning of liquidation action only a small part of ghetto „A” was connected with ghetto „B”.

114 Artykuły / Articles

Kamil Miodowski (Zamość)

Wokół sporów o pamięć w Auschwitz: sprawa klasztoru i krzyża na żwirowisku

Niemiecki – nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady Auschwitz-Birkenau uznawany jest za symbol Zagłady na całym świecie i jako taki od wielu lat stanowi przedmiot rywalizacji środowisk żydowskich i chrześcijańskich. Próby zawłaszczenia pamięci o tym miejscu doprowadziły do konfliktów, które z czasem przerodziły się w otwarte spory. Uwagę opinii publicznej zogniskowały na sobie zwłaszcza dwa z nich, mające miejsce w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w.: konflikt dotyczący lokalizacji klasztoru sióstr karmelitanek w Oświęcimiu oraz kwestia ustawienia krzyży na przyobozowym żwirowisku. Oba spory miały dynamiczny przebieg, obnażyły w pewnym stopniu stereo- typy, jakie przez lata były utrwalane w świadomości zbiorowej Polaków. Nie da się też zaprzeczyć, że położyły się cieniem na polsko-żydowskich relacjach i przede wszystkim „zderzyły najszerzej akceptowaną polską wersję lat okupacji z takim postrzeganiem Zagła- dy, jakie się przyjęło w wolnym świecie”1. Celem tego krótkiego tekstu jest przypomnienie i nakreślenie wydarzeń sprzed lat. *** Konflikt dotyczący sióstr karmelitanek rozpoczął się w 1984 r., kiedy to zakonnice osie- dliły się w budynku tzw. „starego teatru”. Był to budynek bezpośrednio przylegający do obozu macierzystego Auschwitz I i w czasie wojny stanowił część jego infrastruktury. Wy- nika to między innymi z mapy, którą UNESCO otrzymało od Polski w 1979 r. (a zatem przed wpisaniem obozu na listę Światowego Dziedzictwa). Budynek teatru wykorzystywany był przez esesmanów w czasie wojny jako magazyn do przechowywania Cyklonu B. Rozgłos sprawie przyniósł apel organizacji „Kirche In Not” dotyczący wsparcia finansowego dla powstającego klasztoru. Organizacja ta została założona przez holenderskiego norbertanina o. Werenfrieda van Straatena w 1947 r. Początkowo działała tylko w Belgii, z czasem jednak objęła swoim zasięgiem całą Europę. Zakonnik dążył do objęcia opieką duszpasterską krajów zrujnowanych przez II wojnę światową. Obecnie organizacja ta dzia- ła w Europie, Azji, Ameryce Łacińskiej i Afryce gdzie zajmuje się między innymi kształ- ceniem kleryków i budową świątyń. W apelu rozesłanym do kościołów w całej Europie przemilczano usytuowanie budynku, pisano za to o „duchowej twierdzy gwarantującej nawrócenie zbłąkanych braci”2. Środowiska żydowskie były niezwykle zbulwersowane. Apel uznano za próbę nawracania Żydów. W obawie przed dejudaizacją Auschwitz, Żydzi

1 M. C. Steinlauf, Pamięć nieprzyswojona, Warszawa 2001, s. 143. 2 Za: P. Forecki, Od Shoah do Strachu, Poznań 2010, s. 187.

115 Studia Żydowskie protestowali przeciwko powstaniu klasztoru na terenie dawnego obozu koncentracyjnego. Jak wskazuje Piotr Forecki „żydowski wymiar przeszłości obozu topniał już nie w imię internacjonalizmu, ale pod ciśnieniem narodowo-katolickiej symboliki tego miejsca”3. W rozwiązaniu spornej kwestii pomóc miały spotkania w Genewie, na których hierarchowie Kościoła Katolickiego oraz środowisk żydowskich ustalić mieli najkorzystniej- sze dla obu stron rozwiązanie4. Pierwsze spotkanie, chociaż nie przyniosło rozstrzygnięcia kluczowej kwestii, uznać należy za owocne. Podpisano na nim Deklarację Oświęcimską potwierdzającą, że Auschwitz jest pomnikiem pamięci ostatecznego rozwiązania i Shoah. W lutym 1987 r., zorganizowano kolejne spotkanie, okazało się przełomowe, ponieważ osiągnięto na nim kompromis w sprawie klasztoru. Zgodnie z treścią porozumienia w prze- ciągu 24 miesięcy poza terenem obozu powstać miało Centrum Informacji, Wychowania, Spotkań i Modlitwy, gdzie zamieszkać miały również siostry. Polska opinia publiczna nie była informowana o spotkaniach i podpisanym porozumieniu. Spór jednak – wbrew oczekiwaniom, zamiast wygasać, przybierał na sile. W lutym 1989 r., kiedy upłynął ustalony termin przeprowadzki i opuszczenia budynku teatru przez siostry, strona polska nie rozpoczęła nawet budowy nowego obiektu. Europejski Kongres Żydowski, uczestniczący w spotkaniach genewskich, pomimo prób nie otrzymał oficjalnych wyjaśnień ze strony Kościoła. Odtąd strona polska z postawy biernej przeszła do czynnej a spór zaczął narastać. Naciski Żydów na wywiązanie się z podjętych zobowiązań odbierano jako ataki. Publicznie zarzucano Żydom ingerencję w wewnętrzne sprawy pań- stwa, tłumacząc, że w obozie ginęli przede wszystkim polscy katolicy, przez co obecność karmelitanek w tym miejscu jest wskazana i zasadna. W konflikt zaangażowali się najwyżsi hierarchowie Kościoła Katolickiego jak abp i prymas Polski Józef Glemp, który apelował: „Czyż, szanowni Żydzi, nie widzicie, że wystąpienie przeciw nim (siostrom – K.M.) naru- sza uczucia wszystkich Polaków, naszą suwerenność z takim trudem zdobywaną?”5. W ar- gumentach za pozostawieniem klasztoru, jakie przez cały czas trwania sporu wysuwała polska strona, pojawiał się też nieprawdziwy o tym, że budynek teatru nie należy do za- budowań obozowych. Pomijano bądź kwestionowano autentyczność mapy dla UNESCO, która stwierdzała jasno, że „stary teatr” jest częścią obozu. Naruszenie zabudowań obozowych lub tak poważna ingerencja w ich autentyzm byłoby całkowicie niezgodne z zasadami UNESCO. Spór o klasztor przyczynił się do oskarżania Żydów nie tylko o występowanie przeciwko Polsce i Polakom, ale także zawłaszczanie Auschwitz. Polscy duchowni uznali, że

3 Ibidem. 4 Wśród sygnatariuszy byli: Kard. Gotfried Daneels z Belgii, kard. Albert Decourtray z Lyonu, kard. Jean- Marie Lustiger z Pary- ża, kard. Franciszek Macharski z Krakowa, ojcowie Dujardin, Dupuy. Musiał i Turowicz. Osobistości żydowskie: wielki rabin Sirat, Gerard Riogner ze Światowego Kongresu Żydów, Ady Steg -prezydent Światowego Zjednoczenia Izraelickiego, Theo Klein - prezydent CRIF, Chock prezydent konsystorza izraelskiego w Belgii, Lutz Ehrlich- przedstawiciel na Europę Bnai Brith międzynarodowego. Tardes - prezydent rady konsultacyjnej organizacji żydowskich w Belgii, Sabina Reitmann – koordynator z ramienia UNESCO oraz Sam Hoffenberg- delegat Bnai Brith przy UNESCO. Więcej w książce: W. Chrostowski, Kościół, Żydzi, Polska, Warszawa 2009. 5 Homilia Józefa Glempa na Jasnej Górze, 26.08.1989. Zob.: Chrostowski, s. 98.

116 Artykuły / Articles

„stawką tego konfliktu była coraz mocniej rysująca się i wyraźna strategia zawłaszczenia przez Żydów pamięci o Auschwitz, sprowadzenie całej II Wojny Światowej do Shoah, a wszystkich okropności popełnionych w Auschwitz wyłącznie do zagłady Żydów”6. Pry- mas Glemp wyraził konieczność renegocjacji postanowień genewskich, gdyż ich sygnatariuszy ze strony Polskiej uznał za niekompetentnych, a kardynała Franciszka Macharskie- go określił „jakimś kardynałem, który nie rozumie sprawy”, stwierdził także, że Macharski reprezentuje tylko „Kościół krakowski”7. Słowa Glempa nie przeszły bez echa- oświad- czenia w tej sprawie wydali kardynałowie uczestniczący w spotkaniach w Genewie oraz Komisja Episkopatu Polski ds. Dialogu z Judaizmem8. Skrytykowano Glempa a wysuwane przez niego oskarżenia uznano za całkowicie bezpodstawne. Podkreślono również, że pod postanowieniami genewskimi podpisali się kompetentni reprezentanci strony katolickiej (z arcybiskupem diecezji krakowskiej, na terenie której ów klasztor się znajdował na czele), a zatem ich wypełnienie jest konieczne. Glemp jednak pozostawał nieugięty i jeszcze wielokrotnie podważał znaczenie i obowiązywanie podpisanych w Genewie postanowień. Nazywał je „deklaracjami intencji” a nie umowami, podkreślał, że zobowiązano się do rzeczy niemożliwych, i że wykonaniem zobowiązań obarczono tylko jedną ze stron9. Jeżeli kompetencyjne zamieszanie w Polsce rzeczywiście mogło rodzić niejasności, to na Zachodzie było jednoznaczne, że są to desperackie próby uniknięcia realizacji postano- wień, a tym samym przeniesienia klasztoru. Strona polska uznała zatem lokalizację klasztoru za wewnętrzną sprawę państwa odmawiając prawa ingerencji stronie żydowskiej, która czuła się urażona, zmarginalizowana i oszukana. Według tradycji żydowskiej w miejscu pamięci nie mogą pojawiać się symbole religijne ani przedmioty kultu10. Na terenie cmen- tarzyska bez grobów powinna panować cisza i zaduma, a niebo nad Auschwitz powinno pozostać puste. Ostatecznie nowy budynek, do którego miały przeprowadzić się siostry był gotowy w 1993 r. Do przeprowadzki jednak nie doszło, gdyż władze kościelne nie potrafiły wska- zać osoby odpowiedzialnej za podjęcie decyzji w tej sprawie. Konflikt, wobec ewidentnej niewydolności polskiego Kościoła zakończył Papież. W liście skierowanym do karmelitanek pisał: „Obecnie z woli Kościoła macie przenieść się na inne miejsce w tym samym Oświęcimiu. Pozostaje sprawą wyboru każdej z Was, czy zechce kontynuować tam ży- cie karmelitańskie w dotychczasowej wspólnocie, czy też zechce wrócić do macierzystego klasztoru”11. Do budynku nowego klasztoru przeniosło się pięć sióstr, jedenaście wróciło do macierzystego zgromadzenia. Obecnie w budynku „starego teatru” trwają prace mające

6 Ibidem, s. 208. 7 Zob.: Forecki, s. 203. 8 Zob.: Oświadczenie Komisji Episkopatu Komisji Polskiej ds. Dialogu z Judaizmem, „Tygodnik Powszechny” 17.09.1989, s. 2. 9 Z przemówienia kard. J. Glempa podczas otwarcia VI Kongresu Teologów Polskich w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, „Znak” 1990, nr 4-5, s. 165-166. 10 Ibidem, s. 186. 11 Cyt. za: R. Graczyk, Jak wyjść z Karmelu, „Gazeta Wyborcza”, 8-9.05.1993, s. 8.

117 Studia Żydowskie umożliwić otwarcie w nim nowej siedziby Międzynarodowego Centrum Edukacji o Au- schwitz i Holokauście przy Państwowym Muzeum Auschwitz- Birkenau12. Kościół Katolicki początkowo wykazał dobrą wolę w chęci pojednania podpisując de- klarację genewską. Późniejsze uchylanie się od wypełnienia zobowiązań obnażyło jednak słabość, niewydolność i integryzm panujący w Kościele, który – według opinii Foreckiego „sam sprowokował przeciwko sobie różnej treści oskarżenia i słowa dezaprobaty. Zarówno te w pełni uzasadnione, jak również krzywdzące etykiety z zarzutem kolektywnego antysemityzmu włącznie”13. Kompromitacja jaką zakończył się spór o klasztor świadczyła o głę- bokich podziałach w polskim Kościele. Chociaż nie można mówić o klęsce całego Kościoła to zaangażowanie i dobra wola części hierarchów zostały jednak całkowicie odsunięte na dalszy plan przez nieustępliwość innych. Bezpośrednia interwencja w konflikt Papieża świadczyła o porażce Kościoła, który przez siedem lat nie zdołał wywiązać się z zawartych zobowiązań. Brak spójności wewnętrznej hierarchów Kościoła Katolickiego obnażył ich nieumiejętność osiągnięcia konsensusu we własnej wspólnocie oraz to, że dialog wy- magający przecież kompromisu, leży poza ich możliwościami. Ingerencja głowy Kościoła w rozwiązanie tego konfliktu jest najdobitniejszym na to dowodem. Drugi ze sporów, dotyczący umieszczenia krzyża na przyobozowym żwirowisku, związany jest bezpośrednio z konfliktem wokół klasztoru, jednak z uwagi na swój przebieg zasługuje na oddzielne przedstawienie. W 1989 r., kiedy sprawa karmelitanek była daleka od rozwiązania, obok budynku starego teatru umieszczono ośmiometrowy krzyż. Na terenie żwirowiska ustawił go ks. Stanisław Górny- proboszcz oświęcimskiej parafii św. Maksymiliana Męczennika. Pochodził z ołtarza przy którym Papież dziesięć lat wcze- śniej modlił się w Brzezince o pokój i pojednanie. Postawienie krzyża przyczyniło się jednak do zaognienia konfliktu. O tym jak emocjonalne zaangażowanie ów spór wywołał świadczy umieszczenie go w rankingu triumfów i klęsk powojennej Polski14. Oficjalnym powodem ustawienia symbolu na żwirowisku było upamiętnienie mszy papieskiej. W opinii publicznej pojawiały się jednak głosy mówiące, iż krzyż stanowi manifest wyższości nad Żydami15. Istotny był moment, w którym krzyż się pojawił. W 1989 r. sprawa lokalizacji klasztoru nie zapowiadała szybkiego rozwiązania „nic dziwnego zatem – jak pisze Piotr Forecki – że ów demonstracyjny akt umieszczenia krzyża na żwirowisku odczytany został jako dobrze znana z niedalekiej przeszłości próba anektowania przeszłości i nadania

12 Zob.: auschwitz.org/muzeum/aktualnosci/dobra-perspektywa-dla-edukacji-w-miejscu-pamieci-prof-piotr-glinski-podpisal -umowe-na-finansowanie-siedziby-mceah-,1848.html, [data dostępu: 11.11.2016]. 13 Forecki, s. 210. 14 Zob.: Polskie 10 lat: Nasze triumfy, Nasze klęski, „Gazeta Wyborcza” 5.05.1999, s. 11. 15 Przykładów wykorzystywania symbolu krzyża jako swoistej metody „walki z Żydami” nie brakuje. Przykładowo, w 1924 r. grupa katolików z jednej z lubelskich parafii rzymsko-katolickich próbowała storpedować plany rozszerzenia cmentarza ży- dowskiego w Lublinie. Abstrahując o inne okoliczności związane z poszerzeniem nekropolii (m.in. kwestie sanitarne), ale same protesty przeciwko powiększeniu cmentarza przybrały wielkie rozmiary: organizowano przed nim modły i całonocne czuwa- nia, zaś dla wsparcia inicjatywy nocą przed cmentarzem żydowskim, na obszarze, o który miał być rozszerzony, stanęły dwa 3-metrowe krzyże. Na jednym z nich oprócz słów „Jezu zmiłuj się nad nami”, znalazł się też napis: „Przez znak Krzyża Święty, odejdź Żydzie przeklęty”. Sprawa rozbudowy nekropolii przeciągnęła się o kilka lat. Zob.: K. Zieliński, N. Zielińska, Jeszywas Chachmej Lublin (Uczelnia Mędrców Lublina), Lublin 2003, s. 100-101.

118 Artykuły / Articles jej charakteru sakralnej nietykalności”16. Można również uznać, że był to wyraz sprzeciwu wobec postanowień genewskich oraz brak ich legitymizacji w środowisku duchowieństwa polskiego. O ile w sporze dotyczącym karmelitanek chodziło o zminimalizowanie cierpień i strat narodu żydowskiego, o tyle według wielu ustawienie krzyża prowadziło do wymazywa- nia symboliki Shoah. Odjudaizowanie i chrystianizacja Zagłady to krzywdzące nadużycie polegające na odmawianiu Żydom prawa do tego rozdziału historii. W przekazach docierających do opinii publicznej pomijano fakt, iż protesty Żydów dotyczyły tego konkretnego krzyża w tym konkretnym miejscu. Wprawdzie pojawiały się głosy uzasadniające stanowisko Żydów, wyjaśniające, że „społeczność żydowska nie protestuje przeciwko krzyżowi, nie osądza wiary katolickiej. Chodzi wyłącznie o miejsce, w którym stanął krzyż. Miejsce wyjątkowe na całej kuli ziemskiej, miejsce najokrutniejszej zbrodni na narodzie żydowskim”17 Nie przebijały się one jednak do szerszej świadomo- ści. Żydów ponownie przedstawianych jako wrogów wiary katolickiej, jako obcych, którzy występują przeciwko krzyżowi. Opinie takie wzmagały się po wystąpieniu rabina Avi We- issa przy okazji obchodów rocznicy pogromu kieleckiego. W swoim przemówieniu stwier- dził on: „Birkenau samo jest dość wymownym symbolem. Kominy, ruiny krematoriów. Nie powinno tam być nic więcej. Z całym należnym szacunkiem dla wszystkich religii i dla wszystkich wierzących. Obecność krzyży na świętej ziemi pokrywającej niezliczone ży- dowskie ofiary w Birkenau było i pozostaje obelgą”18. Jego wypowiedź była bardzo emocjo- nalna, a środowiska narodowo - katolickie odebrały ją jako haniebną i obraźliwą. Od tego momentu konflikt nieprzerwanie przybierał na sile. W 1998 r. zawiązano Spo- łeczny Komitet Obrony Krzyża, jego liderem został Kazimierz Świtoń19. Biografia lidera zapewniała mu poparcie głównie narodowych radykałów. Oficjalne stanowisko Episko- patu Polski, który odciął się od jego działań, pozbawiało Świtonia zaplecza poparcia, jednak mimo tego ogniskował na sobie uwagę i wzbudzał kontrowersje. Świtoń zamieszkał w namiocie na żwirowisku, domagając się pisemnego zapewnienia od biskupa, że krzyż pozostanie na swoim miejscu. Wprawdzie Kościół oficjalnie zdystansował się od dzia- łań Świtonia, jednak pojawiały się wypowiedzi ze strony hierarchów kościelnych, które w społecznym odczuciu mogły zapewniać mu legitymizację. Przykładowo, jedna z nich to słowa „w Oświęcimiu krzyż stoi i będzie stał. Wieża Eiffla wielu się może nie podobała i nie podoba, ale to nie powód do jej przerabiana i przesuwania”20. Ta wypowiedź prymasa

16 Forecki, s. 231. 17 A. Rok, Od redaktora, „Słowo Żydowskie” 21.08.1998, s. 3. 18 E. Weisel, Jak oni mogli?, „Gazeta Wyborcza” 8.07.1996, s. 4. 19 Kazimierz Świtoń urodził się w 1931 r., razem z Ruchem Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO) tworzył Wolne Związki Zawodowe w Katowicach, uczestniczył w licznych protestach i głodówkach w latach 1979-1980. Zanim rozpoczął karierę polityczną z ramienia Ruchu Autonomii Śląska był internowany i wielokrotnie karany przez kolegia ds. wykroczeń. Z końcem lat 90. zaangażował się w obronę krzyża ustawionego na oświęcimskim żwirowisku, gdzie przez wiele miesięcy ko- czował. Opinii publicznej dał się poznać jako antysemita (był autorem m.in. „Listy znanych Żydów doprowadzających Polskę do ruiny”). Zatrzymano go na żwirowisku za posiadanie materiałów wybuchowych. Zmarł w 2014 r.. Zob.: A. Cała, Żyd – wróg odwieczny?, Warszawa 2013, s. 772-773; www.switon.pl/zyciorys.php [data dostępu: 11.11.2016]. 20 Krzyż nam się podoba, „Gazeta Wyborcza” 23.03.1998, s. 5.

119 Studia Żydowskie

Glempa była wyjątkowo nieczuła i pozbawiona szacunku, przyczyniła się do późniejszego określania go jako antysemity. Wykazał się brakiem zrozumienia i empatii próbując spro- wadzić konflikt do poziomu sporu o symbol znając jego prawdziwe tło. Trudno bowiem uwierzyć, że arcybiskup metropolita nie rozumiał wymowy i prawdziwego podłoża sporu. Jego postawa pozwala wysnuć wniosek o poczuciu wyższości wobec Żydów i drwinie z ich protestów. Sprawa krzyża zaangażowała również polityków. Choć byli świadomi tego, że wymaga ona stanowczych działań, to większość z nich nie umiała odnaleźć się w tej sytuacji. Ich bierność podyktowana była strachem: „Jest takie miejsce, gdzie jak twierdzi Paweł Smoleń- ski spotykali się niektórzy funkcjonariusze państwowi i zwierzchnicy kościoła. To lęk, na ogół nieświadomy, że jeśli wystąpisz przeciw to uznają, że nie dość kochasz krzyż, Kościół, Polskę, a wolisz obcych, wrogów narodu, Żydów”.21 Brak konkretnych działań ze strony państwa powodował przeciąganie się konfliktu, jego nasilanie i potęgowanie wzajemnych uraz. Władze kościelne apelowały do przedstawicieli Komitetu Obrony Krzyża o zaprzesta- nie tak kontrowersyjnych działań i wypowiedzi. Reakcją Świtonia było zainicjowanie akcji umieszczania na żwirowisku kolejnych krzyży. Każdy, kto opowiadał się za usunięciem symboli, był uznawany za zdrajcę narodu, za osobę pozbawioną patriotyzmu i wyrzeka- jącą się Polski. Znak krzyża postrzegano jako wyraz tożsamości Polaków, a żądanie jego usunięcia było występowaniem przeciwko Polsce i Polakom. W mentalności i retoryce „żwirowiska dostrzegano wyraźne elementy niechlubnych tradycji nacjonalizmu o mię- dzywojennym rodowodzie. Tradycji antysemityzmu, bałwochwalczego uświęcania narodu i prymitywnego ludowego katolicyzmu”22. Istotne jednak było to, że zachowanie obroń- ców krzyża stanowiło zaprzeczenie wartości, które krzyż reprezentuje. Zapowiadana na czerwiec 1999 r. pielgrzymka Papieża do Polski wymusiła niejako na przedstawicielach rządu podjęcie konkretnych kroków w kierunku rozwiązania sporu. Ich zaangażowanie pojawiło się dopiero w momencie zagrożenia skandalem. Znalezienie roz- wiązania okazało się kwestią niezwykle problematyczną. Klasztor Karmelitanek, na terenie którego znajdowało się żwirowisko, wydzierżawił teren Stowarzyszeniu Ofiar Wojny, które z kolei udostępniło je Świtoniowi23. Wypowiedzenie umowy dzierżawy stwarzało wiele trudności. Dopiero uchwalenie ustawy o ochronie miejsc pamięci pozwoliło na pod- jęcie środków prawnych. Ustawa przewiduje bowiem wypowiedzenie umowy dzierżawy działalności znajdującej się w ochronnej strefie stu metrów od obozu. Wojewoda krakowski

21 P. Smoleński, Kpina z biskupów i władzy świeckiej, „Gazeta Wyborcza” 12.08.1998, s. 10. 22 Forecki, s. 265. 23 Stowarzyszenie Ofiar Wojny to organizacja, która obiecywała swoim członkom uzyskanie w ich imieniu odszkodowania dla poszkodowanych przez III Rzeszę. Prezesem Stowarzyszenia był Mieczysław Janosz, właściciel agencji handlu nieruchomo- ściami. Wedle umowy dzierżawy zawartej z karmelitankami Stowarzyszenie miało zorganizować w poklasztornym budynku Archiwum Polskich Ofiar Wojny. Zobowiązało się również „zachować godność i powagę należną sakralnemu charakterowi obiektu i miejsca, stwierdzając równocześnie, iż nie stanie się on ośrodkiem walki z Kościołem katolickim ani prowokacji – wobec wrogiej temu Kościołowi części opinii publicznej”. Umowę dzierżawy zawarto na 30 lat. Zob.: wyborcza.pl/1,75248,139870. html?disableRedirects=true, [data dostępu: 11.11.2016].

120 Artykuły / Articles wypowiedział umowę dzierżawy „starego teatru”, uznając ją za sprzeczną z powagą miejsca. Kazimierz Świtoń opuścił żwirowisko dopiero po interwencji policji. Zgodnie z zapo- wiedzią ówczesnego premiera Jerzego Buzka krzyż „papieski” pozostał na żwirowisku, na co zgodę wyraziły środowiska żydowskie. Pozostałe krzyże, umieszczone z samozwańczej inicjatywy Świtonia zostały przewiezione do kościoła znajdującego się w Harmężach.

***

Zarówno kwestia klasztoru jak i krzyża otworzyła przed Polakami możliwość oczysz- czenia pamięci z wypaczeń spowodowanych między innymi komunizmem. Szansa ta zo- stała jednak zmarnowana. Hierarchowie Kościoła byli podzieleni na zwolenników kompromisu i tych, którzy za wszelką cenę nie chcieli ustąpić. Polacy, prawdopodobnie za sprawą komunistycznej propagandy, nie utożsamiali Auschwitz z symbolem Shoah. Obóz funkcjonował w świadomości wielu Polaków jako miejsce męczeństwa rodaków. Sprzeciw środowisk żydowskich na umieszczanie symboli religijnych w tym miejscu uznali więc za ingerencję w wewnętrzne sprawy państwa, podważanie suwerenności narodowej i próbę zawłaszczenia pamięci ofiar. Kiedy na tle konfliktu o klasztor pojawił się kolejny, związany z krzyżem, opinia publiczna była wzburzona ciągłymi żądaniami Żydów. Strona żydowska starała się zrealizować podjęte zobowiązania oraz w drodze ugo- dy i pojednania zrezygnować z chrześcijańskiej, żydowskiej czy jakiejkolwiek symboliki religijnej. Kościół katolicki nie poradził sobie w sytuacji, która wymagała kompromisu i dialogu. Zabrakło współczucia, szacunku i tolerancji, stanowiących przecież podstawę chrześcijańskiej postawy, na którą notabene niejednokrotnie się powoływano. Obnażono w ten sposób integryzm i chaos wewnętrzny, a stosunki z Żydami zostały na wiele lat nad- szarpnięte. Polityczna bierność i dwuznaczne niedostrzeganie problemu uczyniło Polskę na arenie międzynarodowej stroną niewiarygodną. Przyczyniło się do utrwalenia etykiety Polaka-antysemity.24 Przebieg przytoczonych sporów doskonale ilustruje fakt istnienia dwóch pamięci Zagłady. Brak porozumienia w kluczowych kwestiach, zacietrzewienie i nieustępliwość świadczą o tym, że Auschwitz i pamięć o nazistowskich zbrodniach zamiast połączyć od- grodziły głęboką przepaścią obie strony.

24 Zob.: Cała, s. 620.

121 Studia Żydowskie Around disputes about the memory of Auschwitz: matter of the monastery and the cross on a gravel pit

The author of the article evokes two disputes between Poles and Jews which concern the Nazi concentration camp Auschwitz-Birkenau. The first concerned location of Carmeli- te Monastery in the building of so-called “the old theatre” which is on the sites of the former camp. The second dispute was linked with crosses which were placed on the gravel pit near the camp. Both issues became subjects of open conflict which focused attention of public opinion in Poland and abroad. The disputes recalled by the author show two kinds of memory – Polish and Jewish, and they exposed stereotypes and mutual prejudice. The involvement of the most important figures from both sides in the dispute shows that the whole matter was very important. The author reminds what happened on the basis of publications and articles.

122 Artykuły / Articles

Waldemar Martyn (Zamość)

„Izbica, Izbica – żydowska stolica”. Historia i dzisiejsza pamięć o żydowskim miasteczku

Początki i rozwój osadnictwa żydowskiego w Izbicy

„Izbica, Izbica – żydowska stolica” głosi regionalne, XIX-wieczne powiedzenie z Lu- belszczyzny. Miasteczko w powiecie krasnostawskim województwa lubelskiego położone jest w bardzo interesującym geograficznie i przyrodniczo terenie. Fizjograficznie leży na Wyżynie Lubelskiej, na granicy dwóch subregionów wzniesień: Działów Grabowieckich i Wyniosłości Giełczewskiej w przełomie rzeki Wieprz utworzonych przez wapienne skały pokryte pyłem lessowym. Jak wiele miasteczek w centralnej i wschodniej Polsce w swojej historii była wręcz „ska- zana” na obecności w niej żydowskiej ludności. Mimo iż na Lubelszczyznę Żydzi trafili zdecydowanie później niż do zachodnich dzielnic Polski, na wschodnich terenach I i II Rze- czypospolitej Żydzi bardzo szybko w wielu miastach i miasteczkach zaczęli stanowić ponad połowę ogólnej liczby mieszkańców, a w niektórych ponad 90%. Wśród tych miasteczek znalazła się również Izbica. Niemniej Izbica posiadała przynajmniej dwa wyróżniki w swojej historii, pozwalające przyznać jej specjalny status wśród wschodnich, kresowych miasteczek żydowskich1. Pierwszy fakt wiąże się z nadaniem praw miejskich Izbicy. W 1540 roku król Zygmunt I wydał zgodę kasztelanowi krakowskiemu Janowi Tarnowskiemu na lokację miasta Nowy Tarnów na gruntach folwarku Izbica2. Niestety, nadany przywilej nie został wykorzystany. W 10 lat później tj. w 1750 roku Antoni Granowski uzyskał po raz kolejny od kró- la Augusta III przywilej utworzenia miasta Izbica na gruntach wsi Ostrzyca. Grunty te znajdowały się po przeciwnej stronie rzeki Wieprz w stosunku do Tarnogóry. Izbica miała stać się miejscem zamieszkania dla Żydów masowo wypędzanych z Tarnogóry. Przyczyną bezpośrednią exodusu Żydów był wyrok sądu asesorskiego z 1744 roku. Nakazywał on „przeniesienie Żydów wyrzuconych z miasta Tarnogóry, w którym to mieście z naszych przywilejów mieszkać im nie wolno”3. Miasto Tarnogóra posiadało i mieszczanie chęt- nie skorzystali z przywileju De non tolerandis Judaeis zabraniającego, osiedlania się w nim Żydów. Na mocy wyroku zabroniono Żydom nawet przekraczania mostu na Wieprzu

1 K. Zieliński, Żydzi w powiecie krasnostawskim w czasie I wojny światowej, „Rocznik Chełmski” 2003, t. IX, s. 146. 2 W. Dworaczek, Hetman Jan Tarnawski: z dziejów możnowładztwa małopolskiego, Warszawa 1985, s. 474. 3 A. Gil, Jan Zamoyski wobec zagadnień wyznaniowych na przykładzie Zamościa przełomu XVI/XVII , „Zamojsko – Wołyńskie Zeszyty Muzealne” 2005, t 3 ( Zeszyt Specjalny Jan Zamoyski- wódź –mecenas- polityk), s, 42-46.

123 Studia Żydowskie

łączącego Izbicę z Tarnogórą. Kłóciło się to z ówczesnymi zwyczajami, z których korzystali m.in. królowie i właściciele i miast wschodnich rubieży Rzeczpospolitej. Hetmani: Zamoy- ski fundator Zamościa, Żółkiewski właściciel Brodów wręcz otwierali bramy swoich miast bogatym Żydom tzw. sefaradyjskim4. Uważali, że zasiedlanie miast przez ludność żydow- ską było dobrym sposobem na szybkie powiększenie ilości mieszkańców, co warunkowało ich szybki rozwój gospodarczy. Przenoszenie się Żydów z Tarnogóry do Izbicy odbywało się sukcesywnie i powoli. Stąd też i wolno rozwijało się miasteczko i rosła jego siła gospodarcza. W 1781 roku w Izbicy mieszkało 71 Żydów. W 1830 roku było w niej już 51 domów mieszkalnych i 407 mieszkańców wyłącznie Żydów. W 1860 r. Izbica liczyła 1450 mieszkańców i wszyscy byli pochodzenia żydowskiego. W ciągu kolejnych 10 lat przybyło w miasteczku 350 kolejnych mieszkańców żydowskich. W 1890 roku Izbica liczyła już 3019 Żydów stanowiących 95% jej mieszkańców. Było to wówczas niemal archetypiczne sztetl spotykane na terenie wschodnich i centralnych ziem polskich. W tym przypadku charakterystycznym był fakt, że tak wówczas, jak i dziś miasteczko nie posiada kościoła rzymskokatolickiego ani cerkwi. Kościół „od zawsze” funkcjonuje w pobliskiej Tarnogórze i obsługuje mieszkańców Izbicy. W latach 20-tych XX wieku Izbicę zamieszkiwała w 90 % ludność żydowska, głównie ubo- ga. Mimo znacznego w tym czasie przyrostu naturalnego obserwowanego wśród żydow- skich mieszkańców Izbicy, skutkiem intensywnego osadnictwa chrześcijańskiego odbywa- jącego się głównie na peryferiach miasteczka w jego populacji udział Żydów zmniejszał się, by w 1939 osiągnąć odsetek rzędu 84%. Wygląd miasta mimo upływu czasu nie ulegał istotnym zmianom. Jego ludność tworzyli przede wszystkim Żydzi. Polacy, mieszkali głównie na peryferiach miasteczka zajmu- jąc się przede wszystkim rolnictwem. Na ludność miasteczka składali się głównie ludzie prości i ubodzy. Zabudowę miasteczka tworzyły przede wszystkim domy drewniane. Tylko nielicznych bogatych mieszkańców stać było na budynki z cegły. Ulice nie były brukowane, wyle- wano na nie wszystkie nieczystości powstające w gospodarstwach domowych i zakładach rzemieślniczych. Jedynym wybrukowanym „kocimi łbami” fragmentem miasteczka był re- prezentacyjny rynek. Wodę zapewniały nieliczne pompy artezyjskie i studnie, a dostarczali ją woziwody. Do lat 30-tych XX wieku miasto było niezelektryfikowane. Jako że miesz- kańcami miasta byli w dużej mierze ortodoksyjni Żydzi stąd też na ulicach oglądać można było mężczyzn ubranych w typowe dla nich chałaty i jarmułki posiadających koniecznie brody i pejsy. W swoim opisie międzywojennej Izbicy jej mieszkaniec T. Blatt twierdził, że w ostatnich latach dwudziestolecia międzywojennego zaobserwowano zmiany w ubiorze Żydów, co uznano za oznakę ich emancypacji i asymilacji5.

4 Ibidem. 5 Ibidem.

124 Artykuły / Articles

Początkowo miasteczko (ówcześnie najmniejsze w Rzeczpospolitej) nie posiadało wła- snej administracji. Wobec starosty interesów miasta bronili starsi kahalni. Kahał (gmina żydowska) utworzona została w 1775 r. Na ten czas ( 1781 r) datowane jest powstanie pierwszego żydowskiego drewnianego domu modlitwy (bejt ha-midasz). W jego miejscu w 1855 r. wybudowano dużą murowaną synagogę. Synagoga niestety nie dotrwała do dzisiejszych dni. Generalnie, izbicy Żydzi nie mieli szczęścia do swych bożnic. Z uporem ciągle je odbudowywali po kolejnych zniszczeniach. Pierwsza synagoga była niemal rów- nolatką miasteczka, bo powstała w XVII wieku. Brak jest pełnego potwierdzenia jej istnienia, chociaż wspominają ją źródła historyczne z 1819 r. Prawdopodobnie usytuowana była w północnej pierzei rynku opodal kirkutu. Na miejscu byłej synagogi postawiono kolejną nową, murowaną. Niestety. jej budynek spłonął w 1879 r. Dzięki datkom członków gminy żydowskiej, ponownie została szybko odbudowana. Zniszczyli ją z kolei Niemcy w 1943 w trakcie likwidacji getta. Po wojnie ruiny budynku zostały całkowicie rozebrane. W po- czątkach istnienia miasteczka powstał również kirkut na niewielkiej działce o powierzchni 0,9 ha, znajdujący się w charakterystycznym miejscu za szosą, na skraju za miastem na wzgórzu w pobliżu zakrętu ulicy Lubelskiej przechodzącej w szosę Lublin- Zamość. Żydzi izbiccy posiadali instytucje religijne: mykwę – łaźnię i koszerną rzeźnię. W okresie międzywojennym w Izbicy funkcjonowały typowe dla Żydów warsztaty rzemieślnicze: krawieckie, szewskie i liczne sklepy położone w rynku lub przy głównej ulicy Lubelskiej. Miasteczko rozwijało się gospodarczo, a profity żydowskim mieszkańcom miasta przynosi- ły handel i rzemiosło. Od najstarszych czasów w rękach miejscowych Żydów znajdował się młyn wodny oraz i tartak. W późniejszym okresie powstały również zakłady przemysłowe: fabryka mebli, fabryka grzebieni, garbarnia. Rozwój gospodarczy był w długim okresie czasu mniej lub bardziej intensywny, ale wyraźny i trwał aż do pierwszej wojny światowej. Wielka Wojna, w tym walki prowadzone bezpośrednio w Izbicy oraz najbliższej okolicy spowodowały poważne zniszczenia w gospodarce miasteczka. Odbiło się to bezpośred- nio na zmniejszeniu się liczby jej mieszkańców, których, oprócz chorób epidemicznych, dotknęły też represje wojsk carskich. M.in. jesienią 1914 r. miejscowych Żydów bezpod- stawnie oskarżono o wysadzenie kładki. Jak się okazało, akcji dokonała polska młodzież sympatyzująca z Legionami i Piłsudskim, lecz żydowskich zakładników z Izbicy już wywieziono w głąb Rosji. Ewakuacja Rosjan i okupacja tej części Królestwa Polskiego przez Austro-Węgry przez Żydów powitana została z ulgą, a czasem wręcz entuzjazmem, choć eksploatacja kraju i rabunkowa polityka gospodarcza władz okupacyjnych dała się bardzo we znaki także miejscowym Żydom6. Mimo powojennego regresu gospodarczego zanotowanego w Izbicy w okresie II Rze- czypospolitej, miasteczko dalej było ważnym ośrodkiem gospodarczym w okolicy. Było nie tylko centrum gospodarczym, ale także religijnym i politycznym.

6 K. Zieliński, Żydzi Lubelszczyzny 1914-1918, Lublin 1999, s. 65-66, 79, 98-99. .

125 Studia Żydowskie

Cofając się nieco czasie wspomnieć należy, że od momentu osiedlenia się w Izbicy w 1839 roku cadyka Jozefa Mordechaja Leinera, ucznia Symchy Binema z Przysuchy oraz Menachema Mendla Morgenstema z Kocka, miasteczko stało się ważnym punktem na mapie ówczesnego świata chasydzkiego7. Wokół cadyka zaczęła się gromadzić wspólnota chasydzka. Ten wybitny myśliciel chasydzki twierdził, „że człowiek w swoich poczyna- niach jest całkowicie zależny od woli Boga i że cadyk winien być tylko przewodnikiem duchowym, a nie cudotwórcą”. Jego syn Jakow Leiner także uznawany był za cadyka. Z pod jego pióra i jego sumptem wydano dzieło jego życia pt. Bet Jaakow. Powstanie dworu Leinera miało wymiar nie tylko religijny. Pielgrzymki chasydów odwiedzających Izbicę były bodźcem do rozwoju gospodarczego miasteczka. Zaczęły w tym czasie powstawać w Izbicy nowe sklepy i zajazdy. Niestety ok. 1860 roku Jakow Leiner przeniósł się z Izbicy do Radzynia Podlaskiego. W Radzyniu głównie działał największy z przedstawicieli rodu tj. Gerszon Chanoch Leiner. Chasydzi izbicko-radzyńscy słynęli ze swoich błękitnych cy- ces (frędzli) stąd nazywano ich często „błękitnymi chasydami”. Potomkowie cadyka, prze- żywszy Holokaust wyemigrowali do Izraela. Pod Tel Awiwem w Bnei Berak spadkobierca rodziny Leinerów Abraham Issachar Englard odbudował dwór cadyków izbicko-radzyń- skich. W 2015 roku na czele dynastii stanął syn Szlomo Josef Englard. Odgałęzienia tej rodziny działają również w Jerozolimie i w dzielnicy Boro Park w nowojorskim Brooklynie. W okresie międzywojennym powstał w Izbicy kolejny dwór chasydzki, w odróżnieniu od poprzedniego, działający w skali lokalnej. Jego założycielem był rabin Cwi Rabinowicz wywodzący się z rodu Symchy Binema z Przysuchy. Aktywność religijna miała wpływ na działalność polityczno-społeczną w miasteczku. Powstały i aktywnie działały wśród społeczności żydowskiej partie polityczne. Rozwijały swoją działalność: Organizacja Syjonistyczna, Bund, Żydowska Partia Ludowa. Pod ich auspicjami działały inne organizacje np. przybudówka Bundu pn. Kultur-Liga czy syjonistyczne Stowarzyszenie Tarbut. Działały wśród zwłaszcza młodych Żydów pionierskie organizacje typu He-Chaluc i Bejtar. W miasteczku podjęły działania żydowskie organizacje finansowe: Żydowski Bank Spółdzielczy, Towarzystwo Wzajemnego Kredytu i Towarzy- stwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe. Ubogą ludność żydowską Izbicy wspierały organizacje dobroczynne, jak amerykański Joint i Linas ha-Cedek, a także pochodzący z Izbicy boga- ci Żydzi mieszkający w USA. W miasteczku opiekę nad chorymi żydowskimi sprawowało bractwo Bikur Cholim, a ochronkę dla dzieci żydowskich finansowała gmina żydowska. Działało kilka prywatnych chederów i utrzymywana przez gminę talmud-tora. Od 1931 r. działała w Izbicy państwowa 4-klasowa polska szkoła powszechna, do której uczęszczały również dzieci żydowskie. Typowo kulturalną działalność w Izbicy prowadziła miejscowa Biblioteka im I. L. Pereca.

7 W. Litwin, R. Kuwałek, Izbica opowieść o miejscu, www izbica.info/literatura/broszura-fodz, [data dostępu: dzień i miesiąc 2008].

126 Artykuły / Articles

Rola Izbicy w okresie Holokaustu

Niezwykle ważnym momentem w historii Izbicy była jej rola w czasie Holokaustu. W czasie okupacji hitlerowskiej w latach 40-tych XX wieku Izbica stała się ważnym punktem zbornym nie tylko dla miejscowych Żydów, ale także Żydów z bliższych i dalszych regionów Lubelszczyzny i Polski. W późniejszym czasie trafili tu również Żydzi z wielu krajów europejskich. Druga wojna światową rozpoczęła się w Izbicy od wycofywania się żołnierzy Woj- ska Polskiego na wschód pod naporem armii niemieckiej. Ukształtowanie terenu wokół Izbicy okazało się odpowiednim do prowadzenia działań obronnych. Budowa fortyfikacji polowych, przy koncentracji jednostek wojskowych na tym terenie spowodowała, że lotnictwo niemieckie uznało miasteczko za obiekt strategiczny, który należy zbombardować. W pierwszych dniach września Izbica przeżyła dwukrotne bombardowania, a głównym ich celem były wojskowe pociągi stojące na stacji kolejowej. W drugiej dekadzie października 1939 roku do Izbicy dotarły czołówki jednostek Armii Czerwonej. Na rozkaz Stalina miały zająć rubieże wyjściowe na linii rzeki Wieprz. Niemcy, którzy w Izbicy znaleźli się przed Rosjanami, wycofali się ze zdobytych tere- nów poza rzekę Wieprz. Pod koniec października po wytyczeniu linii demarkacyjnej, a na- stępnie oficjalnej granicy między Związkiem Radzieckim a III Rzeszą Niemiecką jednostki Armii Czerwonej wycofały się na wschód w okolice Rawy Ruskiej i Lubaczowa. Należy podkreślić, że ludność żydowska w wielu miasteczkach Lubelszczyzny, w tym także Izbicy witała wkraczające jednostki Armii Czerwonej jako swoich wyzwolicieli8. Od- dolnie i samorzutnie w Izbicy tworzono oddziały Czerwonej Milicji podejmujące ścisłą współpracę z nowymi władzami radzieckimi, tworzono podstawy cywilnej administracji władzy robotniczo-chłopskiej. Po podpisaniu stosownych dokumentów w oparciu o Pakt Ribbentrop –Mołotow Rosjanie wycofali się do strefy demarkacyjnej. Wraz z Armią Czer- woną opuściło Izbicę i odeszło na wschód ponad 4500 miejscowych Żydów. Z historii póź- niejszych ich losów, można mniemać, że nie tak wyobrażali sobie przyjęcie w Kraju Rad. Rosjanie potraktowali ich za osoby niepewne politycznie. W 1941 roku, gdy zaczęła zbliżać się wojna rosyjsko-niemiecka, Żydzi zostali usunięci ze strefy nadgranicznej i deportowani w czasie tzw. I-szej wywózki do Kazachstanu9. Po opuszczeniu Izbicy przez Armię Czerwoną pozostała ona na trwałe pod okupacją niemiecką. Początkowy okres rządów niemieckich w miasteczku nie zapowiadał poważ- nych problemów dla miejscowej ludności żydowskiej. Jednak władze III Rzeszy niemal od początku wojny planowały „rozwiązać kwestię żydowską” i od pierwszych dni okupacji przygotowywały się do wcielenia jego w życie.

8 R. Adamczyk, Izbica dni powszednie. Wojna i okupacja. Pamiętnik pisany po latach, Lublin 2007, s. 308. 9 I. O. Iluszyn, I. I. Pszennikow, Dijatelnost`operatiiwno-czekisśkkych hrup NKWD u zachidnych obłastijach Ukrajiny, „Z Archiwiw WUCzK-GPU-NKWD –KGB” 2000, nr 2-4,. s. 175.

127 Studia Żydowskie

Pierwotny plan Niemców przewidywał na Lubelszczyźnie koncentrację Żydów z te- renów Polski oraz innych krajów europejskich. Miał na tym terenie zostać stworzony tzw. Światowy Rezerwat Żydostwa10. Stąd też bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych na Lubelszczyźnie, zaczęto na te tereny kierować masowe transporty Żydów przesiedlanych z terenów zachodniej Polski. Dla ich zakwaterowania utworzono getta w wielu miejscach na Zamojszczyźnie. Powstały one w Izbicy, Józefowie, Krasnymstawie oraz Za- mościu. W stosunkowo szybkim tempie do gett zaczęli trafiać Żydzi wysiedlani masowo z krajów ościennych Czech i Słowacji, jak też z zachodniej Europy tj. Francji, Holandii, Belgii, Niemiec. Miejscowe getta szybko zapełniły się Żydami. Panowały w nich trudne, często wręcz nieludzkie warunki życia. Mimo to osadzonym w gettach przyświecało przeświadczenie, przynajmniej na początku, że mimo wszystko będą mieli własne państwo i większą pew- ność, przeżycia wojny. Zwożeni z zachodu Europy Żydzi przywozili wraz ze sobą cały dobytek: wyposażenie gabinetów lekarskich, dentystycznych, warsztatów usługowych oraz najcenniejsze rzeczy. W planach mieli zakładanie w nowych warunkach swoich firm i prowadzenie w nich produkcji lub usług. Idea „rezerwatu żydowskiego” była realizowana krótko, bo tylko do wiosny 1941 roku. Wówczas to na najwyższym szczeblu władz niemieckich odstąpiono od realizacji planu. Według rodzącej się nowej koncepcji za jedyne rozwiązanie „kwestii żydowskiej” uznano fizyczną likwidację11. Izbica i działające w nim getto miało niezwykle cenną cechę przydatną Niemcom. Miej- scowość charakteryzowała się tym, że nie wymagała budowy specjalnych zabezpieczeń dla getta, w postaci murów, płotów, czy zasieków z drutu kolczastego. Przyroda stworzyła niezwykle sprzyjające hitlerowcom warunki terenowe. Izbica położona jest w głębokiej kotlinie otoczonej z trzech stron wysokimi kilkuna- stometrowymi (nawet do 20 m) ścianami lessowymi, niemożliwymi do sforsowania przez człowieka. Z czwartej strony naturalną granicę miasteczka również kłopotliwą do przekroczenia wyznaczała rzeka Wieprz. W ten sposób Niemcy wykorzystali Izbicę wręcz za pułapkę dla Żydów bez możliwości ich wydostania się z matni. Dodatkowo na wzgórzach okalających miasteczko oraz nad brzegiem rzeki rozstawiono posterunki oraz lotne patrole nie pozwalając nawet na myślenie o ucieczce. W Izbicy po okresie względnego spokoju na początku rządów niemieckich zaczął się nasilać krwawy terror. Jego przyczyną było objęcie rządów przez niemieckiego burmistrza Izbicy Jana Schulza. Dodatkowo, niespotykanym nigdzie indziej posunięciem organizacyjnym było utworzenie w Izbicy specjalnej ekspozytury zamojskiego Gestapo. Na stałe zatrudnionych w niej było dwóch gestapowców Engels i Klemm12.

10 J. Giertych, Niedoszłe państwo żydowskie na Lubelszczyźnie. Komunikaty Towarzystwa Dmowskiego, t. II, Londyn 1980, s. 25-99. 11 E. Omańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1982, s. 408. 12 L. Janeczek, Byliśmy sercem wsi, [w:] Zbrodnicza działalność K. Engelsa i L. Klemma na terenie pow. krasnostawskiego w okresie okupacji niemieckiej w latach 1941-43, s….

128 Artykuły / Articles

Jedną z pierwszych ich akcji w miasteczku było zniszczenie żydowskiego kirkutu. Ży- dzi na rozkaz i pod nadzorem gestapowców, własnymi rękami rozebrali i wynieśli z niego niemal wszystkie macewy. Zostały one uznane za dobry materiał budowlany i wykorzystano je do rozbudowy miejscowego posterunku Gestapo o tzw. bunkier tj. nowy areszt. Na posterunku, ale głównie bezpośrednio za aresztem, Niemcy utworzyli miejsce na wyko- nywanie doraźnych egzekucji głównie na Żydach. Po wyzwoleniu w bunkrze znaleziono infrastrukturę przeznaczoną dla komór gazowych. Nie przypuszcza się jednak, by w tym miejscu była ona uruchomiona. Natomiast wielokrotnie wykorzystywano znalezione rów- nież zmyślne urządzenie do zrywania paznokci więźniom w trakcie prowadzonych prze- słuchań i śledztw. W 1942 roku w Izbicy rozpoczęła się na terenie Lubelszczyzny „Akcja Reinhard”. Za- sadniczym jej celem była eksterminacja ludności żydowskiej. W miasteczku zapoczątkowa- ła ją zdecydowanie wcześniejsza decyzja burmistrza o wywózce miejscowych Żydów do obozów śmierci w Bełżcu i Sobiborze. W marcu 1941 nastąpiła pierwsza wywózka izbickich Żydów do tych obozów. Traktowana była ona wówczas za doraźny sposób na rozłado- wanie zagęszczenia Żydów w mieście. Tylko w tej akcji wywieziono do obozów zagłady ogółem 2,2 tys. ówczesnych rodowitych żydowskich mieszkańców Izbicy. W trakcie „Akcji Reinhard” kolejne 2,5 tys. Żydów z miasteczka trafiło do Bełżca i Sobiboru. Po usunięciu pierwotnych mieszkańców Izbica stała się de facto gettem tranzytowym. Miasteczko przyjmując Żydów z Niemiec, Austrii, Czech, Słowacji stało się dla nich chwilo- wym domem, przed ostatnią podróżą do obozów śmierci. Uważa się, że w okresie marzec -maj 1942 roku Niemcy umieścili w Izbicy ogółem 11-12 tys. Żydów. Likwidacja getta w Izbicy nastąpiła w listopadzie 1942 roku. W tym czasie na terenie samego miasteczka zamordowano ok. 2 tys. Żydów. Spędzono ich pierwotnie do remi- zy strażackiej, a następnie skierowano na cmentarz żydowski – miejsce kaźni. W później- szym czasie nasilono w Izbicy akcję wyłapywania Żydów, którzy wymknęli się oprawcom z wcześniejszych łapanek. Ogółem w czasie akcji tzw. oczyszczających zatrzymano ok. 1tys. Żydów. Zostali oni wszyscy skierowani do obozu w Sobiborze. Zginęli tam bezpośrednio trafiając z wagonów do komór gazowych. Oblicza się, że po wojnie z izbickiej społeczności żydowskiej uratowało się jedynie 14 osób, w tym Thomas „Toivi” Blatt i Filip Białowicz Po zakończeniu „Akcji Reinhard” miasteczko przez ponad 3 miesiące pozostawało zupełnie puste, bez ludzi, z wałęsającymi się tylko psami i kotami. W okresie nasilenia działań eksterminacyjnych w czerwcu 1942 roku w Izbicy przeby- wał Jan Karski, przygotowując się do IV misji emisariusza Polskiego Państwa Podziemne- go13. W Izbicy w mundurze ukraińskiego strażnika przyglądał się życiu nieszczęśliwych ludzi w obozie przejściowym. W tym miejscu pod gołym niebem, bez jedzenia i wody Ży- dzi oczekiwali na swoją kolejkę na transport do obozu zagłady w Bełżcu lub Sobiborze. Nabyta przez niego wiedza o gehennie Żydów posłużyła do przygotowania raportu, który

13 I. Rakowski-Kłos, Dlaczego możni świata nie uwierzyli w Holokaust, www.wyborcza.pl./ale historia, [data dostępu: 25 04 2016].

129 Studia Żydowskie miał zaalarmować świat zachodni o tragedii Żydów. Przedstawiona przez Karskiego informacja, pierwotnie w Londynie, a potem w Stanach Zjednoczonych uznana została za niemożliwą do zaistnienia i nie wywołała żadnej w tym względzie reakcji.

Judaika izbickie w okresie powojennym

Po drugiej wojnie światowej judaików świadczących o historycznej przeszłości Izbicy pozostało w mieście niewiele. Zdecydowanie najcenniejszym zabytkiem żydowskim jest izbicki kirkut. Prowadzi do niego ulica Fabryczna znajdująca się po lewej stronie na skraju miasteczka przy szosie od strony Lublina. Ledwie zaznaczona w terenie uliczka wspina się ku wzgórzu porosłemu lasem, wijąc się między i wśród zabudowań gospodarstw rolnych. Pewność, że tą ulicą dojdziemy do kirkutu, daje ustawiona na początku ulicy niewielka tablica informująca o cmentarzu żydowskim. Kirkut spełnia niezwykle istotną rolę „klamry”– spinającej historyczny czas, bezpo- średnio z powojennym i współczesnym. Jest miejscem uświęconym krwią Żydów rozstrze- lanych w 1942 r. Obecnie centralnym jego punktem jest rodzinny pomnik poświęcony ofiarom Holokaustu. Góruje on nad pustym pozbawionym zieleni placem i osłania cieniem rozrzucone bezwładnie wokół niego doły – mogiły mężczyzn i kobiet. Jego fundatorami byli dwaj bracia Żydzi, którzy przeżyliHolokaust, Jakub Hersz Griner i Chaim Griner14. Na monumencie pomnika wyryto w języku polskim i żydowskim wersety z Księgi Hioba 19.25 „Wiem bowiem, że odkupiciel mój żyje a w dzień ostateczny powstanę z ziemi”. Cokół pomnika ozdabia Gwiazda Dawida. W dedykacji umieszonej na pomniku napisano: „Błogosławionej pamięci najdroższych rodziców Mariem i Mendla Griner, Sióstr: Szajndiii, Sury oraz wszystkich Żydów pomordowanych na tym cmentarzu w listopadzie 1942 r. przez hitlerowskich gwałcicieli przy- kazań bożych, pomnik poświęcają wdzięczni Bogu za ocalenie ks. Grzegorz Pawłowski, (Jakub Hersz Griner) – Polska i Chaim Griner – Izrael”. Jakub Hersz Gringer (ks. Grzegorz Pawłowski) urodził się w Zamościu. Podczas wojny przebywał w obozie przejściowym w Izbicy. Znalazł się w nim wraz z całą rodziną po odbytym „marszu śmierci” na trasie Zamość-Izbica. Rodzina księdza zginęła wywieziona z Izbicy do obozu w Sobiborze. Małemu Jakubowi dzięki postawie i pomocy Polaków uda- ło się przeżyć Holocaust. Po wojnie przeszedł na katolicyzm i przyjął święcenia kapłań- skie. Przez pewien czas pracował w parafiach rzymskokatolickich archidiecezji lubelskiej. W 1968 r. na znak sprzeciwu wobec antyżydowskiej nagonki opuścił Polskę i wyjechał do Izraela. Od 1970 r. pracuje wśród grup hebrajskojęzycznych i Polaków w Izraelu. W 2011 z rąk lubelskiego metropolity arcybiskupa Życińskiego odebrał tytuł infułata15. Jeszcze przed swoim wyjazdem do Izraela, tuż za istniejącym pomnikiem, przygotował grób, w którym ma spocząć po śmierci. Na grobowcu znajduje się przesłanie: „Porzuciłem

14 G. Pawłowski, Ocalały z zagłady w służbie Mesjasza, Lublin 2012, s. 156. 15 www.Youtube.com/watch?/v/ArchidiecezjaLubelskavideoicom, [data dostępu:…].

130 Artykuły / Articles swoich bliskich w godzinie ich śmierci, by służyć Bogu i ludziom. Teraz wracam na miejsce ich męczeńskiej śmierci”. Obok grobu znajdują się trzy puste symboliczne groby: mężczy- zny, kobiety i dziecka. Grób księdza leży w charakterystycznym miejscu, u jego podstawy znajduje się rze- czywiste miejsce pochówku szczątków dzieci żydowskich. Zostały one odłączone na czas egzekucji od swoich rodziców, by następnie podzielić ich los. Jesienią 2006 roku na izbickim kirkucie rozpoczęto przygotowania do odbycia uroczy- stości odsłonięcia pomnika upamiętniającego Żydów zamordowanych w Izbicy. Przystą- piono do porządkowania i częściowej, pobieżnej renowacji cmentarza żydowskiego. Było przy tym charakterystycznym, że w działaniach tych zaangażowana była ludność miejscowa, głównie młodzież tj. uczniowie i nauczyciele miejscowego gimnazjum. Pomnik ufundowała Ambasada Niemiec w Warszawie oraz Fundacja Ochrony Dzie- dzictwa Żydowskiego. Wykonawcą pomnika było niemieckie stowarzyszenie Bildun- gswerk Stanisław Hantz. Restaurację nekropolii, budowę i odsłonięcie pomnika dokumen- towała, a następnie emitowała w TV w Niemczech stacja TV ARD. Na pomniku umieszczono napis: „Izbica założona w 1750 roku, jako miasto dla ludno- ści żydowskiej usuniętej z sąsiedniej Tarnogóry. Przez blisko 200 lat Żydzi stanowili więk- szość mieszkańców Izbicy, przyczyniając się do jej gospodarczego i kulturalnego rozkwitu. W 1921 roku Żydzi stanowili 93% mieszkańców miasta. We wrześniu 1939 roku w Izbicy zamieszkały 4 tys. Żydów. W grudniu 1939 roku okupanci wywieźli z miasta 2,5 tys. Ży- dów z Łodzi i Koła, a w kwietniu 1942 roku Żydów z Czechosłowacji. Do końca 1942 roku wszyscy Żydzi zamieszkali w Izbicy zostali zamordowani przez niemieckich nazistów. Cztery tysiące rozstrzelano na terenie cmentarza żydowskiego w Izbicy, pozostali zginęli w obozach zagłady w Bełżcu i Sobiborze”. Wiele lat po wojnie likwidując w centrum Izbicy stare zawalisko będące w czasach okupacji niemieckim aresztem, skonstatowano, że jego mury zostały zbudowane z historycznych macew pochodzących z izbickiego kirkutu16. Po ich wydobyciu, ponownie prze- niesiono je na cmentarz żydowski. Odłamki zniszczonych macew posłużyły do obudowy odtworzonego współcześnie, a zniszczonego w czasie wojny ohelu cadyka Mordechaja Josefa Leinera. Zmarł on w Izbicy i pochowany został na miejscowym kirkucie w 1854 r. Ohel wyremontowany został w 1995 r. z inicjatywy i przy finansowym wsparciu rodziny Leinerów. Obok najczęściej opisywanych w przewodnikach turystycznych izbickich pomnikach poświęconych ofiarom Holokaustu znajduje się jeszcze jeden skromny, na który rzadko kto zwraca uwagę. Jest to pomnik ufundowany w 2007 r. przez niemiecko-żydowską organi- zację z Würzburga. Upamiętnia on Żydów z tego miasta i całej Frankonii, wiosną 1942 r. deportowanych do Izbicy. Jest to jedyne w miasteczku miejsce upamiętniające pomordowanych Żydów, znajdujące się poza kirkutem. Pomnik znajduje się przy ulicy Lubelskiej

16 Autor!, Areszt zbudowany z macew, „Gazeta Wyborcza” 18.09.2006, s. 3.

131 Studia Żydowskie niemal vis a vis ulicy Fabrycznej prowadzącej na kirkut. Ten obelisk w formie poszczerbio- nego czworościanu z niewielkim postumentem i wybrukowanym miejscem do złożenia kwiatów stoi w głębi w stosunku do ulicy, na tle zielonej ściany krzewów. Jest przez to trudno zauważalny przez przechodniów, nie mówiąc już o pasażerach przejeżdżających samochodów. Na czarnej marmurowej tablicy w trzech językach: polskim, niemieckim i ży- dowskim znajduje się epitafium „W hołdzie pamięci żydowskich ofiar holokaustu” Za działania zmierzające głównie do przywrócenia właściwego wyglądu izbickiego kirkutu honorowym dyplomem nagrodzono ówczesnego wójta gminy K. Babiarza. Dy- plom wręczony został uroczyście na Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie w 2007 roku. Dyplom i nagroda Ambasady Izraela i Żydowskiego Instytutu Historycznego przy- znana została: „niezwykłym Polakom, polskim organizacjom oraz miastom, czyniącym wiele dla odkrywania prawdy o przeszłości i budowania lepszej przyszłości”. W uzasad- nieniu decyzji stwierdzono, że: „Będąc wójtem gminy Izbica, zawsze pamiętał, że żyła tu liczna społeczność żydowska. Był tym, który zawsze wspomagał inicjatywy, które mówiły o dawnych mieszkańcach. Dzięki jego pomocy w ubiegłym roku udało się odzyskać setki fragmentów nagrobków, użytych przez Niemców, do budowy budynków gospodarczych i przenieść je na cmentarz”17. Do niedawna jeszcze w Izbicy uznawano za judaika architekturę miejską typową dla kresowych miasteczek żydowskich. Charakterystycznymi był dla niej rynek otoczony głownie drewnianymi, wąskimi, piętrowymi, drewnianymi, lichymi budynkami, w któ- rych na parterze obowiązkowo znajdował się sklep lub warsztat rzemieślniczy, a na piętrze gnieździła się często wielopokoleniowa rodzina żydowska. Epoka takich domów odeszła już w niebyt. Ostatni z nich został rozebrany jeszcze w 1968 r. Niemniej wprawne oko fa- chowca jest w stanie mimo znacznej przebudowy i współczesnych tynków kryjących przed ludzkim okiem historyczne mury znaleźć te, które pamiętają czasy przedwojenne. Często mają one odznaczające się jeszcze dziś części dachów, które pozwalały na ich rozsuwanie na święto Sukot. W przypadku Izbicy reprezentacyjne domy żydowskie znajdowały się także przy ważnej ulicy miasteczka, będącej jednocześnie fragmentem szosy prowadzącej z Lublina do Zamościa. W dwóch domach pierzei ulicznej przy Lubelskiej na balkonach18, a dwóch innych przypadkach w pobliżu żydowskiego cmentarza w formie loggi znajdują do dziś bardzo zniszczone kuczki wykorzystywane w czasie Sukot (święto namiotów-szałasów, prze chrześci- jan nazywane kuczki). Święto to upamiętnia 40-letnią wędrówkę Żydów przez pustynię po ucieczce z Egiptu, kiedy spali wzorem koczowników w namiotach. W święto szałasów Żydzi spędzają w nich 7 dni, chociaż przypada ono na późną, często zimną jesień. Szałasy owe były budowane bezpośrednio na dworze lub wykorzystywano w od ich celu balkony, loggie. W bogatych domach żydowskich specjalnie dla obchodzenia tego święta tworzono

17 Zob.: J. Grzesiuk, Gmina Izbica. Przewodnik, Izbica 2010. 18 M. Michalska–Nakonieczna, Dom z kuczką jako znak dziedzictwa żydowskiego. Zagadnienia ochrony, „Budownictwo i architektura” 2015, nr 14 (3), s. 241-255.

132 Artykuły / Articles przesuwne części dachu. W czasie święta koniecznym jest bezpośrednia obserwacja nieba. Jeśli dach powstawał z gałęzi i listowia budowano go w taki sposób, by w szałasie panował półmrok, a „słonce nie przewyższało w nim cienia, oraz by większe gwiazdy można było przez niego widzieć”. W szałasie spędzali czas głównie mężczyźni, na modlitwie, spoży- waniu posiłków, śpiewaniu pieśni, tak w dzień jak też w nocy. Uważa się, że kuczki są dziś często jedynym , wobec zburzenia synagog i zniszczenia kirkutów, wizualnym świadectwem istnienia historycznej przedwojennej, społeczności ży- dowskiej w naszych miastach i miasteczkach. Dziś winny być pieczołowicie przechowywane dla następnych pokoleń. Obok materialnych pamiątek żydowskich za judaika traktować należy także elementy niematerialne – kulturowe pisane lub mówione. Świadectwa takie zostawili byli żydowscy mieszkańcy przedwojennej Izbicy Thomas Tevi Blatt, oraz Filip Białowicz. Obydwóm, jako nielicznym udało się uniknąć śmierci, która dosięgła pozostałych członków ich rodzin. Bę- dąc uczestnikami buntu obozowego w Sobiborze wydostali się z niego i zdołali ujść z ży- ciem mimo zacieklej pogoni. T. Blatt po wojnie ukończył dziennikarstwo i zajął się dokumentacją Zagłady Żydów mieszkając w USA. Był autorem wielu interesujących wywiadów, np. w 1979 roku z organizatorem powstania obozowego w Sobiborze rosyjskim oficerem Aleksandrem „Saszą” Peczerskim. W 1983 przeprowadził wywiad z esesmanem z załogi obozowej w Sobiborze Karlem Frenzlem pt. „Morderca i jego świadek”. Był on drukowany w tygodniku „Stern”, a także opublikowany w „Przeglądzie Tygodniowym” i izraelskim czasopiśmie „Haaretz”19. F. Białowicz, jak sam zresztą stwierdził, również poświęcił się „przekazywaniu niczym nie zniekształconej prawdy całemu światu” podkreślając przy tym, że „był jednym z ostatnich świadków tego, co się zdarzyło”. Działał w tym zakresie na spotkaniach z najwyższy- mi władzami USA, Polski i NRF występując m.in. w Bundestagu, jak też szkolił pracow- ników MSZ w Warszawie. Obydwaj byli powołani na świadków w procesie wobec Karla Frenzla, jednego z oprawców z obozu w Sobiborze toczącym się w Monachium.

Żydowska historia Izbicy, a współczesna społeczność miasteczka

Żydzi w zdecydowanej przewadze zamieszkiwali przed wojną Izbicę, i rzadko wchodzili w konflikty z miejscowymi chrześcijanami. Jak wspomina T. Blatt, bali się jednak chrześcijańskich sąsiadów szczególnie w okresie świąt katolickich np. Wszystkich Świę- tych. W święta katolickie na ogół Żydzi nie wychodzili z domów zamykając się w nich, a nawet zamykali okiennice. Zdecydowanie częściej swady szukali katolicy, często pod wpływem kazań niektórych księży. Nierzadko z ambony podsycano wiernych wywołując w nich antysemickie nastroje

19 T. Blatt, Spotkanie z katem, „Gazeta Pomorska” 24 02 2008.

133 Studia Żydowskie i zwracając uwagę na „grożące światu całemu, a szczególnie nam Polakom, jako narodowi wybitnie katolickiemu niebezpieczeństwa ze strony Żydów”20. Pełne zbratanie wszystkich mieszkańców miasteczka miało miejsce w środy, gdy w Izbicy odbywał się cotygodniowy jarmark. Wówczas to mimo lansowanego hasła „nie kupuj u Żyda”, Polacy chętnie kupowali u tzw. żydowskich tandeciarzy towary, które były często zdecydowanie tańsze od powszechnie spotykanych na rynku. Relatywna harmonia w miasteczku trwała do rozpoczęcia drugiej wojny światowej. Holokaust wymiótł mieszkańców żydowskich z miasteczka. Praktycznie po wojnie Izbi- ca stała się miejscem zamieszkania zupełnie nowej ludności napływowej. Wykorzystując okazję zamieszkali w niej ludzie z przeludnionych wiosek sąsiednich, ale także bliższej lub dalszej okolicy. Po wyzwoleniu w Izbicy zamieszkali również repatrianci z ZSRR, zarówno przyjeżdżający do kraju z miejsc odległych zsyłek, jak też np. z Wołynia. Z uwagi na historyczne zaszłości miasta, nowi mieszkańcy stali się przynajmniej dla okolicy teoretycznie „Żydami”. Dalej pogardliwie uznawano dość powszechnie, że Izbica to „żydowska stolica”. Nie było to ewenementem, bo często miasteczka, w których przed wojną żył znaczny odsetek Żydów, w okolicy traktowano za żydowskie21. Bezpośrednio po wyzwoleniu, co nie było zjawiskiem ograniczonym tylko do Izbicy, wszyscy żyli w wielkim niepokoju. Niepokój ten wynikał z powszechnej niepewności, co do dalszych losów świata i Polski. Mówiło się o zmianach niedawno ustalonych granic państw, ale przede wszystkim o trzeciej wojnie światowej. W przypadku Izbicy dodatko- wym stresem dla mieszkańców był bardziej lub mniej realny powrót Żydów – prawowi- tych właścicieli, lub ich spadkobierców po swoją własność. Stąd też obserwowano w Izbicy w tym okresie wyraźną niechęć do obcych generalnie, a Żydów w szczególności. Jednocze- śnie wszechobecna niepewność ograniczała inwestowanie i chęci oraz możliwości odbudo- wy, modernizacji lub wręcz inwestowania w miasteczku zarówno kapitałów prywatnych, jak też państwowych. Wśród okolicznej ludności wyrósł mit o wielkich skarbach „zdeponowanych” przez Ży- dów w Izbicy. Dotyczyło to niekoniecznie rdzennych mieszkańców Izbicy, a raczej chodzi- ło o bogatych Żydów z państw zachodnich. Izbica była dla nich w rzeczywistości przystan- kiem „do wieczności”. Oni natomiast przyjeżdżali do niej ze świadomością dalszego w niej funkcjonowania. Stąd też przywozili ze sobą cenny dorobek życia. Mimo odbierania im tych dóbr przez Niemców, często cenności te były uratowane przez Żydów i umieszczane

20 P. Śpiewak, Krajobraz przed katastrofą [w:] L. Dulik, K. Zieliński, Świat utracony. Żydzi polscy. Fotografie z lat 1918-1939, Lublin – Warszawa 2015, s. 12. 21 Sytuacje takie spotyka się do dziś. Wystarczyło tylko by Cracovia w swojej historii podkreśliła, że powstała wyniku połączenia dwóch klubów żydowskich, by do dziś na murach Krakowa można było spotkać charakterystyczne napisy „Cracovia - Jude”. Od dawna łódzkie drużyny piłkarskie – (ŁKS i Widzew) głównie ze względu na traktowanie Łodzi za żydowskie miasto, są uznawane przez kibiców za żydowskie. Starano się dowieść ich żydowskiego pochodzenia w oparciu o miejsce stadionu Wi- dzewa w żydowskiej dzielnicy miasta, a ŁKS w fakcie, że znaczna część piłkarzy tego klubu i ich rodzin pracowała w fabrykach żydowskiego przedsiębiorcy Kona. Natomiast trudno jest ustalić powód, dla którego do grupy drużyn żydowskich zaliczono – Avię ze Świdnika. Można się o tym przekonać czytając napisy na budynkach na lubelskich ulicach, gdzie z kolei często powtarza się hasło „Avia Jude”. Drużyna ta reprezentuje nowe w swej historii, typowe „socjalistyczne miasto” powstałe przy dużym zakładzie przemysłowym, nie mającym w historii żadnej styczności z Żydami.

134 Artykuły / Articles w przemyślnych schowkach, by czekały w nich na „lepsze czasy” lub na „czarną godzinę”. Wieść niesie, że wiele z nich nieodkrytych pozostało w Izbicy do dziś. Tym można tłu- maczyć wypowiedź Tovi Blatta o jego pierwszym po wyzwoleniu pobycie w Izbicy. Gdy zawitał do miasteczka ucieszył się bardzo, gdy jego oczom ukazały się żydowskie budynki na izbickim rynku. Ośmielony tym obrazkiem udał się do własnego domu by powrócić, chociaż na chwilę, i przypomnieć sobie czasy dzieciństwa. Za kilka dolarów nowi właści- ciele jego rodzinnego domu wpuścili go wnętrza. Z przyjacielskiej rozmowy wynikało, że uznali, iż przyjechał odebrać schowany „skarb”. Zaproponowali wówczas, że jeśli zechce to oni pomogą mu go odnaleźć, a on się z nimi podzieli. T. Blatt za życia bywał w Izbicy jeszcze kilkukrotnie. Podczas jednego z ostatnich poby- tów oglądał agonię rodzinnego domu. Już bez mieszkańców czekał na rozbiórkę. Zauważył przy tym, że zniszczone było jego wnętrze w poszukiwaniu skarbów. Blatt przytoczył też inną opowieść przyjaciela, który będąc w Izbicy kilka lat po opisanym przypadku, zapra- gnął zrobić zdjęcie rodzinnego domu. Wówczas to właściciel sąsiedniego budynku wybiegł do niego zakazując robienia zdjęć. Blatt przeciwstawił tę sytuację do spotkanych w ówcze- snych Niemczech zachodnich, gdzie przed byłymi żydowskimi domami wtapiano specjalne tabliczki informujące, że posiadłość należała do Żyda zamordowanego w czasie wojny22. Podobne spostrzeżenia miał w tym względzie drugi ocalony mieszkaniec Izbicy Białowicz. On także, co opisał potem jego syn, miał nieodparte wrażenie, że jego powrót do Izbicy nie został z radością przyjęty przez miejscowych. Patrzono na niego przez pryzmat bogactw, które, jak sądzono, każdy Żyd miał gdzieś ukryte w miasteczku23. Mieszkańcy miasteczka prowadzili nieoficjalnie na własną rękę poszukiwania, ukry- tych żydowskich kosztowności. Zjawisko to oczywiście nie ograniczało się jedynie do Izbi- cy. W Lublinie wiele lat po Holokauście, gdy na Majdanie Tatarskim, dziś przy ul. Pogodnej w miejscu przetrzymywania Żydów przed skierowaniem ich do obozu w Majdanku przy- gotowywano fundamenty pod budynki mieszkalne i infrastrukturę kolejową, natrafiono na kosztowności zakopane tam przez Żydów. Wówczas to znalazło się wielu chętnych do penetrowania tego terenu w poszukiwaniu skarbów do tego stopnia, że teren ten pilnowała przez długi czas ówczesna milicja24. Polscy mieszkańcy Izbicy jeszcze w okresie okupacji nie zawsze potrafili sprostać w tamtym wojennym czasie wielkiej próbie „człowieczeństwa”. Jak stwierdził redaktor M. A. Jaworski w „Kronice Tygodnia”, w wandalskim dziele niszczenia kirkutu przez niemieckiego okupanta uczestniczyli również polscy współmieszkańcy. „Gdy Niemcy naka- zali wywożenie nagrobków, to był to sygnał dla miejscowych, że im też wolno. Brał, kto chciał mówią w Izbicy. Macewy, co pewnie są dziś w podmurówce niejednego ogrodzenia

22 Archiwum Historii Mówionej Ośrodka Brama Grodzka – Teatr NN w Lublinie [dalej: AHMOBGTNNwL], Relacja Tomasza Toivi Blatta www.tnn.pl/himow, osoba php? idho=20, [data dostępu:…]. 23 P. Bialowitz, J. Bialowitz, Bunt w Sobiborze, Warszawa 2008, s. 288. 24 R. Kuwałek, Zbrodnie w lesie krępieckim w świetle zeznań świadków, „Zeszyty Majdanka” 2001, t. XXI, s. 277.

135 Studia Żydowskie czy budynku. Zapewne można by je również znaleźć, gdyby dokładnie sprawdzić, czym utwardzone były polne drogi”25. Za podobnie haniebne czyny uznać należy przeprowadzone już po wyzwoleniu rozko- pywanie przez „hieny cmentarne” masowych grobów na kirkucie w poszukiwaniu kosz- towności. Zresztą kirkut pozostawał przez długi czasu bez jakiegokolwiek zabezpieczenia. Możliwym wiec było, co stwierdził Białowicz, że gdy przybył na kirkut po przyjeździe po raz pierwszy po wojnie do Izbicy, jego oczom ukazał się widok, rozrzuconych niedbale po terenie kości pomordowanych Żydów. Nic więc dziwnego, że mając możliwości zabrał część z nich i uznając je symbolicznie za kości rozstrzelanej w tym miejscu matki i wywiózł je do USA. Pochował je zgodnie ż żydowskim zwyczajem składając do wspólnego grobu na cmentarzu w Nowym Jorku26. Stary żydowski cmentarz z 1754 r. uległ w czasie drugiej wojny światowej całkowitej dewastacji. Zachowało się na jego terenie jedynie kilkanaście fragmentów macew oraz czę- ści nagrobków z piaskowca i betonu. Większość pochodzi z przełomu XIX i XX wieku, a naj- starsza macewa z 1823 roku. Jak wcześniej stwierdzono, większość izbickich nagrobków trafiła jako materiał budowlany do aresztu miejscowego Gestapo. W latach 60-70 XX wieku upamiętniono największą masową egzekucję Żydów z 2 listopada 1942 r. poprzez wyzna- czenie trzech symbolicznych obrysów masowych grobów mężczyzn, kobiet i dzieci. Wyty- czone groby nie pokrywają się z rzeczywistymi dołami – mogiłami, w których znajdują się ciała pomordowanych. Tymczasem przez autentyczny masowy grób dziś przebiega ścież- ka, którą skracają sobie drogę mieszkańcy Izbicy. Przy tych grobach umieszczono skromny obelisk z wyrytymi Dziesięcioma Przykazaniami. Znajduje się tu także indywidualny grób Żydówki austriackiej, konwertytki, która przeszła na chrześcijaństwo. Na marmurowej tablicy wyryto jej imię, nazwisko i postawiono krzyż. W pobliżu krzyża znajduje się pusty grób ks. Grzegorza Pawłowskiego. Od 2004 roku roku cmentarz żydowski pozostaje przynajmniej teoretycznie pod opie- ką miejscowego gimnazjum oraz niemieckiej organizacji Bildungswerk Stanisław Hantz z Kassel. Cmentarz administrowany jest przez przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Ży- dowskiego. W 2005 r. postawiono tablice w języku polskim i angielskim informujące o terenie kirkutu i jego ochronie. Niestety, już w następnym roku zostały całkowicie zdewa- stowane. Do dziś zresztą poważnie zniszczony kirkut nie jest należycie zabezpieczony. Przy- glądając się dziś judaikom, a jest ich tak niewiele w Izbicy, bezstronnie trzeba stwierdzić, że brakuje gospodarskiej ręki dla ich właściwego utrzymania. Nie jest rzeczą naturalną i nie licuje z powagą miejsca, jeśli pod tablicą informacyjną o cmentarzu żydowskim leżą w bezładzie worki z odpadami. Co gorsza, ich obecność nikomu nie przeszkadza. Wąska dróżka, niemal ścieżka prowadząca poza szczyt wzgórza, dzieląca cmentarz na połowy

25 M. Jaworski, Niemcy ulżyli Żydom, link…![data dostępu: 27,06.2006]. 26 M. Foks, Uratowali mnie Polacy. Rozmowa z F. Białowiczem, „Pamięć pl.” 2013, nr 10, s. 16-19.

136 Artykuły / Articles jest powszechnie używana. Leżące worki ze śmieciami nie tylko nie przeszkadzają prze- chodzącym tędy mieszkańcom, a co więcej: to oni je zostawili. Znajdujące się obok dróżki pozostałości grobów wykorzystują okoliczne „niebieskie ptaki”. Świadczą o tym pozostałe butelki porzucane miedzy resztkami grobów. Jedynym pozytywnym obrazem współczesnego kirkutu obok odremontowanego ohelu są poskładane obok niego w sterty pozostałości macew niewykorzystanych w jego re- moncie. Być może poczekają jeszcze, aż przyjdzie czas by kiedyś zamknąć ten przybytek, jak nakazuje religia hebrajska, murem, by pochowani w tej ziemi ludzie mogli spać snem wiecznym. Co charakterystyczne, w wieloletniej praktyce potwierdza się, że najważniejszą rolę w ratowaniu kirkutu odegrały nie władze, nie organizacje i stowarzyszenia, a przeciętna polska, chrześcijańska rodzina mieszkająca przy cmentarzu. Z własnej inicjatywy i obo- wiązku chrześcijańskiego starsi już wówczas ludzie przyjęli na siebie rolę nadzorców kirkutu. Podjęli się zadania ponad swoje siły, za jakie uznać należy walkę z agresywną przyrodą coraz bardziej skrywającą przed oczami przygodnych turystów i Żydów resztki oryginal- nych elementów macew. Ludzie ci byli zawsze do dyspozycji wszystkich, którzy przyjeż- dżając na kirkut o różnej porze zapragnęli odbyć w ohelu modły. Niewielkie pieniądze za tę posługę w znacznej części przeznaczali na ratowanie kirkutu. Łatwe do zrealizowania naprawy np. odwodnienie ohelu wykonali samodzielnie. Inne działania wymagające siły fizycznej lub specjalistów z odpowiednim sprzętem pozostawały dalej w sferze planów do realizacji. Stąd może dziwić fakt, że przez wiele lat na drodze na kirkut leżała potężna macewa, której nikt nie był w stanie przenieść na właściwe miejsce. Nie poczuwały się do tego władze, nie wyasygnowały pieniędzy na umieszczenie tej macewy we właściwym miejscu także grupy Żydów udające się na kirkut. Należy uznać, że pozytywna działalność pojedynczych osób osłabiła zainteresowanie władz i organizacji, a także społeczeństwa działaniami porządkowymi na kirkucie. Dalej jest on miejscem przebywania różnego rodzaju lumpów oraz śmietniskiem, ponieważ jest wciąż ogólnodostępny. Teoretycznie wszyscy odpowiedzialni za ten stan rzeczy znajdują tysiące wyjaśnień, z których wynika, że są bez winy za aktualnie obserwowany stan kirkutu. Fundacja Ochro- ny Dziedzictwa Żydowskiego mająca w swoich zadaniach opiekę nad obiektami należą- cymi w przeszłości do społeczności żydowskiej, wyjaśnia wprost, że nie może pełnić tej posługi, bo teren kierkutu należy do Skarbu Państwa. Kieruje wobec tego wszelkie skargi na stan rzeczy do władz samorządowych gminnych w Izbicy i powiatowych w Krasnym- stawie. Jednocześnie chwali młodzież miejscowego gimnazjum, że jako wolontariusze, chętnie uczestniczą w sprzątaniu cmentarza. W zasadzie głównym dziełem Fundacji poza wybudowaniem pomnika jest remont ohelu.

137 Studia Żydowskie

Władze, szczególnie powiatowe, skarżą się z kolei na brak pieniędzy, co uniemożliwia utrzymywanie porządku w wielu miejscach uświęconych krwią Polaków i Żydów. Tym też tłumaczą brak porządku na cmentarzu. Zdecydowanie najważniejszą siłą, która dziś może ratować kirkut i inne judaika w Izbicy powinna być miejscowa społeczność. Niestety, trudno pozytywnie ocenić posta- we miejscowego społeczeństwa. Miejscowa społeczność nie jest do Żydów entuzjastycz- nie nastawiona, podobnie zresztą jak Polacy w skali kraju27. Może być pocieszającym, że dziś odsetek Polaków akceptujących Żydów powoli zwiększa się, co może w przyszłości zaowocować m.in. zmianami w ochronie cmentarza i innych architektonicznch elemen- tów cennego dziedzictwa historycznego Izbicy. T. Blatt po wielu spotkaniach z młodzieżą w Izbicy obiektywnie przyznał, że wie ona o wiele więcej na temat Holokaustu niż prze- ciętni rówieśnicy28. Jednocześnie działania szkoły w środowisku i uczestniczenie młodzie- ży w wolontariacie przy sprzątaniu kirkutu, pozwolą oczekiwać w przyszłości na istotnie pozytywne zmiany w postrzeganiu Żydów przez dorosłe społeczeństwo w Izbicy. Jest przy tym faktem, że Izbica przegapiła swoje przysłowiowe „pięć minut” w związ- ku z ogólnokrajowym zainteresowaniem judaikami izbickimi. Nie wykorzystano w żaden sposób faktu, że Izbica znajduje się na szlaku chasydzkim, po której odbywa swoje podróże młodzież żydowska jadąc z Warszawy przez Lublin, Zamość, Bełżec do Leżajska i stamtąd do Oświęcimia i Krakowa. Wycieczki młodzieży są bardzo „hermetyczne” jeszcze do niedawna odbywały się pod ścisłą ochroną agentów Mosadu i polskiej policji, przy unikaniu kontaktu z miejscową ludnością. Władze izraelskie uznały, że wykształcenie patriotyzmu w świadomości młodzieży żydowskiej nie wymaga kontaktów z polskimi rówieśnikami. Modelu kształcenia młodych Żydów w trakcie wycieczek nie zmieniły konkretne propo- zycje Ministerstwa Edukacji Narodowej. Miały one obejmować spotkania z rówieśnikami z Polski lub wspólne zwiedzanie obozów. Fiasko tego projektu sprawiło, że generalnie wycieczki te sa oceniane negatywnie. Zachowanie ich uczestników przez Polaków oceniane jest jako aroganckie. Zachowanie młodzieży izraelskiej stara się wytłumaczyć wieloletni ich przewodnik, J. Wojciechowski w rozmowie z K. Belczyk29. Uważa on, że nastolatki w trakcie trasy wycieczkowej spędzają bardzo dużo czasu w miejscach związanych z Zagładą. Nic więc dziwnego, że w czasie wolnym młodzi, niedoświadczeni jeszcze ludzie muszą znaleźć chwilę na odreagowanie olbrzymiej dawki stresu, jakiemu są codziennie podda- wani. Odreagowanie odbywa się często w warunkach zupełnego luzu, a młodzi wówczas nie czują żadnych ograniczeń. Jest to także moment na sprawdzenie, podobnie jak czyni to młodzież polska, niemiecka lub amerykańska, w jakim stopniu można w danym otoczeniu być… bezczelnym. Jest także pewnym usprawiedliwieniem, fakt że dla części młodzieży

27 A. Sułek, Zwykli Polacy patrzą na Żydów, „Nauka” 2010, nr 1, s. 7-23. 28 Ibidem, link…, [data dostępu:…]. 29 K. Belczyk, Rozmowa z przewodnikiem J. Wojciechowskim, „Spędzają tyle czasu w strasznych miejscach, że muszą odreagować”, link…, [data dostępu: 25 02 2015].

138 Artykuły / Articles

żydowskiej wycieczki te są pierwszymi wyjazdami zagranicznym bez kurateli rodziców, a pod kierunkiem wychowawców, często na wiele pozwalających swoim podopiecznym. Po tej trasie odbywają swoje wycieczki również emeryci żydowscy. W tym przypadku wycieczki są prowadzone znacznie mniej rygorystycznie, co przy odpowiednich zabiegach organizacyjnych z ich organizatorami, pozwoliłoby na zapoznanie uczestników z ciekawą, żydowska historią Izbicy. Dziś odnosi się wrażenie, że działania związane z uhonorowaniem żydowskich związ- ków miasteczka odbywają się z urzędu i ponad społeczeństwem, które zadowola się rolą biernego obserwatora. Nie potrafił porwać swoich współmieszkańców własnym entuzjazmem i próbą zmiany dotychczasowego stosunku do Żydów ówczesny wójt gminy K. Babiarz. Odbyte uroczy- stości odsłonięcia pomnika przeszły do historii zupełnie bez jakiegokolwiek odgłosu wśród miejscowego społeczeństwa. Świadczą o tym zdjęcia zamieszczone w Internecie z tej uro- czystości, na których brak jest starszych mieszkańców miasteczka. Pobyt ambasadora Izraela w Polsce w Izbicy, duże zainteresowanie niemieckiej TV, nie zaowocował podjęciem działań zmierzających do nawiązania chociażby współpracy z po- dobną miejscowością w Izraelu. Przecież tego typu kontakty pozwalają na przełamywanie stereotypów, a dobre poznanie historii i kultury innych narodów, pozwala na likwidację wielu odwiecznych uprzedzeń. Udało się w taki sposób zmienić zdanie Polaków o Niem- cach, być może szybsze byłyby zmiany podejścia Polaków w stosunku do Żydów. Mieszkańcy Izbicy niezależnie od swoich poglądów, są przecież winni wielu pokole- niom miejscowych Żydów podziękowania za budowanie ich miejscowości. Dzisiejsi miesz- kańcy nie mogą budować nowej historii miasteczka od jego wyzwolenia w 1944 roku. Hi- storia jest jedna, warto ją poznać i docenić.

139 Studia Żydowskie ”Izbica, Izbica – the Jewish capital”. The history and today’s memory of a shtetl.

The paper presents the history of Izbica from an angle of its Jewish past. Attention was paid to the origination of the town, as the place to live for Jews expelled from the nearby Christian Tarnogóra. Author tried to show the development of the town until World War II, taking into consideration role of the local Jews. A special attention is paid to tragic role of Izbica during the Holocaust. For the Jewish inhabitants, and Jews from other Polish regions, especially the so-called “Transit ghetto” for Jews from the countries of Central and Western Europe. With regard to the present, author evaluated the condition of local Judaica paying special attention to the history and role of the local cemetery, as well as historical kuczka (tradi- tonal Jewish tent for Sukkot). The memories of two survivors of the Holocaust are treated as cultural relics as well as their memories of meeting with the local population. With regret, it was found that the important places for the history of local Jews, today are significant monuments funded by individuals and institutions outside the town. In the ceremony dedicated to the memory of Izbica Jews, participated mainly local youth. Indif- ferent relationship of the adult community of the town, to the Jewish history was recorded. At the same time locals not seized the possibility of establishing international cooperation with the Jews in the name of the Jewish history of the town. Even prize and diploma of the German Embassy in Warsaw, awarded to the mayor for trying to change the attitude of the local population towards the Jews, and the appreciation of their contribution to the history of the town, not inclined to such activities.

140 Artykuły / Articles

Elisabeth Büttner (Kraków)/Katarzyna Suszkiewicz (Kraków)

Remembrance Days in European Union – between oblivion, national manifestations and an European narrative?1

Introduction

In reaction to the award of the 2012 Nobel Peace Prize to the EU, both the president of the European Commission and the president of the European Council emphasized the “unique effort by ever more European states to overcome [past] war and divisions” as one of the main achievements of the EU2. The EU, according to Barroso and van Rompuy, has managed to unite “around values of respect for human dignity, freedom, democracy, equ- ality, the rule of law and respect for human rights”3. The acts of mass murder in 20th-century Europe with the Holocaust as its central catastrophe were one of the major points of reference for the founding fathers of the European Union4. Thus, the commemoration of the Holocaust as one of the darkest part of the common past experience of all European nations still plays an important role in contemporary Europe. History, as an old proverb says, likes to repeat itself. The Polish-British sociologist Zygmunt Bauman puts the need to remember the Holocaust the following way:

(…) the gnawing suspicion that the Holocaust could be more than an aberration, more than a de- viation from an otherwise straight path of progress, more than a cancerous growth on the otherwise healthy body of the civilized society; that, in short, the Holocaust was not an antithesis of modern civilization and everything it stands for. We suspect that the Holocaust could merely have uncovered another face of the same modern society whose other, more familiar, face we so admire5.

This presumption adds a second dimension to the need of Holocaust and genocide remembrance in contemporary Europe. And it justifies the imperative to do so throughout all countries with the same – or at least similar – intensity. It makes remembrance an issue with an intrinsic meaning for a common, peaceful and prosperous future. However, European

1 The project was fonded by the National Science Centre on the allocation decision DEC-2013/08/M/HS6/00041. 2 Joint statement of José Manuel Barroso, President of the European Commission, and Herman Van Rompuy, President of the European Council on the award of the 2012 Nobel Peace Prize to the EU, retrieved from www.europa.eu/rapid/press-release_ MEMO-12-779_en.htm, [access: 5.02.2015]. 3 As above. 4 On the official website of the European Union, it says: „The European Union is set up with the aim of ending the frequent and bloody wars between neighbours, which culminated in the Second World War”, www.europa.eu/european-union/about-eu/ history_en, [access: 23.10.2016]. 5 Z. Bauman, Modernity and the Holocaust, New York 1989, p. 7.

141 Studia Żydowskie commemoration initiatives of all kind must and will always encompass room for national specifics and the question remains, in how far the contents of commemoration activities should and can be similar? In how far for example, an official German commemoration speech or Holocaust remembrance ceremony can be similar to a Polish one, taking into account the status of Germany as the successor country of the Third Reich and Poland as an occupied country where all major death camps had been operated by the Nazi authorities? And should they happen on the same day (which might be meaningful for one country, but for another not), should the subject of commemoration be clear-cut from above and uniform? Already 15 years ago, the then Prime Minister of Sweden, Göran Persson, convoked the first Stockholm International Forum on the Holocaust6 in Stockholm with representatives of 16 nations to define a common framework for commemorating and teaching the Holo- caust7. As the renowned collective memory researcher Aleida Assmann observed, it was then agreed that the mass murder of European Jewry was to become a central common memory and “that this memory should inform the values of European civil society and serve as a reminder of the obligation to protect the rights of minorities8”. The passing of the last eyewitnesses in the last years and decades has paradoxically been accompanied by an “increasing urgency for many political actors” with respect to institutionalized remembrance ceremonies and activities, as Aline Sierp found9. Also scholars have emphasized the central meaning of the Holocaust in European collective memory. Claus Leggewie considers the Holocaust in some sense to be the negative founding myth of Europe and the first and central of seven circles of European memory. At the same time, due to the diversity of European memory, he is convinced of the impossibi- lity to “regulate” it by strict official acts of state or commemorative rituals10. Similarly, for Carlos Closa the Holocaust is one of three layers of memory in the EU along with founda- tional myths and the broader perceived memory on totalitarian crimes11. Given the diametrically different situations of the nation states in Europe in the years 1939-1945, the doubt about the sheer practicability of centralized commemoration events is unquestionably a serious one. Instead of trying to establish a possibly uniform common narrative of the past, it might be more realistic and much more meaningful to draw more general conclusions from the past trauma in order to turn them into positive values for the future, such as a coherent

6 The Stockholm Declaration on the Holocaust, which was adopted on this occasion, has become one of the milestones in the international Holocaust remembrance process. It can be retrieved in different languages under www.holocaustremembrance. com/about-us/stockholm-declaration [access: 2.06.2015]. 7 The consequence of this Forum was the creation of the Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research (later changed to The International Holocaust Remembrance Alliance) - an intergovernmental institution, which brings together political and social leaders in order to foster the education, commemoration and research on the Holocaust, both on a national and international level. Official website: www.holocaustremembrance.com/ [access: 2.06.2015]. 8 A. Assmann, Europe: A Community of Memory?, Twentieth Annual Lecture of the GHI, November 16, 2006, “GHI Bulletin” 2007, no. 40 (Spring), p. 13. 9 A. Sierp, History, Memory and Trans-European Identity. Unifying Divisions, Routledge/New York 2014, p. 3. 10 C. Leggewie, Seven Circles of European Memory, in: Eurozine, 2010. 11 C. Closa, presentation entitled EU Politics of Memory, International Workshop EU Politics of Memory, Florence, June 19-20, 2015 unpublished materials

142 Artykuły / Articles immigration, anti-discrimination and human rights policy. Apart from the past-related aim to commemorate the victims, EU documents about memorial days related to the Holocaust and other acts of genocide and ethnic cleansing therefore frequently refer to the meaning of those crimes for the future12. The current need for a practicable modus operandi for common commemoration days is furthermore closely linked to the change of the political landscape in Europe after 1989, as Klas-Göran Karlsson writes:

After the ending of the Cold War, there was a need to celebrate the new European unity by attri- buting the moral zero point to the past. In this context, the Holocaust became a useful concept to tie the absolute evil of history together with a good, united Europe of the future. […] Thus, the Holocaust was thought to be an important aspect in the development of a historical consciousness, which could promote a further, deepened integration in Europe, based on a community of historical values13.

In line with this thought, C.F. Stokholm Banke distinguishes 4 characteristic periods of the development of Holocaust memory14: the years of confrontation (1945-46), the years of interpretation (1950s), followed by a period of documentation and justice (early 1960s after the Eichmann trial – 1990s), and finally the era of remembrance (since 1989). It should however be remembered, that due to the political developments, the countries of the former Soviet bloc, such as Poland, underwent a slightly different process of coming to terms with the past. Since 1989, the Holocaust as subject of collective memory and commemoration has become an issue of indisputable political importance for European and non-European policy makers. A. Assmann quoting Tony Judt15 even argues that activities in the field of Holo- caust remembrance, among them the celebration of the International Holocaust Remem- brance Day each year on January 27, has become a “entrance ticket” for candidate countries to the European Union16. In this respect, national memory discourses are more and more influenced by the basic ideas, guidelines and tendencies, which are part of the European integration process, as Aline Sierp observes in her work Memory and Trans-European Identity17. National and supranational remembrance days, which are imposed by administrational decrees and turned into practice by official and unofficial actors (such as public authorities, schools, NGO’s or even individuals), are part of our contemporary landscape of memory – they are specific “places of memory.” Pierre Nora’s concept of lieux de mémoire (places of memory), which constitutes the fundament of the reflections of this article, considers

12 See the official documents regarding the three remembrance days, which are recalled in this article. 13 K.-G. Karlsson, The Holocaust as a Problem of Historical Culture, in: Echoes of the Holocaust, ed. K.G. Karlsson/U.Zander, Lund 2003, p. 18–19. 14 C. F. Stokholm Banke, presentation entitled The Holocaust and EU Politics of Memory, International Workshop EU Politics of Memory, Florence, June 19-20, 2015 unpublished materials. However, Banke’s classification is limited on observations of West- ern European history. 15 T. Judt, A House of Dead. An Essay on the European Memory, in: idem, Postwar. A History of Europe Since 1945, London 2006, p. 803−31. 16 A. Assmann after Tony Judt, Ku europejskiej kulturze pamięci? (p. 274-307), in: Między historią a pamięcią. Antologia, Warszawa 2013, p. 285. 17 Above mentioned.

143 Studia Żydowskie not only physical places (including monuments, cemeteries, but also archives, libraries and museums), but also symbolic “places”– therefore also anniversary days and commemoration ceremonies, in as much they are connected to a specific, meaningful historical event, figure or narrative18. The nature of official memorial days is remarkable with regards to at least two points: they are imposed from above and therefore, as we argue, introduced “artificially” into the life of society, whereas the respective commemoration subjects are not always important, clear or meaningful to all citizens. Furthermore, their subject is a matter of negotiation between all actors involved. The function of remembrance days includes both the adherence of memory of past events and a perspective for the future. Remembran- ce days therefore have political importance. While individual memory is spontaneous and unreliable, the rituals and symbols involved in official celebrations on nation - or Europe -wide remembrance days secure a sense of community, loyalty and group identity. Public commemorations fulfil hence the function of a “carrier for cultural and political memory”19. The function of official remembrance days include furthermore the creation of a public accessible frame for the organized return of the past, the provision of a stage of group representations and the possibility to combine competing interests (stage for negotiation of meanings).20 As a benchmark, the authors have chosen three memorial days connected to the traumatic experience of World War II, which have been introduced by EU bodies in the last few years: the European Holocaust Memorial Day (27 January), the European Day of the Righteous (6 March) and the European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism (23 August). In the following, these three dates will be portrayed, analyzed and compared based on actual events organized in Poland, and on a smaller scale also in France and Germany.21 The chosen initiatives are an example of the way, how history is nowadays used to create a common identity based on common values and ideas. For the purpose of this article, we agree with the distinction of Aline Sierp between cultural memory (bottom-up) and political memory (top-down)22, where the latter is an intentionally used instrument of political institutions to construct meanings, a feeling of community and solidarity. While decisions of the EU parliament on the introduction of a Holocaust Memo- rial Day are an example of a top-down political memory initiative, the existence of local initiatives and projects in the member states by non-governmental organizations without central guidelines would indicate an authentic need of local society to construct, celebrate and keep alive cultural memory. As the European Parliament holds no legislative power

18 See: K. Kowalski, O istocie dziedzictwa europejskiego - rozważania, Kraków 2014, p. 51. 19 Sierp, History, p. 20. 20 Ibidem, p. 20 (cited after: Binder, B. Jahrestag. In J. Ruchatz & N. Pethes, Lexikon Gedächtnis und Erinnerung, Reinbek 2001) 21 The focus of the analysis is for practical reasons Poland – in the other two countries, the number of events reported in the press and accessible via internet is too small. Two attempts to explain this phenomenon might be the general high level of interest for topics linked to World War II in Poland as well as the fact, that the physical remainders of a large number of German Nazi concentration camps are located within the border of the Third Polish Republic (and therefore ceremonies with international guests and press attendance are organized there). 22 Ibidem, p. 14.

144 Artykuły / Articles in questions of creating collective memory, all analyzed initiatives are solely soft law. It is therefore up to the EU member states to implement the decisions of the Parliament into the national legislation.

Specifics of the analyzed countries regarding the Holocaust memory

The following analysis of commemoration celebrations bases on three neighbouring countries in the heart of Europe: Germany, France and Poland, with the focus on the latter. All three belong to the most densely populated EU member states with a central role in EU policy making. Concerning the Holocaust, both the historical situation and contemporary memory narratives are, however, diametrically different. The moral responsibility of the Federal Republic of Germany as the successor state of the Third Reich constitutes for obvio- us reasons a unique, distinctive feature. France with its century-long history of conflicts and wars with its Western neighbor and the successful reconciliation process with the Federal Republic of Germany after World War II has been for many years shaped by a narrative of victimhood. Just in the last 20 years, painful questions concerning collaboration and guilt of French gentiles have been raised. Poland in contrast both had the largest pre-war Jewish population and an exceptionally high loss during the Holocaust (over 90% of Polish Jews were murdered). As a result of the communist regime in post-war Poland, the Iron Curta- in and the lack of exchange of information and scholars between the Soviet and Western zones of influence, the war narrative in Poland was for a long time solely concentrated on Polish martyrdom, excluding the exceptional tragedy of the European Jews. The former concentration camp site Auschwitz became a place of honoring Polish martyrdom and losses under German occupation23 and it required a series of emotional debates including disputes on the highest political level between Poland, Israel and the United States in order to develop a more objective, multi-leveled picture. However with respect to memory formation after 1945, all three countries of the sample have been strongly affected by the new post-war political situation. The Cold War and Poland’s affiliation to the Eastern bloc shaped its memory of the war, which considered the Jewish Holocaust victims just as one of many nations who were oppressed by the German fascist system and depicted all nations of the Eastern bloc as resistance heroes. Also France had a strong ’resister’ memory in the first post-war decades. It was not until the 1980’s, when both in France and Poland first debates about the ‘dark sides’ of the own history during WWII emerged. Undoubtedly, especially for Poland Claude Lanzmann’s filmShoah

23 In fact, the original camp Auschwitz I was initially build for Polish political prisoners in 1940 and held a majority of Polish prisoners almost throughout the entire existence of the camp. Auschwitz-Birkenau however was the main site of mass murder of European Jews with more than a million victims. For more details on the discussion about the symbolic meaning of Auschwitz, see e. g. S. Krajewski, Poland and the Jews. Reflections of a Polish Polish Jew, Krakow, 2005; W. T. Bartoszewski, The convent at Aus- chwitz, New York 1990; G. Zubrzycki, The Crosses of Auschwitz, Chicago/London 2006.

145 Studia Żydowskie

(1986) and Jan Tomasz Gross’ books Neighbors24 and Fear25 have played an important role in this process.

Case Studies a. European/International Holocaust Memorial Day

Many years prior to the official introduction of 27 January as an international Holocaust remembrance day, a number of countries had introduced that date on a national level. Two examples are France and Germany, who celebrate the 27 January accordingly since 1993 and 1996.26 The selected date has an important symbolical meaning, as on January 27, 1945 Soviet troops liberated the Auschwitz concentration camp complex and Auschwitz has become a world-wide known symbol of the Holocaust. A significant change in the direction of a unification in this matter was- theRecom mendation Rec(2001)15 on history teaching in twenty-first-century Europe27 adopted by the Committee of Ministers of the Council of Europe on 31 October 2001 at the 771st meeting of the Ministers’ Deputies. In this document, the Council of Europe stressed out the need for “implementing and monitoring implementation of the education ministers’ decision28 to designate a day in schools, chosen in the light of each country’s history, for Holocaust remembrance and for the prevention of crimes against humanity.” 29. At least two specific aspects are worth mentioning here. Firstly, the Council of Europe is the first international institution which proposed to combine commemorative practices with teaching about the Holocaust with the aim of preventing the “recurrence or denial of the devastating events that have marked this century, namely the Holocaust, genocides and other crimes against humanity, ethnic cleansing and the massive violations of human rights and of the funda- mental values to which the Council of Europe is particularly committed”30. Secondly, this initiative was a combination of both international and national dimensions that specific Me- morial Day, i.e. the member states were invited to choose a date which referred to national events during World War II. Although the Memorial Day is designed to be introduced in

24 J. T. Gross, Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland, Princeton 2001. The book explores the massacre of the Jewish inhabitants of the eastern Polish village Jedwabne in July 1941 and indicates the Polish neighbours instead of the German occupiers as the perpetrators of the murder. 25 J. T. Gross, Fear: Anti-Semitism in Poland after Auschwitz: An Essay in Historical Interpretation, Princeton 2006. This publication is dedicated to anti-Jewish violence in post-war Poland, with a particular focus on the Kielce pogrom in 1946. 26 In Germany, this date was introduced as “Remembrance Day for the victims of National Socialism” and aimed at the commemoration of all victims of the Nazi regime. It was first celebrated in 1996 and bases on a decree of the then president of the Federal Republic of Germany, Roman Herzog. In France this day was introduced in 3 years earlier. 27 Recommendation Rec(2001)15 on history teaching in twenty-first-century Europe, www.wcd.coe.int/ViewDoc. jsp?Ref=Rec(2001)15&Language=lanEnglish&Ver=original&Site=CM&BackColorInternet=9999CC&BackColorIntranet=FFB- B55&BackColorLogged=FFAC75 [access: 2.06.2015]. 28 The 20th Session of the Standing Conference of European Ministers of Education on the project “Learning and teaching about the history of Europe in the twentieth century” (Cracow, Poland, 2000). 29 See the Council of Europe website, www.coe.int/t/dg4/education/remembrance/archives/dayRemem_en.asp [access: 2.06.2015]. 30 Recommendation Rec(2001)15 on history teaching in twenty-first-century Europe, www.wcd.coe.int/ViewDoc. jsp?Ref=Rec(2001)15&Language=lanEnglish&Ver=original&Site=CM&BackColorInternet=9999CC&BackColorIntranet=FFB- B55&BackColorLogged=FFAC75, [access: 2.06.2015].

146 Artykuły / Articles all member states of the Council of Europe, each member state has a certain autonomy in choosing the date clearly corresponding with its own national history.31 This project might be therefore seen as a more open and democratic attempt, in which the Council of Europe tries to encourage the member states to celebrate and commemorate one special day. The second step in the process of creating a pan-European day of Holocaust remembrance was an initiative of the EU Parliament. On 27 January 2005, the EP adopted the text of a resolution on remembrance of the Holocaust, antisemitism and racism32. Considering that some of the EU member states had already established the 27 January as Holocaust Memorial Day (i.e. Great Britain, France, Germany and Italy33), it encourages to set up an official commemoration day on that date. As a result, January 27 was marked as official Holocaust Memorial Day across the whole EU. Auschwitz – and remarkably only this camp is listed in the text of the resolution – is considered a warning for future generation in order to prevent a repetition of history. However, not only the European Union marked January 27 as Holocaust Memorial Day. On 1 November, 2005 the General Assembly of the United Nations decided to designate 27 January as an annual International Day of Commemoration in memory of the victims of the Holocaust. Another important aspect of this initiative was to urge the UN member states to develop, support and promote educational initiatives in order to commemorate but moreover to prevent genocide from happening again34 (exact the same goals as the Council of Europe). The Assembly pointed out the rejection of Holocaust denial in terms of historical event, condemning any manifestations of intolerance based on ethnic origin or religious belief as well as requesting the then General Secretary Kofi Annan to establish an outreach program on the “Holocaust and the United Nations35”. If it comes to Germany, the 27th January has become a fixed point in the national memory calendar with regards to World War II. The most remarkable event each year, which enjoys large TV and press coverage, is the official ceremony in the German parliament. Every year, the deputies hold a ceremony encompassing speeches by officials, a minute of silence in honor of the victims and a lecture by an invited contemporary witness. In his official speech on January 27, 2015, President Joachim Gauck combined both a distinct national aspect and a vision of Holocaust commemoration as a global challenge. The sentence “The- re is no German identity without Auschwitz”36 was repeated in newspaper and TV covera-

31 Following the CoE recommendation, a series of member states established such a memorial day. France and Germany stayed with January 27 as before, Poland decided on April 19 as Day of Remembrance for the Victims of the Holocaust and Prevention of Crimes against Humanity. The date is the anniversary of the 1943 Warsaw Ghetto Uprising. 32 European Parliament Resolution on remembrance of the Holocaust, anti-semitism and racism, www.europarl.europa.eu/ sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2005-0018+0+DOC+XML+V0//EN, [access: 31.05.2015]. 33 Rebecca Clifford, Commemorating Holocaust in Europe, www.blog.oup.com/2014/01/commemorating-the-holocaust-in-europe/, [access: 31.05.2015]. 34 Resolution adopted by the General Assembly on the Holocaust Remembrance (A/RES/60/7, 1 November 2005), www.un.org/ en/holocaustremembrance/docs/res607.shtml, [access: 2.06.2015]. 35 www.un.org/en/holocaustremembrance/index.shtml, [access: 2.06.2015]. 36 Official speech, text in English available under www.bundespraesident.de/SharedDocs/Downloads/DE/Re- den/2015/01/150127-Gedenken-Holocaust-englisch.pdf?__blob=publicationFile, [access: 21.05.2015]; Gauck went on by say- ing: “Remembering the Holocaust remains a matter for every citizen of Germany. It is part and parcel of our country’s history.”

147 Studia Żydowskie ge all over the country the day after. In his lecture, Gauck recalled other cases of genocide in the second half of the 20th century and poses the universal question: “Are we capable of preventing mass murder from happening in the first place, and are we willing to do so? To what extent are we able to end or punish such crimes?”37 Chancellor Angela Merkel spoke on the eve of the Remembrance Day about an “everlasting responsibility” of the German nation and evoked the warning function of Auschwitz in the context of rising negative attitudes towards immigrants in Germany and elsewhere38. Apart from official speeches, a significant number of local remembrance ceremonies, film screenings and debates were organized all over the country. In 2016, the celebration was also mainly focused on the official ceremony in the German Parliament. That year, the main topic was the commemoration of forced labour in national socialist Germany and occupied Europe. Norbert Lammert, president of the Bundestag, emphasized the meaning of the Holocaust for Germany and Europe in face of the contemporary humanitarian challenges39. French President Francois Hollande gave an official speech at the Mémorial de la Shoah in Paris on 27 January 2015. Although he mainly concentrated on France and the deterio- rating situation of French Jews in the last few years, his discourse also contained more universal remarks:

The Mémorial is a place of vigilance and prudence, where the visitors learns that commemoration means engagement – engagement against hate of all type. The Mémorial commemorates the Holo- caust, but also all other genocides, the 20th anniversary of the Tutsi genocide in Ruanda and in this year it will also celebrate the anniversary of the Armenian genocide40.

He then went on by calling the 27th January an “universal event, which does not only concern the Jews, but the entire world.”41 However, the focus of the speech evolved around the historical and contemporary situation of Jews in France and the responsibility of the French nation to commemorate and counteract hatred and discrimination against minorities. A common point, which links the French speech with the German, was Hollande’s finishing remark: “The commemoration of crimes against humanity does not belong to any- body – it is our common heritage.” In 2016, the main ceremony at the Mémorial de la Shoah was attended by the French prime minister Manuel Valls, who paid attention to contemporary anti-Semitism in France42 and the continuous need for society nowadays to resist

37 Ibidem. 38 “Auschwitz fordert uns täglich heraus”, www.zeit.de/gesellschaft/2015-01/merkel-auschwitz-befreiung-gedenkfeier, [access: 05.06.2015]. 39 Speech of German President of the Bundestag Norbert Lammert on 27 January 2016, full text in German language available under: www.bundestag.de/parlament/praesidium/reden/2016/001/403846, [access: 24.10.2016]. 40 Text of the official speech of president Francois Hollande at the Mémorial de la Shoah in Paris, 27 January, 2015. Retrieved from: www.elysee.fr/chronologie/#e8432,2015-01-27,c-r-monie-au-m-morial-de-la-shoah, [access: 31.05.2015]. Own translation. 41 Ibidem. 42 “Because we haven’t finished off with the antisemitism! It is still there, virulent, poisonous, criminal. It still kills French Jews just because they are Jews.” – full text of the speech of French prime minister Manuel Valls at the Mémorial de la Shoah in Paris, 27 January 2016, available in French language under: www.gouvernement.fr/sites/default/files/document/document/2016/01/20160127_discours_de_manuel_valls_premier_ministre_-_memorial_de_la_shoah.pdf, [access: 24.10.2016].

148 Artykuły / Articles against totalitarian ideologies of all kind. In this respect, he combined the national narrative of France, remarks about French collaboration with the Nazis43 and the need to commemorate the Holocaust victims with an universal message of non-discrimination, struggle for freedom and democracy. The Polish then head of state Bronisław Komorowski gave his official speech on the occasion of the official ceremony of the 70th anniversary of the liberation of the German Nazi Concentration Camp Auschwitz-Birkenau in Oświęcim on 27 January, 2015. His address, which revolved around two main themes, combines both the universal aspect of the Holocaust and national remarks. One was the historical aspect of Auschwitz as a place where “our [European – LB, KS] civilization has collapsed” and as a site of outrageous and systematic contempt for human dignity. The second main issue tackled was the memory of the Holocaust which oppressors wanted to destroy and which the people of today have the duty to maintain. He claimed: “As special witnesses of this memory are both the still living survivors and Polish society as such, as the Holocaust happened mostly on Polish occupied territory”. The second part of the president’s address focused on the meaning of the memory of Auschwitz in our contemporary world: he emphasized the need for memory should encompass suffering and the Holocaust in the first place, but also the Righteous as a positive example. This memory, as he said, was “a necessity for defending freedom, solidarity, tolerance and respecting human rights and civil freedoms”. With regards to Polish and Christian collective memory of Auschwitz, Komorowski recalled saint Maximilian Kolbe and the teaching of Pope John Paul II, who understood the need to teach about Auschwitz as a necessary act of “clearing collective social conscience”.44 It seems to be very important that Komorowski referred to universal values and the Ri- ghteous, who in a certain respect carried those values. Nevertheless, they were not present in Auschwitz themselves. The duty to remember and to admire those who stood up to the challenge of rescuing Jews during the Holocaust is therefore presented as a duty of every European citizen. One year later the newly elected president Andrzej Duda emphasized in his speech the individual aspect of suffering. He also strongly underlined the importance of Auschwitz as “sign and warning” and result of a situation where political power is deprived, social life is full of hatred and international institutions don’t react on time. In order to ensure that such a tragedy will never happen again, Duda suggested to put stress on enforcing international laws but also on the fostering education. In comparison to the previous year, there were much more links to the national history of Poland. The speech mentioned several national heroes mentioned (i.e. Jan Karski and Witold Pilecki) as well as activities of the Polish Un- derground State. Auschwitz was mentioned as a place of suffering of Jews, but also Poles.

43 Op. cit., “Yes, there were Frenchmen who denounced other Frenchmen, just because they were Jews”. 44 Text of the official speech of president Bronisław Komorowski on 27 January 2015 at the occasion of the 70th anniversary of the liberation of Auschwitz, available in Polish under: www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta/wystapienia/ art,217,wystapienie-prezydenta-na-uroczystosci-w-70-rocznice-wyzwolenia-kl-auschwitz-birkenau.html, [access: 2.06.2015].

149 Studia Żydowskie

Another interesting thing was to put the duty of remembrance and dissemination of the historical truth on Poland and Israel. There was no reference to Germany as another actor who also should share this duty45. This short speech clearly shows the national and dome- stic shift after the elections in Poland and its influence on the perception of the Holocaust Memorial Day. On this day, all three countries held official ceremonies, which were attended by the respective heads of states and prime ministers. In Poland, the main event was the solemn ceremony on the occasion of the 70. anniversary of the liberation of Auschwitz with media coverage all over the world. However, the celebrations were in the large majority of cases official and state-organized, the number of bottom-up initiatives was rather low. One example is the initiative “memory flame” launched by the Shoah Foundation, which encouraged society in the media to lit a candle at 6pm that day in order to commemorate all Holocaust victims. People also shared their participation in the virtual sphere on a special Facebook profile. This in an example of how technological developments influence memory practices within contemporary societies. Official ceremonies took also place in Warsaw at the monument of the Warsaw Ghetto Fighters. In Germany, the ceremonies mainly concentrated in Berlin. Chancellor Merkel attended a ceremony organized by the International Auschwitz Committee, President Gauck gave a speech in the German Parliament the day after. An example for a local initiative is the project by the city council of Zwiefalten in Southern Germany and the local Centre for Psy- chiatry, who set their focus on the commemoration of thousands of mentally ill victims of the Nazi regime.46 Apart from a few similar initiatives, German media concentrated on the central ceremonies as well as on survivor stories and documentary films about Auschwitz. A similar concentration of the media on the official celebration at the Memorial de la Shoah could be observed in France. b. European Day of the Righteous.

In May 2012, the European Parliament decided upon the establishment of an annual European Day of the Righteous, which is celebrated on 6 March. This Remembrance Day dates back to an initiative of the Italian NGO GARIWO with international outreach. The Committee for the Gardens of the Righteous Worldwide was created in Milan/Italy in 1999 with the aim to raise awareness and interest in the topic of the Righteous by creating places of remembrance in in areas, where mass extermination or genocide happened, by planting small gardens all over the world with trees representing the Righteous. This idea

45 Text of official speech of president Andrzej Duda on 27 January 2016, available in Polish under: www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/wystapienia/art,27,wystapienie-na-obchodach-71-rocznicy-wyzwolenia-kl-auschwitz-birkenau.html#drukuj, [access 17.10.2016]. 46 See: www.zwiefalten.de/,Lde_DE/Startseite/Gemeinde/Gedenktag+am+27_01_2015.html, [access: 03.06.2015].

150 Artykuły / Articles directly followed the example of the Garden of Righteous at the Yad Vashem Institute in Jerusalem.47. The European Parliament adopted the proposal of GARIWO, who since March 2011 collected signatures under a respective public appeal, and ”recalling the great moral significance of the Garden of the Righteous in Jerusalem, the institutions that have honoured people who saved lives during all genocides and mass murders and all those who pre- served human dignity during Nazism and Communist totalitarianism”48 decided to establish a European Day of the Righteous49. The European Day of the Righteous aims to honor all inviduals, who in the face of a genocide or totalitarian system have stood up for the protection of human dignity, aided victims or defended the truth despite official prohibitions. The definition of “Righteous” adopted in this initiative is much broader than the concept regarding the medal Righteous among the Nations established by Yad Vashem. The latter is awarded to non-Jews who risked their lives to save Jews during the Holocaust, while the new European commemoration day wants to honor all “those who challenged crimes against humanity and totalitarianism with individual responsibility”.50According to the official declaration of the European Parliament of 10 May 2012 on the support for the establishment of a European Day of Remembrance for the Righteous, apart from honoring the Righteous, the education of the young generation is one of the mayor aims of the initiative51. In this respect, the focus of the European Day of the Righteous is rather placed on general human values and attitudes than on a specific case, date or group of victims/aid providers. The celebration of March 6th as the European Day of Righteous takes different forms in Poland, mostly official meetings, exhibitions, debates and discussion. One part of the initiatives focus strictly on honoring Polish Righteous, however there are also initiatives going beyond the national context, as the Polish Garden of the Righteous, which honors categories of people of different nationalities. During the events, one could observe the presence of official functionaries and support from the major national institutions such as the Polish Ministries of Foreign Affairs or Ministry of Culture and National Heritage. This proves the top-level importance of the ceremonies for Polish state authorities. 2013 saw a set of events mainly in the cities of Łódź and Białystok – starting from the Honorary Committee for the Celebration of the European Day of Righteous among the Nations (Komitet Honorowy Europejskiego Dnia Pamięci) with former Prime Minister

47 www.en.gariwo.net/about-us-4969.html, [access on 21.05.2015]. 48 Official Declaration in Support of the establishment of a European Day of Remembrance for the Righteous, text in English language available under: www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2012-0205+0+DOC+X- ML+V0//EN, [access: 17.01.2015]. 49 The date is not random, since March 6th is the death anniversary of the former president of the Righteous Commission at Yad Vashem, Moshe Bejski, who had passed away in 2007. 50 Official Declaration in Support of the establishment of a European Day of Remembrance for the Righteous, text in English language available under: www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2012-0205+0+DOC+X- ML+V0//EN, [access: 17.01.2015]. 51 Quote from the Declaration: „whereas the remembrance of good is essential to the process of European integration because it teaches younger generations that everyone can always choose to help other human beings and defend human dignity, and that public institutions have a duty to highlight the example set by people who managed to protect those persecuted out of hate;”, ibidem, [access: 21.05.2015]

151 Studia Żydowskie

Tadeusz Mazowiecki as chairperson and the decision to establish the Polish Garden of the Righteous52. The leading institution was History Meeting House in Warsaw53, which closely cooperated with GARIWO. One of the events was the opening of the exhibition “Jan Karski. Man of Freedom” in headquarter of the Polish Parliament, which dealt with the biography of Jan Karski54. Ad- ditionally in Łódź there were two screenings of movies based on biographies of Poles who fought against totalitarian regimes55 and workshops for families with children on Righteous and heroes. In 2014, the POLIN Museum in cooperation with the Polish Ministry of Foreign affairs inaugurated the exhibition „Under the risk of life –Poles rescuing Jews during the Holocaust”. The exhibitions shows the context of occupied Poland, biographies of Polish Righteous but also the personal stories of the rescued Jews. Remarkably, the narrative includes also Poles as oppressors, who denunciated the Jews to the Gestapo56. In this respect, also dark sides of Polish-Jewish relations are presented and the exhibition goes beyond a sole narrative of Poland as a nation of heroes and victims. The materials for the exhibition mainly based on the project “Polish Righteous - Bringing Memory Back” (2007-2013). During this project, over 400 interviews were collected. The exhibition was prepared in English mainly for the foreign visitors - because the intention was to show it in Polish con- sulates and embassies all over the world57. Another major initiative in 2014 was the official establishment of the first Garden of the Righteous in Poland, which took place in early June in Warsaw. The Garden is located in the Wola district, on the territory of the former Jewish ghetto during World War II. The Garden in Poland - in contrary to Yad Vashem, but in line with the idea of GARIWO - will present only a selection of names and biographies of Righteous. The aim is to focus on the heroic attitudes and deeds of the honored individuals in order to create a positive role model for future generations. According to an official publication, the founding committee aims to avoid a competition between “our” (Polish) Righteous and “others” from abroad.58 Along with this objective, 3 categories of people are to be honored in the Polish Garden: people, who rescued other during periods of ethnic cleansing and genocides and who infor- med the world about those tragedies, those who witnessed discrimination and stood up in

52 In February 2014 the Committee changed name to Committee of Righteous Garden in Warsaw (Komitet Ogrodu Sprawiedli- wych w Warszawie). 53 www.dsh.waw.pl/en, [access: 17.10.2016]. 54 The author of this exhibition was Joanna Podolska - journalist and director of the Marek Edelman Dialogue Centre in Łódź and it was organized by the Centre, State Museum in Łódź, National Digital Archive. The patron of this exhibition was the Polish Ministry of Culture and National Heritage and sponsor was the Ernst &Young Company. www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/komunikat.xsp?documentId=7E478B52C8283A9AC1257B26004644D2, [access: 21.05.2015]. 55 Jacek Kuroń, Jan Nowak Jeziorański, Władysław Bartoszewski and rev. Jan Zieja 56 culture.pl/pl/wydarzenie/europejski-dzien-pamieci-o-sprawiedliwych, [access: 21.05.2015]. 57 www.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/wiadomosci/europejski_dzien_pamieci_o_sprawiedliwych, [access: 21.05.2015]. 58 www.sprawiedliwi.dsh.waw.pl/public/docgalleries/BroszuraSprawiedliwi2015_1431420095/Sprawiedliwibroszura2015.pdf, p. 9-10.

152 Artykuły / Articles public for the truth and freedom and finally those, who stood up for human dignity under extreme circumstances (such as concentration camps)59. In 2015, in an official ceremony in the Museum of History of Polish Jews in Warsaw three new candidates were honored in the Polish Garden for Righteous: Petro Hryhorenko, Nelson Mandela and Hasan Mazhar60. The first months of 2015 also witnessed a nation-wide debate about memory and commemoration of the Righteous in Poland, especially in the context of the new local Museum of the Righteous in the southeastern Polish town of Markowa, which finally was inaugurated in March 201661 and the idea of two monuments dedicated to the Righteous in Warsaw62. Worth discussing is also the speech of president Duda in Markowa during the solemn inauguration of the museum, as it show the narrative line with regards to the Polish Ri- ghteous, which was chosen by the new Polish government after the parliamentary elections in 201563. In his speech, President Duda claimed that only Poland had the death penalty for helping Jews, which historically is not true64. He also referred to the peaceful Polish-Jewish coexistence for almost thousand years and emphasized World War II as a breakoff point of this relation. Furthermore, he called the new museum as place of “brotherhood, mercy and community” and claimed this museum had to be created to ensure historical justice towards those who rescued. One of the highlights of the speech was the claim that anybo- dy who hates or disseminates hatred or antisemitism disregards the memory of the Ulma family and other Poles, who sacrificed their own security and lives for dignity, justice and respect. On March 6th, 2016, in ceremony at the Museum of History of Polish Jews, 3 more people were awarded title and place in the Polish Garden of Righteous: Władysław Barto- szewski, Witold Pilecki and revrent Jan Zieja65. All of them were related to the Polish Un- derground during World War II. The same year, the Marek Edelman Centre for Dialogue

59 Ibidem, p. 24; the first honored individuals were the former leader of the Warsaw ghetto uprising Marek Edelman, the aid pro- vider Magdalena Grodzka-Gużkowska, the courier of the Polish government in exile during World War II Jan Karski, the Italian missionary and informer about the Rwanda genocide Antonia Locatelli, the Polish anti-communist activist and first democratic prime minister after 1989 Tadeusz Mazowiecki and the Russian opposition journalist Anna Politkovskaya. 60 Ibidem, biographies of those people, p. 54-65. 61 The museum is financed by the Marshal of the Podkarpackie voivodship and the Polish Ministry of Culture and is dedicated to the memory of local Poles, who helped and rescued Jews during the Holocaust. The exhibition scenario bases on materials gathered by the Polish Institute for National Memory and is entirely concentrated on local Polish aid providers (not necessarily honoured by Yad Vashem). 62 The debate evolves about two separate monuments in honour of the Righteous among the nations – one by the Warsaw city council in the area of the former ghetto and another in front of the new POLIN Museum next to the monument of the Warsaw Ghetto Heroes (proposed by the International Jewish Committee for the Erection of a Monument of Gratitude). In the course of a tender, a project prepared by two Austrian artists (Eduard Freudmann and Gabu Heindl) won. It included a monument-forest with 10 000 trees symbolizing an unknown numer of rescued Jews. However, the project was subsequently rejected by the sponsor and initiator of the monument Mr Zygmunt Rolat. Until now (July 2016), the issues has not been resolved. See: „Tygodnik Powszechny”, no 11(3479), 13 March 2016, p.9. 63 The text of official speech of president Andrzej Duda: www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/wystapienia/art,33,wystapienie-na-uroczystosci-otwarcia-muzeum-polakow-ratujacych-zydow-im-rodziny-ulmow-w-markowej-.htm- l#drukuj, [access: 17.10.2016]. 64 Analyzing the Nazi German laws and ordinances during the Holocaust, the death penalty was also implemented on the territory of nowadays Baltic states, former Yugoslavia and Ukraine. 65 www.sprawiedliwi.dsh.waw.pl/program_wydarzen/, [access: 17.10.2016].

153 Studia Żydowskie in Łódź also put the emphasis of the celebration on the activity of the Polish Underground, especially on people who worked for the Jewish Rescue Board “Żegota”66. The issue of commemorating the Righteous among the Nations is of a great importance in Poland. While the narration of over 6,000 Polish gentiles honored with the Yad Vashem medal for having saved Jews during World War II function as a positive pillar of memory in the context of the on-going debate about the dark side of Polish-Jewish relations under Ger- man occupation, the analyzed initiatives clearly show a multi-fold approach to the issue. Both projects concentrated on Poland and Polish Righteous as well as initiatives with a wi- der, human-rights based and future-oriented perspective were launched. Although March 6 was introduced as an official commemoration day just recently, it has become a fixed date in the memory calendar both of NGO’s with a cultural and educational profile as well as governmental administration. For France and Germany, no significant initiatives and commemoration ceremonies could be identified at all. c. European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism.

The European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism goes another step further and expands the subject of commemoration to millions of non-Jewish victims of the two largest totalitarian systems in the 20th century in Europe. Agreeing with A. Assmann, „an European historical memory, which evolves around human rights, lacks credibility, if it points at the lesser evil and subsequently entirely minimizes or represses East European memory.” She claims that by solely cultivating the victim status the east European countries will drift away from a common European identity and might become indifferent for other victims, which might cause danger for minorities such as Roma, who live in those countries67. A possible solution for counteracting this scenario was the Europe- an Parliament resolution from 2 April, 2009 on European conscience and totalitarianism. In this resolution, the European Parliament condemns all crimes against humanity committed by authoritarian and totalitarian regimes and expresses their respect for the victims of those crimes. Furthermore, European integration is called a response for both Nazi and Soviet regime. A united Europe, according to the Parliament and in line with Assmann will never be possible without recognizing Nazism, fascism and Communism as a shared legacy. The EU resolution underlines “the importance of keeping the memories of the past alive, because there can be no reconciliation without remembrance”68. In order to fulfil this duty it “calls for the establishment of a Platform of European Memory and Conscience69, which would provide support for networking and cooperation among national research institutes

66 www.centrumdialogu.com/dzialalnosc-centrum-dialogu/1513-sprawiedliwi-2016-europejski-dzien-pamieci-o-sprawiedliwych, [access: 17.10.2016]. 67 A. Assmann, Między historią a pamięcią. p. 291. Own translation. 68 European Parliament resolution on European conscience and totalitarianism, European Parliament website, www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+MOTION+P6-RC-2009-0165+0+DOC+XML+V0//EN, [access: 31.05.2015]. 69 The Platform was established in 2011 and till now brings together 48 public and private institutions and organizations from 18 countries. It serves for organizing conferences, public events and giving award to those who set a mark in resisting the totalitarian regimes in Europe. Website: www.memoryandconscience.eu/.

154 Artykuły / Articles specializing in the subject of totalitarian history and for the creation of a pan-European documentation centre/memorial for the victims of all totalitarian regimes”. Finally, the resolution calls for the commemoration of August 23 as a Europe-wide remembrance day for the victims of all totalitarian and authoritarian regimes with dignity70. The Resolution was followed by two other actions: a report of European Commission from December 2010 on “The memory of the crimes committed by totalitarian regimes in Europe” and the adoption of conclusions on the commemoration of victims of crimes committed by totalitarian regimes. The latter text encourages all EU member states develop a strategy of commemorating August 23 and was adopted by the members of the EU Justice and Home Affairs Council in Luxembourg on 10 June, 2011. In the next years, the official commemoration took part accordingly in Poland, Hungary and Lithuania71. So far, it was not possible to identify any significant attempts to commemorate August 23 in Poland, France or Germany apart from the official, centrally organized ceremonies by EU bodies. Public awareness or press coverage do not exist either. One exception is a newspaper article of the German Tagesspiegel from August 25, 2016, which comments on the lack of commemoration and lists the three bottom-up commemoration activities of local memorial sites that took place all over Germany72. According to the author, German society and politics are not eager to celebrate this day, as they are afraid to be accused of Holocaust relativization and the attempt to put Stalinist and national socialist crimes on the same level.73 As public authorities officially put a huge emphasis on Holocaust commemoration, the assumption that Germany has a problem with a common remembrance days for both victims of Stalinist and national socialist crimes may be fully appropriate. One reason for the complete lack of celebrations in Poland might be the lack of connection between the top-down chosen day (August 23) to an important event in both the collective memory in Poland and the awareness of Polish memory politic agents. In the last years, Poland has held commemoration ceremonies, accompanied by press coverage, regarding the anniversary of the Katyn massacre. In 2013, public attention was drawn to the Volhynia massacres74, the year after to the 70th anniversary of the Warsaw Uprising on August 1th. Especially the latter date has become an important part of the Polish ‘remembrance calendar’. The lacking “national memory” link to the newly implemented EU Remembrance Day could therefore be seen as a possible explanation for the lack of enthusiasm among potential agents of memory. As counterargument to this the newly elected Polish president

70 European Parliament resolution on European conscience and totalitarianism, see above. 71 Commemorations of 23rd August - key dates, European Network Remembrance and Solidarity, enrs.eu/en/august23/866-commemorations-of-23-august-key-dates, [access: 31.05.2015]. 72 Ein Gedenktag, der verschwiegen wird: www.tagesspiegel.de/politik/den-opfern-von-stalinismus-und-nationalsozialismus- ein-gedenktag-der-verschwiegen-wird/14450580.html, [access: 24.10.2016]. 73 Op. cit. 74 The so-called Volhynia massacres were carried out mainly in summer 1943 by the Ukrainian Insurgent Army UPA against mostly Polish civilians from the Volhynia and Eastern Galicia regions and were part of an ethnic cleansing operation of the Bandera fraction of the Organization of Ukrainian Nationalists (OUN-B), who were fighting for an independent, monoethnic Ukrainian national state.

155 Studia Żydowskie

Andrzej Duda announced his first official visit abroad to be held in Tallinn on August 23, 2015, mentioning explicitly the occasion – the signing of the Ribbentrop-Molotov pact and the related European Day of Remembrance. In his speech, he even explicitly referred to the founding fathers of EU “who wanted an order of justice in Europe”.75 The choice of the Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism for the first speech abroad could be read as a certain higher appreciation for this commemorating initiative on the part of the newly elected president.

Conclusions

The introduction of EU wide commemoration days connected to the Holocaust by EU bodies is an attempt to frame the collective memory of European society and to guide the development into a more unified, “Europeanized” direction. Therefore the analysis of the nature of these remembrance days and the ways in which they are celebrated in the individual EU member states (the public discourse) enables to draw conclusions about the image which the EU would like to present within the member states and towards the outside world. The sample of this article included remembrance days of the Holocaust (27 Janu- ary), the Righteous (6 march) and all victims of the Stalinist and Nazi totalitarian regimes (23 August). The International Holocaust Remembrance Day on 27 January is celebrated since 2005 and although well noticed in society due to a large-scale press coverage, ceremonies and commemoration projects or events are to a large degree limited to the official level (top-down). In the public sphere, this commemoration day is strictly linked to the liberation of Auschwitz, this is why politicians, museum activists and the press especially in Poland and Germany – although from different perspectives are very active around that date. The places where those commemorations are held seems to be very important. In Germany it is a building of the Parliament which underlines that the commemoration is the matter of the state and is important for the whole nation. The decision to carry out the main commemoration ceremony at the Memorial de la Shoah in Paris as a major Holocaust education institution on the other hand underlines the educational aspect of that day in France. In Po- land, there is no other place to commemorate the day of Holocaust remembrance then the former camp Auschwitz-Birkenau which also give the universal and symbolic dimension to this ceremony. However, focusing exclusively on Auschwitz might overshadow other places (not only the concentration and death camp but also former ghettos and places of mass murder) and therefore both scale and complexity of the whole phenomena. This could become a serious concern for collective memory, as time passes. The commemoration days for the Righteous on March 6, which is celebrated in the EU since 2013, has been established to a significant degree only in Poland. Due to the po- pularity of the Polish Righteous in Polish society, this topic is both well received by the

75 www.prezydent.pl/aktualnosci/wizyty-zagraniczne/art,1,w-niedziele-prezydent-duda-z-wizyta-w-tallinie,2.html#drukuj, [access: 17.10.2016].

156 Artykuły / Articles population and a favorite subject of educational projects and exhibitions organized by different actors from NGO’s and public administration bodies. Assumingly, this ‘enthusiasm’ is linked with the commonly desired promotion of the bright side of Polish-Jewish relations during the Holocaust. The need for the propagation of a positive image of Poles between 1939-1945 arose in the last 15 years in the course of a series of public debates on cases of blackmailing, lack of support for Jews and even murder with antisemitic motivation (see the remarks about J.T. Gross’ books earlier in this article). At least in Poland however, the aim of the EU to commemorate all Righteous, who had the courage to stand up for the truth and struggle against evil in times of war and totalitarianism in the 20th century, is already on a good way to become good practice. A perfect example on how to combine the memory of the Holocaust and the heroic deed of the Ri- ghteous with the commemoration of other courageous people during other wars and genocides is the Garden of the Righteous in Warsaw. A completely different conclusion gives the attempt to analyze activities in France and Germany on March 6, which ended with almost no results. This is an example of how different top-down imposed commemoration days are turned (or not turned) into practice in member states. The new commemoration day in honour of all victims of both major totalitarian systems in the 20th century is much less known than the other two initiatives. This could be attribu- ted to its recent implementation on the one hand and to the overwhelming domination of the Holocaust in the memory landscape on collective trauma in Europe on the other. Due to its wide, inclusive scope, the initiative could assume a significant meaning for the creation of a common European memory frame and the ever-closer integration within the EU. The integration of both Eastern and Western European memory is crucial, as Claus Leggewie observed: “Only the common memory of both totalitarian systems, and therefore of both the crimes of the Nazi and Soviet regimes, is able to crush the existing national frames of memory.”76 The reception of the two totalitarian regimes of the 20th century is very diverse in the EU member states, and the focus on one of them as the main culprit of the national tragedies during World War II or in the decades following is especially different between the ‘old’ Western European member states and the 10 Central and Eastern European countries which joined the EU in 2004. Equal recognition, claims Carlos Closa, could be seen by some people as an act of neglecting or undervaluing the memory of the Holocaust77. This warning points at the danger of excluding the Stalinist crimes from collective memory, which may be as dangerous for a common European set of values and joint commemoration practices, as a comparison of victimhood on the other hand. Summing up: the most well-known off all three analyzed commemoration days is Ja- nuary 27 with the largest number of both top-down and bottom-up events and celebrations

76 C. Leggewie, Der Kampf um die europäische Erinnerung. Ein Schlachtfeld wird besichtigt, München, 2001, p. 11. 77 C. Closa, presentation entitled: The Politics of EU Memory Policy Making, International Workshop EU Politics of Memory, Flor- ence, June 19-20, 2015.

157 Studia Żydowskie in the analyzed countries. On the European Day of the Righteous, activities were noted in Poland only, but here very vividly and multi-faced. The European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism however so far seems to be not present in the minds of Poles, Germans and Frenchmen. In this point we agree with Leggewie: sometimes re- gulations by the official acts are not enough for certain commemoration to be fulfilled. If education and creation of awareness among the young generation is to be one of the main aims of all three EU Remembrance Days, popularization of knowledge about these dates and the encouragement of actors on different levels in the member states should be on the top of the priority list of the responsible decision-makers. The conclusion that it would be worthwhile, or even indispensable for the EU integration process to invest into the development of consolidated frames of memory within in the European Union, is sustained by Claus Leggewie:

A supranational model of Europa will only be able to obtain a durable political identity, if public debates and the mutual recognition of conflicting memories will have the same significance as tre- aties, the common markets and the open borders. Hence, this will be possible only, if united Europe will have a divided memory, which honestly names past conflicts and handles them (…). On this basis, a common feature will develop, which enables the European Union to function (…)78.

Joint Holocaust and war victims’ commemoration days all over the EU can, if they function vividly in the public sphere, help to develop a common sense of identity and, hope- fully, also enable European society to develop awareness and sensibility for contemporary threats to peace, stability, prosperity and human rights. If liberal democracy and human rights are, as Polish philosophy professor Marcin Król claims, solely a “lucky coincidence” in history79, issues of memory and education should be given a higher practical priority within the EU member states, than it is nowadays the case.

78 Leggewie, Der Kampf, p. 7. 79 In an interview in the Polish daily newspaper Gazeta Wyborcza from 7 February, 2014. See: wyborcza.pl/magazyn/1,136528,15414610,Bylismy_glupi.html, [access: 5.06.2015]. Król continues: “Maybe the legal prohibition of tortures is nothing more than a pleasant interlude in human history. However, it is not the culmination of the development process of humanity […].”

158 Artykuły / Articles Remembrance Days in European Union – between oblivion, national manifestations and an European narrative?

The tragic events of World War II play an important role in the collective memory of all European nations. Since 1945, many initiatives devoted to the coming-to-terms with the traumatic past have been launched. One of the challenges for actors involved in the creation of historical and educational policies is to keep the memory of the Holocaust alive. In the last years, a significant number of initiatives have been organized on the occasion of anniversaries. The paper presents an analysis of 3 different initiatives connected to the official ceremonies of three international remembrance days in Poland, Germany and France. These are the Holocaust Remembrance Day, the International Holocaust Remembrance Day and the European Day of Remembrance for the Righteous. The selected countries represent different historical experiences of war and circumstances, in which the process of collective memory took place. The need for reconciliation between France and Germany was one of the basic reasons for European integration. The reconciliation process between Poland and Germany started much later and Poland joined EU just in 2004. These factors have had an important impact on the creation of the memory culture in those countries. The paper gives an indication on who is involved in commemoration activities and which factors are decisive for the question of whether at all and how the selected anniversaries are celebrated in the three chosen countries. It shows, in how far national goals regarding historical policy are still prevailing and in which places and occasions a more universal and international narrative has been developed.

159 Studia Żydowskie

Hanna Węgrzynek (Warszawa)

Problematyka Zagłady w polskich podręcznikach szkolnych

Na mocy rozporządzenia minister edukacji narodowej z grudnia 2008 r. zostały przyję- te nowe podstawy programowe dla wszystkich typów szkół1. Wprowadziły one znaczące zmiany w strukturze nauczania niektórych przedmiotów, między innymi historii, co z kolei wpłynęło na sposób nauczania dziejów najnowszych, w tym takich zagadnień jak za- głada Żydów w czasie II wojny światowej. Zmiany wynikające z nowych podstaw nauczania wprowadzano stopniowo od września 2009 r. przez 6 lat, co oznacza ich zakończenie w roku szkolnym 2014/2015. Zatem ubiegłoroczni absolwenci szkół ponadgimnazjalnych, jako pierwsi przeszli cykl nauczania zgodnie z nowymi podstawami. Wprawdzie obowią- zujący obecnie system nauczania nie będzie kontynuowany i niebawem zostanie wprowa- dzona kolejna reforma, warto jednak zmiany wdrażane w ostatnich latach podsumować, ponieważ wpłynęły na poziom edukacji znaczącej grupy młodzieży. Zgodnie z zaleceniami zawartymi w podstawach programowych nauczanie o Za- gładzie może, chociaż nie musi, być realizowane na wszystkich poziomach kształcenia: w szkole podstawowej na lekcjach historii i społeczeństwa, w gimnazjum – języka polskiego; w szkołach ponadgimnazjalnych – historii, języka polskiego oraz w niewielkim zakresie na lekcjach wiedzy o społeczeństwie i przedmiotów uzupełniających nauczanych w klasach niehumanistycznych, takich jak: historia i społeczeństwo oraz wiedza o kulturze. Na podstawie tych zaleceń powstały programy nauczania i towarzyszące im podręczniki. Po otrzymaniu pozytywnej opinii recenzentów z listy ustalonej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej2 i oficjalnej aprobaty ministerialnej3, mogły być wykorzystane w szkołach. Pomimo pojawienia się wielu nowoczesnych narzędzi edukacyjnych, podręczniki są nadal jedną z podstawowych pomocy dydaktycznych i znacząco wpływają nie tylko na poziom wiedzy, ale i poglądy młodzieży. Celem niniejszego opracowania jest pokazanie, czego na temat Zagłady mogą dowiedzieć się uczniowie z podręczników szkolnych do historii i społeczeństwa, historii oraz języka polskiego. Wykorzystano publikacje przygotowane przez największych wydawców monopolizujących obecnie rynek, takich jak: Nowa Era, Operon, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Pominięto podręczniki innych,

1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dziennik Ustaw 2009, nr 4, poz. 17, s. 198–546, dziennikustaw.gov.pl/ DU/2009/s/4/17/1 [data dostępu: 15 listopada 2016]. 2 men.gov.pl/zycie-szkoly/ksztalcenie-ogolne/podreczniki-i-programy-nauczania/rzeczoznawcy/lista-rzeczoznawcow-2. html [data dostępu: 15 listopada 2016] 3 men.gov.pl/podreczniki/dopuszczone_lista1.php [data dostępu: 15 listopada 2016]

160 Artykuły / Articles popularnych dotychczas wydawnictw, które zakończyły działalność, bądź zmieniły swój profil i zrezygnowały z edycji pomocy dydaktycznych do przedmiotów ogólnych, jak na przykład Wydawnictwo Szkolne PWN. Najszerzej tematyka Zagłady powinna być omawiana na lekcjach historii. Obecnie peł- ny cykl nauczania tego przedmiotu większość uczniów przechodzi zaledwie raz. Wybrane zagadnienia, dotyczące głównie dziejów Polski, poruszane są w szkole podstawowej w ramach przedmiotu historia i społeczeństwo, w klasach 4–6. Całościowe omówienie historii Polski i powszechnej odbywa się w gimnazjum, ale obejmuje jedynie okres od starożyt- ności do 1918 r. Dzieje najnowsze po 1918 r. nauczane są dopiero w szkołach ponadgimnazjalnych: liceach, technikach i zasadniczych szkołach zawodowych. Podział ten budzi szczególnie wiele wątpliwości. W wszystkich gimnazjach obowiązuje identyczny zakres nauczania. Szkoły ponadgimnazjalne są już sprofilowane i dostosowane do dalszych pla- nów uczniów związanych ze studiami wyższymi czy pracą zawodową. Różnice dotyczą zwłaszcza zasadniczych szkół zawodowych, w których liczba godzin przedmiotów ogól- nych jest niższa niż w liceach i technikach kończących się maturą. Podstawy programowe zalecają natomiast taki sam program historii we wszystkich typach szkół, co w praktyce nie jest możliwe do zrealizowania4. Dwukrotnie dzieje powszechne i Polski są przerabiane jedynie w oddziałach licealnych o profilu humanistycznym. Tam po zakończeniu w pierwszej klasie cyklu nauczania historii rozpoczętego jeszcze w gimnazjum, cały materiał jest przerabiany ponownie w wersji rozszerzonej w klasie drugiej i trzeciej, praktyczne w półtora roku, gdyż w ostatniej klasie rok szkolny jest o dwa miesiące krótszy. Zgodnie z podstawami programowymi w szkołach podstawowych problematykę Zagłady można wprowadzić na lekcjach historii i społeczeństwa w bloku tematycznym zatytułowanym Polska w II wojnie światowej, którego jednym z zadań jest zapoznanie uczniów jak wyglądało „życie ludności na okupowanych terytoriach Polski, z uwzględ- nieniem losów ludności żydowskiej”5. Zagadnienia te są omawiane w szóstej klasie szkoły podstawowej. Największe wydawnictwa Operon6 i Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne7 przygo- towały po dwa podręczniki dla klas szóstych, Nowa Era jeden8. Zgodnie z zaleceniami we wszystkich podręcznikach poruszono temat Zagłady. Zagadnienia te najczęściej, chociaż

4 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, Historia – zakres podstawowy, [w:] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. …, s. 332–346, 529. 5 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, Historia i społeczeństwo, [w:] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. …, s. 239. 6 R. Antosik, Odkrywamy na nowo. Historia i społeczeństwo, Klasa 6, podręcznik dla szkoły podstawowej, Gdynia: Operon, 2014; Maria Pacholska, Wiesław Zdziabek, Ciekawi świata. Historia i społeczeństwo 6, podręcznik dla szkoły podstawowej, Gdynia: Operon, 2014. 7 W. Kalwat, M. Lis, Klucz do historii 6, podręcznik do historii i społeczeństwa dla szkoły podstawowej, Warszawa: Wydawnictwa Szkol- ne i Pedagogiczne, 2014; R. Lolo, A. Pieńkowska, Historia wokół nas. Historia i społeczeństwo, podręcznik dla szkoły podstawowej, klasa 6, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2013. 8 G. Wojciechowski, Wczoraj i dziś. Podręcznik do historii i społeczeństwa dla klasy szóstej szkoły podstawowej, Warszawa: Nowa Era, 2014.

161 Studia Żydowskie nie zawsze, poprzedziły informacje na temat mniejszości żyjących w II Rzeczypospolitej, w tym żydowskiej, a także polityki III Rzeszy wobec Żydów. Problematyka Zagłady została omówiona w różnym zakresie i formie. Najczęściej są to krótkie i lakoniczne informacje. Zazwyczaj poruszano takie zagadnienia jak: tworzenie gett, masowe mordy, wybuch powstania w getcie warszawskim, postawy ludności polskiej zwłaszcza te pozytywne, przytaczając przykłady losów rodziny Ulmów i działalności Ireny Sendlerowej. Rzadziej pisano o zachowaniach negatywnych takich jak proceder szmalcownictwa. Tekst wzbogacają fotografie czy infografiki ukazujące getta i obozy koncentracyjne, na których widoczne są dzieci oraz teksty źródłowe, np. fragmenty pamiętników Dawida Rubinowicza. Zazwyczaj losy Polaków i Żydów omawiane są odrębnych rozdziałach. Tyl- ko w nielicznych przypadkach zagadnień tych nie podzielono i nawet powstanie w getcie warszawskim zostało przedstawione w części dotyczącej polskiego ruchu zbrojnego9. Taki układ tematów pozwala na stworzenie bardziej spójnego obrazu sytuacji na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką. Na szczególną uwagę i pozytywną ocenę zasługuje podręcznik dla klas szóstych Grze- gorza Wojciechowskiego wydany przez Nową Erę. Temat Zagłady został potraktowany bardzo obszernie, poświęcono mu kilkustronicowy rozdział zatytułowany „Holokaust – zagłada Żydów”10, a niektóre zagadnienia, np. tworzenie gett, zasygnalizowano wcześniej w części „Polacy pod okupacją”11. Podręcznik Wojciechowskiego omawia wszystkie naj- ważniejsze zagadnienia począwszy od ustawodawstwa III Rzeszy dotyczącego Żydów, wydarzeń „nocy kryształowej”12, kolejne etapy represji, jakie dotknęły ludność żydowską po wybuchu wojny, życie w gettach, działania eksterminacyjne z podkreśleniem roli Au- schwitz jako głównego miejsca zbrodni, różnorodność postawy Polaków wobec Zagłady. Pod względem kompletności przekazu merytorycznego podręcznik ten należy ocenić znacznie wyżej niż niejeden ponadgimnazjalny, w tym również inne publikacje Nowej Ery. Wartość merytoryczna nie jest jedyną zaletą, ciekawa jest obudowa dydaktyczna dostoso- wana do możliwości percepcyjnych i wrażliwości 12 -13 letnich uczniów. Wykorzystano wiele wątków, które odnoszą się do dzieci, takich jak działalność Janusza Korczaka czy Ireny Sendlerowej. Tej ostatniej poświęcono szczególnie dużo miejsca. Najpierw ukazano sposoby ratowania dzieci, następnie omówiono życie samej Sendlerowej, a w trzecim bloku zajęto się przywracaniem pamięci o jej działalności, podkreślając rolę, jaką odegrała w tym młodzież13. Uniknięto przy tym drastycznych zdjęć ukazujących umierające dzieci na ulicach gett, częstych w innych podręcznikach. Trudne zagadnienia starano się oma- wiać językiem prostym, z dużą dozą ogólności, nie wchodząc we wstrząsające szczegóły. Przykładem może być fragment, w którym podkreślono tragizm wydarzeń w Jedwabnem,

9 Pacholska, Zdziabek, Ciekawi świata. Historia i społeczeństwo 6 …, s. 86. 10 Wojciechowski, Wczoraj i dziś. Podręcznik do historii i społeczeństwa dla klasy szóstej…, s. 136–141. 11 Ibidem, s. 130. 12 Ibidem, s. 100. 13 Ibidem, s. 141.

162 Artykuły / Articles gdzie „grupa mieszkańców dokonała mordu na ludności żydowskiej”14. Wypowiedź ta wprowadza zagadnienie, chociaż nie podaje szczegółów, co wydaje się być wystarczają- ce na poziomie klasy szóstej. Podręcznik Grzegorza Wojciechowskiego jest z pewnością bardzo ciekawy, ale też wymagający. Wyróżnia się zarówno poziomem merytorycznym jak i stopniem trudności, dlatego jego odbiór warto by zbadać na reprezentatywnej grupie młodzieży. W znacznie szerszym zakresie z problematyką Zagłady uczniowie stykają się w pierwszych klasach szkół ponadgimnazjalnych. Zapis umieszczony w obowiązującej podstawie programowej mówi, że zapoznając się z wydarzeniami II wojny światowej uczeń „przedstawia Holocaust i opisuje przykłady oporu ludności żydowskiej”15. Sformułowanie to jest na tyle ogólnikowe, że pozwala nauczycielom i autorom podręczników na dowolną inter- pretację, od zasygnalizowania tematyki do wnikliwego omówienie całego zagadnienia. Bardziej szczegółowa jest podstawa programowa dla klas z rozszerzonym programem historii, która uwzględnia następujące zagadnienia: „Europa pod okupacją niemiecką i Holocaust. Uczeń: 1. charakteryzuje politykę III Rzeszy wobec społeczeństw okupowanej Europy, w tym nazistowski plan eksterminacji Żydów oraz innych narodowości i grup społecznych; 2. opisuje postawy Żydów wobec polityki eksterminacji, w tym powstanie w getcie warszawskim, a także opisuje postawy społeczeństwa polskiego wobec eksterminacji Żydów; 3. ocenia stosunek świata zachodniego i Kościoła katolickiego do Holocau- stu”16. Rozszerzony program nauczania historii obejmuje niewielką część uczniów, jedynie tych uczęszczających do klas o profilu humanistycznym w liceach ogólnokształcących. Zaledwie dwa z dużych wydawnictw (Operon i Nowa Era) podjęły się opracowania podręczników dla tych typów klas, niestety na początku drugiego semestru roku szkolnego 2014/2015 nie były jeszcze dostępne. Dlatego też uczniowie korzystali z różnych materia- łów, na przykład vademecum czy kompendiów, które mają raczej charakter powtórzenio- wy niż edukacyjny. Podobnie sytuacja wyglądała w przypadku przedmiotu uzupełniają- cego historia i społeczeństwo realizowanego w klasach niehumanistycznych w szkołach ponadgimnazjalnych. Zaplanowano go w formie kilku bloków tematycznych, ale do wielu z nich nie powstały odpowiednie podręczniki. We wszystkich analizowanych podręcznikach dla klas pierwszych szkół ponadgimnazjalnych Zagładzie poświęcono stosunkowo wiele miejsca. Poruszono takie tematy jak ustawodawstwo i polityka nazistowskich Niemiec wobec Żydów, kolejne działania na terenach okupowanych zmierzające do odizolowania a następnie wymordowania ludności żydowskiej, przejawy żydowskiego ruchu oporu, stosunek ludności polskiej do Zagłady. Wszystkie podręczniki zawierają też rozdziały ukazujące wieloetniczną strukturę społe- czeństwa II Rzeczypospolitej. Pod względem zakresu omawianej tematyki jest to znacząca

14 Ibidem, s. 139. 15 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia przystąpienie do egzaminu maturalnego. Historia – zakres podstawowy, [w:] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. …, s. 334. 16 Ibidem, s. 343.

163 Studia Żydowskie różnica w porównaniu do pomocy dydaktycznych, które ukazywały się wcześniej, przed kolejnymi reformami sytemu edukacji w III Rzeczypospolitej, to znaczy przed 2008 czy 1993 r., a zwłaszcza w PRL, kiedy najczęściej poruszano jedynie takie zagadnienia jak: tworzenie gett, powstanie w getcie warszawskim a zwłaszcza działalność Rady Pomocy Ży- dom „Żegota”. Nie oznacza to, że wszystkie aktualne podręczniki historii przedstawiają temat Zagłady w wyczerpujący i kompetentny sposób. Widoczne różnice mogą świadczyć zarówno o wiedzy autorów jak i o ich poglądach. W interesującej i wielowątkowej formie Zagłada została przedstawiona w podręczniku Operonu z serii Odkrywamy na nowo, przygotowanej przez zespół autorów od dawna zajmu- jących się dydaktyką historii17. Podstawowymi zaletami jest przejrzysta narracja, prowadzona w logicznym ciągu. Podawane fakty ukazane są w zrozumiałym kontekście. Na uwagę zasługuje cześć poświęcona żydowskiemu zbrojnemu ruchowi oporu, w której odnotowano wystąpienia w gettach na wschodnich terenach byłej II Rzeczypospolitej już latem 1942 r.18 Podręcznik nie jest jednak wolny od błędów, niekiedy identycznych jak we wcześniej- szych publikacjach Operonu przygotowanych przez tych samych autorów19. Stwierdzono na przykład, że: „Na ziemiach polskich, a następnie Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy już jesienią 1939 r. zakładano getta dla ludności żydowskiej”20, a przecież większość z tych terytoriów Niemcy zajęli dopiero blisko dwa lata później. Masową eksterminację w ośrod- kach zagłady i cały mechanizm ich działania opisano w kontekście wydarzeń, które miały miejsce po ataku Niemiec na ZSRR latem 1941 r., a dopiero później omówiono założenia planu eksterminacji wraz z konferencją w Wannsee. Taki układ może utrudnić zrozumie- nie całego zagadnienia. Niektóre z informacji powielono podając je dwukrotnie, najpierw przy omawianiu dziejów Europy, następnie Polski. Tworzy to wrażenie chaosu i może świadczyć, że autorom sprawiało trudność stworzenie spójnej narracji dotyczącej przebie- gu Zagłady. Źródłem tych problemów wydaje się być zapis w podstawie programowej, który wprowadza Zagładę do dziejów powszechnych, a nie Polski. Kolejny z podręczników Operonu do klas pierwszych szkół ponadgimnazjalnych z serii Ciekawi świata różni się zarówno oprawą graficzną jak i treścią. Poszczególne zagadnienia zostały omówione w bardziej syntetyczny sposób, niekiedy wręcz encyklopedyczny, ale wyczerpujący. W odróżnieniu do wielu innych podręczników problematykę Zagłady poruszono nie w części dotyczącej dziejów Europy, lecz okupowanych ziem polskich, w rozdziale „ Okupanci wobec Polaków”. Połączono w nim informacje o polityce Niem- ców wobec różnych narodów: Polaków, Ukraińców czy Żydów, tworząc bardziej spójny i wielowymiarowy obraz sytuacji na okupowanych ziemiach polskich21. Ukazano przy tym wszystkie najważniejsze etapy Zagłady. Odnotowano również fakt, że prześladowania

17 B. Burda, B. Halczak, R. M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak, Odkrywamy na nowo. Historia. Historia najnowsza dla szkól ponadgimnazjalnych zakres podstawowy, Część 1, Gdynia: Operon, 2012. 18 Ibidem, s. 165. 19 Ibidem, s. 170. 20 Ibidem, s. 162. 21 J. Ustrzycki, Ciekawi świata. Historia, zakres podstawowy, podręcznik dla szkól ponadgimnazjalnych, Gdynia: Operon, 2012, s. 166–173.

164 Artykuły / Articles w strefie okupacji radzieckiej objęły wszystkich obywateli polskich „niezależnie od naro- dowości”22. Jest to jedyny podręcznik ponadgimnazjalny, w którym powstanie w getcie warszawskim omówiono razem z polskim ruchem oporu23. Pomoc dla Żydów, w tym dzia- łalność „Żegoty”, przedstawiono jako formę oporu w części dotyczącej Polskiego Państwa Podziemnego24. Podręcznik z serii Ciekawi świata należy uznać za jeden z najbardziej intere- sujących pod względem konstrukcji narracji, dzięki czemu uczniowie mogą zrozumieć, że dzieje Żydów nie stanowią oderwanego zagadnienia lecz część historii Polski. Dużą popularnością cieszy się podręcznik dla klas pierwszych szkół ponadgimnazjalnych wydany przez Nową Erę. Niestety, budzi on wiele zastrzeżeń zarówno pod wzglę- dem merytorycznym jak i językowym. Został napisany w sposób powierzchowny, zawiera też liczne błędy. Można mieć wrażenie, że autorzy nie zawsze byli kompetentni. Świadczy o tym powtarzanie podobnych informacji na tej samej stronie, co trudno uznać za sposób utrwalania wiedzy25. Problematyce Zagłady poświęcono stosunkowo dużo miejsca. W rozdziale „Polity- ka okupacyjna Niemiec” znalazły się cztery paragrafy o podobnych tytułach: „Polityka niemiecka wobec Żydów”, „Holokaust”, „Zagłada Żydów” oraz „Postawy wobec Holo- kaustu”. Pomimo swojej obszerności teksty te nie tworzą spójnej narracji. Niepokój może budzić powstawanie nowej wersji propagandy historycznej dotyczącej postaw Polaków w czasie II wojny światowej, opierającej się na podkreślaniu ich wyjątkowości i przeciwsta- wianiu innym narodom: „Polacy jako naród nie dali się nakłonić przez Niemców do udzia- łu w pogromach ludności żydowskiej, choć zdarzały się przypadki tzw. szmalcowników, wydających Żydów Niemcom. Takie osoby były jednak skazywane przez Polskie Państwo Podziemne na karę śmierci. Do masowego mordu Żydów dokonanego przez Polaków do- szło jedynie w 1941 r. w Jedwabnem, na terenie dawnej okupacji sowieckiej”26. Zwraca uwagę ostatnie zdanie, w którym fakt, że Jedwabne znajdowało się pod okupacją radziecką może stanowić wytłumaczenie tamtejszego pogromu. Nie mówiąc o tym, że Jedwabne nie stanowiło niestety odosobnionego przypadku. Rozczarowuje podręcznik dla klas pierwszych szkół ponadgimnazjalnych przygotowany przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, najdłużej działającego wydawcę pomocy szkolnych. Wprawdzie zagadnienia dotyczące losów ludności żydowskiej podczas II wojny światowej zostały opisane stosunkowo obszernie, ale powtórzono liczne utarte schematy i poglądy o charakterze wartościującym. Uczniowie mogą się dowiedzieć, że w pogromach na Podlasiu latem 1941 r. wzięli udział Polacy inspirowani przez Niemców, którzy „wykorzystali chęć odwetu Polaków za postawę wielu Żydów we wrześniu 1939 r. i manifestowanie wówczas przez nich radości

22 Ibidem, s. 169. 23 Ibidem, s. 190–191. 24 Ibidem, s. 193. 25 S. Roszak, J. Klaczkow, Poznać przeszłość. Wiek XX. Podręcznik do historii szkół ponadgimnazjalnych. Zakres podstawowy, Warszawa: Nowa Era, 2012, s. 34, 152. 26 Ibidem, s. 155.

165 Studia Żydowskie z upadku Rzeczypospolitej”27. Za stereotypowe należy uznać stwierdzenie, że: „Większość Żydów przyjęła swój los biernie, bez oporu idąc na śmierć”28. Odmiennie zachowali się ci, którzy utożsamiali się z polskimi wartościami patriotycznymi: „Opór przeciw Niem- com podjęła natomiast grupa byłych oficerów Wojska Polskiego skupiona w Żydowskim Związku Wojskowym (ŻZW), a później młodzież tworząca Żydowską Organizację Bojową (ŻOB)”29. Wiele miejsca poświęcono postawom Polaków, koncentrując się na przejawach pomocy (rodzina Ulmów, Irena Sendlerowa, Żegota złożona z działaczy „głównie katolickich”)30. Wprawdzie nie pominięto „nielicznych” postaw zdecydowanie negatywnych, tzn. „mordów na uciekinierach z gett”, ale w sposób uproszczony wskazano na sprawców, czyli „niektóre oddziały podziemia – np. komunistyczna Armia Ludowa i Narodowe Siły Zbrojne”31. Podstawową wadą omawianego podręcznika jest dominacja opinii nad rzetel- nymi informacjami. Widoczna jest przy tym pewna nieporadność językowa, wynikająca prawdopodobnie z chęci wzbudzenia emocji. Podręcznik otrzymał pozytywną recenzję ekspertów Ministerstwa Edukacji Narodowej: dr Agnieszki Chłosty-Sikorskiej rekomen- dowanej przez Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, dr. hab. Romana Drozda - Akademię Pomorską w Słupsku, mgr. Michała Ratajczaka - Polską Akademię Nauk, jako recenzenta pomocy dydaktycznych do języka polskiego. Oprócz historii, przedmiotem znacząco wpływającym na kształtowanie wiedzy na temat Zagłady jest język polski. Podstawy programowe zawierają listy lektur obowiązko- wych i dodatkowych, które powinny zostać przeczytane przez uczniów i omówione na lekcjach w szkole. Wśród nich znalazły się pozycje poruszające temat Zagłady oraz twórczość autorów żydowskich lub pochodzenia żydowskiego, których losy osobiste czy rodzinne wiążą się z Zagładą. Nie uwzględnia ich zestaw dla szkoły podstawowej, pojawiają się natomiast w gimnazjum. W podstawie programowej zalecono „utwór podejmujący proble- matykę Holokaustu, np. wybrane opowiadanie Idy Fink”32. Podręczniki gimnazjalne nie wykraczają poza te ustalenia i przedstawiają jeden tekst literacki nawiązujący do Zagłady. Możliwość wyboru spowodowała, że nie zawsze jest to fragment opowiadania Idy Fink, lecz również utwory innych pisarzy, jak na przykład Halina Birenbaum33. Ze zdziwieniem trzeba zauważyć, że czasami taką rolę ma pełnić twórczość Pawła Huellego, a zwłaszcza jego powieść Weiser Dawidek34. We wszystkich podręcznikach znalazły się natomiast wiersze Baczyńskiego i Różewicza, jednak nie są omawiane w kontekście Zagłady35.

27 R. Dolecki, K. Gutowski, J. Smoleński, Po prostu historia. Szkoły ponadgimnazjalne, zakres podstawowy, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, wydanie 3, 2014, s. 215. 28 Ibidem. 29 Ibidem. 30 Ibidem, s. 215–216. 31 Ibidem. 32 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia przystąpienie do egzaminu maturalnego, Język polski III etap edukacyjny, [w:] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. …, s. 279. 33 B. Klimczak, E. Tomińska, T. Zawisza-Chlebowska, Język polski 3, podręcznik dla gimnazjum, Gdynia: Operon, 2011, s. 219. 34 W. Bobiński, Świat w słowach i obrazach. Podręcznik do gimnazjum 3, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, wydanie 4, 2014, s. 85. 35 Ibidem, s. 239.

166 Artykuły / Articles

Podstawa programowa języka polskiego dla liceów i techników nie zawiera żadnych zaleceń dotyczących tematyki lektur, z którymi powinni zapoznać się uczniowie, skupia się raczej na gatunkach literackich i twórczości konkretnych autorów36. W sporządzonym przez Ministerstwo wykazie znalazły się nazwiska kilku pisarzy poruszających tematykę Zagłady lub osobiście doświadczonych przez Zagładę, jednak w zdecydowanej większo- ści ich dzieła pojawiły się w kategorii lektur uzupełniających, które mogą zostać wybrane przez nauczyciela lub pominięte. Wśród pozycji obowiązkowych dla klas realizujących program podstawowy języka polskiego znalazło się jedynie dowolne opowiadanie Bruno- na Schulza, którego pisarstwo nie jest związane z Zagładą, ale analiza twórczości pisarza może być okazją do omówienia jego życiorysu i okoliczności tragicznej śmierci w getcie w Drohobyczu. Wątek ten, o ile się pojawia, ma jednak charakter poboczny. W długim wykazie lektur nieobowiązkowych uwzględniono opowiadanie Tadeusza Borowskiego i wiersze Czesława Miłosza, bez wskazania konkretnego tytułu. Zestaw ten zawiera też wiersze Różewicza i Baczyńskiego. Twórczość obydwu poetów nawiązuje do doświadczeń Zagłady, jednak zazwyczaj nie jest w tym kontekście omawiana na lekcjach języka polskiego także w szkołach ponadgimnazjalnych. Baczyński i Różewicz pozostają ikonami poezji polskiej. Nie zmienia to faktu, że znajomość losów rodziny ułatwia zrozu- mienie ich wierszy. W klasach licealnych o rozszerzonym programie nauczania języka polskiego wśród lektur dodatkowych znajdują się powieści Juliana Stryjkowskiego, Pawła Huellego czy „reportaż autora polskiego”, między innymi Hanny Krall i Henryka Grynberga37. Decyzję o dobrze lektur podejmują nauczyciele, ale zazwyczaj opierają się oni na programach przygotowanych przez dydaktyków i dostosowanych do nich podręcznikach. Pomimo, braku jasnych zaleceń w podstawach programowych wszystkie podręczniki języka polskiego uwzględniają utwory dotyczące Zagłady. Co więcej, w niektórych z nich zamieszczono wprowadzenia historyczne dotyczące II wojny światowej obejmujące takie zagadnienia jak: funkcjonowanie obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady; działalność ruchu oporu, w tym żydowskiego; postawy Polaków - zarówno pozytywne jak i negatywne 38. Przeka- zane tam treści są niekiedy obszerniejsze lub sformułowane w bardziej bezkompromisowy sposób niż w podręcznikach historii. Przykładem jest proste, ale dosadne wyjaśnienie zja- wiska szmalcownictwa: „Polacy utrzymywali się z tropienia i szantażowania ukrywają- cych się poza gettem Żydów”39. Niekiedy punktem wyjścia do omówienia tematu relacji polsko-żydowskich są fragmenty utworów literackich, które wywołały szeroką dyskusję

36 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia przystąpienie do egzaminu maturalnego, Język polski IV etap edukacyjny, [w:] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. …, s. 284. 37 Ibidem, s. 285. 38 D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trzesinowski, Zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka. Literatura współczesna. Podręcznik do języka polskiego dla liceum i technikum. Klasa 3. Zakres podstawowy i rozszerzony, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, wydanie 5, 2014, s. 101–102, 114–115, 121, 123. 39 Ibidem, s. 102.

167 Studia Żydowskie publiczną, takich jak: eseje Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto i Joanny Szczęsnej Adres po aryjskiej stronie czy wstrząsającego dramatu Tadeusza Słobodzianka Nasza klasa 40. Podręczniki do języka polskiego dla szkół ponadgimnazjalnych znacznie częściej uwzględniają w biogramach pisarzy ich żydowskie pochodzenie, również w przypadku osób wywodzących się ze środowisk zasymilowanych, takich jak: Tuwim, Leśmian, Schultz, Słonimski41. Pozwala to lepiej zrozumieć zarówno ich twórczość, jak i zawiłości życiory- sów. Niekiedy zwrócono nawet uwagę na żydowskie pochodzenie tytułowego bohatera powieści Romana Bratnego Kolumbowie, synonimu pokolenia ukształtowanego w warunkach wojny i konspiracyjnej walki o niepodległość42. Najobszerniej problematyką Zagłady zajął się podręcznik Zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka przygotowany przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Zagadnieniu temu poświęcono dużą część rozdziału „Wojna w kulturze i literaturze”. Poruszono takie wątki jak: funkcjonowanie mechanizmu masowego mordu w obozach koncentracyjnych i ośrod- kach zagłady – wykorzystując twórczość Tadeusza Borowskiego; poczucie samotności i walkę w getcie warszawskim przy omawianiu utworów Hanny Krall i Czesława Miłosza; relacje polsko-żydowskie na podstawie Pianisty Szpilmana oraz eseju Adama Michnika o Jedwabnem43. Oprócz tekstów literackich znalazło się tu obszerne wprowadzenie historyczne oraz dodatkowo definicje takich terminów jak: Holokaust, antysemityzm nazistowski, ludobójstwo44. Tekstom towarzyszą liczne zdjęcia dokumentalne a także miniprzewod- niki „Holokaust w filmie”45 i „Wielka literatura o Holokauście” zawierający notki na temat utworów takich pisarzy jak Kosiński, Wojdowski, Kertész, Styron, Dichter. Jest to jedyny podręcznik, w którym w biogramie Baczyńskiego uwzględniono informację o żydowskim pochodzeniu matki poety i śmierci jej brata w getcie warszawskim46. Toczące się od kilku lat dyskusje i coraz bogatsza literatura dotycząca Zagłady nie po- zostały bez wpływu na podręczniki. Znacznie obszerniej, ale przede wszystkim bardziej wyczerpująco, opisują one losy Żydów podczas II wojny światowej. Często podejmują też trudne zagadnienia przez wiele lat pomijane, takie jak reakcja Polaków na eksterminację ludności żydowskiej47. Nie oznacza to, że sytuacja jest zadawalająca. Oprócz stale obecnych problemów takich jak błędy merytoryczne i kontrowersyjne sformułowania, pojawiły się nowe. Najważniejszym z nich jest brak wielostopniowości i synchroniczności nauczania,

40 W. Bobiński, A. Janus–Sitarz, M. Pabisek, Nowe lustra świata. Współczesność. Literatura i kultura 1939–1989. Literatura i kultura po 1989. Podręcznik do języka polskiego dla liceum i technikum. Część 5. Zakres podstawowy i rozszerzony, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2014, s. 67, 70, 270. 41 Ibidem, s. 44; M. Pawłowski, K. Poremska, D. Zych, Potęga słowa. Podręcznik do języka polskiego. Klasa III liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony. Część 1 1918–1939, Warszawa: Nowa Era, 2010, s. 49, 71; E. Dunaj, B. Zagórska, Język polski podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum. Kształcenie kulturowo-literackie i językowe. Zakres podstawowy i rozszerzony. Literatura XX wieku i współczesna, Gdynia: Operon, wydanie 2 zmienione, 2011, s. 43, 67. 42 Ibidem, s. 115. 43 Chemperek, Kalbarczyk, Trzesinowski, Zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka…, s. 109–143. 44 Ibidem, s. 121, 123. 45 Ibidem, s. 125, 138. 46 Ibidem, s. 143. 47 J. Ambrosewicz-Jacobs, R. Szuchta, The intricacies of education about the Holocaust in Poland. Ten years after the Jedwabne debate, what can Polish school students learn about the Holocaust in history classes?, „Intercultural Education” 2014, t. 25, nr 4, s. 283-299, [za:] http://dx.doi.org/10.1080/14675986.2014.926156, [data dostępu: 15 listopada 2016].

168 Artykuły / Articles wynikający z przeniesienia od 2009 r. dziejów najnowszych, w tym problematyki Zagłady, do szkół ponadgimnazjalnych. W dyskusjach towarzyszących reformie sytemu edukacji, wprowadzonej w 1999 r., za- biegano przede wszystkim o uwzględnienie nauczania o Zagładzie w szkołach podstawowych i gimnazjach, czyli na obowiązkowym etapie kształcenia identycznym dla całej mło- dzieży48. Sukcesem było wprowadzenie odpowiednich zaleceń dla gimnazjów, porażką ich brak w odniesieniu do szkół podstawowych i zasadniczych szkół zawodowych49. Wówczas jednym z najważniejszych problemów była lakoniczność postanowień ministerialnych, dlatego w gronie uczestników dyskusji starano się, aby w podręcznikach przedstawiano wszystkie etapy Zagłady, pokazując planowość i konsekwentność działań III Rzeszy50. W tym okresie pojawiły się podręczniki omawiające te zagadnienia w sposób interesujący i wyczerpujący, a przede wszystkim dostosowany do wieku uczniów. Wśród ich autorów znaleźli się historycy zaangażowani w propagowanie nauczania o Zagładzie51. Obecnie sytuacja jest znacznie bardziej skomplikowana. Wraz ze zmianą struktury nauczania na mocy decyzji ministerialnych z 2008 r. rzetelne nauczanie na temat dziejów najnowszych, w tym problematyki Zagłady, jest praktycznie nieobecne w obowiązkowej edukacji, jednolitej dla całej młodzieży. Szkoła podstawowa ze względu na wiek uczniów, a także niewielką liczbę godzin przeznaczonych na przedmiot historia i społeczeństwo przekazuje tylko wyrywkową wiedzę historyczną. Natomiast w gimnazjum tematyka Za- głady pojawia się w ograniczonym zakresie jedynie na lekcjach języka polskiego. W podręcznikach do klas szóstych szkół podstawowych poruszane są wybrane zagadnienia, takie jak: tworzenie gett, masowe zbrodnie na ludności żydowskiej i powstanie w getcie warszawskim, czy pomoc niesiona przez Polaków. Zakres treści merytorycznych jest podobny jak w publikacjach z okresu PRL czy początków III Rzeczypospolitej. Jedyną wyraźną różnicą jest zastąpienie wykładu o roli Żegoty bardziej indywidualnymi przykła- dami pomocy niesionej Żydom przez Polaków, takich jak Irena Sendlerowa czy rodzina Ulmów. Same teksty są często obszerniejsze, a oprawa graficzna bogata i urozmaicona, lecz wartość komunikacyjna i merytoryczna przekazu pozostaje niewielka, a sam sposób narracji

48 R. Szuchta, Nauczanie o Holokauście, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1997, nr 3–4, s. 110–115; idem, Refleksje o nauczaniu historii Holokaustu w polskiej szkole , [w:] Tematy żydowskie: historia, literatura,. edukacja, red. E. Traba, R. Traba, Olsztyn: Borussia, 1999, s. 259–272; P. Trojański, Holokaust jako źródło kształtowania wartości uniwersalnych, [w:] Wartości edukacji historycznej, red. J. Rulka, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP, 1999, s. 89-93; idem, Nazizm i Holokaust w edukacji historycznej mło- dzieży szkoły podstawowej, „Pro memoria. Biuletyn Informacyjny Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Fundacji Pamięci Ofiar Obozu Zagłady Auschwitz-Birkenau” 1998, nr 9, s. 67-70, J. Ambrosewicz-Jacobs,Nauczanie o Holocauście, „Pro memoriał. Biuletyn Informacyjny Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Fundacji Pamięci Ofiar Obozu Zagłady Auschwitz-Birke- nau” 1998, nr 8, s. 65–68. 49 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, [w:] Dziennik Ustaw, 2002, nr 51, poz. 458, s. 3648; [za:] dziennikustaw. gov.pl/DU/rok/2002/wydanie/51/pozycja/458, [data dostępu: 15 listopada 2016]. 50 H. Węgrzynek, Zagadnienia dotyczące dziejów i kultury Żydów, które powinny być uwzględnione w programie szkół średnich kończących się maturą, [w:] Holokaust lekcja historii. Zagłada Żydów w edukacji szkolnej, red. J. Chrobaczyński, P. Trojański, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2004, s. 240–244. 51 A. Landau-Czajka, W. Mędrzecki, Poznajemy świat wokół nas. Historia i społeczeństwo. Podręcznik dla klasy szóstej szkoły podstawowej, WSiP, wyd. 1, Warszawa 2004; W. Mędrzecki, R. Szuchta, U źródeł współczesności. Dzieje nowożytne i najnowsze. Historia. Podręcz- nik. Gimnazjum 3, WSiP, wyd. 4, Warszawa 2005; G. Szymański, P. Trojański, Ludzie i epoki. Podręcznik do historii obejmujący kształ- cenie w zakresie podstawowym w liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym i technikum oraz kształcenie w zakresie rozszerzonym w liceum ogólnokształcącym i liceum profilowanym. Klasa ,3 Znak dla szkoły, wyd. 1 dodruk, Kraków 2005

169 Studia Żydowskie jest nadal nazbyt ogólnikowy. Uzasadniona staje się obawa, że wielu uczniów ukończy szkołę podstawową bez rzeczowej wiedzy na temat Zagłady przydatnej w gimnazjum. Nie uzupełni jej przeczytanie i omówienie jednego tekstu literackiego przewidzianego w programie gimnazjalnym tym bardziej, że niektóre podręczniki języka polskiego uznając zagadnienie za znane, odwołują się do znajomości historii i to w zakresie znacznie przekraczają- cym poziom szkoły podstawowej52. Dobrze się stało, że część autorów zdając sobie sprawę z braków w wiedzy uczniów, zamieszcza obszerne informacje, dotyczące na przykład Au- schwitz53. Nie zmienia to faktu, że po wielu latach dyskusji i starań o rzeczowe nauczanie o Zagładzie zagadnienie to zostało w praktyce przeniesione do szkół ponadgimnazjalnych. Na tym etapie edukacji pojawił się kolejny problem. Zagłada jest prezentowana przede wszystkim w kontekście dziejów Europy. Wprawdzie Żydzi byli mordowani w miejscach swojego zamieszkania, we wszystkich częściach kontynentu, ale to na okupowanych ziemiach polskich naziści stworzyli największe ośrodki masowej zagłady, do których trafiały transporty Żydów z najodleglejszych zakątków Europy. W ten sposób Zagłada diaspory europejskiej wpisała się w dzieje Polski. Świadomość tego związku ma ważne znaczenie dla zrozumienia wydarzeń współczesnych, takich jak wizyty młodzieży żydowskiej z całe- go świata i Marsze Żywych. Niektórzy autorzy usiłowali rozwiązać ten problem poruszając problematykę Zagłady w kontekście dziejów Europy podczas II wojny światowej i drugi raz omawiając okupację niemiecką na ziemiach polskich. Niestety powoduje to raczej chaos niż służy ugruntowaniu wiedzy. Skala niedomówień, kontrowersyjnych sformułowań czy wręcz błędów obecna nawet w dobrych podręcznikach pokazuje, że wiedza na temat Zagłady nie jest ugruntowana i często ogranicza się do powszechnie funkcjonujących, ale mijających się z prawdą histo- ryczną przekazów. Podręczniki często powielają potoczne opinie i nie opierają na ustale- niach wynikających z badań naukowych. Przykładem jest często powtarzające się uprosz- czenie mówiące o tym, że większość więźniów getta warszawskiego w trakcie powstania wiosną 1943 r. została wywieziona do ośrodka zagłady w Treblince, a nie do obozów pra- cy54. Nadal wspólnym problemem wszystkich podręczników jest używana w nich termi- nologia. Na sąsiadujących stronach można znaleźć informacje o obozach w Oświęcimiu i Auschwitz, czy Chełmnie i Kulmhof55. W okresie wielokrotnie pojawiających się w prasie zagranicznej informacji na temat „polskich obozów” używanie niemieckich nazw na okre- ślenie ośrodków zagłady i obozów koncentracyjnych, ma ważne znaczenie. W PRL obowiązywał tylko jeden zestaw podręczników, a zawarte w nich treści od- zwierciedlały politykę historyczną państwa56. Po zmianach politycznych w latach 90. XX w.

52 E. Horwath, G. Kiełb, Bliżej słowa, gimnazjum, podręcznik, klasa 3, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, wydanie 5, 2014, s. 277. 53 Ibidem, s. 292. 54 Burda, Halczak, Józefiak, Roszak, Szymczak,Odkrywamy na nowo. Historia …, s. 165; Ustrzycki, Ciekawi świata. Historia …, s. 191. 55 Burda, Halczak, Józefiak, Roszak, Szymczak, Odkrywamy na nowo. Historia …, s. 161; Roszak, Klaczkow, Poznać przeszłość. Wiek XX …, s. 150, 152, 156. 56 H. Węgrzynek, Temat zagłady Żydów w polskich podręcznikach historii z lat 1945–2008, [w:] Następstwa Zagłady. Polska 1944 – 2010, red. F. Tych, M. Adamczyk–Garbowska, Lublin 2011, s. 597–623.

170 Artykuły / Articles dążenie do pluralizmu objęło również system edukacji, czego efektem było kilkaset progra- mów do nauczania historii i kilkadziesiąt zestawów podręcznikowych. Obecnie rynek pod- ręczników jest zmonopolizowany zaledwie przez kilka wydawnictw, ale nie oznacza to, że wypracowały one wspólny przekaz historyczny, chociaż można zauważyć nowe tendencje, które stanowią połączenie zaleceń ministerialnych z dążeniem do sukcesu komercyjnego. Najbardziej widocznym przykładem jest kształtowanie poglądów uczniów poprzez nowe, mocno wątpliwe wzorce ideowe. Zastąpiły one PRL-owski przekaz, według którego Polacy byli narodem najciężej doświadczonym podczas II wojny światowej, czego symbolem miało być Auschwitz. Obecnie wszystkie podręczniki historii do szkół ponadgimnazjalnych poświęcają dużo miejsca kolaboracji innych narodów z władzami okupacyjnymi, natomiast Polacy są przedstawiani jako wyjątek, również w kontekście reakcji wobec Za- głady. Wielu autorów podkreśla, że tylko w Polsce za pomoc Żydom groziła kara śmierci, co nie jest stwierdzeniem prawdziwym. Co więcej, frazeologia narodowa towarzysząca tym przekazom zarówno w PRL-owskich jak i współczesnych podręcznikach jest bardzo podobna. Duże obawy budzi dążenie autorów i wydawnictw do uatrakcyjnienia podręczników poprzez wprowadzenie rozbudowanej grafiki przypominającej gry komputerowe czy komiksy i jednoczesne upraszczanie narracji. Powoduje to, że opracowania wykorzystywane na tym samym poziomie nauczania znacząco różnią się zarówno pod względem zawartości merytorycznej jak i formy przekazu językowego. Co ciekawe, różnice te nie wynikają raczej ze świadomej polityki wydawnictw. Nie ma podziału na wydawnictwa przygotowujące ła- twiejsze lub trudniejsze podręczniki, ich poziom zależy przede wszystkim od wiedzy i do- świadczenia dydaktycznego autorów, niekiedy również od poglądów politycznych. Można przy tym zauważyć, że środowisko historyków jest zdecydowanie bardziej zachowawcze w porównaniu do polonistów. Okazuje się, że niekiedy to podręczniki do języka polskiego a nie do historii bardziej otwarcie i z uwzględnieniem różnych stanowisk poruszają najtrud- niejsze zagadnienia, takie jak relacje polsko – żydowskich podczas II wojny światowej. Zarzuty te nie zmieniają faktu, że współczesne podręczniki w dużej mierze realizują dążenia sformułowane w okresie reformy systemu edukacji w latach 90. XX w., to znaczy wielowątkowo omawiają zagładę Żydów. Obecnym problem jest raczej poziom meryto- ryczny przekazywanych informacji niż ich brak. Nie jest to sytuacja satysfakcjonująca, jednak oznacza to istotną zmianę i stanowi pewien sukces. Problematyka Zagłady przestała być marginalizowana. Przekłada się to na wyniki badań, przeprowadzonych przed 2008 r., świadczących o rosnącym odsetku młodzieży potrafiącej poprawnie wyjaśnić znaczenie terminu Holokaust57. Należy mieć nadzieję, że wprowadzone w tym samym okresie reformy systemu edukacji nie zmieniły tej tendencji.

57 J. Ambrosewicz-Jacobs, Świadomość Holokaustu wśród młodzieży polskiej po zmianach systemowych 1989 roku, [w:] Następstwa Zagła- dy …, s. 633.

171 Studia Żydowskie The subject of the Shoah in Polish School’s textbooks

On December 23, 2008, the minister of education approved new core curricula for all types of schools. The changes resultant from this decisions has been fully implemented within six years from 2009 to 2015. The subject taught in primary schools is “History and Society”. Owing to the small number of history lessons, and the young age of students, modern history is discussed in a very superficial manner and usually without referring to the international context. It is not surprising, then, that the subject of the Shoah appears to a very limited extent, only as part of a single subject “Poland in WWII”. It is a matter of concern that modern history has been removed from the curriculum of lower secondary school (gimnazjum), which is the last level of compulsory education. The questions associated with events later than 1918 are to be discussed only in upper secondary schools (grammar schools, technical secondary schools and vocational schools). What it amounts to is that students are going to study the full course of Polish and world history only once and it is no opportunity of grading knowledge. What is more the recommendations for upper secondary schools are rather vague, and it has not been speci- fied what specific information should be conveyed in the classroom. At the moment, many syllabi and textbooks present the subject of the Shoah in a fragmentary and haphazard manner, although an important progress has been made during last 20 years. The objective which should be adopted is not to write extensive chapters on the fate of Jews during WWII, but rather to create a synthetic module of information, which would enable students to learn basic facts and realise the magnitude and cruelty of those tragic events. There are strong reasons for concern that changes in educational system made in 2008 – 2015 has been contributed to a significant deterioration of educational standards, also in the context of Shoah education.

172 Artykuły / Articles

Krzysztof Lichtblau (Szczecin)

Komiks i topika Zagłady

Bez wątpienia o komiksie mówimy dziś jako o osobnym medium wyrazu artystycznego. Na rynku pojawia się coraz więcej nowych komiksów o zróżnicowanej tematyce i sposobach artystycznego przekazu. Przede wszystkim jednak widoczna jest pogłębiona naukowa refleksja nad tym medium, co tylko potwierdza fakt, że do mówienia o komiksie potrzebujemy nowych narzędzi analitycznych i interpretacyjnych. Sam komiks „zagładowy” zajmuje tutaj osobne miejsce do rozważań. Endlösung jest często powracającym tematem komiksowym w wielu krajach. Dodatkowo widoczne jest duże zróżnicowanie tych prac. Od komiksów autobiograficznych, biograficznych, edukacyjnych i adaptowane z innych mediów po fikcjonalne narracje o Zagładzie. W swoim artykule poświęconym wstępnym rozpoznaniom topiki Zagłady Sławomir Buryła pisze:

Rodzima poezja i proza stanowią naturalny i najlepszy kontekst dla stworzenia matrycy loci communes Holocaustu. Dzieje się tak z dwóch oczywistych powodów. Po pierwsze, literatura polska zawiera najbogatszy objętościowo kompleks tekstów o Shoah, przewyższając pod tym względem za- równo zbiór anglojęzyczny, jak i ten utrwalony w jidysz oraz w hebrajskim. Zagłada znalazła w polskiej prozie (ale też poezji, w mniejszym stopniu w dramacie) najliczniejszą reprezentację spośród wszystkich literatur światowych. Po drugie, jako że Holocaust dokonał się na obszarze oraz w realiach społecznych, kulturowych i politycznych ziem, które wchodziły w skład II Rzeczypospolitej, rodzimi twórcy znaleźli się w uprzywilejowanej sytuacji: byli bezpośrednimi lub pośrednimi świadkami tego, co się działo1.

Poddajmy analizie ten fragment z perspektywy komiksowej. W przypadku komiksu nie sposób wskazać polskiej twórczości komiksowej jako dominującej w tym względzie. Przy tym trudno mówić o którejkolwiek jako tej wiodącej. Przełomowy dla całego medium Maus Arta Spiegelmana2, to tylko jeden z wielu przykładów zagranicznych publikacji. Komiksy tego typu powstają przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, Belgii, Izraelu i Francji. Co ciekawe, wymienione kraje, uchodzą za najważniejsze miejsca kultury komiksowej. Oczywiście i w Polsce powstaje wiele komiksów poświęconych Zagładzie. To Polacy tworzyli autobiograficzne grafiki, jak choćby zbiór szkiców anonimowego więźnia z 1943 r., wydanych przez Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, jako Szkicownik z Auschwitz3, czy ponad 300 wstrząsających rysunków również wykonanych w KL Auschwitz przez

1 S. Buryła, Topika Holocaustu. Wstępne rozpoznanie, „Rocznik Słupski” 2012 t. 10, s. 131. 2 Zob.: A. Spiegelman, Maus, przeł. P. Bikont, Kraków 2010. 3 Zob.: Szkicownik z Auschwitz, Oświęcim 2011.

173 Studia Żydowskie

Mieczysława Kościelniaka4. Dziś jednak większość polskich komiksów „Zagładowych” związana jest edukacyjną misją muzeów pamięci, co nie może pozostać bez wpływu na same te komiksy, ale i na problem topizacji Zagłady. Inaczej ta sprawa wygląda w zagranicznych komiksach. Wskazać można, że duża ich część to publikacje, których autorami jest drugie pokolenie. Jak choćby wspomniany Maus, ale też Nie pojedziemy zobaczyć Auschwitz Francuza Jérémie’ego Dresa5, Zaduszki izraelskiej ilustratorki i autorki komiksów Rutu Modan6 czy Drugie pokolenie. Czego nie powiedziałem mojemu ojcu belgijskiego Żyda Michela Kichka7. Jak więc widać, twierdzenie Buryły do- tyczące literatury nie pokrywa się z twórczością komiksową. Chodzi tu o narodowość twórców, po drugie o fakt bycia świadkiem. W tym ostatnim, dodatkowo zwrócić możemy uwagę na fakt, że świadectwa literackie są adaptowane na język komiksu, jak dzieje się to np. w Aptekarzu w Getcie Krakowskim Tomasza Bereźnickiego, który powstał na podstawie wspomnień Tadeusza Pankiewicza8 i Szczęściarzu z rocznika 1917 Agnieszki Kosko-Hołow- czyc (scenariusz) i Wandy Swajdy (rysunki), odnoszącego się do doświadczeń wojennych Felicjana Łady – więźnia obozu koncentracyjnego Stutthof9. W dalszej części swojego artykułu Buryła wymienia i dzieli toposy Zagłady na trzy grupy: Getto, Lager i Życie po aryjskiej stronie. We wstępnym indeksie stworzonym przez badacza pojawia się wiele haseł, choć autor tomu Opisać Zagładę zdaje sobie sprawę, że nie wyczerpuje w całości tej listy. Pojawiają się na niej m.in.: inny świat, dym, milczenie, szmalcownik, szafa, kat, mydło, selekcja, pociągi, muzułman (nazwa używana powszechnie w Auschwitz i w innych niemieckich obozach koncentracyjnych; w obozowym żargonie oznaczała więźnia skrajnie wycieńczonego; w KL Lublin muzułman był nazywany gam- lem), rampa, świadek i postacie: Anielewicz, Rumkowski, Czerniakow itd.10 Na tej liście brakuje toposu, który dla komiksu wydaje się zdecydowanie najważniejszy – fotografii. Tutaj wskażmy jeszcze na rozumienie samego pojęcia toposu przez Buryłę. Ogólną de- finicję tego zagadnienia można tu ująć jako powtarzający się motyw w przestrzeni sztuki, w tym przypadku sztuki holocaustowej. To o wiele szersze rozumienie niż to, które było związane z retoryką Arystotelesa pisarstwem Roberta Ernsta Curtiusa11. W tym klasycz- nym rozumieniu opisuje to raczej w swojej książce Władysław Panas12.

4 www.mieczyslawkoscielniak.com/, [data dostępu: 3.03.2016]. 5 Zob.: J. Dres, Nie pojedziemy zobaczyć Auschwitz, przeł. N. Okuniewski, Warszawa 2013. 6 Zob.: R. Modan, Zaduszki, przeł. Z. Solakiewicz, Warszawa 2013. 7 Zob.: M. Kichka, Drugie pokolenie. Czego nie powiedziałem mojemu ojcu, przeł. K. Czerska, Kraków 2015. 8 Zob.: T. Bereźnicki, Aptekarz w getcie krakowskim, Kraków 2012. 9 Zob.: Szczęściarz z rocznika 1917, A. Kosko-Hołowczyc (scen.), W. Swajda (rys.), Sztutowo 2014. 10 Buryła, s. 132. 11 Zob.: „Topos”, [w:] Słownik terminów literackich, red. M. Głowińskiego, T. Kostkiewiczowej, A. Okopień-Sławińskiej, J. Sławiń- skiego, Wrocław 2010, s. 584. 12 W. Panas, Topika judajska, w tegoż: Pismo i rana. Szkice o problematyce żydowskiej w literaturze polskiej, Lublin 1996, s. 117-141.

174 Artykuły / Articles

Komiks i topika Holocaustu

W narracjach komiksowych autorzy często wykorzystują wymienione przez Buryłę toposy Zagłady. Są one doskonale widoczne już choćby w Mausie. Obydwie części tego komiksu rozpoczynają się od propagandowych tekstów:

Żydzi z pewnością są rasą, ale nie ludzką. Adolf Hitler13

Myszka Miki jest najbardziej haniebnym ideałem, jaki kiedykolwiek został wynaleziony (…). Zdrowy rozsądek podpowiada każdemu myślącemu, dorastającemu i prawemu młodzieńcowi, że to obrzydliwe, brudne plugastwo, ten największy nosiciel bakterii w świecie zwierzęcym, nigdy nie może stać się prawdziwym zwierzęciem – przykładem do naśladowania (…) Koniec ze zdziczałością narodów za sprawą Żydów! Precz z Myszką Miki! Noście swastyki!14

Żydzi w stereotypowym myśleniu antysemickim będą więc: pasożytami, szybko rozmnażającą się plagą i grupą pozbawioną moralności. To udaje się Spiegelmanowi wy- dobyć, zastosowując zabieg animalizacji. W Mausie – przez ten zabieg – widoczny też jest inny topos. Chodzi tu o „dobry” lub „zły” wygląd, co oczywiście odnosi się do pewnych stereotypów związanych z fizjonomią etniczną. Jerzy Jarzębski zwraca uwagę na bardzo ważne zagadnienie uproszczenia i stan- daryzacji, jakie może się dokonać przez taki zabieg15. Standaryzacja postaci i pozbawienie niejako cech indywidualnych to często wykorzystywane argumenty przeciw temu komik- sowi. Jednak, jak pisze Piotr Rypson: „Użycie stereotypu daje szansę Spiegelmanowi nie tylko na przełamania, ale dekonstrukcji zastosowanej kliszy. Gdy już czytelnik oswoi się z podziałami na »naszych« i »obcych«, nagle musi się uczyć odczytywać maski na nowo, bo spod jednej wyziera druga. »Przyjazna« mysz zdradza, podobnie jak uczciwe na pierwszy rzut oka prosię”16. Narracja komiksowa, która prowadzona jest przede wszystkim przez następujące po sobie kadry17, wymaga przeniesienia większości elementów odnoszących się do topiki Zagłady do warstwy ikonicznej. I tak przedstawianie „żydowskości” – „złego” wyglądu, wymusza często na autorach stworzenie charakterystycznego obrazu Żyda w komiksach. Takie przedstawienia widoczne są choćby w komiksie Nie pojedziemy zobaczyć Auschwitz Dresa i Drugie pokolenie. Czego nie powiedziałem mojemu ojcu Kichki. Tutaj autorzy otrzy- mują zamierzony efekt przez proste zabiegi, takie jak powiększony nos, charakterystyczny zarost, albo po prostu posiadanie jarmułki. Zupełnie inaczej efekt ten osiągany jest

13 Spiegelman, s. 14. 14 Z artykułu w niemieckiej gazecie codziennej na Pomorzu, połowa lat trzydziestych: ibidem, s. 159. 15 J. Jarzębski, Myszy i inne zwierzęta, „Tygodnik Powszechny”2001, nr 20, s. 12. 16 P. Rypson, Mysz zdobyła Pulitzera, „Przekrój” 2001, nr 14, s. 13. 17 Zob.: S. McCloud, Zrozumieć komiks, przeł. M. Błażejczyk, Warszawa 2015, s. 8-11.

175 Studia Żydowskie w Fabryce Nikolasa Presli18 i Achtung Zelig! Druga wojna Krystiana Rosińskiego (scenariusz) i Krzysztofa Gawronkiewicza (rysunki)19. W tym pierwszym autor przedstawił wynaturzo- ne postacie Żydów i Niemców, przez co doskonale daje się odróżnić jednych od drugich. W polskim komiksie dwoje głównych bohaterów – Żydów, przedstawionych jest jako nie- zidentyfikowane postacie przypominające kosmitów, a Żydzi przez nich uwolnieni jako sprytne i szybkie koty. W podobny sposób, czyli przez odpowiednie narysowanie postaci, prezentowany jest inny holocaustowy topos – „muzułmana”. Kichka osiąga ten efekt dzięki nieco karykatu- ralnym rysunkom, na których widać to niewyobrażalne zagłodzenie i tępy wzrok20. Oczy- wiście „muzułmana” znajdziemy również w innych komiksach, jak np. w Mausie, czy Ja- nie Karskim. Człowieku, który odkrył Holocaust21. Praktycznie nie jest widoczny „muzułman” w serii Epizody z Auschwitz22. Choć komiksy te mają zastrzeżenie dotyczące wieku potencjal- nych czytelników (14+ i 16+) i mimo, że akcja w całości dzieje się w KL Auschwitz, to w zasadzie opisywaną tragedię zminimalizowano do przedstawianego wątku, a nie wykorzystania kreski. Nie musi być to jednak casus komiksu instytucjonalnego (Epizody z Auschwitz wydane są jako komiksy edukacyjne przez Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu), gdyż zupełnie inaczej wygląda to w Szczęściarzu z rocznika 1917 (wydanego przez Muzeum Stutthof w Sztutowie) – komiksie opowiadającym o losach więźnia obozu koncentracyjnego Stutthof Felicjanie Ładzie – gdzie wykorzystano możliwości ilustracyjne do zobrazowania fatalnych warunków panujących w obozie oraz złej kondycji więźniów. W wielu komiksach pojawiają się również osoby, które funkcjonują jako pewne od- nośniki do Holocaustu. Wskazać tu możemy komiksy biograficzne poświęcone: Janowi Karskiemu, Janowi Nowakowi-Jeziorańskiemu, Tadeuszowi Pankiewiczowi czy mniej oczywiste, ale również symptomatyczne dla całej narracji opowiadające o Harrym Haftcie (Mojżeszu Friedlerze). Po drugie, część z tych postaci pojawia się w komiksach, jak chociaż- by Chaim Rumkowski, Adam Czerniakow, czy z drugiej strony Hans Frank i Hans Biebow. Naród zatracenia to komiks przygotowany przez Macieja Świerkockiego (scenariusz) i Mariusza Sołtysika (rysunki) na zlecenie Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Ło- dzi23. Głównym bohaterem narracji jest fikcyjna postać Dawida. Główne wątki budowane są jednak w oparciu o losy Rumowskiego. Obraz Przełożonego Starszeństwa Żydów w getcie łódzkim jest dość wymowny. Postać ta wydaje się prześladować Dawida. Już samo imię przybranego ojca głównego bohatera – Rum – jest kryptogramem nazwiska Przełożonego. Autorzy szczegółowo przedstawili jak Rumkowski w getcie przystaje na warunki Niem- ców, by wywalczyć pewne przywileje dla najbliższego otoczenia. Jak pisze we fragmencie

18 Zob.: N. Presl, Fabryka, Kraków 2013. 19 Zob.: Achtung Zelig! Druga wojna, K. Rosiński (scen.), K. Gawronkiewicz (rys.), Poznań 2004. 20 M. Kichka, s. 10 i 60. 21 Zob.: Jan Karski. Człowiek, który odkrył Holokaust, M. Rizzo (scen.), L. Bonaccorso (rys.), przeł. A. Hołub, Kraków 2014. 22 Zob.: Epizody z Auschwitz. Miłość w cieniu Zagłady, M. Gałek (scen.), M. Nowakowski (rys.), Oświęcim 2009; Epizody z Auschwitz. Raport Witolda, M. Gałek (scen.), A. Klimek (rys.), Oświęcim 2009; Epizody z Auschwitz. Ofiara, M. Gałek (scen.), Ł. Poller (rys.), Oświęcim 2010; Epizody z Auschwitz. Nosiciele tajemnicy, M. Gałek (scen.), M. Pyteraf (rys.), Oświęcim 2011. 23 Naród zatracenia, M. Świerkocki (scen.), M. Sołtysik (rys.), Łódź 2014.

176 Artykuły / Articles

Dawid: „[Żydzi – przyp. K.L.] Byli bowiem tylko trybikami w ogromnej i coraz sprawniej funkcjonującej maszynie. Obsługiwał ją Prezes, wykonujący polecenie Niemca, Amtsleitera Biebowa, pana życia i śmierci w getcie Litzmannstadt. Jeśli prezes był królem, jak mówili niektórzy Żydzi, to Biebow był cesarzem, którego król musiał słuchać. I żywić. Poddani byli jego mięsem”24. Ten fragment rozpatrywać możemy (wraz z ilustracją do niego) w kontekście dyskursu fabryki śmierci, o których pisali Zygmunt Bauman i Norman G. Finkelstein. Ten sam topos fabryki wykorzystany jest we wspomnianym już komiksie Fabryka Nikolasa Presli. Powróćmy jednak do przytoczonego cytatu, który naprowadza nas na jeszcze jedno zagadnienie. We wstępie do Byłam sekretarką Rumkowskiego. Dzienniki Etki Daum, który przy- gotowała Elżbieta Cherezińska, Szewach Weiss pisze o Rumkowskim: „Kim on był? Kim był ten, którego nazywano „Cesarzem”, „królem Chaimem” albo nawet „królem żydow- skim”? Przez ponad 60 lat, które minęły od likwidacji getta łódzkiego, jego postać stała się legendą. Czarną legendą, dodajmy”25. Te elementy tytulatury zaczerpnięte są z pewnością również ze wspomnień Etki, a w zasadzie Estery Daum, która przez 1653 dni była sekretar- ką Rumkowskiego. Widzimy więc pewne inspiracje w tworzeniu postaci Estery – przybra- nej siostry głównego bohatera. Oczywiście różnic biograficznych tych postaci jest bardzo wiele, choćby taka, że postać fikcyjna zostaje powieszona, zaś prawdziwa Estera umiera w 2001 r. na terenie Izraela. Autorzy wykorzystali tylko pewien element życiorysu. Oby- dwie miały podobne zadania w pracy getta. Celem zastosowania takiego zabiegu było po pierwsze stworzenie logicznego powodu do przebywania Dawida w niedalekiej odległości Przełożonego, a po drugie – uwiarygodnienie tych obserwacji z najbliższej perspektywy. Tu należy jeszcze zauważyć, że to nie jedyne elementy wykorzystane przez autorów. Czerpią oni również z innych odwołań do kolejnych narracji holocaustowych. Po pobycie w getcie Dawid udaje się w drogę po walczącej Europie. Odwiedza on m.in. obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem, jest na froncie, zaś swoją podróż kończy w miejscu, które podo- bało mu się najbardziej – w KL Auschwitz. W tym obozie znajduje na ziemi Boską komedię Dantego. Dzieło to przywołuje oczywiście narrację Primo Leviego26. Dawid otwiera książ- kę, która nie jest Starym Testementem, jego jedyną lekturą, którą bohater na kartach komiku reinterpretuje, a w zasadzie dekonstruuje. U Dantego czyta fragment, tuż po przekroczeniu bram piekła:

Przeze mnie droga w miasto utrapienia, Przeze mnie droga w wiekuiste męki, Przeze mnie droga w naród zatracenia. Jam dzieło wielkiej, sprawiedliwej ręki27.

24 Ibidem, s. 61. 25 E. Cherezińska, Byłam sekretarką Rumkowskiego. Dzienniki Etki Daum, Poznań 2008, s. 6. 26 Dokładnie to wykorzystanie motywów Boskiej komedii w twórczości Prima Leviego z perspektywy narratywistycznej opisuje: H. White, Realizm figuralny w literaturze świadectwa, przeł. E. Domańska, w tegoż: Proza historyczna, Kraków 2009, s. 199-220. 27 D. Alighieri, Boska komedia, przeł. E. Porębowicz, Kraków 2005, s. 16.

177 Studia Żydowskie

Fragment ten naprowadza nas na interpretację tytułu komiksu. Jednak dopiero komen- tarz bohatera na obraz KL Auschwitz jest podkreśleniem wielkości dramatu: „Ten obóz nie był wytworem rozumu, lecz jego zaprzeczeniem, szyderstwem człowieczeństwa. Strasz- niejszego i bardziej beznadziejnego miejsca nie widziałem nigdy wcześniej ani potem”28. W komiksie natrafimy również na rzeczy, które Holocaust redefiniuje. Te ślady Holo- caustu, które znamy choćby z twórczości Tadeusza Różewicza, a opisywała je m.in. Bożena Shallcross, są kolejnym elementem, którym autorzy swobodnie operują na kartach Narodu zatracenia. Jak pisze badaczka: „Z upływem czasu niesamowitość owych niemych, materialnych przedmiotów – włosów, okularów, ubrań czy walizek – wyeksponowanych za szkłem i w gablotach, więc umuzealnionych, przerodziła się w dominujące wyobrażenie o Zagładzie”29. Tak w komiksie dzieje się chociażby z włosami. Dawid ma kontakt z nimi od samego dzieciństwa, przecież jego opiekun Rum jest perukarzem. Chłopiec bardzo lubi te peruki. Później te wszystkie ślady obserwuje w Kanadzie (tu: miejsce, w którym groma- dzono i sortowano zrabowane więźniom rzeczy przed ich wywózką), gdzie widzi buty, okulary, protezy. Przedmioty te nie tylko rozszerzają swoje pole semantyczne, lecz zaczy- nają się komplikować i zmieniają swój status podstawowy z użytkowego na ślad Zagłady. Widoczne jest tu więc wiele „haseł” z tego słownika toposów Holocaustu Butyły. Będą się one powtarzały również w wielu innych komiksach. Oczywiście będą się pojawiały też pozostałe toposy, takie jak: pociąg, rampa, brama KL Auschwitz etc. Powyższy fragment nie wyczerpuje więc zagadnienia toposów Holocaustu w komiksie, a ma na celu zasygnalizowanie, że konieczne jest włączenie dzieł wykonanych w tym medium do całościowego ujęcia tego zagadnienia.

Komiks wobec fotografii

Wspomniane zostało, że jednym z częściej wykorzystywanych toposów Holocaustu jest fotografia. Wskazać należy, że wykorzystanie zdjęć jest w ogóle częstym elementem komików historycznych, reportażowych i (auto)biograficznych. Występują one w formie „przerysowania” przez autora do komiksu, choć zdarzają się warianty, w których są umieszczane w oryginale. Georges Didi-Huberman w swojej książce Obrazy mimo wszystko zderza się z twierdze- niem Gérarda Wajcmana, że nie ma obrazu Zagłady. Ten drugi stwierdza, że wizualność, w tym fotografie nie mówią nam nic nowego, nawet mogą skłaniać obserwatora do nadin- terpretacji, do błędu, do halucynowania, do wiary, do voyeuryzmu, do fetyszyzmu30. Didi-Huberman obala tę tezę przez analizę czterech zdjęć wykonanych w Auschwitz przez Sonderkommando. Francuski badacz pisze: „Zbliżamy się do sedna sporu. Dotyczy ono wyrażenia mimo wszystko, które charakteryzowało w poprzednim tytule słowo obrazy:

28 Świerkocki, Sołtysik, s. 115. 29 B. Shallcross, Rzeczy i Zagłada, Kraków 2010, s. 7. 30 Por.: G. Didi-Huberman, Obrazy mimo wszystko, przeł. M. Kubiak Ho-Chi, Kraków 2008, s. 47.

178 Artykuły / Articles nie obrazy wszystkiego (Zagłady jako Absolutu), ale obrazy mimo wszystko. Co oznacza przede wszystkim »wyrwane«, mimo niesłychanego ryzyka, rzeczywistości, której rzecz jasna nie miały czasu zbadać”31. Co ciekawe, wspominany już Spiegeleman adaptuje jedno z omawianych przez Di- diego-Hubermana zdjęć. Chodzi o fotografię palenia zwłok w dołach spaleniskowych na wolnym powietrzu, przed krematorium V. Marianne Hirsch w kontekście Mausa pisze:

Umieszczając w swojej powieści graficznej trzy fotografie, Art Spiegelman podnosi nie tylko kwe- stię tego jak przedstawić Zagładę czterdzieści lat po dictum Adorna, ale także, w jaki sposób różne media – komiksy, fotografie, narracje, świadectwa – mogą wchodzić ze sobą w interakcje i wytwarzać bardziej przenikalne i wielorodne teksty, które będą w stanie postawić problematykę reprezentacji Zagłady w nowym świetle i ostatecznie znieść wszelkie ostre granice między tym, co dokumentalne, a tym, co estetyczne32.

Takich odwołań do fotografii holocaustowej znajdziemy w komiksach wiele. WMausie umieszczone zostało również nawiązanie do zdjęcia bramy KL Auschwitz i do fotografii z górą ludzkich ciał. To drugie widoczne jest w kadrze, w którym postać Arta przygotowuje plansze swojego komiksu, a ciała te przygniatają autora, co jest wyraźnym wskazaniem na postpamięć. W podobny sposób takie ujęcie ciał występuje w Drugim pokoleniu. Dodat- kowo w tym komiksie znaleźć możemy również fotografie, które przedstawiają łapanki na ulicach miast. W szerzej omawianym Mieście zatracenia znajdziemy np. „przerysowaną” fo- tografię mostu przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z łódzkiego getta33. Przez wielu twórców komiksów wykorzystywane i przerabiane jest zdjęcie z wyzwolenia więźniów obozu w Buchenwaldzie, wykonane w kwietnia 1945 r. Inną kategorią są fotografie różnych postaci wykorzystane w komiksach (auto)biograficznych, jak np. na okładce Aptekarza w getcie krakowskim. Autorzy wykorzystują fotografie w komiksach z różnych powodów, a jednym z nich jest uwiarygodnienie swojej narracji. Powodowane jest to faktem odwołania do naszej pa- mięci o Zagładzie. Jest jednym z powodów wyboru formy przez artystów, czyli rysunku monochromatycznego. Takie obrazy odwołują się do zdjęć z lat wojny, które były czarno -białe. Tutaj zwróćmy jeszcze uwagę na jeden aspekt. W kontekście fotografii reportażowej Kazimierz Wolny-Zmorzyński pisze: „(…) fotoreportaże czarno-białe syntezują rzeczywi- stość, kolor natomiast odciąga uwagę odbiorców od zasadniczego problemu, rozprasza ich, zagłusza zawartą w obrazie informację”34. Podobnie jest w przypadku komiksu, dla które- go konstytutywne jest, że szczegóły wykorzystane są funkcjonalnie.

31 Ibidem, s. 50. 32 M. Hirsch, Żałoba i postpamięć, przeł. K. Bojarska, [w:] Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki, red. E. Domań- skiej, Poznań 2011, s. 259. 33 www.lodzgetto.pl/mosty_getta.html,6, [data dostępu: 4.05.2016]. 34 K. Wolny-Zmorzyński, Fotografia dziennikarska. Teoria – praktyka – prawo, Warszawa 2011, s. 35.

179 Studia Żydowskie

Wykorzystanie w komiksie fotografii prowadzi do stworzenia dłuższej perspektywy narracyjnej dla zdjęcia, które zatrzymuje przecież czas w swojej prezentacji. Jak pisze Di- di-Huberman:

Każde stworzenie obrazu wyrwane jest z niemożliwości opisania rzeczywistości. Zwłaszcza ar- tyści nie chcą ulec nieprzedstawialności, której w oczywisty sposób doświadczyli – jak każdy, kto zetknął się ze zniszczeniem człowieka przez człowieka. Wtedy tworzą serie, montaże mimo wszystko – wiedzą również, że katastrofy są pomnażalne w nieskończoność. Callot, Goya czy Picasso – ale również Miró, Fautrier, Strzemiński lub Gerhard Richter – „przerobili” nieprzedstawialność we wszystkie możliwe strony, by wydobyć z niej cokolwiek poza samym milczeniem. Świat historii staje się w ich dziełach obsesją, tj. plagą wyobrażania, proliferacją postaci – podobieństw i niepodobieństw – w tym samym wirze czasowym35.

Zdjęcia, które otoczone są w komiksie kadrami i usytuowane w przestrzeni planszy, zyskują pełniejszą wymowę. Milczenie widoczne w pojedynczej fotografii jest zastąpione próbą wyrażenie Zagłady przez całą nadbudowę proponowaną przez autora. Wszystko to dzieje się dodatkowo za sprawą innych obrazów. Nie jest to więc kolejna próba opisu, ale pokazanie tego co realne – fotografia w przestrzeni estetyki autorskiej. To co „wyrwane” z niewyobrażalnego, zostaje – posługując się metaforą różewiczowską – usytuowane w pewnej mozaice Zagłady. Zwróćmy uwagę na jeszcze jedno zagadnienie związane z fotografiami w komiksie: z jednej strony samą fotografię traktować możemy jako topos Holocaustu, z drugiej strony multiplikuje ona inne toposy. Zdjęcie dołów spaleniskowych przed krematorium V jest toposem niesamowitej odwagi i walki o pamięć. Jednak sama jego treść odwołuje się do innych toposów, np.: Sonderkommando czy – wspominany przez Buryłę – dym.

Topizacja Zagłady w komiksie

Arkadiusz Morawiec zwraca uwagę na pewien problem związany z narracjami holo- caustowymi. Chodzi o wykorzystanie obozu koncentracyjnego, jako tła narracji, które nic nie wnosi do samej treści36. Temat dzieła poświęcony zagadnieniom oderwanym od Zagła- dy, ale wplątany tylko w jej kontekst powoduje, że staje się ona zwyczajną przestrzenią, że wyrwana zostaje jej wyjątkowość, której tu nie potrzeba bronić. Przyjrzyjmy się krótko komiksom, które do tej pory nie pojawiły się w tym omówieniu. Chodzi tu o bardzo popularny amerykański komiksy o superbohaterach. I tak np. Magne- to z serii X-Men to niemiecki Żyd, który był więźniem obozu KL Auschwitz. Po latach, jako jeden z mutantów, staje przeciw ludzkości, po której spodziewa się chęci eksterminacji takich jak on. Trauma bycia Żydem przeniesiona zostaje na traumę innej mniejszości

35 Didi-Huberman, s. 72. 36 Zob.: A. Morawiec, Lagerland, czyli o rzeczywistości w topos przemienionej, w: Polska proza i poezja po 1989 roku wobec tradycji, red. A. Główczyński i M. Wróblewski, Toruń 2007, s. 93-95.

180 Artykuły / Articles

– mutantów37. Wprowadzony jest tu więc ten sam mechanizm „innego”, który odnosi się podczas II wojny światowej do Żydów, zaś w tych komiksach do mutantów. Przy tym, ci ostatni, obawiają się zagłady, która może spaść na nich z rąk ludzkich. Widoczne jest tu inne zagadnienie, które nie było omawiane szerzej. Chodzi o topikę kultury popularnej, która będzie oczywiście pojawiała się przy okazji dyskusji o komiksie. Superbohater z jed- nostkowym rodowodem jest nie wątpliwie takim przykładem. Buryła w swoim tekście również odwołuje się do kultury popularnej i pisze: „Pojęcie Holocaustu podlega procesowi konwencjonalizacji. Zagłada stała się synonimem zbrodni przekraczającej ludzkie wyobrażenia. Jako metafora bestialstwa na niespotykaną skalę wy- korzystywana jest do nazywania najróżniejszego rodzaju zjawisk”38. Nie ulega wątpliwości, że komiks również, a może nawet tym bardziej, poddaje Zagła- dę topizacji. Możemy tu postawić sparafrazowane pytanie Giorgia Agambena: co zostanie z Auschwitz w komiksie? Należy tu wskazać na istnienie różnych rejestrów tych komik- sów. Z jednej strony takich właśnie fantastyczno-przygodowych, a z drugiej te, w których autorzy w rzeczywisty sposób ścierają się z zadaniem opisania niewyrażalnego. Ten proces topizacji i – jak to określa Paweł Wolski – pewien rodzaj leksykalizacji Ho- locaustu, rozumiany jako odnośnik do innych znaczeń niż Endlösung39 w komiksie pojawiał się już zaraz po wojnie. To w zasadzie dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku stało się jasne, że komiks daje możliwość stworzenia idiomatycznego języka do reprezentacji Ho- locaustu, nie tylko w odniesieniu do estetyki, ale również historiografii. Z drugiej jednak strony, ten język komiksu holocaustowego, podobnie jak dzieje się to w innych mediach, wydaje się niekiedy „zapożyczony” przez komiksy o innej treści. Co z tej perspektywy może być pewnym ostrzeżeniem. Dla większości autorów komiksów Holocaust jest – jak określa to Buryła – doświadcze- niem zapożyczonym, czyli nie tworzonym przez obserwatora i uczestnika, nie mających w rodzinie osób doświadczonych Zagładą, a nawet z takimi nie mającym kontaktu. Oczy- wiście bez problemu wskażemy też inne przykłady, jak komiksy tworzone na podstawie materiałów dokumentalnych, ale również dyskusji ze świadkami, jak np. wspomniany już Szczęściarz z rocznika 1917, czy Siła i nadzieja. Dziewczęta z Ravensbrück40. Trudno się przy tym nie zgodzić ze zdaniem badacza, że: „Należy przyjąć, że topika Holocaustu (jak to już można zauważyć) w większym stopniu będzie przechwytywana przez szeroko pojętą kulturę popularną i masową: film, internet, estetykę rocka (teksty pio- senek, okładki płyt i działania sceniczne), świat reklamy. Może to oznaczać fascynację faszystowską supremacją siły i przemocy z uwzględnieniem nazistowskich emblematów

37 Zob.: marvel.com/universe/Magneto_(Max_Eisenhardt), [data dostępu: 4.08.2016]. 38 Buryła, s. 149. 39 P. Wolski, Holocaust online czyli internetowa topizacja Zagłady, „Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Naukowy” 2012, nr 3. 40 Zob.: Siła i nadzieja. Dziewczęta z Ravensbrück, Warszawa 2015. Komiks jest pokłosiem projektu „Tworzymy razem komiks historyczny Dziewczęta z KL Ravensbrück” został realizowany przez Fundację na Rzecz Kobiet JA KOBIETA w partnerstwie z LXXXIII Liceum Ogólnokształcące w Warszawie. Polegał on na wykonaniu przez licealistów krótkich komiksów na podstawie rozmów z byłymi więźniarkami obozu w Ravensbrück.

181 Studia Żydowskie i prowadzić do kiczu, pustej zabawy ignorującej konteksty historyczne i moralne”41. Należy jednak zwrócić uwagę, że w pewien sposób komiks, funkcjonując jako medium kultury popularnej, może być sygnałem do pewnego optymizmu na przyszłość, co nie zaprzecza stwierdzeniu Wolskiego, że: „Można zaryzykować tezę, że Holocaust w ogóle, nie tylko w Internecie, stał się swoistym residuum toposów, zbiorem gotowych metafor służących do opisania rzeczywistości”42.

Krzysztof Lichtblau (ur. 1989 r. w Szczecinie) – doktorant w Instytucie Polonistyki i Kulturoznawstwa na Uniwersytecie Szczecińskim. Sekretarz redakcji kwartalnika literacko-kulturalnego „elewator”. Publikował m.in. w „Pograniczach”, „Midraszu”, „Odrze”, „Tyglu Kultury”, „Fabulariach” i „Zeszytach Komiksowych”. Wiceprezes Fundacji Litera- tury imienia Henryka Berezy.

41 Buryła, s. 151. 42 Wolski, s. 158.

182 Artykuły / Articles Comics and topica of the Holocaust

This article is an attempt to include comics into a broader field of research, namely into the topic of Holocaust. In this context, understanding of the topic is related to motifs recurring in this kind of writing. In his text, Sławomir Buryła has enumerated the following keywords: another world, smoke, silence, shmaltsovnik, torturer, selection, trains, Muslim etc. Their presence and functioning in Polish and foreign comics is discussed in the article. Additionally, the author focuses on another motif – photography – which is featured in comics on various different levels. It invokes the reality which is outside a text and, in a way, authenticates the vision presented by comics. The summary elaborates on the dangers of simplification which is characteristic for pop culture. Hence, the article is an attempt to an- swer the question posed by Giorgio Agamben: “What remains of Auschwitz?”

183 Studia Żydowskie

Jacek Krzysztof Danel (Zamość)

Uwagi na temat Wojny Sześciodniowej i postawy emigracji niepodległościowej wobec konfliktu arabsko-izraelskiego i antysemickich działań władz PRL 1967-1968

Geneza konfliktu arabsko-izraelskiego

Po zakończeniu kryzysu sueskiego w 1956 r. światowe mocarstwa wymusiły na Izraelu wycofanie swych wojsk z półwyspu Synaj. Egipt wyraził zgodę, aby ONZ skierował na to terytorium międzynarodowe siły pokojowe United Nations Emergency Force – UNEF. Siły UNEF zajęły pozycję na granicy izraelsko-egipskiej na Synaju. Egipt wyraził także zgodę na otworzenie Cieśnin Tirańskich dla statków izraelskich. Mimo porozumienia państwa arabskie nadal nie uznawały Izraela i prawa narodu żydowskiego do posiadania własnego państwa. Realizując plan zniszczenia Izraela, Syria sprzymierzona z Związkiem Sowieckim zaczęła wspierać napady fedainów na ziemie żydowskie1. 10 czerwca 1964 r. Izrael uruchomił Narodowy System Wodny, dzięki któremu każ- dego dnia przepompowywał 1 mln m³ wody z Jeziora Tyberiadzkiego. Syria postanowi- ła to wykorzystać jako pretekst do zaostrzenia konfliktu z Izraelem uznając, że izraelskie prace budowlane na obszarze strefy zdemilitaryzowanej na granicy izraelsko-syryjskiej są naruszeniem integralności terytorialnej i wezwała wszystkie kraje arabskie do wypowie- dzenia wojny Izraelowi. Do pierwszych starć doszło 13 listopada 1964 r., kiedy armia syryjska ostrzelała izraelski patrol graniczny w rejonie rzeki Dan na terytorium Górnej Galilei. W odwecie izraelskie lotnictwo przeprowadziło bombardowanie na Wzgórzach Golan. Do wojny włączyły się Jordania i Liban, które wraz z Syrią rozpoczęły pracę budowlane unie- możliwiające przepływ wody do Izraela. W 1965 r. ilość potyczek zamieniła się w tzw. bitwę o wodę. 4 listopada 1966 r. Egipt zawarł z Syrią porozumienie o współpracy wojskowej. Na terytorium Syrii przybywali arabscy bojownicy, którzy bez przerwy naruszali granicę syryjsko-izraelską2. 13 listopada 1966 r. armia żydowska przeprowadziła operację „Shredder” w wyniku której trzy tysiące żołnierzy izraelskich wkroczyło do Jordanii. Zajęte zostały wioski: Es Samu, Kirbet El-Markas i Kirbet Jimba w pobliżu Hebronu na terenie Judei. W walce

1 R. G. Rabil, Embattled Neighbors: Syria, Israel, and Lebanon, Boulder 2003, s. 17-18. 2 M. H. Glantza, I. Koborii, Central Eurasian Water Crisis, New York 1998, s. 15.

184 Artykuły / Articles z siłami jordańskimi zginęło piętnastu jordańskich żołnierzy i trójka cywilów. Rannych zo- stało pięćdziesięciu czterech żołnierzy i dwudziestu dziewięciu cywilów. Zginał izraelski spadochroniarz, a dziesięciu innych żołnierzy żydowskich zostało rannych. W wiosce Es Samu wojska żydowskie zniszczyły sto dwadzieścia pięć domów. Operacja ta spotkała się z krytyką ze strony Jordanii i innych państw arabskich. 20 listopada 1966 król Jordanii, Hu- sajn Ibn Talala ogłosił mobilizacje armii jordańskiej. Pięć dni potem Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła Rezolucję nr 228 potępiającą Izrael za operację „Shredder” w Jordanii3. Już od pierwszych dni 1967 r. liczba incydentów na granicy izraelsko-syryjskiej przybrała rozmiary wojny. Artyleria syryjska ostrzeliwała żydowskie kibuce, Arabowie przenikali gra- nicę i podkładali miny lądowe na drogach. W odwecie 7 kwietnia 1967 r. lotnictwo izraelskie zbombardowało Wzgórza Golan. Podczas walki powietrznej zestrzelono sześć syryjskich myśliwców MIG-21. Po zwycięskiej bitwie izraelskie myśliwce Mirage III przeleciały nad sto- licą Syrii, Damaszkiem. Pokojowej mediacji podjęły się międzynarodowe siły United Nations Truce Supervizion Organization – UNTSO. Syria odmówiła jakiejkolwiek współpracy4. 13 maja 1967 r. przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSSR Nikołaj Podgorny5 przekazał egipskiemu wiceprezydentowi Anwarowi Sadatowi6 fałszywą informację o koncentracji dwunastu izraelskich brygad na granicy z Syrią. 14 maja 1967 r. prezydent Egiptu Gamal Abdel Naser7 zarządził mobilizację, ogłosił stan wojenny i zaminował wejście do Zatoki Akaba ze strategicznie ważnym portem Elat. Blokując jedynie wyjście Izraela na Morze Czerwone8. 16 maja 1967 r. szef sztabu egipskiej armii gen. Mohamed Fawzy9 zażą- dał wycofania wojsk międzynarodowych UNEF z Synaju. W liście do UNEF gen. Fawzy pisał, że wydał rozkaz wszystkim siłom zbrojnym Egiptu do działań przeciwko Izraelo- wi, który może przeprowadzić, agresywne działania przeciwko jakiemukolwiek państwu arabskiemu. Pisał w nim, że wojsko jest już skoncentrowane na Synaju na wschodniej granicy. Przez wzgląd na bezpieczeństwo wojsk ONZ, które stacjonują wzdłuż naszych granic, prosi o wydanie rozkazu natychmiastowego ich wycofania10. Sekretarz generalny ONZ Sithu U Thant11 podjął się negocjacji z Egipcjanami i zapropo- nował Izraelowi przegrupowanie międzynarodowych sił UNEF na terytorium Izraela, aby mogły dalej pełnić misję. Wobec odmowy 18 maja 1967 r. rozpoczęto ewakuację sił UNEF z półwyspu Synaj oraz Strefy Gazy. Tego samego dnia egipskie radio zaczęło nawoływać państwa arabskie do działań przeciw Izraelowi, ogłaszając wojnę totalną, której celem mia- ła być eksterminacja Żydów.

3 J. Bowen, Six Days: How the 1967 War Shaped the Middle East, London 2003, s. 23-30. 4 A. Shlomo, Arab – Israeli Air Wars 1947-1982, [miejsce wydania] 2001, s. 31; Jets and tanks in fierce clash by Israel and Syria, London „The Times” 8.04.1967, s. 1. 5 Podgorny Nikołaj Wiktorowicz (1903-1983). Sowiecki polityk. W latach 1966-1977 członek Biura Politycznego KC KPZS, Prze- wodniczący Rady najwyższej ZSSR. 6 Sadat Anwar (1918-1981). Egipski polityk i wojskowy. 1970-1981 Prezydent Egiptu. 1978 laureat Pokojowej Nagrody Nobla (wraz z Menachemem Beginem). 6 października 1981 zginął w zamachu podczas parady (gdzie?). 7 Naser Husajn Gamal Abdel (1918-1970). Egipski wojskowy i polityk. W latach 1954-1970 prezydent Egiptu. 8 K. Gebert, Wojna czterdziestoletnia, Warszawa 2004, s. 11-37; idem, Miejsce pod słońcem. Wojny Izraela, Warszawa 2008, s. 237-263. 9 Fawzi Mohammed (1915-2000). Egipski wojskowy i polityk. Generał, Minister Obrony Narodowej. 10 I. J. Rikhye, The Sinai Blunder, London 1980, s. 16-19. 11 U Thant Sithu (1909-1974). Polityk birmański. Trzeci Sekretarz Generalny ONZ. Urząd sprawował pomiędzy 30 listopada 1961 – 21 grudnia 1971. W latach 1949 – 1957 minister informacji rządu w Birmie.

185 Studia Żydowskie

19 maja 1967 r. Egipt rozpoczął remilitaryzację Synaju, zaś dzień później egipski minister obrony Hafez al Assad12 poinformował, że armia egipska jest gotowa do unicestwienia Izraela. 22 maja Egipt ogłosił zamknięcie Cieśniny Tirańskiej dla wszystkich statków płyną- cych pod banderą Izraela, albo wiozących strategiczne towary dla państwa żydowskiego. 23 maja Izrael uznał działania Egiptu za agresję, zaś 25 maja Siły Obronne Izraela ukończy- ły pośpiesznie przeprowadzoną częściową mobilizację. Do wojny przygotowano czterna- ście tysięcy miejsc w szpitalach i zaczęto kopanie grobów dla około dziesięciu tysięcy ciał. 26 maja prezydent Egiptu Naser poinformował, że wojska egipskie już niebawem przepro- wadzą frontalny atak na Izrael. Będzie to wojna totalna, jej celem będzie unicestwienie Pań- stwa Izraela Dzień później powiedział, że samo istnienie Izraela stanowi agresję13. W dniu 30 maja jordański król Husajn ibn Talal14 zawarł z egipskim prezydentem Naserem sojusz wojskowy wymierzony przeciwko Izraelowi. Do wojny z państwem żydowskim przystąpi- ły następnie: Irak, Kuwejt, Tunezja, Synaj, Maroko i Algieria. Po arabskiej stronie opowie- działy się także: Pakistan, Indonezja, Chiny i Związek Sowiecki. Tego samego dnia Irak, Sudan, Algieria i Kuwejt ogłosiły mobilizację. 31 maja prezydent Iraku Abd ar-Rahman Arif15 stwierdził, że celem koalicji arabskiej jest wymazanie Izraela z mapy świata.

Wojna sześciodniowa 5 – 10 czerwca 1967 r.

Wczesnym rankiem 5 czerwca 1967 r. wojska egipskie ostrzelały żydowskie osiedla wzdłuż Strefy Gazy. Izrael uznał te pierwsze starzały za wypowiedzenie wojny. O godzinie 7.45 rano 183 izraelskie samoloty zbombardowały jedenaście egipskich lotnisk położonych na półwyspie Synaj i w Egipcie. Zniszczono osiem stacji radarowych i 197 egipskich sa- molotów (w tym 8 w bitwie powietrznej). W trakcie operacji zestrzelono egipski samolot, w którym leciał marszałek polowy Muhammad Amir16 i gen. Sidqi Mahmoud17. Wprowa- dziło to zamieszanie wśród lądowych wojsk na Synaju. Egipcjanie zdołali zestrzelić 5 izraelskich samolotów. Drugie uderzenie lotnictwa izraelskiego nastąpiło o godzinie 9.30 rano; zniszczono kolejne 16 lotnisk egipskich, a na nich 107 samolotów. Trzecie uderzenie miało miejsce o godzinie 12.15 na terytorium Egiptu, Jordanii, Syrii i Iraku. Zbombardowane zo- stały jordańskie lotniska w Ammanie i Mafrag oraz syryjskie lotniska Saygal, Dumayr, Marj Rigal i T-4. Jordańczycy stracili 28 samolotów i 2 śmigłowce. Syria straciła 57 samolotów. Równocześnie Izrael zaatakował bazę lotniczą H-3 w Iraku niszcząc 10 bombowców TU-16. Ogółem pierwszego dnia wojny lotnictwo żydowskie zniszczyło 309 egipskich samolotów, zdobywając ponownie panowanie powietrzne nad półwyspem Synaj. Tego samego dnia

12 Asad Hafiz (1930-2000). Wojskowy i polityk syryjski. Prezydent Syrii 1971-2000, 1966-1972 minister obrony Syrii, 1970-1971 premier Syrii. 13 Więcej: D. Stone, Wars of the Cold War, Geneve 2004. 14 Husajn Ibn Talal (1935-1999). Król Jordanii z dynastii Haszymidów. 15 Arif Abd Ar-Rahman (1916-2007). Iracki wojskowy i polityk. Prezydent Iraku w latach 1966-1968. Obalony przez partię Baas. 16 Amir Muhamad Abd Al-Hakim (1919-1967). Egipski wojskowy. W latach 1953-1967 głównodowodzący armią egipską. Obar- czony winą za wojnę sześciodniową popełnił samobójstwo w więzieniu. 17 Mahmud Sidqi , dowódca generalny egipskich Sił Powietrznych w wojnie sześciodniowej.

186 Artykuły / Articles o godzinie 8.15 nastąpiło izraelskie uderzenie lądowe. Wojska żydowskie wbiły się głęboko w egipskie pozycje w Strefie Gazy i na półwyspie Synaj. 84 Dywizja Pancerna dowodzona przez gen. Jisra’ el Tala18 uderzyła na pozycję egipskie w Strefie Gazy. W walce wyróżnili się izraelscy komandosi z 35 Brygady Spadochronowej T’ Zanhanim. O świecie 6 czerwca, Strefa Gazy została zajęta przez wojska Izraela. Synaj zajęły 31 Dywizja Pancerna oraz 38 Dywizja Pancerna dowodzona przez gen. Ariela Szarona19 uderzyła w kierunku węzła komunikacyjnego Abu Ageilla. Ufortyfikowało się w nim ponad 8 tys. egipskich żołnierzy dysponujących 66 czołgi. Walki toczył się przez całą noc20. 6 czerwca 1967 r. wojska izraelskie zdobyły Abu Ageilla niszcząc 40 czołgów i tracąc 19. Izraelska brygada spadochronowa rozpoczęła natarcie na arabską część Jerozolimy. Walki w mieście były krwawe, Izraelczycy nie używali ciężkiej broni, artylerii i lotnictwa. 7 czerwca 1967 r. całe miasto było w rękach izraelskich komandosów. 8 czerwca odcię- te na półwyspie Synaj egipskie oddziały podjęły próbę przerwania izraelskiego okrążenia i przedostania się do rejonu Kanału Sueskiego. Do najcięższych walk doszło w okolicach Gifgafy i Przełęczy Mitla, gdzie doszło do największej od czasów II wojny światowej bitwy pancernej. Wzięło w niej udział ponad 1100 czołgów po obu stronach. Po ciężkiej bitwie, większość Egipcjan rzuciła się w panice do ucieczki, porzucając na polu walki czołgi i liczne pojazdy mechaniczne. Tylko nieliczne egipskie jednostki stawiały opór, uniemożliwiając izraelskim kolumnom zmechanizowanym rozwinięcie szybkiego natarcia w kierunku Ka- nału Sueskiego. 8 czerwca 1967 r. wieczorem pierwsze izraelskie oddziały dotarły do miejscowości Ras Sudr na zachodnim wybrzeżu Synaju. W nocy z 8 na 9 czerwca Izraelczycy zajęli pozycje wzdłuż całego Kanału Sueskiego. Uznano, że Kanał będzie najlepszą zaporą przeciwczoł- gową chroniącą od zachodu Izrael. Tego samego dnia izraelskie lotnictwo zaatakowało u wybrzeży Egiptu amerykański okręt wywiadowczy USS „Liberty”, zginęło 34 amery- kańskich marynarzy, a 75 zostało rannych (oficjalnie stwierdzono, że atak nastąpił przez pomyłkę). Od 7 czerwca 1967 r. izraelskie siły powietrzne bombardowały syryjskie fortyfikacje na Wzgórzach Golan, niszcząc liczne pozycje artylerii. Lądowe natarcie rozpoczęło się póź- nym popołudniem 9 czerwca, kiedy to cztery izraelskie brygady rozpoczęły dwukierun- kowe natarcie – na południe od Jeziora Tyberiadzkiego w kierunku Wzgórz Golan, oraz na północ od Jeziora Tyberiadzkiego, poprzez most Banat Jacuub w głąb Wzgórz Golan. Atak posuwał się do przodu pod ciężkim ostrzałem artyleryjskim, który pustoszył szeregi nacierających izraelskich oddziałów. W nocy z 9 na 10 czerwca izraelskie kolumny zmechanizowane, naruszając neutralność Libanu, obeszły północne skrzydło obrony syryjskiej i rano uderzyły na jej tyły w rejonie

18 Tal Jisra ‘El (1924-2010). Generał Sił Obrony Izraela. Ekspert w dziedzinie bojowego zastosowania czołgów. 19 Szarn Ariel (1928-2014). Izraelski polityk i wojskowy. Generał, w latach 2001-2006 premier Izraela. 20 W. Roszkowski, Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, Warszawa 2005, s. 166-170.

187 Studia Żydowskie wioski Masade. Izraelska brygada „Golani” zasłynęła zdobyciem syryjskiej twierdzy Tel - Fahar. 10 czerwca izraelskie oddziały zajęły syryjskie miasta: Al. – Kunajtira i Tawafiq21.

Pakt Warszawski wobec wojny arabsko – żydowskiej

Dnia 9 czerwca 1967 r., kiedy była już widoczna klęska arabskich agresorów, państwa komunistyczne wchodzące w skład Paktu Warszawskiego (z wyjątkiem Rumunii) pod przewodnictwem Związku Sowieckiego ogłosiły tzw. Deklarację Solidarności z państwami arabskimi i zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem. Moskwa i jej satelici uznali zniszczenie wojsk arabskich za cios wymierzony w Układ Warszawski. 10 czerwca Związek Sowiecki zażądał od Izraela wstrzymania wszelkich działań wojennych w Syrii, grożąc interwencją sowiecką na Bliskim Wschodzie. To oświadczenie po- łączone z groźbą interwencji wywołało protest Stanów Zjednoczonych. Amerykanie po- stawili w stan gotowości bojowej VI Flotę przybywającą w rejonie Gibraltaru na Morzu Śródziemnym. Okręty wzięły kurs na Syrię i zaczęły przygotowywać się do obrony Izraela, jednocześnie jednak naciskając dyplomatycznie na Izrael, aby ten zakończył wojnę z Ara- bami. Tego samego dnia o godzinie 18.30 ogłoszono zawieszenie broni na froncie izraelsko – syryjskim. Żydom brakło kilka godzin, aby dotrzeć na przedmieścia Damaszku. 12 czerwca 1967 r. władze PRL zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem idąc w ślad za decyzją ZSSR, i rozpoczęły akcję czystek personalnych osób pochodzenia żydowskie- go w wojsku, urzędach i przedsiębiorstwach państwowych, a także na wyższych uczel- niach, pod zarzutem popierania agresywnej i zbrodniczej polityki Izraela wobec państw arabskich. Akcji tej nadano szeroki rozgłos. Była podyktowana potrzebami proarabskiej i antyizraelskiej polityki Związku Sowieckiego. Na dodatek hasła antyżydowskie w Polsce zostały wykorzystane do wewnętrznych rozgrywek między zwalczającymi się frakcjami partii komunistycznej. PZPR weszła na drogę antysemityzmu pod hasłem walki z „syjonizmem” i dokonując dalszych czystek w wojsku, administracji, szkolnictwie i kulturze22.

Emigracja Niepodległościowa wobec wojny arabsko-żydowskiej

5 czerwca w dniu wybuchu wojny arabsko – izraelskiej, przewodniczący Egzekuty- wy Zjednoczenia Narodowego (EZN)23 Kazimierz Sabbat24, reprezentującej większą cześć

21 Gebert, Wojna czterdziestoletnia, s. 33. 22 J. Eisler, Polski Rok 1968, Warszawa 2006, s. 127-130; W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1945-1980, Warszawa 2003, s. 519-524. 23 Egzekutywa Zjednoczenia narodowego: instytucja istniejąca na emigracji w latach 1954-1972. Był to organ wykonawczy obozu politycznego związanego z Radą Trzech. W myśl uchwały Tymczasowej Rady Jedności Narodowej – egzekutywa pełniła zastęp- czo funkcję Rządu RP. Jej powołanie związane było z przekonaniem, że kadencja Augusta Zaleskiego, którego prawa do objęcia urzędu prezydenta RP były kwestionowane, skończyła się po upływie siedmiu lat (9 czerwca 1947 do 9 czerwca 1954). Przewod- niczącymi EZN byli: gen. Roman Odzierzyński (1954-1956), Adam Ciołkosz (1956-1959), Witold Czerwiński (1959-1963), Adam Ciołkosz (1963-1967), Kazimierz Sabbat (1967-1972). Sprawami zagranicznym EZN kierował Jan Starzewski. Przedstawicielami zagranicznymi byli: amb. Józef Lipski, mec. Zbigniew Stypułkowski, mec. Stefan Korboński, amb. Kajetan Morawski, amb. Kazi- mierz Papée, amb. Tadeusz Romer. J. Karpiński, Polska, Komunizm, Opozycja. Słownik, Londyn 1985, s. 47-48. 24 Sabbat Kazimierz Aleksander (1913-1989). Działacz społeczny i niepodległościowy, w latach 1967-1972 przewodniczący EZN, 1976-1986 Premier RP na Uchodźstwie, 1986-1989 Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.

188 Artykuły / Articles emigracji niepodległościowej na uchodźstwie w Wielkiej Brytanii, ogłosił deklarację, w której dał wyraz uznania dla postawy narodu izraelskiego ze strony społeczeństwa polskiego na Obczyźnie. Deklaracja stwierdzała odpowiedzialność ZSSR za wybuch wojny przez podżeganie do wojny i dostarczanie uzbrojenia stronie arabskiej oraz stwierdzała, że Moskwa dąży do usadowienia się we wschodnim basenie Morza Śródziemnego25. W swym oświadczeniu pisał o pełnemu uznaniu dla podstawy narodu izraelskiego ze strony społeczeństwa polskiego. W deklaracji EZN akcentowano, że podstawą trwałego ułożenia stosunków na Bliskim Wschodzie może być tylko stanowcze przeprowadzenie naczelnych zasad nowoczesnego prawa międzynarodowego – zasad niepodległości i bezpieczeństwa wszystkich, mniejszych czy większych narodów. Deklaracja wspominała o wielkiej sympatii Polaków do Izraela i stwierdzała, że Polacy udzielają narodowi żydowskiemu duchowej i moralnej pomocy26.Tydzień później, po zerwaniu w dniu 12 czerwca przez reżim PRL stosunków dyplomatycznych z Izraelem w ślad za innymi krajami środkowo-wschodniej Europy, dr Jan Starzewski27 - kierownik Działu Spraw Zagranicznych EZN korzystając z życzliwości ambasadora Izraela w Londynie, skierował pismo do rządu izraelskiego z za- pewnieniami, że społeczeństwo polskie nie solidaryzuje się z tym aktem podyktowanym przez Moskwę28. Depeszę gratulacyjną do gen. Moshe Dayana29, 26 czerwca wysłał osobiście gen. Wła- dysław Anders30, pisząc w niej o poparciu społeczeństwa polskiego dla działań armii izrael- skiej31. Generał był bardzo szanowany w Izraelu, bowiem w czasie drugiej wojny światowej nie reagował na de facto dezercję z 2 Korpusu Polskiego żołnierzy pochodzenia żydowskie- go, którzy z bronią w ręku kierowali się do Batalionu Żydowskiego w Palestynie, przygo- towując się do walki o niepodległość32. Przed mikrofonem RWE o wojnie arabsko – żydowskiej mówił Adam Ciołkosz33, który poparł działania armii izraelskie w walce z agresorami arabskimi, kierowanymi decyzjami z Moskwy i burzącymi kruchy pokój na Bliskim Wschodzie34. W trakcie trwania XX plenarnego posiedzenia Rady Jedności Narodowej w dniu 1 lipca 1967 r. w Londynie, dr Jan Starzewski przedstawił poczynania EZN w związku z sytuacją

25 J. K. Danel, Orędownik Niepodległości. Kazimierz Sabbat 1913-1989, Kraków 2015, s. 296. 26 Debata w Radzie Jedności Narodowej, „Myśl Polska”, Londyn 15.07.1967. 27 Starzewski Jan (1895-1973). Polski dyplomata, działacz niepodległościowy. W latach 1954-1972 kierownik Działu Zagraniczne- go EZN. 1972-1973 Minister Spraw Zagranicznych Rządu RP na Uchodźstwie. 28 Debata w Radzie Jedności Narodowej, „Myśl Polska”, Londyn 15.07.1967. 29 Dajan Mosze (1915-1981). Izraelski wojskowy i polityk, w latach 1959-1964 Minister Rolnictwa, w latach 1979-1981 Minister Spraw Zagranicznych. 30 Anders Władysław (1892-1970). Generał broni. Działacz niepodległościowy. Dowódca Nowogródzkiej Brygady Kawalerii w 1939. Więzień sowiecki 1939-1941. Dowódca PSZ w ZSSR 1941-1942. Dowódca Armii Polskiej na Wschodzie 1942-1943. Do- wódca 2 Korpusu Polskiego 1943-1947. 1946 – 1954 Naczelny Wódz PSZ. Współtwórca Aktu Zjednoczenia 1954. Członek Rady Trzech 1954-1970. 31 Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie [dalej: IPMS], sygn. KGA XXIII; A. Friszke, Życie polityczne emigracji, Warszawa 1999, s. 347. 32 K. Zamorski, Dezercja Żydów z Armii Polskiej na Wschodzie, „Zeszyty Historyczne” 1993, nr 103, s. 138; idem, Dezercja Żydów z Ar- mii Polskiej, „Zeszyty Historyczne” 1993, nr 104, s. 5-22. 33 Ciołkosz Adam (1901-1978). Działacz harcerski, socjalistyczny i niepodległościowy. Poseł na Sejm RP II i III kadencji. Przywód- ca Polskiej Partii Socjalistycznej na uchodźstwie. Historyk, pisarz i publicysta. 34 „Tydzień Polski” z 1 lipca 1967.

189 Studia Żydowskie na Bliskim Wschodzie. Omawiając stan stosunków polsko-żydowskich wspomniał o roli, jaką odegrała Moskwa w czasie wojny izraelsko – arabskiej. Przypomniał, że po zerwaniu stosunków między władzami komunistycznymi w Warszawie a władzami Izraela, jako kierownik Działu Spraw Zagranicznych zwrócił się do ambasadora Izraela w Londynie o przekazanie rządowi w Tel Awiwie zapewnień, że społeczeństwo polskie nie solidaryzu- ję się z tym aktem podyktowanym przez Moskwę35. W niedzielę 7 stycznia 1968 r. podczas spotkania Rady Trzech36 z Egzekutywą Zjed- noczenia Narodowego w Sali Instytutu i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, Kazi- mierz Sabbat wspominając wojnę sześciodniową mówił, że konflikt na Bliskim Wschodzie między Izraelem a państwami arabskimi doprowadził do ogromnego poparcia dla Izra- ela ze strony Polaków dla naszych dawnych współobywateli, wbrew antysemickiej akcji władz PRL37. 20 lipca 1968 r. na posiedzeniu Rady Jedności Narodowej w Londynie, przewodniczący EZN Kazimierz Sabbat, złożył sprawozdanie, w którym mówiąc o wojnie sześciodniowej i działalności antysemickiej władz Polski Ludowej stwierdził:

Wojna arabsko-izraelska, poprzedzona groźbami całkowitego zniszczenia państwa Izraela, a za- kończona po 6 dniach walki wspaniałym zwycięstwem Izraela, wywołała wśród Polaków i w kraju i na emigracji fale szerokiej i gorącej sympatii dla Żydów. Na emigracji liczne organizacje polskie słały wyrazy solidarności. Egzekutywa jeszcze w toku kampanii, ogłosiła deklarację poparcia dla Izraela. Deklaracja stwierdzała odpowiedzialność Rosji za wybuch wojny przez podżeganie i dostarczanie uzbrojenia oraz stwierdzała, że Rosja dąży do usadowienia się we wschodnim basenie Morza Śródziemnego. Stwierdzała przyczyny sympatii Polaków do Izraela, stwierdzała, że Polacy udzielają narodowi żydowskiemu duchowej i moralnej pomocy. (…) Ta akcja reżymu niesłuszna i zła w samym założeniu, z kolei spowodowała wybuch wielkiej fali propagandy antypolskiej w świecie, inspirowanej przez czynniki żydowskiej. Akcja ta ześrodko- wała się w dużym stopniu na zagadnieniu odpowiedzialności za wymordowanie Żydów europejskich w czasie ostatniej wojny na terenie Polski. W tym wielkim procesie historycznym o wyniszcze- niu Żydów głównym oskarżonym w opinii publicznej są dziś nieraz nie Niemcy, ale Polacy. Szkodę, którą reżim w ten sposób wywołał, trzeba będzie odrabiać przez długi okres czasu. Emigracja podjęła akcję odpierania krzywdzących zarzutów. Bo rzeczywistość była zupełnie inna. Jedynie rząd polski na emigracji nawoływał i zabiegał o ratowanie Żydów, przeznaczając na to fundusze, zorganizował akcję pomocy „Żegota”. Tysiące Polaków oddało życie pomagając Żydom, nikt inny życiem za ratowanie Żydów nie płacił. Przedstawiciele nasi w poszczególnych krajach podjęli akcję przypominania prawdziwego stanu rzeczy. Powstają spontanicznie w poszczególnych krajach inicjatywy obrony naszego imienia. W Londynie zajmuje się tą sprawą zespół złożony z rzeczoznawców, którzy sami brali udział w akcji pomagania Żydom. Amb. Raczyński ogłosił w „Observerze” dwa listy przedstawia- jące zakres pomocy dla Żydów ze strony polskiej w czasie wojny. Oczekujemy wkrótce ukazania się

35 Debata w Radzie Jedności Narodowej, „Myśl Polska”, Londyn 15.07.1967. 36 Tzw. Rada Trzech, powołana na emigracji 8 sierpnia 1954 uchwałą Tymczasowej Rady Jedności Narodowej. W myśl tej uchwa- ły – jako organ zwierzchni pełniący zastępczo funkcję Prezydenta Rzeczypospolitej. W skład Rady Trzech wchodzili: gen. W. Anders, Tomasz Arciszewski i amb. Edward Raczyński. Po śmierci Arciszewskiego w 1955 do RT wszedł gen. Tadeusz Bór – Komorowski. Po jego śmierci w 1966 wszedł gen. Roman Odzierzyński. Po śmierci Odzierzyńskiego i Andersa w RT ich miejsce zajęli: Alfred Urbański i gen. Stanisław Kopański. RT przestała istnieć 8 lipca 1972. 37 Przemówienie prez. Kazimierza Sabbata 7 stycznia 1968 r., s. 1-2, druk Działu Informacji Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego 9 stycznia 1968, IMPS, sygn. KOL. 404/119; Emigracja polityczna na progu nowego roku, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn 15.01.1968.

190 Artykuły / Articles książki płk. Iranka „Kto ratuje jedno życie…”, omawiającej i dokumentującej całość akcji ratowania Żydów w Polsce. Jest w toku sprawy angielskie wydanie tej książki. W ostatnich dniach dowiedzieli- śmy się, że reżim w Warszawie dostrzegł błąd i wycofuje się ze swej akcji antyżydowskiej. Powtórzyć muszę. Tę długotrwałą szkodę, jaką reżim nie bacząc na polskie interesy wywołał, będzie się odrabiać przez lata38.

W rok po zakończeniu przez Izrael zwycięskiej wojny, gen. Kazimierz Glabisz39 pisał na łamach „Tygodnia Polskiego”, że przyszłość Bliskiego Wschodu zadecyduje, czy Związek Sowiecki będzie miał swobodną ręką na Środkowym Wschodzie, czy Stany Zjednoczone. Generał był zdania, że jedynie USA mogą uniemożliwić Sowietom dozbrajanie wrogów Izraela, ponieważ ONZ jest bezsilne, Francja kokietuje Arabów, a Wielka Brytania stara się na siłę być neutralna40.

38 Sprawozdanie Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego, za okres od dnia 15 marca 1967 do dnia 20 lipca 1968 roku, Londyn 1968, s. 8. 39 Glabisz Kazimierz (1893-1981). Generał Brygady. Działacz sportowy i niepodległościowy. W latach 1929-1945 Przewodniczący Polskiego Komitetu Olimpijskiego, 1937 – 1939 prezes Polskiego Związku Piłki Nożnej. Na emigracji działacz sportowy, nie- podległościowy, publicysta. 40 K. Glabisz, Na Bliskim Wschodzie – w rok po wojnie, „Tydzień Polski” 8.06.1968.

191 Studia Żydowskie Remarks abort the Six Day War and attitudes of the Polish Emigration towards the Arab-Israeli Conflict and anti-Semitism in communist Poland, 1967-1968

The article recalls the genesis and course of the Israeli-Arab conflict in 60. including the Six Day War and attitudes of the Polish Emigration in London towards the events. Author of the article compares the anti-Semitic policy of the communist government in Poland with attitudes of the pro-independent Polish Emigration in London. The Polish emigration milieus stand firmly on the Israeli side.

192 MISCELLANEA

MISCELLANEA

Miscellanea / Miscellanea

Nataliya Levkovych (Lviv)

Символіка Зодіакального Кола в єврейському мистецтві Східної Галичини XVIII – першої третини ХХ ст.*

Вивчення мистецтва як цілісної системи, пошук інваріативних елементів які да- ють можливість аналізувати сутність та закономірності загального процесу та окре- мих явищ неминуче приводить до дослідження символу, який в свою чергу дозволяє визначити особливості мистецтва національних культур, духовну історію, уявлення. Мистецтво звертається до символу як одного зі засобів художньої виразності, образно- го мислення і мови, в якому кодується історія, міфи, що дає можливість відчитувати його через покоління. Закодовані у пам’ятках єврейського декоративно-ужиткового мистецтва символи відображають провідні естетично-світоглядні уявлення народу. Символіка єврейського мистецтва є темою досліджень провідних науковців. Зо- крема низка праць присвячена астральним символам та Знакам Зодіаку. Єврейський календар та Знаки Зодіаку в юдаїзмі розглядає Хелен Якобус1, Біл Дарлісон2. Вико- ристання Знаків Зодіаку в програмі оздоблення синагог античного періоду є темою досліджень Стівена Файна3, Рахель Хашлілі4. Особливості трактування астральних символів в Талмуді та вченні Кабали досліджують Андреа Д. Лобель5, Гад Ерлангер6, Матитьягу Глазерсон7 та інші. Мистецьке трактування Знаків Зодіаку в синагозі Чер- нівців висвітлює Борис Хаймович8. Водночас символіка і художнє вирішення Знаків Зодіаку в мистецтві Східної Галичини є не достатньо вивченим, і актуальним на су- часному етапі розвитку українського мистецтвознавства.

* Artykuł jest oparty o autoreferat Natalii Lewkowicz przedstawiony na obronie rozprawy doktorskiej w Lwowskiej Narodowej Akademii Sztuki w październiku 2016 r. 1 Jacobus Helen R. Zodiac Calendars in the Dead Sea Scrolls and Their Reception: Ancient Astronomy and Astrology in Early Judaism / Helen R. Jacobus. – BRILL, 2014 р. – 556 р. 2 Darlison B. Gospel and the Zodiac: The Secret Truth about Jesus / B. Darlison. – The Overlook Press, 2008 р. – 304 р. 3 Fine S. Art and Judaism in the Greco-Roman World. Toward a New Jewish Archaeology / S. Fine. – University of Cincinnati: Cambridge University Press, 2005. – 298 р. 4 Hachlili R. The Zodiac in Ancient Jewish Synagogal Art: A Review / R. Hachlili. – Jewish Studies Quarterly, Volume 9 (2002). – Р. 219 – 258. 5 Andrea D. Lobel. From Babylon to Jerusalem: The Roots of Jewish Astrological Symbolism // SKY AND SYMBOL. The Proceedings of the Ninth Annual Conference of the Sophia Centre for the Study of Cosmology in Culture, University of Wales, Trinity Saint David, 4–5 June 2011. – SOPHIA CENTRE PRESS, 2011. Р. 87 – 101. 6 Erlanger G. Znaki vremeni. Zodiak v evreyskoy traditsii/ Perev. Gedaliya Spinadel’. – M.: Moti kultury, Ierusalim: Gerashim, 2003. – 338 s. 7 Glazerson M. Astrologiya i Kabbala. – M.: Mosty kul’tury/ Gerashim, 2007. – 208 s.; Glazerson M. Evreyskaya astronomiyay / Per. i red. Gedaliya Spinadel’. – Ierusalim – Ierushalaym, 1996. – 215 s. 8 Khaymovich B. Delo ruk nashikh dlya proslavleniya. – Rospisi sinagogi Beyt Tfila Ben’yamin v Chernovtsakh. – K.: Dukh i litera, 2008. – 200 s.

195 Studia Żydowskie

Використання астральних символів у юдаїзмі має надзвичайно глибокі тради- ції. Тексти Тори доволі часто апелюють до небесних світил, їх поява пов’язана з бо- жественним задумом: на четвертий день творення “ 14. І сказав Бог: Нехай будуть світила на тверді небесній для відділення дня від ночі, і нехай вони стануть знаками, і часами умовленими, і днями, і роками. 15. І нехай вони стануть на тверді небесній світилами, щоб світити над землею. І сталося так. 16. І вчинив Бог обидва світила ве- ликі, світило велике, щоб воно керувало днем, і світило мале, щоб керувало ніччю, також зорі. 17. І Бог умістив їх на тверді небесній, щоб світили вони над землею…” (Буття 1:14-17). За волею Всевишнього сонце створене, щоб керувати порами рокуна землі, а місяць визначав час святкових днів. Кожен новий з 12-ти місяців розпочина- вся новою фазою — молодим місяцем. Ці дні особливо святкувалися серед юдеїв, до Храму приносили спеціальні жертви, трубили в ритуальний ріг: “Трубіть в новий місяць трубою в визначений день, в день свята нашого” (Псалми 80:4-5.) Зірки ж згадуються в кінці процесу творення, і Тора не пояснює, для чого вони були створеними, у Талмуді їх роль у житті людини, на відміну від сонця і місяця, вважається незначною9. У коментарях до Тори Раші називає сузір’я “слугами міся- ців”, і Тора з їх допомогою описує час, а знаки зодіаку служать для визначення місяців року10. Таким чином астрологія, чітко сформовані уявлення про модель світобудови і небесні світила стали органічною частиною юдейської культури, виконували низку суттєвих функцій11. Поділ на 12 колін Ізраїлевих відповідає поділу на 12 місяців. У Біблії описано розташування кланів синів Ізраїлю під час виходу з Єгипту навколо Шатра Одкро- вення з чотирьох сторін світу (Числа 2:2-32). Стан Ієгуди — Ієгуда, Іссхар, Завулон ― розташовувався на сході й відповідав весні, стан Реувена — Реувен, Шимон, Гад — на півдні — відповідав літу, стан Ефраїма — Ефраїм, Менаше, Беньямін — на за- ході — відповідав осені, стан Дана — Дан, Ашер, Нафталі — на півночі — відповідав зимі. Порядок перерахування колін Ізраїлевих, відповідно до того, як вони розта- шовувалися в пустелі, був приведений до зодіакального кола. Прямий зв’язок 12-ти колін Ізраїлевих і 12 Знаків зодіаку поданий у збірнику мідрашів ХІІ — ХІІІ ст. “Ялкут Шимоні”, який багаторазово перевидавався в пізніші періоди. Так, місяць Нісан12 — знак Овна — відповідав Ієгуді, Іяр — Бик — Іссхару, Сіван — Близнюки — Звулу- ну, Тамуз — Рак — Реувену, Ав — Лев — Шимону, Елул — Діва — Гаду, Тішрей — Ваги — Ефраїму, Хешван — Скорпіон — Менаше, Кіслев — Стрілець — Беньяміну,

9 Тора. Пятикнижие и Гафтарот. Ивритский текст с русским переводом и классическим комментарием «Сончино». — М. : Мосты культуры, Иерусалам : Гешарим, 2001. — 1456 с. С. 10. 10 Гад Э. Знаки времен. Зодиак в еврейской традиции / Э. Гад ; [перев. Гедалия Спинадель]. — М. : Мосты культуры, Ие- русалим : Герашим, 2003. — 338 с. С. 22. 11 Зайцев В. Каббала: Древнейшая система магических знаний. От теории к практике / В. Зайцев. — М. : Рипол Классик, 2013. — 250 с. С. 57-63. 12 Глазерсон М. Еврейская астрология / М. Глазерсон ; [пер. и ред. Гедалия Спинадель]. — Иерусалим : Йерушалаим, 1996. — 215 с. С. 33.

196 Miscellanea / Miscellanea

Тевет — Козеріг — Дану, Шват — Водолій — Ашеру, Адар — Риби — Нафталі13. На важливість небесних світил, планет і зірок у житті юдеїв вказує також і традиційне привітання ― побажання на івриті “Мазал тов” — перекладом “мазал” є “сузір’я”, “знак зодіаку”, “планета”, також “доля”, а “тов” — “хороше”. Відтак у побажанні за- кладений зміст успіху й “доброї зірки”. Важливість знаків зодіаку в юдейській традиції підкреслює молитва, яку виго- лошують 9 ава. У день, коли євреї збираються в синагогах оплакувати зруйнований Храм, усі читають “кіну” — поминальну молитву, яка побудована на послідовності знаків зодіаку: “Овен, перший (серед сузір’їв на небесах), з гіркотою бекає, ягнят його ведуть на забій. Рик Бика досягає небес, бо всіх нас погнали в шию. Близнюків розді- лили, і братерська кров лилася як вода. Рак готовий був упасти на землю, коли ми задихалися від спраги. Від рику Лева небеса тріпочуть, тому що наш плач до гори не сходить. Дів і юнаків уразили, почорніло у Діви лице. І схилилися Ваги (у співчутті до нас), вони молять, бо смерть для Ізраїлю краща від життя. Скорпіон охоплений жахом і тріпоче, тому що на меч і на голод осудив нас Творець. Як потоки води, пролива- ються сльози рікою, тому що Стрілець нам не став спасінням. Безкінечні страждання ллються над головою, і Водолій переповнився, а горло у нас пересохло. Ми приноси- мо свої жертви, але не приймають їх і плаче Козеріг, що припинилися жертви козла відпущення. Милосердні жінки варять дітей своїх, і сузір’я Риб відвернуло свої очі. Скільки може плач продовжуватися в Сіоні?” У мідраші Танхума Гаазіну людина порівнюється зі знаками зодіаку, які характе- ризують етапи людського життя. “Юдейські мудреці намагалися описати архетипи різних дійових осіб, через посередництво яких невидимі сили можуть дати нам натяк на реальну будову світу. Як риби живуть приховано, так у місяці Риб розкривається в святі Пірім те, що приховане зазвичай від наших очей”14. У текстах Тори заборо- няється ідолопоклонство, до якого прирівнюється чаклунство, ворожіння, але однією з головних характеристик небесних тіл визнається властивість впливати на навколіш- ній світ: “І створив Бог два великі світила: більше світило, щоб правити днем, і менше світило, щоб правити ніччю” (Буття, 1:16). Таким чином, у єврейській традиції не- бесні світила та Знаки зодіаку виступають кодифікацією світобудови, характеристик буття, історичних етапів тощо. Астрономічні уявлення юдеїв були сформовані під впливом Вавилону, вчен- ня зороастризму, платонізму та давньоримської науки, що мали значний вплив на усій території Близького Сходу15. Поділ на 12 знаків зодіаку і прийняті для них символи традиційно вводилися в декор сакральних предметів. В період Другого

13 Goodenough E.-R. Jewish Symbols in the Greco-Roman Period: (Abridged Edition) / E.-R. Goodenough. — Princeton : University Press, 1987. — 375 р. 14 Гад Э. Знаки времен. Зодиак в еврейской традиции / Э. Гад ; [перев. Гедалия Спинадель]. — М. : Мосты культуры, Ие- русалим : Герашим, 2003. — 338 с. С. 305. 15 Jacobus Helen R. Zodiac Calendars in the Dead Sea Scrolls and Their Reception: Ancient Astronomy and Astrology in Early Judaism / Helen R. Jacobus. – BRILL, 2014 р. – 556 р.

197 Studia Żydowskie

Храму та пізньоантичні часи юдейська культура зазнавала значних запозичень з ри- мо-візантійського мистецтва, результатом чого є численні мотиви в декоративному оздобленні ранніх синагог, зокрема кентаврів, козерогів, жіночих погрудь, що мо- жуть трактуватися як персоніфікація античних божеств16. Історик Йосиф Флавій описував, що Єрусалимський Храм декорований астральними та зодіакальними мотивами. Перед дверима висіла завіса на зразок вавилонської, з вишитими містич- ними небесами і включала дванадцять знаків, що представляли живих істот, також центральний символ юдейської віри Менора мала астральне значення і втілювала сім планет17. Нагрудник первосвященика Аарона з дванадцяти каменями трактуєть- ся також як і один з астральних символів18. В IV – VI ст. характерними є зображення зодіакального кола в синагогах, а саме в Бейт-Альфа, Ципорії, Тверії, Дура-Европос19. Відмова від фігуративних зображень в Знаках Зодіаку в ранніх синагогах припадає на VIII – ІХ ст. і правдоподібно пов’язана з процесами іконоборства в Візантії та араб- ськими завоюваннями. В період формування Талмуду, а потім в добу Середньовіччя загострюється дискурс щодо трактування небесних символів і їх зображень. Низка провідних учених в відтворенні небесних світил та Знаків Зодіаку вбачали шлях до ідолопоклонства та недотримання другої заповіді Декалогу, зазначаючи, що народ Ізраїлю не перебуває під владою зірок. Водночас Раббі Ханіна писав: “від планети залежить мудрість, від планети залежить багатство, і є планета для Ізраїля (мазаль махкім, мазаль маашир ве-еш мазаль ле-Ісраель)”20 (Талмуд. Шабат 156а). Також в Тал- муді вказано, що під час виходу з Єгипту кожен клан мав власний знак, подібний до знамена свого коліна, і на знамені коліна Ісхар було зображено сонце і місяць на чор- ному фоні21, що безпосередньо вказує на зображення небесних світил в біблійні часи Мойсея і Аарона. В пізніші періоди право на зображення, зокрема в декорі синагог підтверджується безперервною традицією, яка бере свій початок з часів “авторитетів з перших поколінь”22. Амбівалентність права на зображення небесних світил, планет та знаків зодіаку в теологічних диспутах провідних равіністів європейської діаспори різних часів не привела до відмови від їх відтворення на теренах Східної Галичини XVIII – першої третини ХХ ст. Сонячними дисками, символами знаків зодіаку традиційно декоро- вані найважливіші сакральні об’єкти та предмети: стіни синагог та Арон-га-кодеш,

16 Levine Lee I. Visual Judaism in Late Antiquity: Historical Contexts of Jewish Art / І. Levine Lee // Zodiac and Other Greco- Roman Motifs in Jewish Art. – Yale University Press, 2013. – 592 р. Р. 317. 17 Darlison B. Gospel and the Zodiac: The Secret Truth about Jesus / B. Darlison. – The Overlook Press, 2008 р. – 304 р. Р. 10. 18 Goodenough E. R. Jewish Symbols in the Greco-Roman Period: (Abridged Edition) / E. R. Goodenough. – Princeton University Press, 375 р. Р. 162. 19 Hachlili R. The Zodiac in Ancient Jewish Synagogal Art: A Review / R. Hachlili. – Jewish Studies Quarterly, Volume 9 (2002). – Р. 219 – 258. Р. 220. 20 Andrea D. Lobel. From Babylon to Jerusalem: The Roots of Jewish Astrological Symbolism // SKY AND SYMBOL. The Proceedings of the Ninth Annual Conference of the Sophia Centre for the Study of Cosmology in Culture, University of Wales, Trinity Saint David, 4–5 June 2011. – SOPHIA CENTRE PRESS, 2011. Р. 87 – 101. 21 Тора. Пятикнижие и Гафтарот. Ивритский текст с русским переводом и классическим комментарием «Сончино». — М. : Мосты культуры, Иерусалам : Гешарим, 2001. — 1456 с. С. 806. 22 Хаймович Б. дело рук наших для прославления. Росписи синагоги Бейт Тфила Беньямин в Черновцах / Б.Хаймович. – К.: Дух і літера, 2008. – 200 с. С. 9.

198 Miscellanea / Miscellanea

Корони Тори, ритуальні тарілки для церемонії викупу первістка. Зображення соняч- ного диску з променями, доволі часто вкритими позолотою, вводиться в композиції Арон-га-Кодеш. Здебільшого, увінчуючи загальну конструкцію, небесне світило стає символом божественної присутності і в окремих випадках доповнене тетраграмато- ном. Також в синагогах Східної Галичини поширеною стає практика заміни зобра- ження сонця на “божественне світло”, яка втілюється за допомогою круглого вікна розташованого над Арон-га-Кодеш. Зразками такого вирішення є Арон-га-Кодеш си- нагог в Жовкві, Хоросткові, Підгайцях, Гусятині, Самборі. Варто зазначити, що подіб- на традиція була типовою для християнських храмів. Зображення сонця єврейські митці доволі часто заміняють солярними знаками або розетами, в яких незважаючи на значну стилізацію простежуються риси небес- ного світила. В єврейській народній традиції сонце та сонячне світло ототожнюється з світлом божественних знань та мудрості. Так популярним елементом декоративного оздоблення предметів юдаїки є мотив соняха, і як квітка соняха завжди тягнеться до сонця, єврей тягнеться до Бога. Сонях є центральним мотивом декору низки бсамімів. Використання Знаків Зодіаку в художній традиції євреїв отримало значний ро- звиток на теренах Східної Європи. Впродовж тривалого часу сформувалася стійка схема кругової композиції яку використовували в розписах синагог (яскравим при- кладом є розписи синагоги в Ходорові). Її походження на теренах Східної Галичини вбачають в оздобленні рукописних молитвеників в частинах де згадувалися знаки зодіаку23. З XVIII ст. зодіакальне коло доволі часто ілюструє різні друковані видання махзори, пінкаси, календарні таблиці. Радіальне розташування Знаків Зодіаку навко- ло центрального зображення (сонця, місяця або їх символів) в синагогах побутувало з античних часів і є втіленням “високого ступеня проникності міжкультурних впливів і не єврейських зображень, які в результаті набувають єврейського змісту”24 і в Гали- чині поширювалося в результаті кількаразового перенесення: з давніх пам’яток, че- рез осмислення і трактування провідних учених, середньовічних рукописів а згодом друкованих видань, до розписів синагог та оздоблення предметів церемоніального призначення. Особливою популярністю Знаки Зодіаку користувалися в XVIII – пер- шій половині ХІХ ст. Єврейський календар розпочинається м’ясцем нісан, якому відповідає знак Овен. Найбільшим святом нісану є Песах, святкування визволення євреїв з єгипетського полону. Символічною жертвою Песаху часів існування Храму було ягня – агнець, що і втілено в знаку Овна. Зображаючи Овна майстри зосереджували свою увагу на м’якості та завитках руна, і певній миловидності традиційно молодої тварини.

23 Хаймович Б. дело рук наших для прославления. Росписи синагоги Бейт Тфила Беньямин в Черновцах / Б.Хаймович. – К.: Дух і літера, 2008. – 200 с. С. 43-45. 24 Fine S. Art and Judaism in the Greco-Roman World. Toward a New Jewish Archaeology / S. Fine. – University of Cincinnati: Cambridge University Press, 2005. – 298 р. Р. 197.

199 Studia Żydowskie

Наступним місяцем є іяр якому відповідає знак Тільця (вола, бика) і як після ви- ходу з Єгипту в місяць нісан євреї були немов малі ягнята то в часі подорожі форму- валася їх сила і свобода. Тілець покірно несе своє ярмо як і євреї усього світу. В місяць іяр відбувалися значні події, які вказували на союз Бога та народу Ізраїлю, це заповідь дотримуватися суботи, з’ява манни небесної, початок будівництва Храму25. В образі Тільця на церемоніальних предметах переважає доволі схематичне зображення мо- лодого бика з надмірно великими рогами, також інколи корови. В знаку Близнюків давньоєврейські мудреці вбачали єдність Всевишнього та його народу, саме на цей місяць припадає акт дарування Тори на горі Синай, і встановлен- ня істинної близькості. В хасидизмі одночасна двоякість і єдність Близнюків вказує на перехід від нефеш-бехаміт (тваринної душі, як вияв злого начала) до нефеш-елокіт (душі Божественної). Саме дарування Тори перетворює тваринне начало на людську душу. Зображення знаку Близнюків мало багато варіантів: стилізовані людські по- статі в повний зріст або частково, фігурки птахів або зайців. Сузір’я Рака припадає на місяць тамуз з яким пов’язані великі потрясіння в єврей- ської історії. 17 тамуза юдеї дотримуються великого посту, саме в цей день вони зазна- ли гріху Золотого Тільця, припинилися щоденні жертвоприношення, було зруйно- вано Єрусалимську стіну, встановлено ідола в Першому Храмі, спалено Сувій Тори римським прокуратором Епістомусом26. Зображення цього сузір’я переважно відтво- рює основні риси тіло будови рака або краба, інколи зі значною долею примітиву. Одним з найтрагічніших місяців у історії єврейського народу є ав, сузір’ям якого виступає Лев. Аналізуючи історичні події і їхню циклічність, можна помітити, що факти великих трагедій припадають на однакові часові рамки в році, однак з інтерва- лами у кілька століть, таким чином простежується прямий зв’язок зі знаком і подіями місяця. Так, 9 ава Перший і Другий Храми було зруйновано, “неначе левом, що ро- зриває свої жертви”27. Також у цей день вчинено гріх розвідників до землі Ханаансь- кої (Числа 14:15), у результаті якого покоління пустелі не увійшло в Землю Обітовану, здано Бейтар, укріплення повстанців під час Бар Кохби, зруйновано Єрусалим, після чого римляни переорали місто і посипали його сіллю, щоб там вже нічого не виросло. “Гнів всевишнього вразив камінь і дерево, але помилував грішників. Лев переміг нас силою (це було страшне руйнування), але при цьому розкрилися здібності народу до виживання”28. Водночас 9 ава пов’язане з численними пророцтвами, адже саме в цей день юдеї очікують приходу нового Месії з коліна Давида. Зображення лева є доволі популярним в єврейському декоративно-ужитковому мистецтві, у знаках зодіаку

25 Эрлангер Г. Знаки времен. Зодиак в еврейской традиции / Г.Эрлангер; [Перев. Гедалия Спинадель]. – М.: Мосты куль- туры, Иерусалим: Герашим, 2003. – 338 с. С.63. 26 Эрлангер Г. Знаки времен. Зодиак в еврейской традиции / Г.Эрлангер; [Перев. Гедалия Спинадель]. – М.: Мосты куль- туры, Иерусалим: Герашим, 2003. – 338 с. С.98. 27 Глазерсон М. Еврейская астрология / М. Глазерсон ; [пер. и ред. Гедалия Спинадель]. — Иерусалим : Йерушалаим, 1996. — 215 с. С. 95. 28 Гад Э. Знаки времен. Зодиак в еврейской традиции / Э. Гад ; [перев. Гедалия Спинадель]. — М. : Мосты культуры, Иерусалим : Герашим, 2003. — 338 с. С. 113.

200 Miscellanea / Miscellanea

фігуру тварини відтворюють, намагаючись передати її силу, міць і грізність. Май- стри підкреслюють основні ознаки лева: пишну гриву та могутні лапи, доволі часто голова розвернута до спини, що підсилює динаміку образу. Сузір’я Діви відповідає місяцю елул. Шостому місяцю після нісана та останньому календарному місяцю юдейського року. У єврейській культурі Діва символізує чистоту й скромність, що є основами служіння Всевишньому, і цей місяць характерний самовдосконаленням і поверненням на дорогу до Бога. Знак зодіаку Ваги традиційно зображували у вигляді аптечних терезів, що мало також і додаткове значення. Цей знак зодіаку володіє тішрей — місяцем, на який припадає Рош-га-Шана, Йом Кіпур, Суккот, Шміні Ацерет та Сімхат Тора. У Рош-га -Шана — Новий Рік Всевишній судить людину за її вчинки впродовж року і виносить вирок, з яким пов’язані перспективи на наступний рік. Умовна печатка на вирок ставиться в Йом Кіпур — судний день, відповідно у людини є час виправитися, тому дні між цими двома святами називають Асерет йемей тшува — “Десять днів покаяння”. Таким чином, зображення ваг у синагогах і ритуальних предметах підкреслює зв’язок осіннього місяця і його основних свят із символікою знаку зодіаку. Наступний місяць ― хешван, якому відповідає сузір’я Скорпіона, інколи його називають “мархешван” “гіркий хешван”. Це місяць, коли відбувся всесвітній потоп, тому інколи його знак передають зображенням ковчега-корабля. “Покоління Потопу могло отримати Тору і проникнути в її глибинні таємниці, але своєю гріховністю вони перетворили благословенні води мудрості й милосердя Тори в гіркі води гріха, води блуду і розпусти. Так жива вода стала мертвою водою… Головне в цьому місяці — повністю приймати рішення Всевишнього, виражені в Торі. У цьому місяці людина найбільше повинна зосередитися на страху перед Богом, на розумінні того, наскільки великий і грізний Творець, і тоді Богобоязненість спасе його від руйнівної сили цього знаку Зодіаку”29. У зображеннях знаку Скорпіона на предметах юдаїки доволі часто можна помітити риси рака, міфічної морської істоти та навіть черепахи. Цей факт легко пояснити тим, що митці, які проживали на теренах Європи, опиралися не безпосередньо на скорпіона, якого не бачили в природі, а на його зображення в інших джерелах, або ж залучали уяву. Місяць кислев, знаком зодіаку якого є Стрілець, трактується як противага попе- редньому Скорпіону. Сузір’я за своєю формою нагадує лук, а стріла, що здіймається вгору осмислювалася як відродження, піднесення попереднього занепаду (Мідраш, Танхума Гаазіну 1). “Після покарання в гехіному (чистилищі), душа може піднятися звідти догори, як стріла з лука”. Ось чому вслід за знаком Скорпіона іде Стрілець (Талмуд, Рош-га-Шана, 16б). Головним святом кіслева є Ханука, що знаменує перемо- гу євреїв, котрі володіють мудрістю Тори. У єврейській народній традиції Стрілець

29 Глазерсон М. Еврейская астрология / М. Глазерсон ; [пер. и ред. Гедалия Спинадель]. — Иерусалим : Йерушалаим, 1996. — 215 с. С. 125.

201 Studia Żydowskie

і лук символізують силу молитви, яка виходить з глибини серця і досягає висоти не- бес. Зображення знаку Стрільця має кілька форм — це фігура людини з луком, лук зі стрілою, інколи трьома стрілами, як алюзія коліна Якова, або руки з луком. Місяцю тенет відповідає сузір’я Козерога (у єврейський традиції козлика). У цьому місяці зло використовує всі сили, щоб осквернити, знищити святість Ізраїлю, але Ізраїль здатен, особливо завдяки духовній роботі в цьому місяці, побороти силу зла, втілену в силі Єсава, і досягнути духовних висот святості30. У місяць шват, знаком якого є Водолій, розкривається чистота душі людини, яка вивчає Усну Тору, бо Мойсей розпочав давати її народу саме в місяць шват. Цей мі- сяць у традиції відповідає образові праведника. У Талмуді вода ― символ мудрості та знань, які містяться в Торі. Ці знання і ця мудрість не залишаються тільки у Всевиш- нього, але сходять до розуму людей, як вода, що сходить з небес (Талмуд, Тааніс, 7а; Бава кама 17а). Таким чином, безсумнівним є зв’язок місяця шват зі знаком зодіаку Водолій. Останнім місяцем юдейського ритуального календаря є адар, якому відповідає сузір’я Риби. Згідно з єврейською традицією, це місяць веселощів і перемоги, куль- мінаційним моментом якого є свято Пурім. Зображення цього знаку переважно від- творювали у вигляді двох рибин, обернених у різні боки. Така форма теж має своє символічне значення і є втіленням Мордехая і Естер, які у своїй праведності й чи- стоті (воді) приводять єврейський народ до єдності та приносять йому світло, ща- стя, радість і повагу (Мегілат Естер 8:16). Зв’язок місяця адар зі знаком Риби й свя- том Пурім підкреслює ілюстрація Сувою Естер XVIII з Голландії (The Israel Museum, Jerusalem), на якій навколо одного з розділів тексту Мегіли розташовано Зодіакальне Коло. У верхній частині закомпоновано постать чоловіка у відповідному до тогочас- ної моди костюмі, що тростиною вказує на знак Риби. Упродовж тривалого часу сформувалися канони зображення окремих знаків зодіаку. Чотири знаки зодіаку мають антропоморфні прототипи, це — Близнюки, Діва, Стрілець та Водолій. Однак, відповідно до другої заповіді митці, доволі часто вдавалися до певних замін або часткового зображення людської фігури, формували низку нових символів. Людські фігури Близнюків заміняли зображенням двох птахів, трьох зайців, розташованих по колу і з’єднаних між собою вушками тощо. Діву трак- тували у вигляді голубки, квітки у жіночій руці або букету квітів, крісла з веретеном. Знак Стрільця міг обмежуватися зображенням натягнутого лука зі стрілою або сагай- дака зі стрілами. Проста візуальна заміна була у Водолія: у вигляді криниці-журавля або глека, з якого ллється вода. Водночас у Галичині дотримання та осмислення юдеями 2-ї заповіді ґрунтувало- ся на кодексі “Шулхан Арух”, і часткове передання людської фігури (у профіль, зі

30 Глазерсон М. Еврейская астрология / М. Глазерсон ; [пер. и ред. Гедалия Спинадель]. — Иерусалим : Йерушалаим, 1996. — 215 с. С. 162.

202 Miscellanea / Miscellanea

затертими фрагментами обличчя, або атрибутами, що закривають лице) вважалися цілком допустимими. Так, на Короні Тори зі синагоги львівського цвинтарного брат- ства, датованій 1848 роком (на що вказує донаторський підпис), розташовані клей- ма зі знаками зодіаку. Стрільця зображено у вигляді чоловічої постаті на колінах, у профіль, з луком в руках. Чоловік одягнений у фрак, популярний європейський одяг ХІХ ст., що вкотре підкреслює відкритість єврейського мистецтва до сторонніх впливів. Фігурки знаків Близнюки, Водолій, Діва виконані доволі примітивно, що ди- сонує з високою майстерністю виконання Корони Тори, але відповідає кодифікова- ним правилам. Знаки зодіаку включені до декору Корони Тори зі Львова 1764/5 р. (музей в Нью-Йорку)31. Схематична фігура Водолія розташована поруч з кринице- ю-журавлем, Близнюки, Стрілець та Діва на цій пам’ятці теж доволі схематичні. Формування зображень знаків зодіаку пов’язане із порами року, зокрема сільсь- когосподарським календарем. Так, Діву інколи зображували із зібраним колоссям, копицею сіна або серпом, оскільки на теренах Європи цей місяць збігається з часом збору врожаю. Яскравим прикладом є розписи синагоги Бейт Тфеліна Беньямн у Чер- нівцях. Таке трактування має глибокі історичні традиції, що започатковані в серед- ньовічній Європі. Зокрема, у мініатюрах Молитовника 1320 р.32 зображені композиції з двох з’єднаних між собою кіл, у одному з яких розміщено знаки зодіаку, а в іншому ― відповідні сільськогосподарські роботи або характеристика пори року. У Коронах Тори знаки зодіаку переважно формували обруч у центральній ча- стині виробу, що слугував переходом для рамен і вінцевої частини. У рімонім їх тра- диційно розташовували на широкій основі. Відповідно, знаки зодіаку втілювали ідею цілісності Всесвіту, циклічності буття тощо. Особливого поширення знаки зодіаку отримали в декорі ритуального посуду для викупу первістка при церемонії обрізання. Це пояснюється співзвучністю побажання вдалої долі “мазал тов” із словом “мазал” — “сузір’я”. Відповідно знаки зодіаку на бордюрах ритуальних тарелей стають своєрідним оберегом для немовляти. Схоже значення мало зображення знаків зодіаку на традиційних шлюбних контрактах — ктубот. З плином часу використання знаків зодіаку у декоративному оздобленні предметів юдаїки втрачає своє глибинне первісне значення і радше стає даниною традиціям, виявом глибинної історичної пам’яті, зв’язку з ученнями знаних філософів і рабинів. У кінці ХІХ — першій третині ХХ ст. зображення зодіакальних символів у творах де- коративно-ужиткового мистецтва стає рідкісним явищем. Митці відмовляються від різноманітних інтерпретацій і обмежуються простим знаком: ваги, лука, криниці, стільця з веретеном тощо. У низці пам’яток символи зодіакального кола сформовані під впливом геральдичних композицій, що також пов’язано з популярністю праці

31 Fishof І. Written in the stars: art and symbolism of the zodiac: [exhibition catalogue] / Fishof Iris; Ariel Cohen; Moshe Idel; Anna Barber; Betsy Karpenkopf. — Jerusalem : The Israel Museum, 2001. — 144 р. Р. 69-70. 32 Mahzor manuscript. — Germany, ca. 1320. — MS A 384, fol. 34r, S. // David Kaufmann’s Collection.

203 Studia Żydowskie

середньовічного філософа Абрахама Ібн Езра “Сефер гора лот”33, яка багаторазово перевидавалася в XVIII — ХІХ ст. і була ілюстрована зображеннями знаків зодіаку, обрамлених бароковими картушами та потрактованими відповідно до традицій єв- ропейської геральдики. Таким чином зодіакальне коло є одним з найважливіших символів в юдейській філософії втілює основні космологічні уявлення, є божественним даром народу Із- раїлю, завдяки якому кодифікуються основні історичні віхи та духовні етапи. Поява небесних світил в юдаїзмі є актом божої волі, а їх зображення обумовлювалися дру- гою заповіддю Дкаделогу, і численними коментарями провідних рабиністів та філо- софів. Символіка Знаків Зодіаку та іконографія їх зображень в єврейській культурі формувалися під впливом астрономії Давнього Вавилону. В символах Знаків Зодіа- ку втілилися уявлення про процес творення та Вселенну, значення місяців в житті юдеїв, а також побажання доброї долі. З часом зображення зодіакальних символів втрачає глибинне своє значення і набуває рис іконічного орнаментального мотиву.

Ілюстрації

1. Корона Тори. Львів, 1763/64 — 1773 рр. Срібло: лиття, штампування, ритування, золочення інкрустація кольоровим склом. В. 48,9 см, Дм. 21,9 см. Jewish Museum, New -York, F 2585.

33 Fuks L. Hebrew and Judaic Manuscripts in Amsterdam Public Collections / L. Fuks, G. Renate. — BRILL, 1973. – 349 p. P. 105- -106.

204 Miscellanea / Miscellanea

2. Корона Тори з Великої синагоги у Львові 1848 р. Срібло: лиття, карбування, ритування, інкрустація напівкоштовним камінням. В. 59 см, Дм. 28 см. Музей етнографії та художнього промислу Інституту Народознавства НАН України у Львові, ЕР 8850.

3. Знак Зодіаку – Риби. Фрагмент Корони Тори з Великої синагоги у Львові 1848 р.

205 Studia Żydowskie

4. Знак Зодіаку – Овен. Фрагмент Корони Тори з Великої синагоги у Львові 1848 р.

5. Знак Зодіаку – Близнюки. Фрагмент Корони Тори з Великої синагоги у Львові 1848 р.

206 Miscellanea / Miscellanea

6. Знак Зодіаку – Рак. Фрагмент Корони Тори з Великої синагоги у Львові 1848 р.

7. Знак Зодіаку – Стрілець. Фрагмент Корони Тори з Великої синагоги у Львові 1848 р.

207 Studia Żydowskie

8. Знак Зодіаку – Водолій. Фрагмент Корони Тори з Великої синагоги у Львові 1848 р.

9. Торашилд. Львів, 1800/01. Срібло: штампування, золочення, інкрустація напівкоштовним камінням. В. 31,4 см, Ш. 21,4 см. Jewish Museum, New-York, F 2280.

208 Miscellanea / Miscellanea

10. Тарілка для церемонії викупу первістка. Львів, 1847. Срібло: штампування, ритування. В. 20,9 см, Ш. 31,1 см. Аукціонний дім Kestenbaum & Company. New York. Auction 64: March 19th, 2015.

209 Studia Żydowskie The symbolism of the Zodiacal Circle in Jewish art of Eastern Halychyna of XVIII – the first third of the XX centuries

In recent years, there has been an increasing interest in the study of art as an integrat- ed system, in the search of variable elements that make it possible to analyse the nature and patterns of an overall process and individual phenomena. This inevitably leads to the research of a symbol, which allows to define the features of national cultures art, spiritual story and ideology. Art refers to a character as one of the means of artistic expression, imag- inative thinking and language, which includes encoded history and myths that enables to feel it through generations. Characters, encoded in the monuments of Jewish arts and crafts reflect leading aesthetic ideology of people. The results of the research support the idea that using astral symbols in Judaism has a very deep tradition. The Torah texts quite often appeal to the heavenly bodies, their appear- ance is connected with the divine plan [Breishit 1: 14-17]. According to the will of Almighty, the Sun was created to control the seasons on the Earth and the Moon determines the holi- days. Every new month began with a new phase - the new moon. These days were especially celebrated among the Jews during the biblical period. People brought special sacrifices to temples, trumpeted in a ritual horn [Ps. 80.4-5.] The stars are mentioned at the end of the creation process but the Torah does not explain why they were created; in the Talmud their role in people’s life is not sufficient as opposed to the Sun and the Moon. In the comments to the Torah Rashi calls constellation “servants of months,” and the Torah with their help describes the time; the zodiac signs are used to determine the months of the year. Thus the model of the universe is clearly formed in astrology and the heavenly bodies have become an integral part of Jewish culture, they performed a number of essential functions. Division for 12 tribes of Israel corresponds to the division for 12 months. The Bible describes the location of the clans of sons of Israel during the exodus from Egypt around the Pavilion of Revelation from the four sides of the world [Bemidbar 2: 2-32]. The importance of the heavenly bodies, planets and stars in the lives of the Jews is also indicated in the traditional Hebrew greetings like “Mazel Tov” - “mazel” is translated as constellation, a zodiac sign, a planet, and fate, and “tov” means good. In the greetings the meaning of success and a good star is a basis. The importance of Jewish zodiac signs is mentioned in a prayer that is recited by 9 Aves. The day when Jews gather in synagogues to mourn the destroyed Temple, all read “Keane” – a funeral prayer, which is based on the sequence of zodiac signs. Astronomical ideology of Jews was formed under the influence of Babylon,

210 Miscellanea / Miscellanea teachings of Zoroastrianism, Platonism and Roman science that had a significant impact throughout the Middle East. Ambivalence of rights to picture the heavenly bodies, planets and zodiac signs in the- ological debates of the leading European ravinist diaspora of different times did not lead to the rejection of their reproduction in Eastern Halychyna in the XVIII - the first third of the XX century. The solar disks, symbols of the zodiac signs traditionally decorate the most important sacred sites and objects: synagogues’ walls and Aron-ha-Kodesh, the Crowns of Torah, ritual dishes for the new-born ceremony. An image of the solar disk with rays, often covered with gold, is introduced in the composition of Aron-ha-Kodesh. Mostly decorating an overall design, the divine light is a symbol of the divine presence and in some cases supplemented with Tetragrammaton. Also in the synagogues of Eastern Halychyna the practice to replace the image of the Sun with the “divine light” becomes common, which is implemented by using the round window located above the Aron-ha-Kodesh. The samples of this solution is Aron-ha-Kodesh in the Synagogue in Zhovkva, Khorostkiv, Pidhaitsi, Gusiatyn, Sambir. It should be noted that such a tradition was typical for the Christian churches. We conclude that a zodiacal circle is one of the most important characters in Jewish philosophy, which embodies basic cosmological ideas, it is the divine gift of the people of Israel, whereby codifying the major historical landmarks and spiritual stages. The appear- ance of the heavenly bodies in Judaism is an act of God’s will, and the images are described in the second commandment of Dkadeloh and numerous comments of the leading ravinists and philosophers. The symbols and signs of the zodiac and iconography of their images in Jewish culture were shaped by astronomy of ancient Babylon. The ideology of the process of creation and the universe, meaning of months in the life of Jews and a wish of good luck were embodied in the signs of zodiac. Eventually the pictures of zodiac symbols lose their deep meaning and acquire the features of an iconic ornamental motif.

211 Studia Żydowskie

Magdalena Cześniak-Zielińska (Lublin/Warszawa)

Raport na temat zajść w Radomyślu Wielkim 7 listopada 1918 roku

W zbiorach archiwalnych YIVO Institute for Jewish Research w Nowym Jorku zachował się krótki, nie datowany i nie podpisany raport dziennikarza i historyka, przede wszystkim działacza syjonistycznego Israela Cohena (1879-1961)1, dotyczący zajść antysemickich w Radomyślu Wielkim w dniu 7 listopada 1918 r. W latach pierwszej wojny światowej i po jej zakończeniu Cohen, jako sekretarz Organizacji Syjonistycznej w Londynie, przebywał w Europie Wschodniej dokumentując m.in. pogromy i zajścia antysemickie oraz zbiera- jąc dane ma temat sytuacji ludności żydowskiej w nowo utworzonych państwach Europy Środkowo-Wschodniej (w kolekcji są również materiały dotyczące Wielkiej Brytanii, Fran- cji, Hiszpanii, Portugalii, Niemiec, krajów bałkańskich i terytoriów w Afryce Północnej)2. Zespół archiwalny przechowywany w nowojorskim YIVO zatytułowany „Cohen Isra- el. Papers 1905-1950s” (sygnatura zespołu RG 448) liczy kilkadziesiąt teczek dokumen- tujących życie Żydów w Europie w okresie międzywojennym, w wybranych państwach w czasie rządów nazistów, a także różnego rodzaju raporty, korespondencję, materiały do historii gmin żydowskich, plakaty, odezwy, fotografie, klipsy prasowe, noty biograficzne etc. Cezury chronologiczne zespołu obejmują okres 1905-1951, ale większość materiałów pochodzi z lat 1910-1938/19393. W spuściźnie Cohena znajdują się również materiały dotyczące pogromów i zajść antysemickich z lat 1918-1919 na ziemiach polskich, w tym w Galicji Zachodniej. Część tych ma- teriałów znalazła się potem w A Report on the Pogroms in Poland, który ukazał się drukiem w 1919 r. nakładem londyńskiego Centralnego Biura Organizacji Syjonistycznej. Raport nie zawierał szczegółowych opisów, protokołów, zeznań świadków i korespondencji, stąd sięgnięcie bezpośrednio do materiałów z YIVO, zwłaszcza w przypadku mniejszych miej- scowości czy zajść mniej tragicznych w skutkach, stanowi nieocenione źródło informacji dla badaczy. Dotyczy to również nie sygnowanego, spisanego na maszynie dokumentu pt. „Radomysl Wielki” wraz z szacowaną wartością zniszczonych i zrabowanych 7 listopada towarów w sklepach poszczególnych branż (niestety, bez nazwisk właścicieli). Dwustronicowy raport najprawdopodobniej powstał wkrótce po opisywanych wydarzeniach, sporządził go zapewne jeden ze współpracowników Cohena opierając się na

1 Więcej na temat Cohena: nota biograficzna G. Black’a w Oxford Dictionary of National Biography z 2004 r. pod adresem http:// dx.doi.org/10.1093/ref:odnb/5710 (27.10.2010). 2 M. Cześniak-Zielińska, Raport na temat zajść antysemickich w Zamościu 28-30 grudnia 1918 roku (ze spuścizny Israela Cohena w YIVO Institute for Jewish Research), „Studia Żydowskie. Almanach” 2011, Nr 1, R. I, s. 191. 3 YIVO Institute for Jewish Research, Cohen Israel. Papers 1905-1951 sygn. RG 448, Box 2 Folder 18, nlb.

212 Miscellanea / Miscellanea zeznaniach świadków i poszkodowanych. Analiza raportów i relacji z innych miejscowości znajdujących się w spuściźnie Cohena oraz znajomość metodologii pracy jego zespołu pozwala twierdzić, że pierwotnie raport sporządzony był w języku polskim lub jidysz, a na- stępnie przetłumaczony na angielski4. W opracowaniu przywołuję go w języku angielskim w formie oryginalnej, eliminując jedynie literówki. Raport dotyczy zamieszek, jakie miały miejsce w Radomyślu Wielkim w dniu 7 listopada 1918 r. Radomyśl nie był jedynym miejscem w Zachodniej Galicji, w którym w listopadzie tego roku doszło do pogromów, napaści na ludność żydowską i rabunku jej mienia. W najbliższej okolicy miasteczka do tragicznych wydarzeń doszło m.in. w Mielcu, Dębicy i przede wszystkim w Kolbuszowej5. Radomyśl w czasach monarchii austro-węgierskiej i autonomii galicyjskiej zaliczany był do Galicji Zachodniej (podobnie jak wspomniane Mielec i Dębica, Kolbuszowa admi- nistracyjnie leżała już w Galicji Wschodniej). Na przełomie wieków Radomyśl był drugim w okolicy po Mielcu skupiskiem ludności żydowskiej. W 1866 miasteczko na krótko uzy- skało status miasta powiatowego, przez kilka lat funkcjonował w nim także sąd pokoju6. Radomyśl był siedzibą gminy żydowskiej, na czele której przez wiele lat stał sławny gaon Samuel Engel7. Ludność żydowska, przeważnie ortodoksyjnie religijna (w miasteczku silne były wpływy dynastii chasydzkiej z Bełza), trudniła się głównie handlem i drobnym rze- miosłem, nieliczni Żydzi mieszkali w okolicznych wsiach, zajmując się rolnictwem i dzier- żawą przedsiębiorstw rolno-produkcyjnych8. Żydowski okręg metrykalny na przełomie XIX i XX w. obejmował okoliczne miejscowości: Błonie, Breń Osuchowski, Borowa, Czer- min, Dąbrówka Wisłocka, Dulcza Mała, Dulcza Wielka, Gliny Małe, Gliny Wielkie, Gole- szów, Górki, Grzybów, Hohenbach, Izbiska, Jany, Kawęczyn, Kiełków, Książnice, Łączki Brzeskie, Łysaków, Łysakówek, Ostrówek, Otałęż, Partynia, Piątkowice, Pień, Podborze, Pławo, Podole, Przecław, Ruda, Rydzów, Sadkowa Góra, Schonanger, Surowa, Szafra- nów, Trzciana, Wadowice Dolne, Wadowice Górne, Wampierzów, Wola Odłęska, Wola Płaszowska, Wola Wadowska, Wola Dulecka, Wylów, Ziempniów, Zdziarzec, Żarówka9. W samym Radomyślu większość mieszkańców miasteczka stanowili Żydzi, których we- dług danych z 1910 r. mieszkało tam 1875, zaś według pierwszego polskiego spisu powszechnego z 1921 r. 1422. Stanowiło to 61,8% i 57,6% w liczącym odpowiednio 3035 i 2468 mieszkańców miasteczku10.

4 Ibidem. 5 K. Zieliński, Uwagi na temat pogromów i zajść antysemickich w Galicji jesienią 1918 roku, „Rocznik Mielecki” 2007-2008, t. X-XI, s. 119-128. 6 M. Żychowska, Z historii Radomyśla Wielkiego, „Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych” 2009, t. V, s. 130-131. 7 Urodzony w Tarnowie w 1853 r. Engel cieszył się zasłużoną sławą w kręgach chasydzkich (zmarł w 1935 r.). Według orto- doksyjnych Żydów niewielki Radomyśl słynął głównie z tego, iż na czele tutejszej gminy stał sławny gaon Engel. Zobacz np. anglojęzyczne wersje tekstów H. Cynowicza i A. Reichmana Religious Life. About the Gaon R’ Shmuel Engel oraz An Evaluation of Rabbi Shmuel Engel’s Personality pióra Ben-Davida online: http://www.jewishgen.org/Yizkor/Radomysl/Rad002.html [dostęp: 30.10.2016] 8 J. Ziobroń, Dzieje Gminy Żydowskiej w Radomyślu Wielkim, Radomyśl Wielki 2009, s. 64. 9 http://www.sztetl.org.pl/pl/article/radomysl-wielki/5,historia/?action=view&page=1 [dostęp: 30.12.2016] 10 B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studjum statystyczne, Warszawa 1930, s. 111.

213 Studia Żydowskie

W latach pierwszej wojny światowej Radomyśl znalazł się pod okupacją rosyjską, któ- ra trwała do maja 1915 r. Mieszkańców miasta spotkały wszystkie uciążliwości związane z wojną, pauperyzacja, ubytek mieszkańców, napięcia w relacjach etnicznych, z uwagi na sytuację wojenną po ustąpieniu Rosjan zlikwidowano też część swobód autonomicznych. Ostatnie miesiące wojny i zakończenie działań wojennych przyniosły m.in. wzrost agitacji lewicowej (jednym z jej efektów było utworzenie tzw. Republiki Tarnobrzeskiej) i rozruchy społeczne, często skierowane wobec będących właścicielami większości sklepów i oskar- żanych o spekulację Żydów11. Jednak zapewne nie tylko spekulacja i oskarżenia ludności żydowskiej o współpracę z Austriakami, czy – jak w Galicji Wschodniej – z Ukraińcami, były powodem napaści na Żydów. Jak pisze Konrad Zieliński, jesienią 1918 roku „chłopi, zwłaszcza na Podkarpaciu, widząc uciekających Austriaków poczuli się bezkarnie i tłumio- na nienawiść znalazła ujście w atakach fizycznych. Swoją rolę odgrywała też chęć wzboga- cenia się. Poza tym, zbiegło się to w czasie z klęską nieurodzaju w 1918 r., epidemiami tyfusu, oraz podnoszącymi się nastrojami radykalnymi, których główną przyczynę niektórzy badacze upatrują w panującym na wsi, zwłaszcza galicyjskiej, głodzie ziemi i żądaniami reformy rolnej. Władze administracyjne, policyjne i wojskowe sięgały czasem do drastycznych środków spacyfikowania nastrojów, szykan i represji, wywołując opór i wzburzenie, które łatwo, w parze z agitacją antysemicką, kierowało się przeciwko parającej się speku- lacją ludności żydowskiej”12. Wszystkie to przyczyniło się do eskalacji napięcia i wybuchu antysemityzmu, który czasem przybierał formę fizycznej agresji. W Radomyślu i okolicach napady na sklepy żydowskie jesienią 1918 r. przerwało utworzenie w mieście posterunku żandarmerii działającej w imieniu Polskiej Komisji Likwida- cyjnej13. Niezależnie od motywów, jakimi kierowali się sprawcy napaści, poniższy raport może pomóc w wyjaśnieniu wydarzeń w Radomyślu i być swego rodzaju postulatem ba- dawczym dla zajmujących się pogromami i zajściami antysemickimi na ziemiach polskich u progu niepodległości.

Radomysl Wielki

It was about 10 o’clock on the 7th November when nearly 1000 peasants marched into the Ring Place [Rynek – M.C.Z]; there were soldiers among them and behind there came peasant woman with baskets. Carts were brought, too, intended to carry away the stolen goods. Canon [Ks. kanonik – M.C.Z] Lukasinski, whose true service for the care of souls will never be forgotten by Jewry, and will always gain their gratitude, sincerely demanded from those who were approaching that they should preserve the solemnity of the hour and should behave calmly. His entrances were however in vain, especially as none of the educated Catholics supported them. It is true that the militia tried several times to deter the

11 https://fodz.pl/?d=4&id=15&l=pl [dostęp: 30.12.2016] 12 K. Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w czasie pierwszej wojny światowej, Lublin 2005, s. 408-409. 13 https://fodz.pl/?d=4&id=15&l=pl [dostęp: 30.12.2016]

214 Miscellanea / Miscellanea assailants, and Mr. Bawiarski armed with a stick, also arrived on the scene. He drove away from the businesses of Hersch Koch and Salomon Wolf, a few young fellows, who wished to plunder, and he even hit a peasant. Further, two militia-men, Ganczarski and Kijowski shot with their guns in the air, at the moment when the peasants were about to rob, but the commander of the gendarmerie, the well-known Ani-Semite and local judge, Wladislaus Kusnierz came up to Bawiarski and forbade him to strike and to go into the town-hall. Of course the good advice made the plundering peasants all the more savage. They attacked the businesses situated in the Ring Square and completely plundered them, taking away the goods and giving them to peasants, who loaded them on to baskets and went away from the town. In particular, the following businesses and private houses were robbed of everything, the very underclothing and bed-furniture being taken from the owners:

1. Iron-monger: the damage amounts to 30.000 Kronen 2. Fancy goods: the damage amounts to 50.000 Kronen 3. Wine-dealer: the damage amounts to 10.000 Kronen 4. Fancy-goods: damages 10.000 Kronen 5. Fancy-goods: damages 40.000 Kronen 6. Seller of cold clothes damages 40.000 Kronen 7. Stationer damages 40.000 Kronen 8. Delikatessen damages 40.000 Kronen 9. Clothier damages 70.000 Kronen 10. General Store: damages not estimated. 11. Glass and china dealer: damages 10.000 Kronen 12. Wine-dealer: damages 29.000 Kronen 13. General store: damages not estimated up to the present 14. General store: damages not estimated up to the present 15. Leather dealer: damages 2.000 Kronen 16. Leather dealer: entirely looted 17. Fancy goods: entirely looted 18. Sweet-shop: damages 7.000 Kronen 19. Iron-monger: entirely looted 20. Fancy-goods: entirely looted Source: YIVO Institute for Jewish Research, Cohen Israel. Papers 1905-1951 sygn. RG 448, Box 2 Folder 18, nlb.

215 Studia Żydowskie Report on excesses in Radomśl Wielki, November 7th 1918.

The analyzed document concerns riots, which took place in Radomyśl Wielki (West Galicia) on November 7th, 1918. The victims were local Jewish merchants, the perpetrators – mainly peasants from the vicinity. The report is a part of the Israel Cohen Collection stored in the YIVO Institute for Jewish Research in New York.

216 RECENZJE I POLEMIKI

REVIEWS AND POLEMICS

Recenzje i polemiki / Reviews and polemics

Chil Kirszenbaum

Moje notatki z piekła. Bezkarny mord na Żydach w Mińsku Mazowieckim,

Warszawa 2016, ss. 307.

Dzięki prywatnej inicjatywie Marka i Richarda Kirszenbaumów do rąk czytelników trafiło imponujących rozmiarów świadectwo autorstwa ich ojca – Chila Kirszenbauma – żydowskiego mieszkańca Mińska Mazowieckiego. Moje notatki z piekła, jak zapewnia Autor w pierwszych słowach skierowanych do czy- telnika, powstały na bazie zapisków i dziennika, pisanych przez niego w czasie drugiej wojny. Wiele z nich, jak pisze, ukrył, lecz po zakończeniu wojny udało mu się je odzyskać z depozytu. Część zaginęła w pożodze wojennej, a niektóre zeszyty nie zostały mu zwró- cone, jak enigmatycznie dodaje – „może nawet celowo”. Kirszenbaum nie zdecydował się jednak na ich publikację, uzupełniając swoją narrację wiadomościami zaczerpniętymi po 1944 r., także od osób trzecich, stąd pozycja ma charakter wspomnieniowy. Przyjmując na siebie rolę kronikarza, zdecydował się na opisanie nie tylko swoich lo- sów, lecz także żydowskich mieszkańców miasta, dzieląc je na trzy okresy – czas między- wojenny, wojnę i Zagładę oraz lata powojenne do 1968 r., kiedy na fali antysemityzmu pań- stwowego został zmuszony do wyjazdu z Polski. Stworzył tym samym wielką panoramę dziejów Żydów zamieszkałych w Mińsku Mazowieckim oraz siłą rzeczy – Polaków. Opo- wieść ta stanowi przykład nielicznych tak rozbudowanych i naszpikowanych detalami historii żydowskich, pochodzących z regionu Mazowsza Wschodniego, niemniej nie zamyka się w małomiasteczkowej rzeczywistości. Po akcji likwidacyjnej, Kirszenbaum z mińskiego getta trafił do kryjówki na warszawskiej Pradze przy ul. Brzeskiej 5/16 i był świadkiem powstania warszawskiego. Następnie, po wyzwoleniu, podjął pracę w Komitecie Woje- wódzkim Polskiej Partii Robotniczej w Warszawie i Łodzi. Autor wyraźnie wskazał, jakie pryncypia mu przyświecały, gdy przystępował do opracowania swoich notatek. Jego celem było uświadomienie potomnym „ile człowiek musi wytrzymać w swoim życiu z winy polityków oraz ideologii różnego zabarwienia”. Odno- sząc się do dwóch totalitaryzmów, których stał się ofiarą, wyraźnie podkreślił jednak, że tytułowym „piekłem” była okupacja niemiecka. Wyznał szczerze, że: „Doznane krzywdy

219 Studia Żydowskie pozostawiły piętno na całym moim życiu. Nigdy nie potrafiłem wyrwać się z tego uczucia. Szukałem w samym sobie drogi do wewnętrznego wyzwolenia. Próbowałem otrząsnąć się z trawiącego mnie lęku, który nakazywał oczom ciągłe rozglądanie się do tyłu i na boki. Szła za mną wieczna niepewność. Szukałem swobody, szukałem wyzwolenia od samego siebie i otoczenia. Czułem się, jakbym potrzebował wyjść ze skóry, która była ciasna i drę- cząca”1. Nieumiejętność zdystansowania się do wojennej traumy, co jest skądinąd zrozumia- łe, spowodowała, że wspomnienia cechuje skrajna rozpacz, pesymizm i rezygnacja oraz poczucie beznadziei. Wyraźnie dająca się odczuć depresja Autora, rzutowała na opis wy- darzeń toczących się w innych niż okupacyjna rzeczywistościach. Jeśli chodzi o okres mię- dzywojenny pozostawił on zatrważający wręcz obraz tamtych lat, przy czym nie szczędził słów krytyki pod adresem żydowskich mieszkańców. Oddając się lekturze wspomnień, można odnieść wręcz wrażenie, że postawił sobie za cel opisanie ciemnej strony życia ży- dowskiego w Mińsku jako swego rodzaju przedpiekla. Żydzi przedstawieni zostali w nim jako biedacy-analfabeci, nie tyle żyjący, co wege- tujący w brudzie i ciasnocie, ludzie skazani z powodu szerzącej się gruźlicy na nieuchron- ną śmierć. W ich zatęchłych zaś domach, „ze zgniłymi podłogami gnieździły się myszy i rozmaite robactwo”, a nad miastem unosiły się opary wyziewające z rynsztoków, więc – „smród panował wszędzie”2. Egzystencji tej, odmierzanej kolejnymi jarmarkami, sobotami i świętami, towarzyszył strach spowodowany pikietami narodowców pod żydowskimi sklepami, grupującymi się na rogach ulic pałkarzami endeckimi, a w końcu pogromem 1936 r. i poprzedzającym go morderstwem na Żydzie. Dodajmy, że piszący padł ofiarą brutalnej przemocy fizycznej, jakiej dopuściły się te grupy. Skądinąd miał też dobre relacje z niektórymi polskimi sąsia- dami, określając się jako ich „pupil”. Polacy ci w czasie wojny stanęli na wysokości zadania i uratowali go od Zagłady. Podobny sposób opisu towarzyszy relacji na temat poszczególnych znaczniejszych osób w żydowskim Mińsku. Wspomnienia zaludnia nieudolna żydowska elita, na wpół zdespe- rowana, na wpół pełna rezygnacji, np. felczer Zarecki, który jedyne co mógł zalecać chorym to spożywanie czosnku i cebuli, ojciec Autora, który za próbę podjęcia inicjatywy budowy hebrajskiej szkoły został pobity przez rzeźników żydowskich, czy rabin w „zatłuszczonej kapocie, z dużą chustką do nosa, który przez całe swoje życie siedział w domu”3. Będąc wówczas nastoletnim chłopcem, Kirszenbaum krytykuje także miejscowych żydowskich działaczy politycznych, stwierdzając, że ich aktywność nie miała żadnego wpływu na sy- tuację w mieście, a promyki nadziei, jego zdaniem, niosła tylko młodzież. Życie młodzieży, pełne zabaw i dyskusji, co zrozumiałe, to najjaśniejszy punkt tego turpistycznego opisu4.

1 Ch. Kirszenbaum, Moje notatki z piekła. Bezkarny mord na Żydach w Mińsku Mazowieckim, Warszawa 2016, s. 84. 2 Ibidem, s. 21, 29. 3 Ibidem, s. 23. 4 Monografia na temat żydowskiej społeczności miasta zob.: A. Gontarek, Żydzi Mińska Mazowieckiego w latach 1918-1939, Lublin 2015 (passim).

220 Recenzje i polemiki / Reviews and polemics

Przesadny niekiedy naturalizm, skądinąd usprawiedliwiony oraz zamiłowanie do opisywania wstydliwych nieraz detali, powoduje, że czytelnik ma niecodzienną okazję obcować z wiarygodnym i rzetelnym kompendium wiedzy na temat życia okupacyjnego w Mińsku. Nie jest to łatwa w odbiorze relacja, ponieważ pojawiają się w niej bardzo su- rowe oceny zarówno Polaków, jak i Żydów. Dzięki niemu, krok po kroku obserwujemy, jak znikali dawni mieszkańcy, a rodzili się nowi – zmuszeni do życia w poniżeniu pod niemieckim terrorem, stający się „coraz bardziej nerwowi, egoistyczni, nieufni i osamotnieni”. „Jego” Żydzi i Polacy bowiem to osoby, które nie tylko walczą z wrogiem i otoczeniem, ale może przede wszystkim z własnymi słabościami. Nie sposób oczywiście wymienić setek sytuacji, faktów i mnóstwa szczegółów, które przytacza Kirszenbaum. Najcenniejsze wydają się niezwykle realistycznie zaprezentowa- ne wątki dotyczące życia getta mińskiego, szczególnie coraz to wymyślniejszego systemu łapówkarskiego, obozu „Kopernik”, nastrojów Żydów i ich trudnych relacji z całą gale- rią przedstawicieli społeczeństwa polskiego – sąsiadami, ludźmi dobrej woli, inteligencją, urzędnikami, członkami Armii Krajowej i Armii Ludowej, donosicielami oraz szmalcow- nikami czy funkcjonariuszami policji, którzy szantażowali ukrywających się Żydów. Choć nie pisze wprost, że pracował w mińskim Judenracie, domyślać się możemy, ze względu na szczegółowość opisu wielu kwestii z życia rady żydowskiej, że znalazł się w tych krę- gach, dlatego jego relacje należy potraktować jako bardzo wiarygodne. Równie precyzyj- ne – z pierwszej ręki – są wstrząsające, wręcz ociekające krwią relacje na temat likwidacji mińskiego getta. Autor był wówczas na miejscu. Pisząc o tych wydarzeniach, wiedział, że „szarpią one nerwy”, jednakowoż słusznie twierdzi, że jest to „konieczne dla udowodnie- nia niezwykle ciężkiej i bolesnej prawdy o tym okresie”5. Nastrój smutku, co może wydawać się paradoksalne, został utrzymany w obliczu zmiany sytuacji politycznej i wkroczenia Armii Czerwonej. W tym okresie wciąż pozostajemy w tytułowym piekle, a raczej kolejnym kręgu piekielnym – inne są tylko uwarunkowa- nia, znika terror, lecz poczucie osamotnienia, rozgoryczenia i cierpienia pozostają te same. Znamienne jest, że samo wyjście z kryjówki było przykrym doświadczeniem. Idąc po raz pierwszy praskimi ulicami, jako wolny człowiek, słyszał, jak określa się Żydów mianem „pudli”, „parchów” i „szczurów, które wyszły ze swoich nor”6. Początkowo ogólna atmosfera nie zniechęciła go do angażowania się w działania powiatowej administracji. Z biegiem lat Kirszenbaum jednak rozliczył sam siebie ze swojej działalności. Bez ogródek podzielił się wątpliwościami, które wzbierały w nim, gdy wi- dział postępowanie nowej władzy w tamtym czasie. Zauważał szerzące się złodziejstwo i grabieże, których dopuszczano się pod przykrywką reform. Warto wspomnieć, że uczest- niczył w pierwszej krajowej naradzie PPR w Lublinie, której opis wiele mówi o stanie ów- czesnego państwa. Z przerażeniem obserwował nie tylko przemoc i gwałty na Żydach, lecz

5 Kirszenbaum, s. 137. 6 Ibidem, s. 221.

221 Studia Żydowskie również bratobójcze walki, masowe aresztowania przez NKWD członków AK, z którymi miał kontakt, akty bandytyzmu i kompletny brak zainteresowania władzy komunistycznej ocalałymi Żydami, a jednocześnie chciał wierzyć, że sytuacja ulegnie zmianie. Ponownie opis polskiej prowincji, tym razem w latach bezpośrednio po wyzwoleniu, jest więc niezwykle ponury, a miejscami zatrważający. Dopiero kiedy wyrwał się z prowincjonalnej rzeczywistości i zaczął pracować w warszawskim Komitecie Wojewódzkim PPR, życie Kirszenbauma uległo zmianie. W nowych warunkach nie odciął się jednak od swoich traumatycznych doświadczeń, jak robili to nie- którzy. Wręcz przeciwnie, jak dowiadujemy się z Moich notatek, poświęcił się wielu akcjom służącym upamiętnieniu zagładzonej społeczności żydowskiej, m.in. na terenie obozu za- głady w Buchenwaldzie, Oświęcimiu i Treblince oraz w Mińsku. Kraj zaś opuszczał, jak napisał, jako osoba załamana – „Trzeba było przyznać się do generalnej przegranej. Obrana po wyzwoleniu droga okazała się złudna i fałszywa. Po prostu daliśmy się nabrać”7. To jedna, zresztą z najłagodniejszych opinii na temat komunizmu. Warto wyjaśnić, że oddane do rąk czytelników wspomnienia to okrojona wersja relacji źródłowej, znacznie różniąca się od pierwowzoru w wielu fragmentach. Zabieg ten jedna- kowoż nie zaburza logiki narracji. Fakt, iż publikacja powstała jako prywatna inicjatywa, wpłynął natomiast znacząco na jakość edycji. Nie da się ukryć, że brak redakcji naukowej, a nade wszystko fachowego wstępu oraz liczne inne potknięcia utrudniają odbiór książki. Poważnym jej mankamentem jest choćby to, że nie wiemy, kiedy Autor spisał swe wspomnienia. Nie mamy także w ogóle informacji na temat dokonanych znaczących skrótów. Wspomnijmy więc, że maszynopis został oddany do archiwum Yad Vashem w 1984 r., natomiast oryginały notatek i dziennika, jak można sądzić, znajdują się w rękach rodziny. Moje notatki z piekła, przy wszystkich swoich mankamentach natury edycyjnej, stano- wią nieocenione źródło wiedzy o życiu i dramacie Żydów zamieszkałych na mazowieckiej prowincji. Jest to świadectwo odważne, „nieupudrowane” i wolne od uproszczeń. To także interesujący zapis losów pojedynczego człowieka, który znalazł się w uścisku trzech wro- gich człowiekowi ideologii – wyniszczającego hitleryzmu, oraz komunizmu i polskiego antysemityzmu.

Alicja Gontarek (Lublin)

7 Ibidem, s. 304-305.

222 Autorzy / Authors

Autorzy

Mateusz Borysiuk: absolwent i doktorant Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Cu- rie-Skłodowskiej w Lublinie. Swoją działalność naukową koncentruje wokół stosunków etnicznych i dziejów Międzyrzeca Podlaskiego oraz powiatu radzyńskiego do 1945 roku ze szczególnym uwzględnieniem działalności społeczno-politycznej mniejszości żydowskiej.

Elisabeth Büttner: absolwentka europeistyki, doktorantka w Instytucie Europeistyki Uni- wersytetu Jagiellońskiego. Praca doktorska dotyczy losów niemieckich więźniów w niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz. Zainteresowania badawcze: antysemityzm, historia obozu Auschwitz, relacje polsko-żydowskie i polsko-niemieckie oraz pamięć zbiorowa. Pracuje jako tłumaczka, jest wieloletnią wolontariuszką w Żydow- skim Muzeum Galicja w Krakowie. Była stażystką Polsko-Niemieckiej Współpracy Mło- dzieży w Warszawie (2009) oraz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży w Oświę- cimiu (2011). Współpracuje z Centrum Badań Holokaustu UJ.

Jakub Chmielewski: pracownik Działu Naukowego Państwowego Muzeum na Majdanku oraz doktorant w Zakładzie Badań Etnicznych Wydziału Politologii UMCS. Współpraco- wał z Ośrodkiem Brama Grodzka – Teatr NN w Lublinie przy realizacji projektów: „Ka- lendarium Lublina i Lubelszczyzny”, „Lublin. 43 tysiące” oraz „Lublin. Pamięć Zagłady”. Zainteresowania badawcze skupiają się wokół problematyki Zagłady Żydów w Lublinie i na Lubelszczyźnie. Autor wielu artykułów naukowych i popularnonaukowych opubli- kowanych na łamach „Kwartalnika Historii Żydów”, „Studiów Żydowskich. Almanach”, „Kolbojnika”, jak również w wydawnictwach pokonferencyjnych oraz on-line. Aktualnie przygotowuje rozprawę doktorską poświęconą instytucji Rady Żydowskiej w Lublinie.

Magdalena Cześniak-Zielińska: absolwentka politologii i animacji kultury Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, doktorantka Wydziału Politologii tamże, pracownik Departamentu Kultury, Promocji i Turystyki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie. Zajmuje się twórczością artystów żydowskich w okresie międzywojennym oraz relacjami pomiędzy sztuką a polityką. Przygotowuje dysertację doktorską na temat Grupy Krakowskiej (1932-1937).

Jacek Krzysztof Danel: absolwent Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, dr nauk humanistycznych (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu), wykładowca PWSZ im. Sz. Szymonowica w Zamościu. Dziennikarz, członek SDP. Od ponad dwudziestu lat

223 Studia Żydowskie zajmuje się dziejami emigracji niepodległościowej na Zachodzie w latach 1939-1990. Do- tychczas wydał m.in. Kazimierz Sabbat. Rys biograficzny (Mielec 2000), Spory wokół powrotu prochów generała Sikorskiego do Polski 1943-1981 (Gorzów Wlkp. 2004), Władysław Sikorski Antologia (Mielec – Zamość 2008), Jenerał Władysław Sikorski. Antologia (Zamość 2008), Poeta z Siemierza. Bronisław Przyłuski 1905-1980 (Londyn – Zamość 2010), Druga Wielka Emigracja 1945-1990. Słownik Biograficzny. Tom I A-F (Zamość 2011), Orędownik Niepodległości. Kazi- mierz Sabbat 1913-1989 (Kraków 2015), Druga Wielka Emigracja 1945-1990. Słownik Biogra- ficzny. Tom II G-J (Zamość 2016). Współautor Pocztu Prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie w latach 1939-1990 (Białystok 2015).

Alicja Gontarek: dr, historyk, pracownik Zakładu Badań Etnicznych Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, tłumacz jidysz, cyganolog. Redaktor „Rocznika Mińskomazowieckiego”, współtwórca portalu internetowego www.varshe.org. pl, w obszarze Jewish studies zajmuje się działalnością polityczną Żydów polskich w okresie II Rzeczypospolitej. Autorka m.in. książki poświęconej ludności żydowskiej Mińska Mazo- wieckiego w okresie międzywojennym.

Nataliya Levkovych: dr, adiunkt w katedrze historii i teorii sztuki Lwowskiej Narodo- wej Akademii Sztuki (Львівська національна академія мистецтв). Zajmuje się żydow- ską sztuką dekoracyjną i rzemiosłem artystycznym we Wschodniej Galicji w XVIII-XX w., w szczególności analizując cechy artystyczne i stylistyczne oraz symbolikę żydowskiej sztuki zdobniczej na tym obszarze. Autorka wielu artykułów i studiów publikowanych w ukraińskich czasopismach naukowych, wykładowca, pracowała jako koordynator aka- demicki w lwowskim Centrum Judaików i Sztuki Żydowskiej Fainy Petriakovej.

Krzysztof Lichtblau: doktorant w Instytucie Polonistyki i Kulturoznawstwa na Uniwersy- tecie Szczecińskim. Sekretarz redakcji kwartalnika literacko-kulturalnego „elewator”. Pu- blikował m.in. w „Pograniczach”, „Midraszu”, „Odrze”, „Tyglu Kultury”, „Fabulariach” i „Zeszytach Komiksowych”. Wiceprezes Fundacji Literatury im. Henryka Berezy.

Waldemar Martyn: prof. dr hab., dr h. c., absolwent Akademii Rolniczej w Lublinie (1971), z którą związał swoją karierę naukową od asystenta (1971) przez doktora (1976), dr hab. (1996) po profesora (2002). Pracował w Instytucie Gleboznawstwa, Chemii Rolnej i Mikro- biologii AR w Lublinie, a od 1996 r. w Instytucie Nauk Rolniczych w Zamościu. W 2005 r. był współorganizatorem i w latach 2005-2016 rektorem Państwowej Wyższej Szkoły Zawo- dowej im. Sz. Szymonowica w Zamościu. Obecnie pracuje w Instytucie Turystyki i Rekreacji PWSZ w Zamościu. Jest autorem ponad 250 publikacji naukowych, promotorem 4 przewo- dów doktorskich. Naukowo i hobbystycznie zajmuje się zagadnieniami związanymi z pro- mowaniem atrakcji turystycznych w Polsce wschodniej ze szczególnym uwzględnieniem

224 Autorzy / Authors turystyki militarnej, w tym roztoczańskiej części rosyjskich umocnień obronnych z lat 1939- -41 tzw. Linii Mołotowa.

Jolanta Mickutė: dr, historyczka, adiunkt w Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie (Vytauto Didžiojo universitetas). Zajmuje się historią polityczną i kulturą Europy Wschod- niej i Rosji. Obroniła doktorat na Indiana University w Bloomington, ukończyła również studia MA w Oxford University i Uniwersytecie Wileńskim (Vilniaus universitetas). Kieru- je litewską organizacją pozarządową „Pasaulio virtuvė” (Etniczna Kuchnia), która poprzez działania artystyczne i innowacyjne metody pedagogiczne promuje idee wielokulturowo- ści i społeczeństwa obywatelskiego (http://www.pasauliovirtuve.org/en/).

Kamil Miodowski: absolwent politologii Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Sz. Szymonowica w Zamościu. Autor pracy licencjackiej poświęconej polskiej debacie o Holokauście po 1989 roku. Obszar zainteresowań to Zagłada oraz współczesna pamięć o Holokauście.

Marcel Nemec: dr, mgr wychowania fizycznego i mgr filozofii, absolwent Uniwersytetu Preszowskiego (Prešovská Univerzita v Prešove). Stopień doktora uzyskał pisząc pracę na temat historii filozofii. Wykładowca na Wydziale Sportu Uniwersytetu w Preszowie, w Katedrze Edukacji i Humanistyki Sportowej. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się na sportowych aspektach humanizmu, w szczególności zagadnieniach związanych z historią wychowania fizycznego i sportu, filozofią oraz etyką sportu.

Paweł Skowron: doktorant na Wydziale Historii Akademii Humanistycznej im. Aleksan- dra Gieysztora w Pułtusku. Zainteresowania badawcze koncentrują się wokół historii Ży- dów w Polsce w okresie międzywojennym.

Arkadiusz Sołtysik: absolwent historii Uniwersytetu Rzeszowskiego, doktorant tamże. Zainteresowania badawcze: dzieje syjonizmu, sytuacja Żydów w II Rzeczypospolitej, emigracja żydowska do Palestyny do 1939 r., życie polityczne II RP.

Katarzyna Suszkiewicz: absolwentka europeistyki, doktorantka w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego (praca na temat Holokaustu w historii politycznej Izraela), stypendystka programu wymiany młodzieży organizowanego przez Muzeum Historii Ży- dów Polskich POLIN (Polish Israeli Youth Encounter), uczestniczka seminarium dla polskich edukatorów w Instytucie Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie, finalistka konkursu im. Majera Bałabana na najlepsze prace magisterskie w roku 2009, wiceprezeska Fundacji AntySchematy 2 (od 2014 r.). Współpracuje z Centrum Badań Holokaustu UJ, Żydowskim Muzeum Galicja oraz Muzeum POLIN. Zainteresowania badawcze: Holokaust, konflikt

225 Studia Żydowskie izraelsko-palestyński, zagadnienia dziedzictwa, pamięci i wykorzystania przestrzeni kulturowej.

Hanna Węgrzynek: dr historii, główny specjalista ds. projektów naukowo-historycznych w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Wykłada na podyplomowych studiach polsko-żydowskich w Instytucie Badań Literackich PAN. W swoich badaniach skupia się na zagadnieniu stosunków pomiędzy chrześcijanami i Żydami w XV-XVIII wieku. Zajmuje się również popularyzacją dziejów Żydów, a zwłaszcza kwestią nauczania o Zagładzie. Autorka kilku analiz poświęconych prezentacji Zagłady w polskich podręcznikach napisa- nych m.in. na zamówienie American Jewish Committee, Ministerstwa Edukacji Naukowej i Sejmu RP.

Konrad Zieliński: prof. nauk społecznych, kierownik Zakładu Badań Etnicznych Wydzia- łu Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, kieruje Pracownią Dzie- jów i Kultury Żydów PWSZ im. Sz. Szymonowica w Zamościu. Zajmuje się m.in. dziejami i kulturą Żydów w Polsce i w Rosji, relacjami etnicznymi, działalnością polskich komuni- stów w ZSRR.

Magdalena Żmuda-Pałka: dr, absolwentka Uniwersytetu Jagiellońskiego (socjologia) i krakowskiej Akademii Wychowania Fizycznego (fizjoterapia). Stopień doktora nauk o kulturze fizycznej otrzymała za pracę z zakresu historii kultury fizycznej. Obecnie jest wykładowcą przedmiotów humanistycznych w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nowym Sączu. Jej zainteresowania badawcze skupiają się wokół historii kultury fizycznej od XVIII w. do lat 60-tych XX w. Autorka książki Kultura fizyczna w działalności Feliksa Fidzińskiego (1890-1967), Nowy Sącz 2013.

226 Zasady przygotowywania tekstów „Studia Żydowskie. Almanach”

1. Teksty do druku powinny być przygotowane w języku polskim /lub obcym w porozumieniu z Redakcją/ a ich tytuły w języku polskim oraz angielskim. 2. Do tekstu należy dołączyć streszczenie w języku polskim i angielskim o objętości do pół strony znormalizowanego maszynopisu. 3. Do tekstu należy dołączyć również „słowa kluczowe” w języku polskim i „keywords” w angielskim. 4. Do tekstu należy dołączyć krótki biogram w języku polskim: imię i nazwisko, stopień i tytuł naukowy, afiliacja, zainteresowania badawcze etc. oraz e-mail. 5. Redakcja przyjmuje wyłącznie materiały nigdzie wcześniej nie publikowane ani nie zgłoszone do wydania w innych pismach lub wydawnictwach. Do pracy należy do- łączyć oświadczenie, że została przygotowana samodzielnie (względnie wymienić współautorów), nie była publikowana i że nie została złożona do druku w innym cza- sopiśmie oraz że autor wyraża zgodę na opublikowanie pracy w Internecie. Honorowa- ne są oświadczenia składane pocztą internetową. 6. Teksty przygotowane optymalnie w programie WORD, czcionka 12 Times New Roman, odstęp między wierszami 1,5’, powinny być dostarczone Redakcji w formie wydruku i na nośniku elektronicznym lub przesyłane pocztą elektroniczną. Przypisy winny być sporządzane ta samą czcionką, rozmiar 10’, odstępy między wierszami pojedyncze. Re- dakcja zastrzega sobie możliwość wprowadzania zmian w tekstach. 7. Fotografie, ilustracje etc. należy dostarczać na nośniku elektronicznym (CD) lub prze- syłać drogą elektroniczną z dbałością o parametry zapewniające reprodukcję. 8. Objętość tekstów dowolna, optymalnie tekst artykułu i opracowań źródłowych łącznie z przypisami nie powinien przekraczać 25 stron znormalizowanych, recenzja 8 stron. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonania skrótów po konsultacji z Autorem. 9. Wyróżnienia w tekście należy zaznaczać drukiem rozstrzelonym. 10. Każda tabela, rysunek, wykres, fotografia powinny mieć kolejną numerację, tytuł wła- sny oraz źródło. Numer i tytuł należy umieścić nad ilustracją, natomiast opis bibliogra- ficzny źródła pod ilustracją. 11. Wtręty obcojęzyczne należy zaznaczyć kursywą, cytaty w tekście należy ujmować w cudzysłów (bez kursywy). Cytaty oddzielone od tekstu głównego bez cudzysłowu czcionką rozmiar 10’. W tekście tytuły książek należy pisać kursywą bez cudzysłowu. W przypisach kursywą należy pisać wyłącznie tytuły książek i artykułów. 12. W przypadku stron WWW należy podać tytuł strony WWW, adres URL i koniecznie datę dostępu [w nawiasach kwadratowych]. 13. Przypisy należy umieszczać na dole strony. 14. Opisy bibliograficzne w przypisach należy sporządzać wg poniższego schematu:

• książki: E. A. Schmidl, Juden in der K. (u) K. Armee 1788-1918, Eisenstadt 1989, s. 125. • artykułu w czasopiśmie: T. Gąsowski, From Austeria to the Manor: Jewish Landowners in Autonomous Galicia, „Polin. Studies in Polish Jewry” 1999, vol. 12, s. 129. • pracy zbiorowej: A History of Polish Jewry during the Revival of Poland, ed. I. Lewin, New York 1990, s. 29-30. • artykułu w pracy zbiorowej: S. Wanatowicz, Ludność żydowska w regionie mieleckim do 1939 roku [w:] Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, T. 3, red. F. Kiryk, Mielec 1994, s. 42. • dokumentu elektronicznego: (autor/tytuł dokumentu): www…… [data dostępu: 19.05.2011]

Materiały, w formie wydruku i elektronicznej należy przesyłać na adres Uczelni z do- piskiem „Studia Żydowskie” lub, optymalnie, na adres poczty elektronicznej: jewish@ pwszzamosc.pl lub [email protected]

Zapraszamy do współpracy!