The New Testament in Alune.Pdf

Contents Matiuse 1 Markuse 63 Lukase 98 Yohanese 163 Maka Ulakaru 206 Roma 260 1 Korintuse 288 2 Korintuse 315 Galatia 333 Epsuse 342 Pilipi 351 Kolose 358 1 Tesalonika 364 2 Tesalonika 370 1 Timotiuse 374 2 Timotiuse 382 Tituse 388 Pilemone 392 Ibrani 394 Yakobuse 415 1 Petruse 422 2 Petruse 430 1 Yohanese 435 2 Yohanese 442 3 Yohanese 444 Yudase 446 Tatike pine Uonore 449 Janji beluke

New Testament in Alune Language: Alune Provided by: Wycliffe Bible Translators, Inc.

This print-on-demand edition of Scripture is produced and provided at cost by the Digital Bible Society in partnership with the Bible League of Canada, Open Doors International, and other missions and translation agencies. To order additional copies of this or other Bibles, please visit www.dbs.org (USA), www.bibleleague.ca (Canada), and www.opendoors.org (Europe).

PDF, ePub, and MOBI Bible covers and design are copyrighted 2017 by the Digital Bible Society (www.dbs.org).

PDF generated on 2017-08-24 from source files dated 2017-08-24. 304de983-36b5-5f31-a6c9-c56986cf3bd1 ISBN: 978-1-5313-0025-8 1 Matiuse 1:6

5. Yelu rebe eono me otoi Galileare Sou Misete kena Yesuse rebe etiluke be Yesuse mere Ile Rebe Alla rebe Matiuse Ilekiule IulakeNi kena hlamate tamatare (11:2- 12:50) Lepate Menai 6. Perumpamana rebe ubeteke Alla Meije buku Sou Misete bei Alla kena Ipletae tamatare (13:1-52) Yesuse rebe Matiuse ilekiule. 7. Yesuse Eni makerike me kota rebe Matiuse eni buku meije ebeteke tehaike kai me otoi Galileare kai Eni Sou Misete kena Yesuse be Yesuse makerike pamulire (13:53-17:27) mere Maka Hlamate rebe akmena Alla 8. Yesuse Iahnau Eni maka luluaru ItalukeIne. Kena Alla Eni lepata rebe loko tamata rebe esi luluIje esi atataru nabiaru esi lekire, ebeteke saisa rebe (pasale 18) Alla Italuke ete Eni tamataru, Ionoe 9. Yesuse Ikeu lolete Yerusaleme kai baue Yesuse mere peneka. Masike Irare kai tamata Yahudiaru esi elakaru Yesuse, rueleI bei tamata Yahudi kai (pasale 19-23) Irue mei nusare saka tamata Yahudi, 10. Yesuse Ilepa loko yelu rebe tatike po Sou Misete mere batuke ete tamata pine uonore (pasale 24-25) Yahudi mo po ete pusue tamata mei 11. Tamata esi bunu Yesuse kai Ik- nusa meije. wana suike (pasale 26-28) Matiuse eni buku meije lekie atutu mimise; menai bei ruele Yesuse, eleki Daptare kena Yesuse, Maka Hlamate baptiseNi kai Isupu teheke bei ro Irulu bei ntuana menaru tiaru esi elake, eleki Eni makerike me 1:1-17 Galileare. Ete mere Ihotba, Iatetuke kai Iono tamata makerakaru esi mise. (Luk. 3:23-38) Meru pela, eleki buku meije ealenake Yesuse, Maka Hlamate Irulu bei ka- Yesuse Eni lalane bei ndi Galilea lopai 1 male Dauta kai Irulu bei Abrahame Yerusaleme, kai saisa rebe eono kenaI le, kena miku ului rebe Imata nere, eti 2 Abrahame eni nanae kena Isake, Imata kai Ikwana suike. Isake eni nanae kena Yakupe, Kena buku meije Matiuse ileki be, Yakupe eni nanae kena Yehuda kai Yesuse mere Kuru elake, rebe Iatetuke kwalinisi, be Alla Ipletae tamata. Yesuse lekwe Eni 3 Yehuda eni nanae kena Perese kai Sera, kbasa kena Ibeteke Alla Eni hukume esi bei eni bina Tamare. natire. Yesuse Iatetuke, leki lulupukelu Eleki Perese eni nanae kena Hesrone, lulu saisa rebe Iatetukele. Hesrone eni nanae kena Rame, Isi 4 Rame eni nanae kena Aminadape, 1. Ruele Yesuse kai Ikerike memenaije Aminadape eni nanae kena Nahasone, (pasale 1-4) Nahasone eni nanae kena Salmone, 2. Yesuse Iatetuke tamata bokala 5 Salmone eni nanae kena Boase bei eni ndete ulate (pasale 5-7) bina Rahape, 3. Tanda herana rebe Yesuse Ionolu Boase eni nanae kena Obeta bei eni bina leke aseluke Eni kbasare (8:1-9:34) Ruta, 4. Yesuse Iatetuke Eni maka lulu- Obeta eni nanae kena Isai, aru kena Iulakesi keu lepae Sou Misete 6 eleki Isai eni nanae kena kamale Dauta. mosare (9:35-11:1) Matiuse 1:7 2 Matiuse 2:1

Kamale Dauta eni nanae kena Salomo bei Uria matale eni bina, Ruele Yesuse Kristuse 7 Salomo eni nanae kena Rehabeame, 1:18-25 Rehabeame eni nanae kena Abia, Abia eni nanae kena Asa, (Luk. 2:1-7) 8 Asa eni nanae kena Yosapate, 18 Ruele Yesuse, Maka Hlamate elere: Yosapate eni nanae kena Yorame, Kena inaI Maria kai Yusupe luasi lalesi Yorame eni nanae kena Usia, esa kena kai lomai, kena luasi rue kai 9 Usia eni nanae kena Yotame, lomai lupe bina mokwai mosa, Maria Yotame eni nanae kena Ahase, ikeu blublulu peneka bei Ro Misete Eni Ahase eni nanae kena Hiskia, kbasare. 19 Hoko Yusupe, lalei kena ih- 10 Hiskia eni nanae kena Manase, leke Maria ndendene le Yusupe iono Manase eni nanae kena Amone, lulu tamata Yahudiaru esi atataru titi- Amone eni nanae kena Yosia, nai kai isuka kena iono asomie eni 11 Yosia eni nanae kena Yekonia kai bina ete tamata bokala mo. 20 Po kena kwalinisi, kena mere tamata Babelaru inoake mere, ikmani kena Tuhane Eni esi kerike mahake pusue tamata Yahu- malekate ibeteke lokoi be, “Yusupe, ka- diaru, eleki esi kerisi me kota Babele. male Dauta eni anubu, rilamu kena rana 12 Kena esi supu keri me kota Babele Maria kena amu bina yake, le kwetele pela, rebe ikeu blublulu leI mere bei Ro Misete eleki Yekonia eni nanae kena Sealtiele, Eni kbasa. 21 Namake pine iruele kwete Sealtiele eni nanae kena Serubabele, mokwai, hoko aono Eni nane Yesuse, le 13 Serubabele eni nanae kena Abihute, Ile mere pine Iono hlamate Eni tamata Abihute eni nanae kena Elyakime, Yahudiaru bei esi dosaru.” 22 Ele mere Elyakime eni nanae kena Asore, leke sakesa kai lepata bei Alla rebe ak- 14 Asore eni nanae kena Sadoke, mena nabi Yesaya ibetekele be, 23 “Bina Sadoke eni nanae kena Akime, sae rebe intulu kai mokwai mosa, na- Akime eni nanae kena Eliute, make ikeu blublulu kai iruele kwete 15 Eliute eni nanae kena Eleasare, mokwai, kai esi ono Eni nane Imanuele.” Eleasare eni nanae kena Matane, Imanuele esi natire Alla Imei kai ite. Matane eni nanae kena Yakupe, 24 Eleki kena Yusupe ibeture, saisa rebe 16 Yakupe eni nanae kena Yusupe, Maria Tuhane Eni malekate ibeteke eteije iono eni mokwai, lulue. Eleki ikai kai Maria ne, 25 po in- rebe eni nanae kena Yesuse rebe kotiNe tulu kaini mo eti iruele Kwete mok- Maka Hlamate. wai mere. Kai kena ruele Kwetele mere, 17 Hoko bei Abrahame eti roma ka- Yusupe iono Eni nane Yesuse. male Dautare rulu rebai butu esa lesini Tamata majusaru* esi ata, kai bei kamale Dauta eti roma tatu loko Yesuse tamata Yahudiaru esi supu keri me kota Babele rulu rebai butu esa lesini ata 2:1-12 lekwe, kai bei esi supu keri me kota Ba- Ruele Yesuse me kota Betleheme, bele eti roma Kamale Hlamate, rulu re- 2 otoi Yudea kena kamale Herodese bai butu esa lesini atare neka. ipletare. Kena mere tamata majusaru esi luake me Yerusaleme bei otoi sapleuke

*2:0 Tamata majusa meru tamata maka rekwa bei kmale ndete lanite. Matiuse 2:2 3 Matiuse 2:18 lemataije sa 2 kai esi tneu susuike be, kmani kena Alla Ibeteke lokosi be esi leu “Kamale Yahudi rebe eku rueleIje Ietia? suike loko Herodese yanoma. Hoko esi Ami selu Eni kmalere bei otoi sapleuke leue lalane makete. lematai sare hoko ami lomei kena tatu Yusupe kai Maria esi naya le lokoI.” Yesuse lopai nusa Mesire 3 Kena Herodese ilene mere hkutukeni. Kai tamata bokala me kota 2:13-15 Yerusaleme lekwe hkutukesi lekwe. 13 Kena tamata majusa meru esi leu 4 Eleki ilupuke pusue imama elakaru peneka, Yusupe ikmani kena Tuhane kai Yahudiaru esi kuru Torataru, leke Eni malekate beteke lokoi be, “Herodese itneusi be ruele Maka Hlamate eteria. inikwa Kwetele mere kena bunuI. Hoko 5 Eleki esi beteke lokoi be, “Ndi kota betu, naya le Kwetele mere kai inaI lopai Betleheme, mei tape Yudea. Le lulu nusa Mesire. Imi rue ete mpaije eti Au nabi sae ileki be: beteke etemu suike.” 6 Kai ale Betleheme, me tape Yehuda, 14 Eleki Yusupe ibetu, kai kena kpetu ale mere kota pentine sae bei kota rebe mere neka, inaya le Kwetele mere kai upentine me tape Yehudare. inaI lopai nusa Mesire. 15 Eleki esi rue Le namake pine tamata sae bei amu mpai Mesire eti Herodese imata. tamataru iono elake Ele mere hoko Tuhane Eni lepate rebe kena Ipletae pusue Auku tamata Israe- akmena nabi Hosea ilekire be: “Au koti laru.”† Auku Anare Ileu bei me nusa Mesire,”‡ 7 Eleki kena Herodese ilene lepate eonore mere peneka. mere, ikoti akbunike tamata majusa Herodese iulake bunu kwete tona meru eleki itneusi be esi selu kmale mere me kota Betleheme petuma ila. 8 Eleki iulake esi keu me kota Betleheme kai ibeteke lokosi be, “Imi 2:16-18 keu nikwa loko Kwetele mere mimise. 16 Eleki kena Herodese irekwa be Kai kena imi tetueNi peneka, imi lomei tamata majusa meru esi lemakeni, hoko beteke eteku be rueleI etia leke au keu inasu titinai. Eleki iulake bunu kwete tatu lokoI lekwe.” mokwai me kota Betleheme kai hena me 9–10 Esi lene lepata meru pela eleki keholire rebe esi musuna lua lopere. Le esi keu. Kena esi selu suike kmale rebe lulu tamata majusaru esi beteke be esi esi selue me sapleuke lemataije sare, selu kmalere rame musuna lua peneka. hoko lalesi ndina titinai. Esi keu lulu 17 Ele mere hoko sakesa kai Tuhane kmale mere eti erue panuhuke luma rebe eni lepate rebe akmena nabi Yeremia Kwetele mere Ime kenare. 11 Eleki esi ibetekele be: kusu lopai luma mere, esi selu Kwetele 18 “Lene tanite ndi kota Rama malere mere kai inaI Maria, hoko esi nobo lope kuate. kai esi tatu lokoI. Eleki esi rana mase, Rahela iranie eni nanaru leite kemenyane rebe esi boini ntelete kai isuka sae iumaukeni mo kai leite mure kena ono tanei pulue more le eni nanaru esi mata peneka.”¶ eleki esi rilukele ete Yesuse. 12 Eleki esi

†2:6 Mi. 5:1 ‡2:15 Hos. 11:1 ¶2:18 Yer. 31:15 Matiuse 2:19 4 Matiuse 3:12

Hoko imi naku kai hleke bei ono dosa Yusupe ikeri Maria kai Yesuse esi noma leu bei mpai nusa Mesire le takwali mo Alla Ipletae ite tamatare 2:19-23 reneka!” 19 Eleki kena Herodese imata peneka, 4 Eni lapune bitaele bei unta bului, Yusupe ikmani kena Tuhane Eni eni maka bali akware bei binatane usai malekate iaselukeni lokoi mpe Mesire. kai eni manane kwaue kai maka kinu 20 Kai ibeteke be, “Betu rana Kwetele tuae kwelini. 5 Eleki tamata bokala bei mere kai inaI, imi leu lori Israele le sie kota Yerusaleme kai bei pusue hehena rebe esi nikwa kena bunu Kwetele mere me otoi Yudea kai bei otoi me kwele esi mata peneka.” 21 Eleki Yusupe ibetu, Yordane keholi esi luake loko Yohanese. irana Kwetele mere kai inaI eleki ileu 6 Eleki esi naku esi neunaru ete Yohanese lesi lori tape Israele. leke Alla Ilenelu eleki Yohanese ibap- 22 Po kena ilene be Arkelause iono ka- tisesi me kwele Yordane kena tanda esi male me otoi Yudea seli amai Herodese, hleke bei ono dosa. hoko rilai kena lori otoi Yudea. Eleki 7 Tamata Parisi kai Sadukia bokala ikmani kena hnaune bei Tuhane hoko esi luake loko Yohanese leke ibaptisesi keu lori otoi Galilea. 23 Kena esi lu- esi. Po kena iselu esi luake, ibeteke ake ndete otoi Galilea, esi rue kena hena lokosi be, “Imire tamata nloena lupe sae me esi nane Nasarete. Ele mere hoko nanate! Imi noake be imi supu hlamate Tuhane Eni lepate rebe akmena nabiaru bei hukumane rebe namake pine Alla esi lekire be, “Esi kotie Kwetele mere: Ionore yake! 8 Aseluke kena imi atate Tamata Nasarete,” eonore mere peneka. pela petu be imi naku kai hleke bei ono dosa peneka. 9 Imi noake be imi supu Yohanese ibaptise tamata bokala leke hukumane moneka le imi rulu bei Abra- esi supu tanda hleke bei ono dosa hame o? Mo. Lene! Au beteke ete imi be Alla Iono anubua ete Abrahame bei 3:1-12 batua meiju yele. 10 Hoko takwali mo (Mrk. 1:1-8, Luk. 3:1-18; Yoh. 1:19-28) Alla Ihukume imi rebe naku kai hleke 1–3 Kena akmenare nabi Yesaya ileki bei ono dosa more kai rebe ono mis- 3 me eni bukure elere: ete more saka tamata ibitike soa kena Tamata sae me ibeteke loko tamata lasa ai rebe ebua more. 11 Tatike pine bokala ndete otoi nsekile be, ile sae me Ibusa hoko Eni kbasare lesi “Imi aknekae lalemi ete Alla, beiku. Au baptise imi kena kwele kena imi aknekae lalemi leke hlaleke loko tanda imi hleke bei ono dosa, po Ile mere Alla.”§ Eni kbasare ela lesi beiku hoko au supu Eleki takwali lakwai esa ile sae rue sakesa kaiNi mo. Iono Ro Misete Ik- eni nane Yohanese maka baptise ime basae imi kena tanda hleke bei ono dosa peneka. Ile mere pine nabi Yesaya kai imi rebe hleke bei ono dosa more ilekire. Hoko ikeu lolete otoi nsekile ihukume imi kena auwe. Eni kbasare ndete Yudea kai ibeteke be, lesi bei au hoko au rue sakesa kaiNi “Imi aknekae lalemi ete Alla, mo. 12 Eleki namake pine Iteu pakala ete imi aknekae lalemi leke hlaleke loko tamata, hoko Itebi tamata misetaru bei Alla. neunaru, molupe maka andinure ipake

§3:1-3 Yes. 40:3 Matiuse 3:13 5 Matiuse 4:14 maksirue kena itebi gandume bei esi 4 Po Yesuse Iralake be, “Me Alla Eni kwesaije. Tamata misetaru Iranasi leke lepata rebe lekire, lepate matai me rue kaiNi yo neunaru ipoiesi kena auwe ebeteke be tamata ihidupe batuke bei klitini rebe emata monde.” roti mo, po bei pusue Alla Eni lepataru lekwe.” Yohanese Ibaptise Yesuse, 5 Eleki ekeri Yesuse lolete kota Alla Eni Nanare Yerusaleme, kota misete eleki etolae Yesuse ndete Tuhane Eni Lumare esi 3:13-17 bulene. 6 Eleki ebeteke loko Yesuse be, (Mrk. 1:9-11; Luk. “Sepo Ale Alla Eni Nanae titinai hoko 3:21-22; Yoh. 1:32-34) Abua lope, le me Alla Eni lepeta rebe 13 Takwali mo eleki Yesuse Iluake bei lekire, lepate matai me ebeteke be: me otoi Galilea lope kwele Yordane ‘Alla Iulake Eni malekataru rakamu, loko Yohanese leke Yohanese ibaptiseNi. hoko esi saploeke Ale 14 Po Yohanese ilakeNi be, “Suke Abap- leke Amu lelale kena batu yake.’”** tise au, yo mo meije Aluake lokoku kena 7 Yesuse Iombe, “Po me Alla Eni lep- au baptiseMu.” ata rebe lekire, lepate matai me ebeteke 15 Eleki Yesuse Iombe, “Sebeie abap- lekwe be, ‘Ateheke amu Alla yake.’” tise Au kena meije leke ite ono lulu 8 Eleki ekeri Yesuse kena ulate nanuke pusue Alla Eni sukare.” Eleki Yohanese titinai kai easeluke pusue nusa meije kai ibaptise Yesuse ne. esi taneia bokalaru ete Yesuse. 9 Ebeteke 16 Kena Yesuse Isupu baptise pela loko Yesuse be, “Pusue meije au rilukele peneka Isiri bei kwelere, Iselu lanite ete Ale, sepo Atatu lokoku.” baeke kai Alla Eni Rore Irulu lokoI seluI 10 Yesuse Iombe, “Ro tiaru esi elake. saka manu abune. 17 Eleki Alla Ilepa bei Akeu! Me Alla Eni lepata rebe lekire, ndete surga be, “Mere Auku Anae, Au lepate matai me ebeteke be: Tatu loko okiNi. Iono laleKu ndina titinai.” Tuhane, Amu Alla, kai batuke layaniNi.” 11 Eleki ro tiaru esi elake ekeu bei Alla Isuka ro tiaru esi Yesuse ne. Eleki malekataru esi luake kai elake eteheke Yesuse esi layani Yesuse. 1:1-11 Yesuse Ilepae Sou Misete (Mrk. 1:12-13, Luk. 4:1-13) memenai me otoi Galilea Eleki Alla Eni Rore Iono Yesuse Ikeu 4:12-17 4 me tapele otoi nsekile leke ro tiaru esi elake tehekeNi leke Yesuse Ilene (Mrk. 1:14-15, Luk. 4:14-15) lokoe. 2 Yesuse Itahane tia senete petua 12 Kena Yesuse Ilene be Yohanese butu ata. Eleki kena petua butu ata isupu kerike peneka eleki Ileu lora otoi mere elia peneka, Yesuse tiaI sene titi- Galilea. 13 Ikeu bei hena Nasarete eleki nai. 3 Eleki ro tiaru esi elake eluake loko Irue me kota Kapernaume, me tlaka Yesuse kai ebeteke be, “Sepo Ale Alla Eni Galilea leini me otoi Sebulone kai otoi Nanae titinai, hoko Aulake batua meiju Naftali, 14 leke Alla Eni lepate rebe ak- uono lelie roti.” mena nabi Yesaya ilekire eono. Alla Eni lepate mere elere:

**4:6 Isi. 91:11-12 Matiuse 4:15 6 Matiuse 5:3

15 “Imi tamata rebe rue me tamata Sebu- lone kai tamata Naftali Yesuse Iatetuke kai Iono tamata esi tapele, lalane lorau tlaka, bokala esi mise bei makerake otoi tehaike tlaka Galilea kai rebe me 4:23-25 kwele Yordane tebai, tapele rebe imi tamata Yahudi more imi (Luk. 6:17-19) ruekele.†† 23 Yesuse Ikeu papelake hena me otoi 16 imi rebe rue kena otoi melene kai imi Galilea kai Iatetuke me Yahudiaru esi hlaleke loko Alla mosa. luma ibadaru. Ibeteke Sou Misete be Imi selu hitate elake titinai tatike pine Alla Ipletae tamata. Kai kai hitate elake mere hita leke imi supu Iono tamata makerake kai tamata rebe hlamate bei Alla.” nanakwalaisu ktili more esi mise. 24 Me 17 Yesuse Ilepae Sou Misete bei Alla otoi Siriare esi lene tamata esi alenake menai bei mere be, “Imi naku kai hleke Yesuse Iono tamata makerake esi mis- bei ono dosa noma le takwali moneka ere hoko tamata bokala esi luake lokoI. Alla Ipletae nusa meije neka.” Kai esi keri tamata makerake sasaisa neka kai tamata makerake rebe ker- Yesuse Ikoti sie ataya leke akesi ktili titinai. Tamata rebe ro tiare esi ono Eni maka lulu kbasaesi, rebe kerake mati-mati ayame kai tamata sisate. Yesuse Iono pususi 4:18-22 mise 25 Ele mere hoko tamata bokala (Mrk. 1:16-20, Luk. 5:1-11) esi lulu Yesuse. Leini esi luake bei otoi 18 Kena petu sae me Yesuse Ilia me Galilea, leini esi bei otoi Dekapolise tlaka Galilea leini, Iselu sie luaya kwali- (Kota Butu esa), bei kota Yerusaleme, toi, Simone (Yesuse Ikotine Petruse) kai bei otoi Yudea kai leini esi bei hena rebe Andrease luasi poie uete le luaise tamata ume kwele Yordane tebaije. maka nikwa iane. 19 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Mai, luami luluKu. Luami Yesuse Iatetuke loko Alla Iono nikwa iane takwali peneka, hoko petu tamata laleije ndinare elia meije Au ono luami kena nikwa tamata, 5:1-12 leke esi hlaleke lokoKu.” 20 Luasi keu bei esi uete mere sosoli eleki luasi lulu (Luk. 6:20-23) Yesuse. Kena Yesuse Iselu tamata bokala 21 Kena Yesuse Ikeu siba lopai toto, 5 meru esi luake, Ilea lolete ulate Iselu Yakobuse kai Yohanese, luaise bubui sae me. Eleki Irue, Eni maka lulu- kwalitoi kai amaisi Sebedeuse, esi ono aru esi luake lokoI kai esi rue keholiNi. mise esi uete mpe soa buini laleije. Eleki 2 Yesuse Iatetukesi menai be, Yesuse Ikoti luasi leneka. 22 Luasi sebeie 3 “Tamata rebe esi rekwa be esi hidupe esi soa buine kai amaisi eleki luasi lulu batuke bei esi ktiline mo po batuke Yesuse. esi hlaleke loko Alla kena sasaisa neka, Alla Iono laleisu ndina titinai le siere Alla Eni tamata kena Ipletae tamatare.

††4:15 Yes. 9:1-2 Matiuse 5:4 7 Matiuse 5:18

4 Tamata rebe kaplalesi, Alla Iono lalesi ndina Yesuse Iumpamae Eni maka le namake pine Alla Iono lalesi ktili.‡‡ luluaru kena tasie kai hitate 5 Tamata rebe kwakwaesi more, Alla 5:13-16 Iono laleisu ndina le namake pine Alla Iriluke saisa rebe (Mrk. 9:50; Luk. 14:34-35) Italukele eteise.¶¶ 13 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi lekwe 6 Tamata rebe esi suka ono nkenale lulu be, “Imire Auku kwetela, saka tasire Alla Eni sukare, Alla Iono laleisu eguna ete tamatare neka. Tasire eono ndina manane nkale, po sepo esi nkalene sae le namake pine Alla Iriluke sasaisa rebe moneka hoko eono manane nkale mon- laleisu lokore.§§ eka moyo? Hoko pake moneka kai poiele 7 Tamata rebe esi li loko tamata makete, eleki tamata esi titakele. Sakesa neka, Alla Iono laleisu ndina suke imi ono misete ete tamata makete. le namake pine Alla Ili lokoise neka. Po sepo imi ono misete mo hoko imi 8 Tamata rebe laleisu ntolire, Alla Iono supu pake kena lepae Sou Misete bei laleisu ndina Alla mo. 14 Imire, saka hitate eguna le namake pine esi rue sakesa kai Alla.* ete tamata mei nusa meije neka. Imire 9 Tamata rebe esi ono tamata esi laleisu saka kota ndete ulate, tamata bokala mise kai lomaije, Alla Iono laleisu esi selue. Ekbuni mo.‡ 15 Tamata sae ndina isosu lampure itolaele mpe hlau buini le esi kotiNe Alla Eni nanae. esi lebuije mo, po itolae ndete kena 10 Tamata rebe esi supu susate bei otoi maka tolae lampure leke ehita tamata makete ete pusue tamata rebe esi me luma le esi ono Alla Eni sukare, Alla Iono laleije. 16 Sakesa neka, imi ono misete laleisu ndina le esi supu rue kai Alla ete tamata bokala leke esi selu imi ono kena Ipletae tamatare. misete mere, esi isike Alla ndete surga 11 Kena imi supu lepate tiae, supu susate rebe imi kotiNe Amare.” kai lepae imi tiae po mere tinai mo Yesuse Ilepa loko hukuma le imi hlaleke loko Aure, kena mere Alla rebe Musa ilekiule Iono lalemi ndina. 12 Hoko suke lalemi ndina titinai 5:17-20 le namake ndete surgare Alla Iriluke ha- 17 “Au beteke titinai ete imi be, ‘Imi dia misete titinai ete imi. Nabia rebe noake be Au luake lomei kena hleke esi akmena bei imire lekwe esi supu Musa eni hnaunaru kai nabiaru esi hnau- susate bei tamata makete neka.†” naru yake le Au luake leke Au antolie pusue hnauna meru baue saisa rebe Au onoule. 18 Saisa rebe au betekele meije tinai. Kena lanite kai tapele meije atia

‡‡5:4 Yes. 61:2 ¶¶5:5 Isi. 37:11 §§5:6 Yes. 55:1-2 *5:8 Isi. 24:3-4 †5:12 2 Yi. 36:16 ‡5:14 Imi tiluke be imire tamata maka ono tamata esi hlaleke loko Tuhane. Matiuse 5:19 8 Matiuse 5:32 mosare, pusue Alla Eni lepataru esi hu- mise kaini mina, pine ileu suike kena rupe esa pise titike esa tone hleke bei riluke tanei mere ete Alla sa.’ hukume rebe Musa ilekire mo, eti roma 25 Sepo tamata sae iono kena inanu imi petu rebe Alla Italuke pusulu ono. 19 Bei ete elaka maka teu pakala hoko roma mere hoko tamata rebe ilulu hukume inanu imi mosare, imi ono mise kaini mere mo, masike otoi tone titinai kai peneka. Po mo hoko tamata mere ikeri iatetuke tamata makete kena lulu mon- imi loko maka teu pakalare leke iriluke eka, hoko kena Alla Ipletae tamatare imi ete polisiaru, eleki esi kusue imi kena ile mere impe lebu laleke bei tamata bui. 26 Au beteke titinai ete imi be, ‘Imi maketa rebe esi hlaleke loko Allare. supu siri bei bui mere mosa roma imi seli Eleyo tamata rebe iono lulu hukume pusu dendaru.’” mere kai iatetuke tamata makete kena Yesuse Ilepa loko hukume lulu lekwe, hoko kena Alla Ipletae rebe lake sabliare tamatare, ile mere iono tamata elake rebe ihlaleke loko Alla.’ 20 Hoko Au 5:27-30 beteke titinai ete imi be, ‘Sepo imi 27 “Alla Eni lepate be: ‘Sablia yake.§’ ono lulu Alla Eni sukare lesi bei kuru Lepate mere imi lene peneka. 28 Po meije Torataru kai tamata Parisiaru esi lulu Au beteke titinai ete imi be, ‘Sepo tamata Alla Eni sukare mo hoko kena Alla Iple- rebe iselu bina sae eleki lalei lokoi kena tae tamatare imi supu rue kaiNi mo.’” ntulu kaini, hoko mere isablia kai bina mere me lalei peneka.’ 29 Ele mere hoko Yesuse Iahnau be nasuke lomai yake sepo mata inami leini makwanale eono imi ono dosa, hoko boie eleki poiele. 5:21-26 Mise lesi nanakwalami esi otoi sae atiae (Luk. 12:57-59) po imi rue kai Alla. Imi sebeie matami 21 “Imi rekwa peneka be Alla Ibeteke lua yake, namake Alla Ipoie imi me loko iteki ntuana menaru be: ‘Bunu yake. otoi susate titinaije.” 30 “Kai sepo bal- Sire ibunu suke hukumeni.¶’ 22 Po meije ami makwanale eono imi ono dosa, hoko Au beteke ete imi be, ‘Sire inasuke eni tetele eleki poiele. Mise lesi imi balami ebe rebe esi hlaleke sakesare suke huku- esa po imi rue kai Alla. Imi sebeie bal- meni. Sire ilepa tiae loko eni ebe rebe ami lua yake, namake Alla Ipoie imi me esi hlaleke sakesare, isupu keri me elaka otoi susate titinaije.” maka teu pakala oasi leke esi teu pakala etei. Kai sire ibeteke loko eni ebe rebe esi Yesuse Iatetuke be hleke lomai yake hlaleke sakesare be boroke hoko isupu 5:31-32 poie me otoi susate titinai. 23 Ele mere hoko sepo sire ikeri eni tanei ete Alla (Mrk. 10:11-12; Luk. 16:18) me Tuhane Eni Lumare, eleki inete be 31 “Kai Alla Eni lepate eatetuke peneka tamata sae lalei tiakeni, 24 hoko itolae be: ‘Sire pine ihleke eni bina hoko suke eni tanei rebe iriluke ete Allare kena otoi iono sulate hleke etei.**’ 32 Po meije Au maka tolae tanei rebe riluke ete Allare, beteke titinai ete imi be, ‘Sire pine ihleke eleki ikeu loko tamata mere kena ono eni bina yo bina mere isablia mo, hoko

¶5:21 Sir. 20:13, Huk. 5:17 §5:27 Sir. 20:14, Huk. 5:18 **5:31 Huk. 24:1-4 Matiuse 5:33 9 Matiuse 6:2 iono bina mere isablia, sepo ikai suike. likue salaue kiloa lua. 42 Sepo tamata sae Kai mokwai sire pine ikai kai bina rebe ikotie sasaisa bei imi hoko moki yake. hlekei mere hoko isablia lekwe.’” Kai tamata sae isuka pinjame sasaisa bei imi hoko riluke etei.’” Yesuse Iatetuke be la lelemake yake 5:33-37 Yesuse Iatetuke be oki musuaru 33 “Imi rekwa Alla Eni lepate ete iteki 5:43-48 ntuana menaru peneka rebe eatetuke be: ‘La lelemake yake. Saisa rebe imi beteke (Luk. 6:27-28, 32-36) kai la lele me Tuhane oaI pende, suke imi 43 “Imi rekwa Alla Eni lepate matai onoe.††’ 34 Po meije Au beteke ete imi be, sae me be, ‘Suke imi oki imi ebearu kai ‘Imi la yanoma. Imi la loko lanite yake lalemi tiake imi musuaru.’ 44 Po meije le lanite Alla Eni maka rue lakwai,‡‡ Au beteke ete imi be, ‘Suke imi oki imi 35 pise loko tapele yake le tapele mere musuaru kai kotie loko Alla ete tamata Eni maka titake lakwai, pise loko kota rebe esi ono susate ete imire, 45 leke Yerusaleme yake le kota Yerusaleme tamata esi kotie imire Ama ndete sur- mere Kamale Elake Eni kota.¶¶ 36 Kai imi gare Eni nanae. Le Alla Iono lemataije la loko ulu buami yake le imi kbasa kena ete tamata misetaru kai ete tamata ne- ono bua kwalai esare eputi pise emete unaru lekwe, kai Iono ulane ete tamata mo.’ 37 Sepo yele hoko beteke be, ‘Yele.’ rebe esi ono nkenale kai ete tamata rebe Po sepo mo hoko beteke be, ‘Mo.’ Le lep- esi ono nsalalaru lekwe. 46 Le sepo imi ate makete bei mere ebei ro tiare.” oki batuke tamata rebe esi oki imire neka, hoko Alla Iono misete ete imi mo. Yesuse Iatetuke be lelie tamata Tamata maka kotie pajake iono ele mere rebe esi ono susate yake neka. 47 Kai sepo batuke imi mau ete imi ebearu, hoko imi ono misete lesi 5:38-42 bei tamata makete mo. Tamata rebe esi (Luk. 6:29-30) hlaleke loko Alla more esi ono ele mere 38 “Imi rekwa Alla Eni lepate matai neka. 48 Imi Ama ndete surgare Ioki meije peneka be, ‘Tamata esi ono sala pusue tamata titinai. Hoko imi lekwe ete imi hoko imi leliesi ele mere leneka, suke oki pusue tamata titinaije neka.’” pise esi teta imi hoko imi leliesi ele Yesuse Iahnau kena tapa tamata mere leneka.’ 39 Po meije Au beteke rebe eni tanei sasaisa more elia ete imi be, ‘Tamata makete iono neune ete imi, imi lelie suike yake. Po sepo 6:1-4 tamata sae ipapake asuleimi makwanale “Imi nete, imi ono lulu imi aga- hoko sebeie ipapake asuleimi mapale 6 mare esi atate me tamata bokala lekwe. 40 Kai sepo tamata esi keri imi me oasi leke esi selue kai isike imi yake. tamata maka teu pakalaru kai esi rana Le sepo imi ono ele mere hoko imi imi lapu rokone, hoko riluke imi lapu Ama ndete surgare Iriluke hadia mis- nanuke lekwe. 41 Sepo sae iulake imi liku ete lakwai esa ete imi mo. 2 Sepo imi eni taneiaru salaue kilo esa hoko imi riluke tanei ete tamata susate, imi ale-

††5:33 Im. 19:12, Ntu. 30:2, Huk. 23:21 ‡‡5:34 Yes. 66:1 ¶¶5:35 Yes. 66:1, Isi. 48:3 Matiuse 6:3 10 Matiuse 6:18 nake mere molupe tamata rebe esi ono 10 Ale Kamale mei nusa, ami kotie Ak- misete lelemake yake. Esi suka ono mere basa pusue tamata mei nusa meije. me luma maka kotie loko Allare, me Ami kotie laleMu noa ami leke ami lalanaru leke tamata makete esi isikesi. lulu Ale lupe sie ndete surgare esi Au beteke ete imi be Alla Iriluke ha- lulu Allare. 11 Riluke manane ete dia makete etesi lesi bei esi supu isike ami panuhu kena petu meije, mere mo. 3 Hoko sepo imi riluke tanei 12 kai ampune amiki salaru, ete tamata susate, imi riluke ndendene saka ami ampune tamata rebe iono sala leke tamata makete irekwa yake. 4 Imi ete amire neka. riluke taneije suke akbunike leke imi 13 Kai kena ro tiaru esi elake eteheke Ama ndete surgare Iselu imi ono mere amire, Asebeie ami hlaleke ktili loko akbunike, hoko Iriluke hadia ete imi.” Ale mo yake, po tie ami bei ro tiaru esi elake esi Yesuse Iahnau kena kotie loko Alla kbasare leke ami ono dosa yake. [Le Ale Kamale rebe Akbasa kai hita titi- 6:5-15 nai eti pela. Amine.]§§’ (Luk. 11:2-4) 14 Sepo imi ampune tamata rebe iono 5 “Sepo imi kotie loko Alla, imi kotie sala ete imire, hoko imi Ama ndete sur- saka tamata rebe esi ono misete lele- gare lekwe Iampune imi salare. 15 Po make yake. Esi suka kele kotie me luma sepo imi ampune tamata makete eni kena kotie loko Allare kai me lalana nsalale mo, hoko imi Ama ndete surgare mataiju leke tamata esi selusi. Au beteke lekwe Iampune imi nsalale mo.” ete imi be sie meru esi supu hadiare, esi Yesuse Iahnau kena tahane tia supu isike bei tamata peneka. 6 Sepo imi senete leke kotie loko Allare kotie loko Alla hoko imi kusu me sokati eleki kobue meture kai kotie loko imi 6:16-18 Ama rebe sae iseluI more. Hoko imi Ama 16 “Sepo imi tahane tia senete leke Iselu imi kotie lokoI akbunike, Iriluke kotie bei Alla hoko imi ono oalalemi hadia ete imi. mahkweu saka tamata rebe esi ono mis- 7 Kena imi kotie loko Allare, saisa rebe ete lelemake yake. Esi ono ele mere leke imi betekele, lepaele susuike yake eti tamata esi rekwa be esi tahane tia senete takwali yake. Imi kotie saka tamata rebe leke esi kotie bei Alla. Au beteke ete imi esi noake Tuhane more yake. Esi rek- be, ‘Esi supu hadiare, esi supu isike bei ware be esi supu saisa rebe esi kotie lele tamata peneka.’ 17 Po sepo imi tahane le esi kotie takwalire pe. 8 Imi ono sakasi tia senete leke kotie loko Alla hoko koa yake. Le kena imi kotie loko imi Ama oalalemi kai sisire buare, 18 leke tamata mosare yo saisa rebe imi sukare Irekwa esi rekwa mo be me imi tahane tia senete peneka. 9 Hoko suke imi kotie ele meije, kena kotie bei Alla. Batuke imi Ama rebe ‘Amiki Amate ndete surga, sae iseluI more pine Irekwa imi. Iselu imi Amu nane mise titinai le dosa sae mo. ono mere akbunike hoko Ileliele kena Ami kotie pusue tamata esi holmate misete.” Ale,

§§6:13 Lepate matai “Le Ale Kamale rebe Akbasa kai hita titinai eti pela. Amine.” kena Alkitape sou Yunania akmenaru sae mo. Matiuse 6:19 11 Matiuse 7:3

Amami ndete surgare, imi pentine lesi Yesuse Iahnau kena bei manuaru. 27 Bei imia meiju masike lupuke tanei ndete surga sae kaplalei eono eni musune tapa toto mo. 6:19-23 28 Kaplalemi le pakiane yake! Imi selu (Luk. 12:33-36) buna rebe ukusu me neure, ukerike mo 19 “Imi lupuke taneia mei nusa yake kai ubitae pakiane mo; 29 Po Au beteke le namake takalare kai silane kanelu kai ete imi be, ‘Akmenare masike kamale Sa- tamata ndeane indeaelu. 20 Po lupuke lomo rebe eni taneia boka titinaije, po imi taneia ndete surgare le namake ipake pakiane sae nteki saka buna meru takalare kai silane kanelu mo kai tamata mo. 30 Tapuane rebe ukusu me neure ndeane, indeaelu mo. 21 Imi lupuke masike ukusu petu meije eleki bobanure taneia ndete surgare mina le otoi rebe tutuelu kena auwe peneka, eleyo Alla imi taneiaru me kenare, lalemi ete mere Iandulikelu nteki titinai. Hoko imi lekwe lekwe. Alla Iandulike imi lesi titinai bei buna 22 Imi mataimu saka hitate ete meru. Po imi hlaleke ktili mo.’ 31 Hoko nanakwala. Sepo mataimu ndina hoko kaplalemi yake kai beteke be, ‘Namake pusu imi hidupe lekwe ehita. 23 Po sepo ite kane pise kinu saisa? Pise namake mataimu uselu yelu rebe neunaru hoko ite pake saisa?’ yake. 32 Yelu meru pusue lalemi rekwa loko ono misete mo kai tamata mei nusa rebe esi hlaleke loko hlaleke loko Alla mo. Hoko imi lale Alla more esi nikwalu. Kaplalemi yake, misete sae kwale moneka.” Amami ndete surgare Irekwa be imi nikwa yelu meru lekwe. 33 Hoko imi Yesuse Iahnau kaplale loko tanei koti Alla Ipletae imi hidupe kai imi lulu rebe pake pela peture yake hnauna nkenale bei Allare. Hoko yelu maketaru lekwe Alla Iriluke pusulu ete 6:24-34 imi. 34 Bei mere hoko kaplalemi le sa- (Luk. 12:22-31) saisa rebe bobanure imi supure yake, 24 “Tamata sae ikerike ete elaka luare le petu bobanure erisi susate ruae. Petu saisa mo, le namake laleije mise ete ile meije esi susate panuhu peneka, hoko sae yo ile saere mo. Pise ikerike titi- tapa susate rebe bobanure kena petu nai ete ile sae yo ile saere mo. Ete imi meije yanoma.” lekwe sakesa neka, imi kerike ete Alla kai kena mere lekwe lalemi loko tanei Yesuse Iahnau kena teu pakala ete bokare saisa mo. tamata makete yake 25 Bei mere hoko Au beteke ete imi 7:1-6 leke kaplalemi le imi hidupe yake; kaplalemi le saisa kena kanele kai kinure (Luk. 6:37-38, 41-42) yake. Kai kaplalemi le nanakwalamie Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi yake; kaplalemi le saisa kena pakele 7 leuke sala ete tamata makete yake, yake. Le yelu pentine ete hidupe mere leke imi lekwe Alla Ileuke sala ete imi batuke manane kai pakiane mo. 26 Selu yake. 2 Le namake Alla Ileuke sala ete manuaru, uatnane mo, uulu mo kai uh- imire, sakesa kai imi Ileuke sala ete nouke tnanelaru esi hasile kena luma tamata makete neka. Kai saisa rebe imi tetu mo, po Amami ndete surgare Ir- onoe kena leuke sala ete tamata makete, iluke manane etelu. Tinai, eleyo ete Alla Ionoe ete imi leneka. 3 Le mula pine Matiuse 7:4 12 Matiuse 7:22 tamata makete eni nsalale tone imi rekwae, yo imi ruami nsalale elake imi Yesuse Iahnau be susa titinai puli kai more? 4 Imi blake elia, sepo imi kena tamata esi lulu Alla beteke loko tamata makete be, ‘Au lepa 7:13-14 ete ale leke aono sala yake.’ Eleyo ale ruamu amu nsalale elake me? 5 Tamata (Luk. 13:24) ono misete lelemake, ahleke bei ono 13 Eleki Yesuse Ibeteke umpama be, nsalale elake mere mina, pine asupu “Kena imi hidupe lia metu hketene kena rekwa mise kena alepa ete tamata mere kusu lalane tone leke supu rue sakesa kai leke ihleke bei ono nsalale tone mere.” Alla eti pela. Po lia metu elake kena kusu 6 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi lalane elake yake le lalane mere keu loko lepae Sou Misete bei Alla ete tamata rebe otoi susa titinai eti pela. Keta beie le esi suka more yake, le namake esi nasuke tamata bokala esi keu lalane mere. 14 Po suike imi lele. Kai esi lepae tiae kena Sou lia metu hketene kena kusu lalane tone Misete mere.” leke supu rue sakesa kai Alla eti pela. Kai lalane mere tamata boka esi keue mo.” Tuhane Alla Ilene loko Ite kotie lokoIje Yesuse Ibeteke be keta 7:7-12 bei nabia tinai more (Luk. 11:9-13) 7:15-23 7 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi (Luk. 6:43-44) kotie hoko imi supu riluke, imi nikwa 15 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi hoko imi supu, imi lakae metu hoko me- keta bei nabia tinai more. Esi luake ture baekele ete imi. 8 Le sire pine ikotie loko imire esi ono saka domba, eleyo hoko isupu riluke, sire pine inikwa hoko esi sakesa kai serigala ktolone neka. isupu, sire pine ilakae metu hoko me- 16 Po imi supu rekwasi bei saisa rebe esi ture baekele etei. 9 Bei imia meru sae onore, saka ai aini supu rekwae bei esi eni nanare ikotie roti beini iriluke batu buaije. Imi bere ara buai bei ai luli mo mo. 10 Pise eni nanare ikotie iane eleki kai anggure buai bei tapuane nluline mo. iriluke niakwe mo. 11 Masike imi neu 17 Hoko ai misete esi buaije lekwe mise po imi rekwa riluke misete ete imi na- eleyo ai rebe tiae esi buaije lekwe tiae. naru. Hoko Amami ndete surgare lekwe 18 Ai misete esi buaije tiae mo, pise ai Iriluke lesi ete tamata rebe kotie beiNe rebe tiae esi buaije misete mo. 19 Hoko leneka. ai rebe esi buaije tiare esi lasae kai esi 12 Sepo imi suka tamata makete esi tutue kena auwe. 20 Sakesa kai tamata ono misete ete imi hoko suke imi ono meru neka, imi rekwasi bei saisa rebe esi misete etesi mina. Musa kai nabiaru esi onore. 21 Tamata bokala esi koti lokoKu hnaunaru esi uweije kena peraturana be, ‘Tuhane, Tuhane.’ Po rebe supu rue meru.” mise kai Aure boka mo. Batuke sie rebe esi ono lulu AmaKu ndete surgare Eni pletare pine esi supu rue mise kai Alla kena Ipletae tamatare. 22 Namake kena nusare kohore tamata bokala esi beteke lokoKu be, ‘Tuhane, Tuhane, ami lepae Alla Eni pletare kena Amu nane peneka, Matiuse 7:23 13 Matiuse 8:11 ami sui ro tiare kai ono tanda herana 3 Eleki Yesuse Ikerikeni kai Ibeteke be, bokala kena Amu nane peneka.’ 23 Po “Au suka hoko Au ono amise!” Eleki Au beteke ntoli etesi be, ‘Imia meru Au tamata mere imise sosoli bei eni mak- rena imi mo. Keu bei meije! Imia meru erake kena mere neka. 4 Eleki Yesuse pusumi tamata maka ono neune.’” Ibeteke lokoi be, “Alene mimise, alenake Au ono meije ete tamata makete Tamata rebe lulu Yesuse Eni lepataru yake, po akeu aselukemu ete imame kai rebe lulu Yesuse Eni lepataru mo kai ariluke binatane kena palae ete Alla lulu Musa eni hnaunaru, leke tamata esi 7:24-27 rekwa be amise peneka.” (Luk. 6:47-49) 24 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi kena Yesuse Iono solalu elake umpama be, “Sire pine ilene Auku lep- me kota Kapernaume eni ata meiju eleki iono lulue, hoko isakesa tamata makerike imise kai tamata maka rekwa rebe ieleke eni 8:5-13 lumare kena batu babai kurule. 25 Kena ulane talei, kwele belene kai sanute (Luk. 7:1-10) elake ekena luma mere po ekoli mo le 5 Eleki kena Yesuse Ikusu kota Kaper- elekele kena batu babai kurule pe. naume, solalu Romawi utune esi elake 26 Kai sire pine ilene Auku lepata sae iluake loko Yesuse kai ikotie beiNi meiju eleki iono lulu mo, hoko isakesa be, 6 “Ntuane, auku tamata makerike in- kai tamata boroke rebe ieleke eni lumare tulu me luma le kerakeni, ikeu tekwa kena ume babai. 27 Kena ulane talei, moneka.” kwele belene kai sanute elake ekena 7 Eleki Yesuse Iombe, “Namake Au keu luma mere hoko ekoli kai atiae.” ono imise.” 8 Po solalu elake mere iombe, “Ntu- Yesuse Eni kbasare ane, Akeu moneka le tamata molupe tebikele bei kuru Torataru aure Akusu kena auku lumare saisa mo. 7:28-29 Hoko Alepa ete meije neka leke auku 28 Eleki kena Yesuse Iatetuke pelare tamata makerike imise. 9 Le au ruaku tamata bokala meru esi herane Yesuse lekwe suke lene loko auku elake ipletare. Eni lepataru. 29 Le Iatetuke, Eni kbasare Kai solalua rebe esi mpe lebu bei aure tebike titinai bei esi kuru Torataru. suke esi lene loko au pletare neka. Sepo au ulake solalu sae be, ‘Akeu,’ hoko ikeu. Yesuse Iono tamata makerake rebe Sepo au beteke loko sae makete lekwe usai kai tinaiju puluele imise be, ‘Alomei,’ hoko ilomei. Kai sepo au ulake auku tamata makerike be, ‘Kerike 8:1-4 meije,’ hoko ikerikele.” (Mrk. 1:40-45; Luk. 5:12-16) 10 Kena Yesuse Ilene solalu Romawi Kena Yesuse Irulu bei ndete ulate, utune esi elake mere eni lepataru hoko 8 tamata bokala esi keu luluI. 2 Tamata Iherane titinai. Eleki Ibeteke loko tamata makerake sae me rebe usai kai tinaiju rebe esi keu luluIje be, “Ile meije yele! puluele iluake loko Yesuse, itatu lope Bei pusue imi tamata Israelaru, Au tapele eleki ikotie be, “Yesuse, Amu tetue sae rebe ihlaleke loko Alla ktili kbasare ono au mise noma!” saka ile meije mosa. 11 Au beteke ete imi be namake kena Alla Iteu pakala Matiuse 8:12 14 Matiuse 8:28 ete imire, tamata bokala esi luake bei mosare, kuru Torate sae iluake lokoI kai me sapleuke lemataije sa kai bei me ibeteke be, “Ntuane Kuru, au suka keu sapleuke lemataije suni kai esi rue lulu Ale loko etika-etika neka!” sakesa kai iteki ntuana mena Abra- 20 Eleki Yesuse Iombe, “Binatane seri- hame, Isake kai Yakupe. 12 Masike bei galare esi benai me, manure esi alai me, akmenare Alla Iono tamata Yahudi esi po Au, Tamata Eni Nanae Eni otoi kena rue mise kaiNi po esi lene lokoI mo hoko Intulure sae mo. Alulu Aure yele po ale kena petu mere esi supu poie lau beiNi. lekwe asupu otoi kena rue mo.” Ete mere esi rani kai esi supu susate 21 Eleki Eni maka lulu sae me ikotie bei elake rame eti pela.” 13 Eleki Yesuse Yesuse be, “Tuhane, au kotie beiMu leke Ibeteke loko solalu Romawi utune esi au leu raka amaku eti au hnoukeni pine elake mere be, “Aleu no! Le rebe au lulu Ale sa.” ahlalekele namake eono.” 22 Po Yesuse Ibeteke lokoi be, “Alulu Hoko kena olase mere neka tamata Au neka, sebeie tamata rebe esi hlaleke makerike mere imise sosoli. loko Alla more esi hnouke esi tamata Yesuse Iono tamata matale.” makeraka bokala esi mise 8:14-17 Sanute kai meite ulene loko Yesuse (Mrk. 1:29-34; Luk. 4:38-41) 8:23-27 14 Eleki Yesuse Ikeu me Petruse eni (Mrk. 4:35-41; Luk. 8:22-25) luma. Kena Iluake, Iselu Petruse inai ta- 23 Eleki Yesuse Isa kena soa buini eleki moli intulu le kerakeni, imusu. 15 Yesuse Eni maka luluaru esi sa lokoI. 24 Esi roma Ikerike matabinane mere balaije eleki tlaka tlai, sanute elake eluake hoko ko- sirike eni musute. Eleki ibetu kai ilayani hua elaka upapa soa buine hoko mahake Yesuse. esi molo. Po kena mere Yesuse Intulu. 16 Kena kmaure, esi liku tamata rebe 25 Hoko Eni maka luluaru esi keu be- ro tiaru ukbasaise loko Yesuse. Eleki tukeNi be, “Tuhane betu. Tapa leke ite Isui ro tiae meru batuke kena Eni lep- molo yake!” ate matai esa, kai Iono tamata maker- 26 Ibetu, Iombe, “Imi rilami le mula! akaru esi mise. 17 Yelu meru uono ele Imi hlaleke loko Au ktili mo!” Yesuse mere leke lulu lepate rebe akmena nabi Ikele, Ibeteke be, “Sanute, tlaka ndene.” Yesaya ilekire be, Eleki kohu elake kai sanute ndene sosoli. “Ile mere Alla rebe Iono iteki susate mise 27 Kena Eni maka luluaru esi selu kai Iono iteki makerake mise.”* meru esi herane. Esi beteke loko lomai be, “Ntuane mere sire! Selu, sanute kai Lulu Yesuse susa titinai tlakare lekwe ulene lokoI.” 8:18-22 Yesuse Isirie ro tiare bei sie luaya (Luk. 9:57-62) 8:28-34 18 Kena petu sae me Yesuse Iselu tamata bokala esi me keholiNi hoko Iu- (Mrk. 5:1-20; Luk. 8:26-39) lake Eni maka luluaru leke esi sa soa 28 Kena Yesuse Iluake mpai tlaka tebai, buini lopai tlaka tebai. 19 Kena esi keu me otoi tehaike kota Gadara. Ete mere

*8:17 Yes.53:4 Matiuse 8:29 15 Matiuse 9:13 ro tiare ekbasae sie luaya me hoko lu- meije Ilepae tiae loko Alla le batuke Alla asi rue me liana benai rebe hnouke pine Iampune tamata eni dosa.” tamata matale kenare. Ro tiaru uono lu- 4 Po Yesuse Irekwa lalesi peneka eleki asi ktolo titinai. Pusue tamata ete meru Ibeteke lokosi be, “Le mula pine imi rilasi le luasi hoko esi keue otoi mere noake tiae me laleime? 5 Sepo Au beteke mo. Kena mere luasi siri bei liane benaije loko tamata meije be, Au ampune eni eleki luasi luake loko Yesuse. 29 Ro tiaru dosare, hoko imi rekwa mo be Au am- uono luasi kloloe loko Yesuse be, “Alla pune dosare tinai pibe mo. Po sepo Au Eni Nanae. Aono saisa kena ami nere? beteke be, ibetu kai ikeu, hoko imi selue. Masike petu kena Ahukume ami mosa po 6 Hoko Au ono tamata meije imise leke meije Aluake lomei kena Ahukume ami imi rekwa be mei nusa meije Tamata Eni neko?” Nanae Ikbasa kena Iampune dosa.” Eleki 30 Ete mere apala otota bokala Yesuse Ibeteke loko tamata sisate mere unikwa manane tehaikesi. 31 Eleki ro be, “Abetu, luluke amu paile eleki aleu.” tiaru ukotie bei Yesuse be, “Sepo Asirie 7 Tamata mere ikeleke irana eni paile ami bei luasi hoko ulake ami kusu kena eleki ileu ne. 8 Kena pusue tamata esi apala meru.” selu mere esi herane eleki esi isike Alla le 32 Yesuse Iombe, “Imi keu!” Eleki ro Iriluke kbasa elake titinai ete tamatare. tiae meru kbasae luasi moneka eleki ukbasae apalaru. Eleki uono apalaru naya Yesuse Ikoti Matiuse leke IluluI pusulu lope, ukusu kena tlakare eleki 9:9-13 umata. 33 Eleki tamata maka raka apalaru esi (Mrk. 2:13-17; Luk. 5:27-32) naya lolete kota eleki esi alenake pusue 9 Kena Yesuse Ikeu siba rame bei otoi rebe uono meru, kai Yesuse Isirie ro mere, Iselu Matiuse irue me kantore pa- tiare bei sie luaya meru lekwe. 34 Hoko jake. Yesuse Ibeteke lokoi be, “Mai, lulu tamata bokala esi luake loko Yesuse. Esi Au.” Eleki Matiuse keu luluI. beteke lokoI be, “Akeu bei otoi meije.” 10 Eleki Matiuse ikoti Yesuse kai Eni maka luluaru leke kane me eni luma. Yesuse Iono tamata sisate Kena Yesuse Ikane, tamata maka kotie imise kai Iampune eni dosare pajaka bokala kai tamata rebe kotise tamata dosare esi kane sakesa kaiNi 9:1-8 kai Eni maka luluaru. 11 Kena tamata (Mrk. 2:1-12; Luk. 5:17-26) Parisiaru esi selu Yesuse Ikane sakesa Eleki Yesuse Isa kena soa buine kai kai tamata meru, esi beteke loko Yesuse 9 Isabu leu lori Erini kota Kapernaume Eni maka luluaru be, “Imi kurure Ikane ne. 2 Ete mere sie ilaru esi keri tamata kai tamata maka kotie pajake kai tamata sisate intulu kena otoi maka ntulure. rebe tamata makete esi noakeise tamata Eleki kena Yesuse Iselu esi ono ele mere, dosare yake.” Irekwa be esi hlaleke lokoI, hoko Ibeteke 12 Yesuse Ilene mere eleki Ibeteke loko tamata sisate mere be, “Kuanae, lokosi be, “Tamata makerake inikwa lok- akbere lalemu, rilamu yake! Au am- tele, tamata makerake more inikwa lok- pune amu dosaru peneka. Lalemue nd- tele mo. 13 Hoko imi keu baise Alla Eni ina mina.” lepate be, ‘Au sukare oki lomai lesi bei 3 Eleki kuru Torata sie ilaru esi lene tamata esi riluke korbane ete aure, le mere esi noake me lalesi be, “Tamata tamata rebe ibeteke be eni dosa sae mo, Matiuse 9:14 16 Matiuse 9:26

Au luake lokoi mo. Au luake lomeije loko tamata rebe ibeteke ruaije inkenare Tamata Elake me luma ibada eni mo, po loko tamata rebe ibeteke be ru- nanae binare, Yesuse Ionoi aije tamata dosare leke iluluKu.’” kwana suike kai Iono bina sae rebe kerakeine imise Yesuse Ime kai Eni maka luluaru 9:18-26 sa, esi tahane tia senete mo (Mrk. 5:21-43; Luk. 8:40-56) 9:14-15 18 Kena Yesuse Ilepa kai Yohanese eni (Mrk. 2:18-22; Luk. 5:33-39) kwetelaru, luma ibadare esi elake sae 14 Eleki Yohanese maka baptise eni me, iluake loko Yesuse eleki itatu lope kwetelaru esi luake loko Yesuse kai esi tapele kai ibeteke loko Yesuse be, “Auku tneuI be, “Le mula pine ami kai tamata nanae binare uke imatare resa, hoko au Parisi ami tahane tia senete yo Amu kotie Akeu lokoi kai Atola balaMu kenai kwetelaru more?” leke ikwana suike.” 15 Yesuse Iralakesi kena umpama be, 19 Eleki Yesuse, Ikeu kai Eni maka lu- “Au meije saka tamata rebe ikaije. luaru lulu tamata mere. Tamata rebe esi luake loko totlibare 20 Kena esi me lalane tlaije, bina sae lalesi ndina le mokwai rebe ikaije ime me makerake bulane kenai musuna butu kaisi sa hoko esi tahane tia senete mo. esa lesini lua peneka hoko lalakwe keu Po namake petu rebe tamata neune esi rame. Itutumulie Yesuse eleki ikerike ranai beisi peneka, pine tamua meru esi Yesuse Eni lapu nanuke esi nuruije. 21 Le tahane tia senete le kaplalesi.” inoake me lalei be, “Mabe au kerike Yesuse Eni lapu nanuke esi nuruije hoko Yesuse Ibeteke be toha Yahudiaru au mise neka.” esi hnauna takwalinaru kai 22 Eleki Yesuse Ihali lokoi kai Ibeteke Eni hnauna belukaru yake be, “Auku nanae, rila yake. Ahlaleleke 9:16-17 ktili loko Au peneka hoko amise.” Eleki 16 Yesuse Iahnau suikesi kena umpama kena mere neka bina mere imise sosoli. be, “Kena tamata ikapu lapune takwa- 23 Kena Yesuse Iluake me elake mere line rebe kahi peneka, ipake obite ki- eni lumare, Iselu tamata esi hbue su- hati beluke mo. Le sepo ipake obite ki- line kai tamata bokala esi ranie kwetele hati beluke, hoko etihike lapune takwa- mere. 24 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, line mere kahie ela lesi. “Imi keu le kwetele meije imata mo. 17 Sakesa neka, tamata iaike anggure Intulu.” kwelini beluke kena kantone usai tak- Po esi malie Yesuse. 25 Kena tamata waline mo. Le sepo iono ele mere hoko meru esi siri peneka, Yesuse Ikusu Ik- anggure kweline beluke ehleru hoko eti- erike kwetele mere eni balaije eleki hike kantone takwaline mere eleki kan- kwete bina mere ikwana sosoli kena tone mere kahie. Hoko anggure kweline mere neka. 26 Kena tamata esi selu mere beluke kai kantone takwaline lualu mise esi alenake me pusue otoi mere keholi. moneka. Anggure kwelini beluke suke aike kena kantone beluke lekwe leke lualu eru mise.” Matiuse 9:27 17 Matiuse 10:3

aru esi luma ibadaru kai Ilepae Sou Mis- Yesuse Iono tamata mata ete kena Alla Ipletae ite tamatare etesi. polala lua esi supu selu Kai tamata makerakaru Ionosi mise kai 9:27-31 tamata rebe esi ktili more Ionosi ktili. 27 Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru 36 Kena Yesuse Iselu tamata bokala meru esi keu rame, kai kena Ime lalane tlai, esi luake lokoI, hoko laleIje noasi le Iselu tamata mata polala lua esi keu luluI kai be esi nati mise mo kai esi ktili mo le esi koti lokoI be, “Ntuane, Dauta eni sae iatetukesi mo, saka binatane domba anubu, laleuMe noa ami noma!” rebe uktili mo le esi maka raka sae more. 28 Eleki kena Yesuse Ikusu me luma, 37 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka tamata matapolala lua meru esi kusu lu- luluaru be, “Ndinure esi hasila bokala luI. Eleki Yesuse Itneu luasi be, “Luami po tamata kena ulure boka mo. Mere hlaleke be Auku kbasare eono luami selu saka tamata boka esi suka kena lene Alla o?” Eleki luasi ralake be, “Yele ntuane, Eni lepataru po tamata kena beteke etesi ami hlaleke!” esi boka mo. 38 Hoko imi kotie bei nd- 29 Eleki Yesuse ikerike mataisu kai inu upuije leke inatue tamata maka ulua Iombe, “Au ono luami selu le luami sesi kena esi ulu ndinure esi hasilaru. hlaleke lokoKu ktili.” 30 Luasi supu selu Mere saka imi koti loko Alla leke Iulake sosoli. Yesuse Iahnausi ktili be, “Luami tamata boka kena beteke Alla Eni lepate alenake rebe eono etemi meije ete sie etesi.” makete yake!” 31 Po luasi keu kai esi alenake Yesuse Yesuse Ikoti Eni maka ulaka Iono luasi misere me pusue otoi mere. butu esa lesini luaru Yesuse Iono tamata moune ilepa 10:1-4 9:32-34 (Mrk. 3:13-19; Luk. 6:12-16) 32 Kena sie luaya rebe Yesuse Ionosi Kena petu sae me Yesuse Ikoti Eni mise bei matapolale esi keu peneka, 10 maka lulua sie butu esa lesini lu- tamata esi keri tamata moune sae rebe aru kai Iriluke kbasa etesi kena esi sirie ro tiare ekbasaeni loko Yesuse leke ro tiae bei tamata kai ono tamata maker- Ionoi mise. 33 Yesuse Isui ro tiae mere, ake esi mise kai ono tamata rebe esi ktili eleki kena mere neka tamata mere ilepa more esi ktili. 2 Tuhane Eni maka ulaka sosoli. Hoko tamata bokala esi herane butu esa lesini lua meru: kai esi beteke be, “Mei Israele, ami selu menaije Simone rebe Yesuse Ikotine ele meije rebai sae mosa.” Petruse 34 Po tamata Parisia sie ilaru esi beteke kai kwalini Andrease, loko lomai be, “Ro tiaru esi elake eriluke eleki Yakobuse kbasa eteI kena Isui ro tiare bei tamata kai kwalini Yohanese, luaise Sebedeuse mere.” eni nanae, 3 Pilipuse Yesuse Iombe, “Ndinure esi hasile kai Bartolomeuse, boka po tamata ulure boka mo.” Tomase 9:35-38 kai Matiuse maka kotie pajake, 35 Eleki Yesuse ikeu papelake kota kai Alfeuse eni nanae Yakobuse hena me otoi mere. Iatetuke me Yahudi- kai Tadeuse, Matiuse 10:4 18 Matiuse 10:21

4 Simone bei golongane Selote† imi mo kai lene Sou Misete bei Alla mo kai Yudase Iskariote rebe tatike pine ia- hoko imi siri bei luma pise kota mere kai belie Yesuse ete tamata rebe esi suka tabubuke lopone bei lelale. Mere tanda bunuIje. be Alla Isukasi mo. 15 Imi lene mimise! Kena Alla Iteu pakala ete imi tamatare, Yesuse Iulake Eni maka ulakaru leke tamata kota mere esi supu susate ela titi- esi keu lepae Sou Misete bei Alla nai lesi bei akmena tamata kota Sodome kai kota Gomorare esi neune pine Alla 10:5-15 Iatiaise.” (Mrk. 6:7-13; Luk. 9:1-6) 5 Yesuse Iulake Eni maka ulaka sie Aknekae lalemi kena supu susate butu esa lesini lua meru kai Iahnausi be, saka dombare kusu kena binatane “Imi keu loko hena makete rebe tamata serigala ktolone esi otoije Yahudi more yake, pise loko tamata 10:16-25 Samariaru esi kotaru yake. 6 Po keu loko iteki tamata Israela rebe esi lene Sou (Mrk. 13:9-13; Luk. 12:2-9) Misete bei Alla mosare, 7 kai beteke etesi 16 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka be, ‘Takwali mo Alla Ipletae ite tamata luluaru be, “Imi lene meije: Au ulake imi mei nusa meije neka.’ 8 Ono tamata mak- keu lepae Sou Misete bei Alla. Mere saka erake imise, ono tamata matale ikwana dombare kusu kena serigala binatane suike, ono tamata usai kai tinaiju pu- ktolone esi otoije. Hoko suke imi raka luele imise kai sirie ro tiare bei tamata. mimise molupe niakwe kai lalemi mise Au riluke pusue meru ete imire, imi seli molupe manu abune.‡ sasaisa ete au mo, hoko suke imi riluke 17 Imi keta le namake tamata esi kerike ete siere, esi seli sasaisa ete imi mo imi kai esi keri imi loko tamata elaka lekwe. 9 Imi keri kepe mase pise perake maka teu pakala me Yahudiaru esi luma pise tembaga pise kepene sasaisa neka ibadaru eleki esi teta imi. 18 Esi keri imi kena imi maka bali akware yake. 10 Imi loko tamata maka kbasa me otoi mere liku masate yake, lapune usai lua yake, kai ete kamalaru le imire Auku maka lu- sandale pise toane buai yake. Le tamata lure pe. Hoko kena mere imi alenake Au makerike suke isupu saisa rebe iperlure etesi kai ete tamata rebe esi rekwa Alla bei tamata rebe ilayanise. more. 19 Sepo esi keri imi leke teu pakala 11 Kena imi kusu kota pise henare, imi kena imi, hoko rilami le saisa rebe suke nikwa tamata rebe isuka imire, eleki imi imi lepaele yake, pise imi noake yake rue kaini eti imi keleke neka. 12 Kena imi be namake imi lepa elia. Le kena mere kusu eni lumare imi beteke be, ‘Tuhane neka, imi supu beteke saisa rebe suke Iono misete ete imi.’ 13 Sepo tamata me imi lepaele. 20 Le kena mere imi lepa bei luma mere esi suka imi hoko Tuhane lalemi mo, po Ro Misete Iono imi lepa. Iono misete etesi. Po sepo esi suka imi 21 Namake tamata esi riluke kwalini mo hoko kotie bei Tuhane leke Iono mis- pise betai kena bunui. Kai ete kwetele ete leu suike ete imi. 14 Kai sepo tamata kai amai lekwe sakesa neka. Kwetelaru me luma pise kota mere sae kuesa isuka esi lelie inai kai amaisi kai esi rilukesi †10:4 Golongane Selote mere tamata toini rebe esi suka tamata makete esi kbasasi mo. ‡10:16 Tamata Yahudiaru esi noake dombare binatane maune, serigalare ktolone, niakwe eraka mise kai abune esi laleije mise Matiuse 10:22 19 Matiuse 10:39 kena bunusi. 22 Pusue tamata lalesi tiake bokalaru peneka. 31 Bei mere hoko ril- imi le imire Auku maka lulu. Po sire pine ami yake le Alla laleIje noa imi lesi bei ilulu Au rame eti roma esi teu pakala kai manu klingklanaru.” esi teta imi mere pela hoko isupu hlamate. 23 Sepo imi supu teta kena kota Asomi kena naku Yesuse yake sae hoko naya kena kota makete. Au 10:32-33 beteke ete imi be, ‘Imi sili kota sae siba kena kota sae eti pusue kota mei Is- (Luk. 12:8-9) raele mosare yo Tamata Eni Nanae Ilu- 32 “Sire pine ibeteke me tamata bokala ake peneka.’ be ile Auku maka lulu, hoko Au beteke 24 Kwete hkola ilesi bei eni kurure mo, ete AmaKu ndete surgare be ile mere kai tamata makerike ilesi bei tamata Auku maka lulu lekwe. 33 Po sepo sire rebe ikerike eteije mo. 25 Sepo kwete pine inaku me tamata bokala oasi be hkola isakesa kai eni kurure peneka ile Auku maka lulu mo, hoko Au lekwe pise tamata makerike isakesa kai tamata naku ete Amaku ndete surgare be ile rebe ikerike eteije peneka hoko mere mere Au maka lulu mo.” mise pene. Sepo esi kotie Au, elake me lumatakare, ‘Belsebule, Ro tiaru esi Lulu Yesuse mire mo elake,’ hoko imi, Auku luma toini lekwe 10:34-39 imi supu kotie tiae lesi bei mere leneka.” (Luk. 12:51-53, 14:26-27) Rila le Alla po rila le tamata yake 34 Eleki Yesuse Ibeteke suike loko Eni maka luluaru be, “Imi noake be Au luake 10:26-31 lomei nusare kena ono tamata esi rue (Luk. 12:2-7) mise kai lomai yake. Au luake kena ono 26 “Ele mere hoko rilami yake, le saisa tamata esi nasuke lomai. 35 Le Au luake rebe tamata esi bunikele tatike pine kena ono kwete mokwai rare kai amai, tamata makete esi sibakele, kai saisa kwete bina irare kai inai kai binbelu rebe tamata esi tasouke lutikele tatike irare kai inai tamoli. 36 Hoko tamata me pine tamata makete esi baekele. 27 Saisa luma laleije ruasi, esi musu kai lomai. rebe Au beteke ete imi akbunike, suke 37 Sepo sire pine laleije noa inai pise imi sibakele papelake otoi. Kai saisa rebe amai lesi beiKu hoko ile mere ilulu Aure au sasae me tlinaimu, suke imi lepaele saisa mo. Kai sire pine laleije noa eni ete pusue tamata. 28 Rilami le tamata nanae bina pise mokwai lesi beiKu, ile yake le batuke esi bunu nanakwalami mere lekwe ilulu aure saisa mo. 38 Sire po esi supu kbasa kena bunu lalemi pine isuka lulu au kena supu teta pise mo. Po rilami le Alla rebe Ikbasa kena supu bunu kena ai tutini mo kena lulu Ibunu nanakwalami kai lalemi me otoi Au, hoko ilulu Aure saisa mo. 39 Sire pine susate titinai eti pelare. 29 Manu klingk- isuka lulu Alla mo leke mata yake, hoko lane inai luare esi beline batuke kepene ilulu Aure saisa mo. Po sepo sire pine matai tone esa, po inai esa etetu lope imata le ilulu Alla kai lepa Sou Misete tapele mo sepo imi Ama Isuka etetu mo. bei Alla ete tamata makete, hoko na- 30 Imi bua me ulumi lekwe Irekwa esi make irue kai Alla.” Matiuse 10:40 20 Matiuse 11:14

tanda herana rebe au onore etei be: Alla Iriluke misete ete tamata rebe 5 tamata rebe esi luake loko Aure, esi itapa tamata maka hlaleke lokoIje selu more Au onosi selu, tamata sisate Au onosi keu, tamata rebe usai kai 10:40-11:1 tinaiju puluele Au onosi mise, tamata (Mrk. 9:41) popole Au onosi lene, tamata matale Au 40 “Sepo sire pine isuka imi rue kaini onosi kwana suike, kai Au lepae Sou Mis- hoko mere isuka Au rue kaini neka, kai ete ete tamata susataru. 6 Kai beteke etei sire pine isuka Au rue kaini hoko mere be sire ihlaleke loko Au rame, Alla Iono isuka Alla rebe Iulake Au lomei nusa laleije ndina.” meije Irue kaine neka. 41 Tamata rebe 7 Kena Yohanese eni maka luluaru esi isuka nabi irue me eni lumare le ile nabi keu peneka, Yesuse Ilepae Yohanese ete rebe ilepae Alla Eni lepataru, hoko na- tamata bokala meru be, “Imi keu loko make Alla Iriluke misete etei saka Ir- Yohanese ndete otoi nsekile kena saisa? iluke ete nabiaru neka. Kai sire pine Kena imi selu balate elisuke melate lori isuka tamata rebe lulu Alla Eni sukare lopaije o? 8 Imi keu kena selu saisa? Imi hoko Alla Iriluke misete etei saka Alla Ir- keu kena selu tamata rebe ialike pakiane iluke misete ete tamata rebe lulu Alla Eni misete? Tamata rebe ialike pakiane mis- sukare. 42 Kai sire pine iriluke masike ete irue me Kamale eni luma. 9 Imi keure kwele ndinane oba toini ete sae kuesa kena selu nabi. Tinai Au beteke ete imi bei tamata meiju le sie meiju Auku maka be Yohanese ilesi bei nabi. 10 Bei akmena lulu, hoko Au beteke ete imi be, ‘Namake sa Alla Eni lepate rebe lekire ebeteke isupu misete bei Alla sa.’” Yohanese eni makerike elere: Yesuse Iahnau Eni maka lulua ‘Lene, ile meije rebe Au ulakeni. 11 butu esa lesini luaru pela, eleki Au ulakeni akmena bei Ale, leke esi keu. Yo Yesuse Ikeu me hena tea- iaknekae lalane eteMu.¶’” naru kena Iatetuke tamata Yahudiaru 11 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Yohanese kai Ilepae Sou Misete bei Alla. iaknekae lalane meru kai Au beteke ete imi be, ‘Bei pusue tamata mei nusa Yesuse Iisike Yohanese maka meije sae iela lesi bei Yohanese maka baptise eni makerike baptise mo, po kena Alla Ipletae ite tamata masike tamata tone po iela lesi 11:2-15 Yohanese.’ 12 Bei kena Yohanese maka (Luk. 7:18-35) baptise ilepa loko Alla Ipletae tamatare 2 Kena Yohanese maka baptise ime bui eti roma meije, tamata neunaru esi at- laleije tamata esi alenake Maka Hlamate ula leke tamata esi lulu loko Alla Eni Iono tanda heranaru, 3 hoko iulake eni pletaru yake. 13 Le kena Yohanese iluake kwetela sie ilaru esi keu tneu Yesuse be, mosare, yelu rebe uono kena petu meije “Ale mere Maka hlamate rebe kena ak- lekilu akmena kena Alla Eni lepata rebe menare Alla Italuke be tatike pine Ilu- nabi Musa ilekilu kai pusue nabiaru esi ake, pibe ami namake tamata makete hnaunaru peneka. 14 Kai sepo imi lene salo?” loko saisa rebe Musa kai nabiaru esi lek- 4 Yesuse Iombe, “Imi leu beteke saisa iule, hoko imi rekwa be Yohanese mere rebe imi lene au atetukele kai imi selu nabi Elia rebe bei akmena sa, nabiaru

¶11:10 Mal. 3:1 Matiuse 11:15 21 Matiuse 11:29 esi beteke peneka be tatike pine iluake. pakiane tiae rebe aseluke be kaplalesi 15 Imi lene mimise leke imi nati Auku titinaije. 22 Po imi lene mimise, Au lepata meiju!” beteke ete imi be, kena Alla Iteu pakala ete ite tamatare, esi supu hukumane ela Tamata Yahudiaru esi lene hnauna lesi bei tamata Tiruse kai Sidone. Le esi kena Alla Ipletae tamatare mo selu tanda herane po esi hleke bei esi 11:16-19 dosaru mo. 23 Kai tamata kota Kaper- 16 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Tamata naume Alla Ionosi rue tehaikeNi kena neune rebai meije Au umpamaesi saka Ipletae tamatare mo po esi supu poie saisa? Esi saka kwete tone rebe esi rue kena otoi susate titinai, le esi suka hleke me pasare. Esi koti loko esi ebearu bei esi dosaru mo. Sepo tanda herana be, 17 ‘Ami menanie lagu lale ndinate rebe Au onoe eteise pine kena akmenare ete imi po imi mala mo, ami menanie onoe ete tamata neuna me kota Sodome lagu malerene ete imi po imi rani mo.’ peneka hoko kota mere erue eti roma 18 Sakesa neka, Yohanese iluake iatetuke meije sa le esi hleke bei esi dosaru titinai. imi, rebai sesi itahane tia senete kai kinu 24 Po imi nete! Kena Alla Iteu pakala ete anggure mo po imi lene loko iatetuke tamatare, esi hukumane ela lesi bei ak- mo. Imi beteke be, ‘Ro tiare ekbasaeni.’ mena tamata neuna me kota Sodome le 19 Eleki Au Tamata Eni Nanare Au luake esi selu tanda herana po esi hleke bei esi atetuke imi, Au kane kai Au kinu lupe dosaru mo.” tamata esi kane kai kinure neka po imi suka Au mo, kai imi beteke be, ‘Ile mere Yesuse Itapa ite kena tamata ndasine, nselite, kai Iono ebe kai rue mise kai Alla tamata maka kotie pajakaru kai tamata 11:25-30 dosaru.’ Po Alla Eni misete rebe Au kai (Luk. 10:21-22) Yohanese luama atetukele ete imire, selu 25 Kena mere Yesuse Ikotie loko Alla esi hasile kena tamata rebe esi ono lulure be, “Ama, Maka Kbasa lanite kai tapele. esi atate.” Au kotie trima kasi eteMu, le Aono tamata rebe esi noake be esi rekware Alla Ileuke sala ete tamata rebe esi esi nati Apletae tamatare mo po Aono hleke bei esi dosaru more tamata rebe esi noake be esi pakuna mo esi natie. 26 Mere, Amu sukare. Hoko 11:20-24 AmaKu, Au isikeMu.” (Luk. 10:13-15) 27 Eleki Yesuse Ibeteke be, “AmaKu Ir- 20 Eleki Yesuse Ilepa ktili loko tamata iluke Eni kbasare ete Au kai Iono Au me kota rebe Iono tanda herana bokala rekwa mise. Tamata sae irekwa Au, Alla eteise po esi hleke bei esi dosaru more. Eni nanae mo batuke AmaKu ruaI. Kai 21 Ibeteke be, “Tatike pine Alla Ihukume tamata sae irekwa AmaKu mo batuke tamata kota Korasime kai kota Betsaida Au ruaKu kai sie rebe Au beteke AmaKu le esi hleke bei esi dosaru more. Le eteise. sepo tanda herana bokala rebe Au onolu 28 Imi rebe blake nanami blulu le eteise, Au onoe ete tamata Yahudi mo Yahudiaru esi agamare esi blulute boka ndi kota Tiruse kai kota Sidone hoko hoko luake lokoKu kai Au ono lalemi tamata ete meru esi naku kai hleke bei mise. 29 Lene loko Auku pletare kai ate- ono dosa takwali peneka kai esi alike tuke Alla Eni sukare bei Au. Le Au ono Matiuse 11:30 22 Matiuse 12:18 imi susa mo kai kwakwae Au mo, hoko kbasa kena Au beteke be imi ono saisa lalemi ndene. 30 Auku pleta ete imire kena petu pleije lekwe.” eono imi supu misete kai saisa rebe Au ono imi kerire emiri.” Yesuse Iono ile sae eni bala lei matale emise Yesuse Ikbasa kena beteke be 12:09-15a ono saisa neka kena (Mrk. 3:1-6; Luk. 6:6-11) Yahudiaru esi petu pleije 9 Eleki Yesuse Ikeu bei mere kai Ikusu 12:1-8 me Yahudiaru esi luma ibada sae me. (Mrk. 2:23-28; Luk. 6:1-5) 10 Ete mere ile sae me eni bala leini Kena petu sae me tamata Yahu- emata. Eleki sie ilaru esi tneu Yesuse be, 12 diaru esi petu plei, Yesuse kai “Ono tamata imise kena tamata Yahu- Eni maka luluaru esi keue lalane me diaru esi petu pleije yele pibe mo?” Esi ndinu gandume laleije. Eleki Eni maka tneu ele mere leke esi nikwa Eni nsalale. luluaru esi ulu gandume unui kena 11 Po Yesuse Iralakesi be, “Sepo sae bei esi kanele le tiasi sene peneka. 2 Kena imia meru eni domba inai sae etetu kena tamata Parisiaru esi selu mere hoko esi likele kena tamata Yahudiaru esi petu beteke loko Yesuse be, “Aselu mimise! plei hoko iono kena ikerikele kai isiriele Amu maka luluaru esi ono sala kena bei likele pibe mo? iteki agamare esi atate peneka. Le atate 12 Le tamatare ipentine lesi bei dom- ebeteke be, ‘Kena iteki petu pleije, imi bare. Ele mere hoko ono tamata imise kerike sasaisa yake.’ Po esi ulu gandume kena tamata Yahudiaru esi petu pleije peneka.” mula mo.” 13 Eleki Yesuse Ibeteke loko 3 Yesuse Iombe, “Imi baise Alla Eni tamata bala lei matale mere be, “An- lepate rebe lekire pene moyo? Ebeteke tolie balamu lomei.” Eleki iantolie bal- be, ‘Kena akmenare kamale Dauta kai aije, hoko balaije mise saka balai leini eni tamata maka luluaru tiasi senere esi saere sosoli. 14 Po kena tamata Parisiaru ono saisare? 4 Dauta ikusu me Alla Eni esi siri bei luma ibadare, esi lepa lupu Lumare irana roti rebe lake be kane mo kena bunu Yesuse. 15 Po Yesuse Irekwa le roti mere rilukele ete Allare, pine laleisu eleki Ikeu bei otoi mere. esi kanele. Le lulu atete, piasare rebe Alla Ibitike Yesuse kena Eni Makerike kane roti mere batuke imamaru.’ 5 Kai imi baise Tuhane Eni lepate rebe Musa 12:15b-21 ilekire pene moyo? Ebeteke be, ‘Masike Eleki tamata bokala esi keu luluI, pela petu pleije imamaru esi ono yelu kai Iono tamata makerakaru esi mise kena Alla Eni lepata meru me Tuhane pususi. 16 Ilakesi leke esi alenake saisa Eni Lumare, po tamata esi noake mere rebe Ionolu meru ete tamata maketa sala mo.’ 6 Au beteke ete imi be, ‘Ete yake. 17 Ilakesi mere leke Alla Eni lep- meije Ile sae me Eni kbasare ela lesi ate rebe akmena nabi Yesaya ilekiule bei Tuhane Eni Lumare.’ 7 Alla Ibeteke uonore mere peneka. Nabi Yesaya ileki be, ‘Au sukare imi oki lomai, mere mise elere: lesi bei imi riluke korbane ete Allare.’ 18 “Ile meije Auku Tamata Makerike rebe Sepo imi nati Eni lepataru mimise hoko Au bitikeNi. tamata rebe iono sala more imi huku- Rebe Au okiNi titinai kai Iono laleKu meni mo. 8 Le Au, Tamata Eni Nanae, Au ndina titinai. Auku Rore IkbasaeNi Matiuse 12:19 23 Matiuse 12:36

leke Ibeteke hukume ete pusue ete ro tiae sae kena sirie ro tiae makete tamata mei nusare. hoko esi kbasare ktili moneka. 27 Hoko 19 Irare kai tamata makete mo, Ibiuwe sepo imi beteka be Belsebule ekbasae mo, Au sirie ro tiare hoko imi maka luluaru Ilepa me lalanaru mo leke tamata esi esi sirie ro tiare kena kbasa mere lekwe. isikeNi.§ Ele mere hoko ruasi pine esi tiluke be 20 Tamata rebe esi ktili mo kai tamata imi beteke mere tinai mo. 28 Po Alla Eni rebe esi hlaleke ktili more Iono Rore Ibasae Au sirie ro tiare, hoko imi lokosi mamau, rekwa be mere tanda kena Alla Ipletae leke lalesi kena hlaleke mere sirike beisi imi tamatare, menai peneka. yake. 29 Pise umpama, tamata sae ikusu Iatula titinai leke tamata esi hlaleke ndea me tamata ktiline eni luma hoko hlamate rebe Au ono eteise roma suke loi mina pine ndea yelu bei luma petu rebe Alla Iteu pakala ete pusue mere sa. tamata mei nusare. 30 Sire pine iono lulu Au mo hoko ilelie 21 Kai pusue tamata mei nusare hlaleke Au. Kai sire pine itapa Au mo hoko ia- lokoI.” tia Auku makerike. 31 Bei mere hoko Au beteke ete imi be: sepo sire iono dosa kai Yesuse Ibei Alla hoko Iktili lesi bei ilepae tiae loko Alla, isupu ampune bei Belsebule, ro tiaru esi elake Alla sa, po sepo ilepa tiae loko Ro Mis- ete hoko isupu ampune bei Alla moneka. 12:22-32 32 Sire pine ilepa lelie Au, Tamata Eni (Mrk. 3:20-30; Luk. 11:14-23) Nanae hoko isupu ampune bei Alla sa, 22 Eleki kena petu mere tamata ilaru po sepo ilepa tiae loko Ro Misete hoko esi keri tamata sae me ro tiare ekbasaeni kena meije kai kena rebai makete lekwe loko Yesuse. Ro tiare eono tamata mere isupu ampune bei Alla moneka.” iselu mo kai imou. Eleki Yesuse Ionoi mise hoko isupu selu kai ilepa. 23 Kena Ite rekwa aije emisere bei esi buaije tamata bokala esi selu mere hkutukesi 12:33-37 kai esi beteke be, “Ile meije kamale Dauta Eni Anubu pise o?” (Luk. 6:43-45) 24 Po kena Tamata Parisiaru esi lene 33 “Sepo ai aini sae pine imi beteke be tamata esi beteke ele mere, esi beteke emise hoko esi buaije emise lekwe po be, “Belsebule, ro tiaru esi elake mere sepo ai aini sae pine imi beteke be emise ekbasae Yesuse leke Iktili kena Isirie ro mo hoko esi buaije lekwe emise mo. Le tiare bei tamata mere.” aije mise pise mise more, rekwae bei esi 25 Po Yesuse Irekwa lalesi hoko buaije. 34 Imi tamata neuna meru saka Ibeteke lokosi be, “Negara elara lua nanate, imi supu lepae lepate misete mo. hoko negara mere atia neka. Kai kota Le saisa rebe imi lepaele mere esiri bei esa pise luma toini rare kai lomai lalemi. 35 Tamata misete ilepae yelu mis- hoko kota pise luma toini mere atia eta bei eni lale misete. Eleyo tamata tiae neka. 26 Sakesa neka, ro tiaru esi elake ilepae yelu tiae bei eni lale tiare. ekbasae Au mo kena Au sirie ro tiare. 36 Hoko lene mimise! Kena Alla Iteu Le sepo ro tiaru esi elake eriluke kbasa pakala ete tamatare, papelake tamata

§12:19 Yes. 42:1-4 Matiuse 12:37 24 Matiuse 12:50 rebe eni lepate eono tamata makete be, imi lene mimise, ete meije Ile sae me laleije kera pende suke ibetekele ete Alla Eni kbasare lesi bei kamale Salomo, po sa be le mula pine ilepa ele mere. 37 Le imi pusumi lene lokoI mo.” bei amu lepate pine rekwa be ankena kai rekwa be asupu hukume.” Ro tiare esiri bei tamata sae me kai ekusu suike kenai leneka Tamata Parisiaru esi kotie 12:43-45 Yesuse Iono tanda herane (Luk. 11:24-26) 12:38-42 43 Yesuse Ilepa rame be, “Sepo kena (Mrk. 8:11-12; Luk. 11:29-32) ro tiare esiri bei tamata sae, hoko ro 38 Eleki Kuru Torataru kai tamata tiae mere ekeu lilali me otoi nsekile Parisia sie ilaru esi beteke loko Yesuse kena nikwa otoi kena erue, po esupu be, “Ntuane kuru, ami suka selu Aono sae mo. 44 Hoko ebeteke be au leu suike tanda herane.” loko auku luma rebe au keu bei pende. 39 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Imi tamata Kena eleu me luma mere, selue malene, rebai meije imi neu titinai kai hlaleke hlaie ndita kai andulikele mise. 45 Eleki loko Alla mo. Imi kotie Au ono tanda ekeu kai ekeri ro tiae itua rebe uneu lesi herano? Au ono sae kena meije mo. Po beije, ukbasae tamata mere eleki urue tatike pine imi selu tanda herane saka ete mere. Hoko tamata mere isupu tiae akmena Alla Iono tanda herane kena lesi bei akmenare leneka. Mere eono ete nabi Yunuse neka. 40 Nabi Yunuse irue imi tamata neuna rebai meije lekwe sepo petua telu, pita kai kpetu kena iane elake imi naku kai hleke bei ono dosare mo.” esi tibuini laleije.** Sakesa kai Tamata Eni Nanare neka, Irue mpe liane be- Yesuse Eni luma toini naije petua telu, pita kai kpetu. 41 Na- 12:46-50 make kena petu rebe Alla Iteu pakala ete tamatare, tamata Niniwe rebe akmena (Mrk. 3:31-35; Luk. 8:19-21) esi mata pende esi kwana suike sakesa 46 Kena Yesuse Ilepa kai tamata bokala kai imi tamata rebai meije kai esi tutuke me lumare sa, inaI kai kwaliNi muliaru imi le imi nsalalaru. Le kena akmena esi esi luake esi kele mpai muli kai esi atula supu ahnau bei nabi Yunuse esi naku kai kena tetueNi. 47 Eleki ile sae me ibeteke hleke bei ono dosa peneka. Au beteke ete lokoI be, “InaMu kai kwaliMu muliaru imi be masike Auku kbasare lesi bei nabi esi mpai muli esi suka tetueMu.” Yunuse po au lepae Alla Eni lepataru ete 48 Po Yesuse Ibeteke loko ile mere imire, imi naku kai hleke bei imi dosaru be, “Arekwa be inaKu kena sire? Kai mo. 42 Kena petu Alla Iteu pakala ete imi kwaliKu kena siasi? Tamata makete tamatare, kamale bina bei negara Seba lekwe inaKu kai kwaliKue neka.” 49 Eleki ikwana suike, itutuke imi tamata rebai Itiluke Eni maka luluaru kai Ibeteke be, meije le imi nsalalaru, le kamale bina “Meije inaKu kai kwaliKusi! 50 Le sire meije akmenare iluake bei nusa lauke pine iono lulu AmaKu ndete surgare Eni titinai kena ilene kamale Salomo iate- pletare, hoko ile mere pine kwaliKu pise tuke irekwa titinaije. Au beteke ete imi betaKu pise inaKu.”

**12:40 Yun. 1:17 Matiuse 13:1 25 Matiuse 13:19

11 Yesuse Iralakesi be, “Le Alla Iriluke Umpama kena tamata misete ete imi peneka leke imi rekwa maka mulae bibite be Ipletae imi tamatare eleka, po sie makete Iriluke misete etesi mo. 12 Sire 13:1-9 pine inati lepate bei Alla toto, tatike pine (Mrk. 4:1-9; Luk. 8:4-8) inati boka lesi. Po sire pine isuka nati Kena petu mere neka Yesuse Ikeu lepate bei Alla mo, hoko tatike pine in- 13 bei luma mere lorau tlakare eleki ete loko lepate sasaisa moneka. 13 Bei Irue me tlaka leine. 2 Eleki tamata boka mere hoko Au alena kena umpama etesi, titinai esi luake kai esi keholi Yesuse, le masike esi selulu po esi ono saka hoko Irue kena soa buini ndau tlakare esi selulu mo, masike esi lenelu po esi yo tamata meru esi kele nda laiuluije. ono saka esi lenelu mo kai esi natilu 3 Eleki Yesuse Iatetuke yelu bokala etesi mo. 14 Ele mere Alla Eni lepata rebe ak- kena umpama be: menare nabi Yesaya ilekire eono tinai. “Kena petu sae me maka andinu imu- Alla Ilepa elere: lae bibite. 4 Kena imulae bibitaru, bibita ‘Tamata esi lene rame po esi nati mo, leini utetu kena lalane. Eleki manua esi selu rame po esi rekwa saisa rebe esi ndete teture uluake, ukane pusue bibita selure mo.†† me lalane. 5 Bibita leini utetu kena otoi 15 Le tamata meru lalesi rekwa moneka, rebe batu bokala hoko tapele ela mo. tlinaisu popola peneka, kai mataisu Eleki bibita meru kusu nunu le tapele ete matapola peneka. mere ela more pe. 6 Po kena lemataije Eono ele mere leke mataisu selu mo, tli- sare, bibita kwawi meru unseki kai naisu lene mo kai laleisu nati mo kai umata le esi lamuite ekusu nanu mo. esi hlaleke loko Au suike mo, leke 7 Bibita leini utetu kena ai lulia uwei. Au onosi hlamate yake.’” Eleki ai luluia meru ukaplete bibita 16 Eleki Yesuse Ilepa rame loko Eni kwawi meru eti umata. 8 Po bibita leini maka luluaru be, “Po Imi supu misete utetu kena tapele nkopane. Hoko esi bei Alla le imi selu kai imi lene. 17 Imi hasile bokala; rebai utune pise rebai nete mimise! Nabia bokala kai tamata butu ne pise rebai butu telu bei bibita bokala rebe esi lulu Allare esi suka selu rebe mulaule.” saisa rebe imi selulu meiju po esi supu 9 Yesuse Ialenake mere pela eleki selulu mo. Kai esi suka lene saisa rebe Ibeteke lokosi be, “Imi lene mimise leke imi lenelu meiju po esi leneu mo.” imi nati Auku lepata meiju!” Yesuse Ibeteke Eni hnaune Yesuse Iahnau kena kena umpamare esi natire umpama le mula? 13:18-23 13:10-17 (Mrk. 4:13-20; Luk. 8:11-15) (Mrk. 4:10-12; Luk. 8:9-10) 18 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi leneka 10 Eleki Eni maka luluaru esi tehaikeNi be, “Imi lene umpama kena tamata maka kai esi tneuI be, “Le mula pine Aalena mulae bibite esi natire. 19 Bibita rebe etesi kena umpamare?” utetu kena lalane, meru saka tamata esi lene Alla Eni lepate po esi nati mo hoko

††13:14 Yes. 6:9-10 Matiuse 13:20 26 Matiuse 13:35 takwali mo lepata rebe lepaelu eteise esi beteke be, ‘Ntuane, aulake ami mu- ro tiare eono esi nete lokolu moneka. lae bibita rebe miseta kena ndinure yo 20 Bibita rebe utetu kena otoi rebe batu palataru ukusu me ndinure bei etia?’ bokala hoko tapele ela more, mere saka 28 Ntuane mere iombe, ‘Mere tamata tamata esi lene Alla Eni lepate kai esi rebe laleije tiake aure imulaelu.’ Eleki esi hnouke me laleisu sosoli kena lale ndi- beteke lokoi be, ‘Ntuane, asuka kena ami nate. 21 Bibite kwawi meru esi lamuite keu bori palataru o?’ 29 Po iombe, ‘Yake, kusu nanu lope mo, hoko unseki nunu, le kena imi bori palataru, imi bori kai mere saka tamata esi lene Alla Eni lepate gandumaru. 30 Sebeie lualu kusu sakesa po dasare sae mo hoko erue kena laleisu eti roma petu kena ulule. Kena petu takwali mo. Hoko kena esi supu susate mere tatike pine au beteke ete tamata le esi hlaleke loko Aure hoko esi hleke maka uluaru be: Lupuke palataru ak- Alla Eni lepate, kai esi naya. 22 Bibita mena kai lo totoini eleki tutuelu. Eleki rebe utetu kena ai lulia uweije, natire lupuke gandumaru kai hnoukelu kena tamata rebe esi lene Alla Eni lepataru auku luma teture.’” po esi nete loko taneia mei nusa meije. Esi hidupe ele mere epele Alla Eni lep- Tamata rebe esi hlaleke loko ataru hoko esi hasile sae mo. 23 Bibita Allare esi tapa boka kai ktili rebe utetu kena tapele nkopane, mere saka sasawi inaije ekusu ela saka tamata esi lene kai esi lulu Alla Eni kai ragire esake tarigure lepata meru kena misete. Hoko tamata 13:31-35 meru saka bibitaru ukusu pine uela mise hoko esi hasila bokala; rebai utune pise (Mrk. 4:30-34; Luk. 13:18-21) rebai butu ne pise rebai butu telu bei 31 Yesuse Ialena umpama makete etesi bibita rebe mulaule.” lekwe be, “Alla Ipletae imi tamatare esi keadane saka sasawi inaije. Tamata Umpama kena palate kai gandume maka andinu irana sasawi inai eleki imu- 13:24-30 laele me eni ndinure. 32 Bibite mere tone 24 Yesuse Ialena kena umpama sae me lakwai esa bei bibita maketaru, po kena lekwe ete tamata bokala meru be, “Alla ekusu kai eelare, eela lesi bei utane loini Ipletae tamatare saka umpama meije: maketaru. Eono aini lolete, hoko man- Tamata maka andinu imulae gandume, uaru lomei uono alai kena esi sanaiju.” bibite misete me eni ndinure.‡‡ 25 Po 33 Kai Ialenake umpama sae meije kpetu sae me kena pusue tamataru esi etesi lekwe be, “Alla Ipletae imi ntulu peneka, tamata rebe isukai more tamatare esi keadane saka ragi. Bina sae iluake imulae palata labui selake gan- irana ragi teputi eleki itoha kai tarigu dume mere eleki ikeu. 26 Eleki kena gan- kiloa butu lua eti eono tarigure sa. dumaru ukusu kai uono kena esi tukuna 34 Pusue meru Yesuse Iatetuke ete nere, kena mere pine palataru renae. tamata bokala meru kena umpama. 27 Maka andinu mere eni tamata mak- 35 Leke pusue eono lulu Alla Eni lepate erikaru esi selu palataru ukusu sakesa rebe akmena Eni nabire ibeteke be: kai gandumaru hoko esi luake lokoi kai “Kena Au lepa kaise Au pake umpama.

‡‡13:24 Ndinure nusa meije. Bibita rebe misetaru, mere tamata rebe esi lulu Alla Eni pletare kai palataru, mere tamata rebe esi lulu ro tiare esi elake eni pletare. Matiuse 13:36 27 Matiuse 13:51

Au beteke yelu rebe bei kena nusare Umpama kena tanei belini ela titinai etola menai eti meije sae irekwa more.”¶¶ 13:44-46 44 Eleki Yesuse ialenake umpama Yesuse Ibeteke umpama gandume makete lekwe be, “Alla Ipletae imi kai palate esi natire tamatare esi keadane saka tanei rebe esi 13:36-43 beline ela titinai, rebe tamata ibunikele 36 Eleki Yesuse Ikeu bei tamata bokala mpe tapale lebui me ndinu. Eleki meru Ileu lora Eni luma. Eleki Eni maka tamata sae itetuele, eleki ikaliele nanu luluaru esi luake lokoI kai esi beteke lesi leneka. Eleki laleije ndina titinai lokoI be, “Ama, Abeteke umpama palate hoko ikeu abelie pusue eni taneiaru kai gandume esi natire ete ami mina.” eleki isabe ndinu mere. 37 Eleki Iralakesi be, “Tamata rebe im- 45 Kai Alla Ipletae imi tamatare umpa- ulae bibita miseta meru Au, Tamata mae saka tamata maka abeli rebe inikwa Eni Nanae; 38 ndinure nusa meije. Bibita mutiara misete lakwai esa. 46 Eleki kena miseta meru tamata rebe esi lulu Alla itetue mutiara rebe misete lakwai esa Eni pletare kai palata meru tamata rebe mere, ikeu abelie pusue eni taneiaru esi lulu ro tiaru esi elake esi pletare. eleki isabe mutaiara mere.” 39 Tamata rebe laleije tiake tamata maka Umpama kena uete andinu mere, eleki imulae palataru selake gandumaru, mere ro tiaru esi elake. 13:47-50 Petu kena ulure mere petu kena Alla Iteu 47 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka pakala ete tamatare, kai tamata maka luluaru lekwe be, “Alla Ipletae imi uluaru mere malekataru. tamatare esi keadane lupe keadane kena 40 Kai palata meru lupukelu kai poie uete ndau meite neka, eleki ek- tutuelu kena auwere sakesa kai Alla erike iane ooani bokala. 48 Eleki kena Iteu pakala ete tamatare neka. 41 Kena uete mere penu peneka, tamata esi neha mere Au Tamata Eni Nanare Au ulake uete mere lora laiului, eleki esi rue esi Auku malekataru loko Auku otoi maka lupuke iane rebe misete kai esi kute kena pletare leke esi lupuke pusue tamata sokate yo iane tiare esi poiele. 49 Sakesa rebe esi ono tamata makete esi ono neka kena Alla iteu pakala ete tamatare, dosare kai pusue tamata rebe esi ono malekataru esi keu pusue nusa meije neune. 42 Eleki Auku malekataru esi eleki esi tebi tamata neunaru bei tamata poiesi kena auwe elake titinai, ete mere rebe esi lulu rebe Alla Isukare. 50 Eleki esi rani kai esi supu susate ela titinai. esi poie tamata neunaru kena auwe rebe 43 Kena mere tamata rebe esi lulu Alla ela titinai, ete mere esi rani kai esi supu Eni pletaru selusi hita saka lematai, susate ela titinai.” kena esi rue me Alla Eni otoi maka Kuru rebe ilene loko Alla Eni pletare. Imi lene loko Auku lapataru pletare irekwa kena atetuke mimise!” hnauna takwaline kai beluke 13:51-52 51 Eleki Yesue Itneu Eni maka luluaru be, “Imi nati pusue umpama rebe Au

¶¶13:35 Isi. 78:2 Matiuse 13:52 28 Matiuse 14:12 betekelu ete imire pibe mo?” Eleki esi ombe, “Yele Ntuane, ami nati.” Herodese iulake tete Yohanese 52 Yesuse Ibeteke lokosi be, “Papela maka baptise ulu buaije kuru Torate rebe ilene loko Alla Eni 14:1-12 pletare, irekwa kai iktili kena atetuke hnauna rebe takwaline kai beluke. Mere (Mrk. 6:14-29; Luk. 9:7-9) lupe luma upuije isirie eni tanei lakwa- 1–12 Kena akmena kamale line kai beluke bei otoi kena hnoukelu 14 Herodese ikai saui Herodiase, leke ipakelu.” kwalini Pelipuse eni bina. Hoko Yohanese maka baptise ibeteke loko Tamata me Yesuse Eni hena esi Herodese be, “Amise mo le Tuhane Eni suka lene lokoI mo lepate rebe Musa ilekire ebeteke be akai saumu yake le kwalimu imata mosa.” 13:53-58 Eleki Herodese isuka bunu Yohanese po (Mrk. 6:1-6; Luk. 4:16-30) rilai le tamata makete, le esi beteke be 53 Kena Yesuse Ialenake umpama Yohanese nabi. Eleki Herodese iulake meru pela peneka, eleki Ikeu bei otoi tamata leke esi kerike Yohanese, loi kai mere. 54 Eleki kena Iluake me Eni hena kusueni kena bui. Nasarete, Iatetuke tamata ete meru me Eleki kena Herodese eni pesta kena esi luma ibadare. Kena esi lene Yesuse petu rueleije hoko Herodiase eni nanae Iatetuke hoko esi herane titinai kai esi binare imala me tamata oasi kai iono beteke loko lomai be, “Tamata meije Herodese laleije ndina titinai. Herodese Isupu Eni maka rekwa meije bei etia? ila kai ibeteke loko kwete bina mere be, Kai Isupu kbasa kena ono tanda herane “Kuanae, akotie saisa neka au rilukele bei etia? 55 Ile Meije tukane makerike etemu.” aije eni nanare pi moyo? Meije Maria Inai ibeteke kenai leke ikotie eni nanare pi moyo? Kai kwaliNisi kena Yohanese ulu buaije. Eleki kwete bina Yakobuse, Yusupe, Simone kai Yudase mere ibeteke be, “Au kotie Yohanese pi moyo? 56 Kai betaIsi rue etere meije maka baptise ulu buaije kena bake inai pi moyo? Hoko Irekwa pusue hnauna kena meije neka.” meiju bei etia?” Herodese laleije kera titinai po ila 57 Hoko esi suka lene lokoI moneka. me eni tamuaru oasi peneka, hoko iono Eleki Ibeteke lokosi be, “Piasare nabi lulu kwete binare ikotire. Iulake tamata isupu holmate bei tamata etika-etika esi keu me bui leke tete Yohanese neka po me eni hena kai eni luma toine ulu buaije. Eleki esi keri Yohanese ulu isupu holmate mo.” 58 Tamata me Eni buaije kena bake inai, esi rilukele ete henare esi suka hlaleke loko Yesuse mo kwete binare eleki irilukele ete inai. hoko Iono tanda herana boka ete mere Kena Yohanese eni maka luluaru esi lene mo. be imata peneka, esi luake kena rana nanakwalaije leke esi hnoukeni. Eleki esi keu beteke ete Yesuse. Eleki takwali mina pine kamale Herodese ilene esi aleneke Yesuse hoko ibeteke be, “Ile Yohanese rebe au ulake tamata kena tete ulu buaije, ikwana suike bei matale Matiuse 14:13 29 Matiuse 14:33 peneka hoko isupu kbasa kena ono tanda herane.” Yesuse Ikeu ndete kwele babai 14:22-33 Yesuse Iala tamata usata lima lesi (Mrk. 6:45-52; Yoh. 6:16-21) kena roti buai lima kai iana inai lua 22 Eleki Yesuse Iulake Eni maka lulu- 14:13-21 aru esi sa kena soa buini leke esi sabu (Mrk. 6:30-44; Luk. tlakare akmena beiNi, kai Iulake tamata 9:10-17; Yoh. 6:1-14) bokala meru esi leu. 23 Kena tamata 13 Kena Yesuse Ilene be Yohanese meru esi leu peneka, eleki Ikeu lolete Imata peneka, eleki Isuka keu bei otoi ulate bubui kena kotie loko Alla. Kena mere. Isa soa buini loko otoi rebe tamata kmau peneka ruai me ulate bubuije sa. esi rue kena more leke ruaI ete mere. Po 24 Kena mere Eni maka luluaru esi sai tamata bokala esi rekwa hoko esi keu kena soa buini roma tlaka tlai peneka lokoI bei esi kotaru loko nda kmalane. po esi ktili moneka le sanute ktili bei me 14 Kena Yesuse Itati kena soa buine Iselu oasi. tamata bokala ete mere. Eleki laleIje 25 Eleki kpeture kasuke olasa telu pise noasi hoko Iono tamata makeraka bei sie ata, Yesuse Iluake lokosi. Ikeu ndete meru esi mise. kwele babai. 26 Eleki kena Eni maka lu- 15 Eleki kena kmau peneka Eni maka luaru esi seluI keu ndete kwele babai, luluaru esi lomei tehaikeNi kai esi hkutukesi kai esi beteke be, “Mere nitu beteke lokoI be, “Yesuse, meije ite kena matale!” otoi malene kai mei kmau peneka, hoko 27 Po Ibeteke lokosi sosoli be, “Ndene! Aulake tamata meru esi keu me hena tea- Meije Au, rilami yake!” naru leke esi sabe manane.” 28 Eleki Petruse ibeteke lokoI be, 16 Po Yesuse Ibeteke lokosi be, “Ulake “Tuhane, sepo mere Ale hoko ulake au esi keu yake. Imi riluke manane etesi.” keu ndete kwele babai lome lokoMu.” 17 Esi ralakeNi be, “Batuke amiki roti 29 Yesuse Iombe, “Lomei.” Eleki buai lima kai iana inai lua.” Petruse irulu bei soa buine eleki ikeu 18 Yesuse Iombe, “Keri lomei lokoKu.” ndete kwele babai loko Yesuse. 30 Po 19 Eleki Iulake tamata bokala meru esi kena Petruse iblake sanute ktili kuate rue kena melate. Eleki Irana roti buai eleki rilai, hoko imolo eleki ibiuwe be, lima meru kai iane inai lua meru, eleki “Tuhane, tapa au mina!” Ilimese lolete lanite kai Ikotie trima 31 Eleki Yesuse Ikerike balaije sosoli kasi ete Alla, pine Ibire rotiaru. Eleki kai beteke be, “Petruse, ahlaleke loko Au Irilukelu ete Eni maka luluaru leke ktili mo. Le mula pine ahlaleke loko Au esi larakelu ete tamata bokala meru. ktili more?” 20 Pususi kane eti esi pila. Eleki Eni 32 Luasi sa lolete soa buine eleki sanute maka luluaru esi lupuke roti lesinaru ndene ne. 33 Eleki Eni maka luluaru esi kena sokata butu esa lesini lua penu. tatu lokoI kai esi beteke be, “Tinai, Ale 21 Tamata rebe esi kanere mokwai usata Alla Eni Nanae.” lima, some bina kai kwetela mo. Matiuse 14:34 30 Matiuse 15:15

lepata rebe Musa ilekire yake, hoko esi Yesuse Iono tamata makeraka holmate amasi kai inasi moneka. Ele me otoi Genesarete esi mise mere hoko imi ntuana menaru esi atate eono imi sobue Alla Eni lepataru. 7 Imire 14:34-36 tamata maka ono misete lelemake! Saisa (Mrk. 6:53-56) rebe akmena nabi Yesaya ibetekele rebe 34 Eleki kena esi luake me tlaka ekena imire tinai. Ibeteke be: tebaije, esi tati me otoi Genesarete. 8 ‘Tamata meiju esi holmate Au batuke 35 Kena tamata ete meru esi rekwa be kena esi lepataru tamata rebe Iluake mere Yesuse, hoko yo laleisu lau bei Au.* esi alenakeNi ete pusue tamata me otoi 9 Esi lupuke lomai kena isike kai lene mere. Eleki esi keri tamata makerakaru loko Aure bei lalesi titinai mo; loko Yesuse. 36 Eleki esi kotie bei Yesuse le esi atetuke lulu tamata eni atate leke esi kerike Eni lapu nanuke esi nu- neka.’” ruije. Hoko pusue tamata rebe esi kerike Eni lapu nanuke esi nuruije esi mise bei Yesuse Iatetuke saisa rebe eono esi makerake. tamata indopo me Alla oaI 15:10-20 Lulu Alla Eni lepataru mise lesi (Mrk. 7:14-23) bei tamata esi atate 10 Eleki Yesuse Ikoti tamata bokala 15:1-9 kai Ibeteke lokosi be, 11 “Imi lene meije (Mrk. 7:1-13) mimise leke imi nati! Manane rebe ekusu Eleki tamata Parisia kai kuru tamata biruije eono tamata mere indopo 15 Torata sie telua pise ataya esi mo. Po lepata tiae rebe usiri bei tamata luake bei mpai kota Yerusaleme loko biruije uatia tamata mere me Alla oaI le Yesuse. Eleki esi tneuI be, 2 “Le mula mere bei mpe lalei.” pine Amu maka luluaru esi lulu iteki 12 Eleki Eni maka luluaru esi lomei atate more? Le esi kane esi koa bala lulu tehaikeNi kai esi tneuI be, “Yesuse, Amu iteki atate moneka.” lepata minaru uono tamata Parisiaru 3 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Kai laleisu tiare Arekwa, o?” imi lekwe, imi lulu Alla Eni lepata rebe 13 Eleki Yesuse Iralakesi kena umpama Musa ilekire mise mo le batuke bei imi be, “Tnanele sasaisa neka rebe AmaKu suka lulu imi ntuana menaru esi atate. ndete surgare Iatnane more namake 4 Le Alla Ibeteke be, ‘Holmate amamu borie. 14 Puli kai tamata Parisia meru kai inamu.’ Kai ‘Sepo sire pine ilepa yake. Sie meru saka tamata elaka mata tiae loko amai pise inai hoko isupu polala. Hoko sepo tamata matapolale hukume matale.’ 5 Po imi atetuke be: ilalu tamata matapolale hoko luasi tetu Sepo sire pine ibeteke loko amai kai inai kena likele.” be, ‘Taneia rebe suke au riluke ete imire 15 Eleki Petruse ibeteke loko Yesuse au riluke ete Alla kena kurbane§§ peneka be, “Ntuane, beteke umpama minare esi hoko saisa ete imi moneka.’ 6 Mere imi natire ete ami mina.” atetuke tamata leke esi lulu Alla Eni

§§15:5 Kurbane mere yelu rebe rilukele ete Allare. *15:8 Yes. 29:13 Matiuse 15:16 31 Matiuse 15:34

16 Yesuse Iralakesi be, “Imi nati Auku po asure lekwe ekane esi upuije eni man- alena umpama minare moyo? 17 Suke ana oai rebe utetu bei mejare lope tapele imi nati mimise be sasaisa neka rebe neka.” ekusu tamata biruije erulu lope tibuine, 28 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, eleki tatike pine esiri bei nanakwalaije. “Matabinane, ahlaleke loko Au ktili 18 Po lepata tiae rebe usiri bei tamata titinai! Hoko saisa rebe asukare Au biruije, ubei mpe lalei hoko uatiai. onoe etemu.” Hoko eni nanae binare 19 Le tamata laleije noake yelu tiaru imise sosoli kena mere neka. hoko ibunu, isablia, iono ntasite, indea, Yesuse Iono tamata bokala esi mise ibeteke rebe tinai mo kena teu pakalare kai ilepae tiae ete tamata makete. 15:29-31 20 Pusue meru pine uatia tamata. Po koa 29 Eleki Yesuse Ikeu bei otoi mere, bala lulu atate more eatia tamata mo.” Ikeue tlaka Galilea leini eleki isa lolete ulate bubui sae me kai irue ete Bina sae me tamata Yahudi mo, mere. 30 Eleki tamata bokala esi lu- ihlaleke ktili loko Yesuse ake esi keri tamata harekutaru, tamata matapolalaru, tamata sisataru, tamata 15:21-28 mounaru, kai tamata makerake maketa (Mrk. 7:24-30) bokala lekwe. Esi tolae tamata maker- 21 Eleki Yesuse Ikeu bei mere lori otoi aka meru me Yesuse oaIje eleki Iono esi rebe tehaike kota Tiruse kai Sidone. mise pususi bei esi makerakaru. 31 Kena 22 Eleki bina Kanane sae tamata Yahudi tamata bokala ete meru esi selu tamata mo, bei otoi mere iluake kai ikloloe loko mounaru esi lepa, tamata harekutaru esi Yesuse be, “Tuhane, Dauta eni nanae, mise, tamata sisataru esi tnipa, tamata laleMu noa au noma! Kuanae binare mata polalaru esi selu, hoko esi herane ro tiare ekbasaeni, hoko iblake kera titinai kai esi isike Alla rebe tamata Is- titinai.” raelaru (Yahudiaru) esi hlakele lokoIje. 23 Po Yesuse Iralakeni mo. Eleki Eni maka luluaru esi lomei tehaikeNi kai esi Yesuse Iala tamata usata ata lesi kotie beini be, “Ntuane, ulake ikeu noma 15:32-39 le ibiuwe mei ite mulimaru kuate.” 24 Yesuse Ibeteke loko bina mere be, (Mrk. 8:1-9) “Alla Iulake Au lomei batuke loko 32 Eleki Yesuse Ikoti Eni maka luluaru tamata Israelaru (Yahudi) le esi saka kai Ibeteke lokosi be, “Tamata bokala domba rebe sirikele bei esi upuije. meiju, malerekesi le esi luluKu petua Tamata Yahudi more, Alla Iulake Au telu kena esi lene Sou Misete peneka, lokosi mo.” hoko esi manane pusu peneka. Meije Au 25 Po bina mere ilomei tehaike Yesuse suka ono esi leu tia seneke mo, le na- kai itatu lope tapele eleki ibeteke be, make me lalane esi ktili mo.” “Tuhane, tapa au mina.” 33 Eleki Eni maka luluaru esi ralakeNi 26 Eleki Yesuse Ilepa lokoi kena be, “Tuhane, meije ite kena otoi malene umpama be, “Sepo rana kwetelaru esi hoko manane sae kena tamata bokala manane eleki rabakele ete asure, mere meiju pususi kane mo.” mise mo.” 34 Eleki Yesuse Itneusi be, “Imi supu 27 Eleki bina mere ibeteke loko Yesuse roti buai ila ete mere?” Eni maka lulu- kena umpama leneka be, “Tinai Tuhane, Matiuse 15:35 32 Matiuse 16:13 aru esi ralakeNi be, “Buai itu. Kai iana tona inai ilaru lekwe.” Yesuse Ibeteke loko Eni maka 35 Eleki Yesuse ipletae tamata meru esi luluaru leke esi keta bei tamata rue mpe tapele. 36 Eleki Irana roti buai Parisi kai Sadukiaru esi hnaunaru itu meru kai ianaru, Ikotie trima kasi bei 16:5-12 Alla lelu. Eleki Ibirelu, Irilukelu ete Eni maka luluaru kai esi larakelu ete tamata (Mrk. 8:14-21) meru. 37 Tamata meru esi kane eti esi 5 Kena Yesuse Eni maka luluaru esi pila pususi. Eleki Eni maka luluaru esi sabu tlaka Galilea kena soa buine esi lupuke roti lesinu kena sokata penuta nete keri roti mo. 6 Eleki Yesuse Ibeteke itu. 38 Tamata rebe esi kane meru mok- lokosi be, “Imi keta bei tamata Parisia wai usata ata, some bina kai kwetela mo. kai Sadukiaru esi ragire.” 39 Eleki Yesuse Iulake tamata meru esi 7 Eleki esi noake kai esi lepa loko lo- leu ne. Eleki Yesuse lekwe isa soa buini mai be, Ilepa ele mere le ite keri roti lopai otoi Magadane. more pe. 8 Yesuse Irekwa saisa rebe esi lepaele. Tamata Parisia kai Sadukiaru esi Hoko ibeteke lokosi be, “Le mula pine kotie Yesuse Iono tanda herane imi lepa loko imi keri roti more? Imi hlaleke ktili loko Au mo! 9 Imi nati mosa. 16:1-4 Au ala tamata usata limaru batuke kena (Mrk. 8:11-13; Luk. 12:54-56) roti buai lima. Esi kane pela, imi lupuke Eleki tamata Parisia kai Sadukia esi lesine kena sokata butu esa lesini lu- 16 sie ilaru esi luake loko Yesuse are, imi nete loko moneka. 10 Pise Au kena esi tehekeNi leke esi nikwa Iono ala tamata usata ataru batuke kena roti sala. Esi kotie Iono tanda herane leke buai iture, eleki imi lupuke esi lesine esi rekwa be Alla IulakeNi loko ite pibe kena sokata iture, imi nete loko more mo. 2 Po Yesuse Ibeteke lokosi be, “Kena neka. 11 Imi nati mo. Au lepa kai imire lemataije suni nere imi beteke be, ‘Boba- loko roti mo. Imi nete mimise! Keta bei nure lea le lanite lala.’ 3 Kai kena beleti tamata Parisi kai tamata Sadukiaru esi imi beteke be ‘Petu meije ulane elake le ragire.” lanite lala kai mohine.’ Imi selu lanite, 12 Eleki bei mere mina pine esi nati lea pise ulane imi rekwae, eleyo saisa be Yesuse Ilepa loko ragi kena ono roti rebe uono kena nusa rebai meije imi mo, po Ilepa loko tamata Parisiaru kai rekwa mo. 4 Imi tamata rebai meije imi Sadukiaru esi hnaunaru. neu kai hlaleke ktili loko Alla mo! Imi kotie Au aseluke tanda herane po Au Petruse iralake Yesuse be, “Ale aseluke tanda bei Alla ete imi mo, batuke Alla IulakeMu kena Aono tanda rebe ekena nabi Yunuse.” hlamate tamata bei dosa.” Eleki Yesuse ikeu beisi ne. 16:13-20 (Mrk. 8:27-30; Luk. 9:18-21) 13 Yesuse kai Eni maka luluaru esi keu siba lora otoi sae tehaike kota Kaisare Pilipi. Kena esi luake, Itneu Eni maka luluaru be, “Tamata esi ombe Tamata Eni Nanae mere sire?” Matiuse 16:14 33 Matiuse 17:2

14 Esi ralakeNi be, “Leini esi beteke bunuKu, po ele petu luare Au kwana be Yohanese maka baptise, leini lekwe suike.” esi beteke be Elia, kai leini me lekwe 22 Eleki Petruse ikeriNi lau toto beisi esi beteke be Yeremia pise ile sae bei pine ilakeNi be, “Tuhane, Alla Ihetie nabiaru.” susate mere beiMu! Susate mere kena 15 Eleki Yesuse Itneusi be, “Po Imi Tuhane Ale yake.” beteke Aure sire?” 23 Po Yesuse Ihali lokoi kai Ibeteke be, 16 Simone Petruse iralakeNi be, “Ale “Heti beiKu! Ale mere saka ro tiaru esi Maka Hlamate rebe Alla IulakeMu kena elake le anete loko Alla mo po anete loko Aono hlamate tamata bei dosa, Ale Alla yelu bei tamatare.” Eni Nanae rebe Irue eti pela.” 24 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka 17 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, “Si- luluaru be, “Imi suka luluKu hoko suke mone, Yunuse eni nanae, asupu misete nete loko saisa rebe imi sukare mon- bei Alla. Le aralake mere tamata ibeteke eka. Masike imi suka mo pomine Au ete ale mo po mere AmaKu ndete sur- suka hoko lalemi kera po imi luluKu gare Ibeteke etemu. 18 Ele mere hoko neka. Masike esi bunumi saka esi paku Au beteke ete ale be amu nane Petruse, imi ahlake ai batai po mula mo leke esi natire batu kurule! Namake pine Au erimi luluKu rame. 25 Le sepo imi suka bitikemu kena aono elake ete tamata luluKu mo le imi suka mata mo hoko rebe esi hlaleke loko Aure, saka batu imi rue kai Alla eti pela moneka. Hoko kurule kena lumare esi pandasire, kai sepo imi mata le imi luluKu hoko imi Atapa tamata rame kena esi hlaleke supu rue kai Alla eti pela. 26 Le masike lokoKu. Tamata sae iktili kena iatiasi tamata isupu pusue tanei miseta bei moneka kai ro tiaru esi elake supu ati- nusa meije po tatike pine kena imatare, asi moneka. 19 Kai kena Alla Ipletae imi isupu hukumane me otoi lauke bei Alla tamatare Au riluke kbasa etemu kena hoko tanei miseta meru sae etei mon- ature tamata. Saisa rebe alake tamata eka. Hoko tamata mere iono tekwa sa- leke esi ono mo pise saisa rebe asuka saisa kena irue tehaike Alla moneka! tamata esi onoe mei nusare, Alla ndete 27 Le takwali moneka Tamata Eni surgare lekwe Isukae.” Nanae Iluake sakesa kai Eni malekataru 20 Eleki Yesuse Ilake Eni maka lulu- kena kbasa bei AmaI. Kena mere aru be, “Alenake Au, Maka Hlamate rebe Ihukume tamata lulu saisa rebe ionore. Alla Iulake Au kena ono hlamate tamata 28 Imi lene lokoKu mimise! Bei imia bei dosare ete tamata makete yamina.” meru leini me esi mata mosa eti roma esi selu Au Tamata Eni Nanae Iluake Yesuse Ibeteke be, “Takwali kena Iono Kamale.” mo Au mata neka!” 16:21-28 Yesuse Ilelie nanaIje kai Eni lapune ndete ulate (Mrk. 8:31-9:1; Luk. 9:22-27) 17:1-13 21 Menai bei mere Yesuse Ibeteke ntoli ete Eni maka luluaru be, “Suke Au (Mrk. 9:2-13; Luk. 9:28-36) keu lolete Yerusaleme eleki Au supu Eleki petua ne suike, Yesuse Ik- susate elake bei tamata elaka me Tuhane 17 eri Petruse, Yakobuse kai kwalini Eni Lumare kai imama elakaru kai Yohanese, esi sa lolete ulate nanuke. Ete kuru Torataru. Esi sukaKu mo hoko esi mere batuke ata ruasi. 2 Eleki Yesuse Matiuse 17:3 34 Matiuse 17:22

Ilelie nanaIje me telu oaisu, Yesuse oalaleIje hita saka lematai kai Eni lapune Yesuse Iono kwete mokwai sae puti titinai kai selue kliti. 3 Eleki telusi rebe ro tiare kbasaeni, imise selu Musa kai Elia rebe nabi akmenaru, 17:14-21 luasi alena kai Yesuse. 4 Eleki Petruse ibeteke loko Yesuse be, (Mrk. 9:14-29; Luk. 9:37-43) “Tuhane, ami lalema ndina titinai le 14 Kena Yesuse kai Eni maka lulua teluma ete meije kai Imi. Sepo Asuka teluaru esi leu loko tamata bokala hoko au ono tala telu ete meije: sae meru, ile sae me iluake loko Yesuse kai eteMu, sae ete Musa, kai sae ete Elia.” itatu lokoI, 15 eleki ibeteke be, “Tuhane, 5 Kena eri lepa sa moputire erulu laleMu noa auku anare noma. Le mak- sou lutike Yesuse, Musa kai Elia telusi. erake mati-mati ayame kenai hoko iktili Moputire ehita. Eleki Alla Ilepa bei moneka. Rebai sesi ikoli kena auwe kai moputire be, “Meije Auku Anae hoko Au kena kwele. 16 Au kerini loko Amu maka okiNi rame. Iono laleKue ndina. Imi lene luluaru peneka leke esi ono imise, po esi lokoI!” ono tekwa mo.” 6 Kena Yesuse Eni maka lulua telu 17 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, meru esi lene lepate mere rilasi titinai “Imi hlaleke lokoKu kwale moneka. Imi hoko esi tatu eti oalalesi roma tapele. hlaleke ktili mo kai saisa rebe tinai pise 7 Po Yesuse Iluake lokosi eleki Ikerikesi tinai more imi rekwa mo. Au rue kai kai Ibeteke lokosi be, “Kele, rila yake!” imire laleku kera titinai, kai Au tahane 8 Eleki kena esi bitike ulusi esi selu Musa laleKu loko imi roma petu ila sa! Keri kai Elia moneka, batuke Yesuse ruaI. kwetele mere lokoKu lomei!” 18 Yesuse 9 Kena Yesuse kai Eni maka lulua telu Itahola kwetele mere eleki ro tiare siri meru esi rulu bei ulate mere, Yesuse bei kwetele mere hoko imise sosoli neka. Ibeteke lokosi be, “Saisa rebe imi selue 19 Eleki Yesuse Eni maka luluaru esi ndete ulate imi alenake yamina. Namake luake lokoI kai kena ruasi kaiNi, esi kena Au Tamata Eni Nanae, Au kwana tneuI be, “Le mula pine ami sirie tekwa suike bei matale pine imi alenake sa.” ro tiare more?” 10 Eleki Eni maka luluaru esi tneuI be, 20 Eleki Iralakesi be, “Imi hlaleke ktili “Le mula pine kuru Torataru esi beteke mo. Au beteke ete imi be, ‘Sire pine be namake Elia iluake mina, pine Ka- ihlaleke ktili, hoko sepo ibeteke loko male Elake rebe Alla ItalukeNi kena Iono ulate be heti hoko ulate lekwe eheti. hlamate ite tamatare Iluake?” Kai sasaisa neka imi onore yele.’ 21 [Po 11 Eleki Iralakesi be, “Yele, kuru imi supu sirie ro tiae lupe meije batuke Torataru esi betekele tinai. Elia iluake tahane tia senete kai kotie loko Alla.”] lomei akmena kena iaknekae pusulu mise. 12 Meije Au beteke ete imi be: Yesuse Ibeteke Eni matale suike Nabi Elia iluake peneka, po tamata esi kena rebai lua ete Eni maka luluaru rekwai mo kai esi ono susate etei. Kai 17:22-23 Tamata Eni Nanae Isupu susata elake le tamata elakaru esi sukaI more neka.” (Mrk. 9:30-32; Luk. 9:43-45) 13 Eleki Eni maka luluaru esi nati be 22 Eleki kena Yesuse kai Eni maka lu- Yesuse Ialenake loko Yohanese maka luaru esi lupuke lomai me otoi Galilea, baptise. Ibeteke lokosi be, “Namake pine tamata esa iriluke Au, Tamata Eni Nanae, ete Matiuse 17:23 35 Matiuse 18:11 tamata maketa rebe esi suka bunu Aure. tlaisu, 3 eleki Iombe, “Sire pine ihleke 23 Esi bunuKu, po ele petu luare Au bei maka noake be iono tamata elake mo kwana suike peneka.” kai iono saka kwete tone meije mo hoko Hoko Eni maka luluaru kaplalesi kena Alla Ipletae ite tamatare isupu rue titinai. kai Alla mo. 4 Sire pine iblake be iela mo, saka kwete tone meije hoko ile Yesuse Iulake Petruse iseli mere pine iela lesi kena Alla Ipletae Tuhane Eni Lumare esi pajake ite tamatare. 5 Kai sire pine isuka kwete 17:24-27 tone meije, le kwetele meije ilulu Au, 24 Kena Yesuse kai Eni maka lulu- hoko isuka Au lekwe. aru esi luake me kota Kapernaume, 6 Po sepo tamata rebe ihaleke loko Au tamata maka kotie Tuhane Eni Lumare lupe kwete tone meije pine sae iono esi pajake esi luake loko Petruse kai esi isupu dosa, hoko mise lesire imi lo batu tneui be, “Amu kurure Iseli Tuhane Eni elake kena eni mokane kai poieni lope Lumare esi pajake pibe mo?” meite lebui bei isupu Alla Eni hukumane 25 Eleki Petruse iralake be, “Yele, rebe ela titinaije. Iseli.” 7 Mei nusa meije, namake pine tamata Eleki kena Petruse ileure, ikusu luma, esi supu susate elake bei yelu rebe uono Yesuse Itneui sosoli be, “Simone, anoake tamata esi ono dosare. Tinai, yelu meru eleka, kamala mei nusa meije esi kotie uono rame, po sire pine ionore, namake pajake bei sire? Bei esi hena toinu isupu susate elake. pibe bei tamata maka luake bei hena 8 Sepo balamu pise amu lelale eono makete?” asupu dosa hoko tetele kai poiele. Le 26 Petruse iralake be, “Bei tamata mise lesire balamu pise lelale esa po arue maka luake bei hena makete.” kai Alla eti pela, bei balamu lua pise Eleki Yesuse Ibeteke be, “Ele mere lelale lua po asupu poie me otoi susate hoko hena toini esi seli pajake mon- titinai eti pelare. 9 Kai sepo matamu eka.” 27 Po leke ite ono lalesi kera yake, eono asupu dosa hoko boie kai poiele. hoko akeu ndau tlaka leke anahanu, Le mise lesire amu matamu esa po arue eleki iane inai rebe asupue akmenare kai Alla eti pela, bei amu matamu lua aranae kai abara esi biruije, hoko asupu po asupu poie me otoi susate titinai eti kepene panuhu kena seli luaiki pajake pelare.” kena Tuhane Eni Lumare. Arana kepene mere eleki rilukele etesi. Alena umpama kena domba rebe sirikele Yesuse Eni maka luluaru esi tneuI 18:10-14 loko sire pine iela titinaije (Luk. 15:3-7) 18:1-9 10 “Imi nete mimise! Imi sobue sae bei (Mrk. 9:33-48; Luk. 9:46-48, 17:1-2) sie rebe uke esi hlaleke loko Au lupe Kena mere Yesuse Eni maka lulu- kwete tone meije yake. Le Au beteke ete 18 aru esi luake lokoI kai esi tneuI imi be esi malekataru erisi ndete AmaKu be, “Kena Alla Ipletae ite tamatare, sire ndete surgare oaIje. pine iela lesire?” 11 [Le Tamata Eni Nanare Iluake lomei 2 Eleki Yesuse Ikoti kwete tone sae kena Iono hlamate tamata rebe eni me, Iono ikele me Eni maka luluaru hidupe lau bei Allare.”] Matiuse 18:12 36 Matiuse 18:28

12 Yesuse Ibeteke be, “Imi noake elia, esi onoe mei nusare, Alla ndete surgare sepo ile sae eni domba inai utune, lekwe Isuka onoe.’ eleki inai esa bei domba meru sirikele, 19 Kai Au beteke meije ete imi lekwe hoko ile mere iono saisare? Ikeu bei be, ‘Sepo sie luaya bei imi mei nusa domba inai butu sikwa lesini sikwaru meije lalesi esa kena kotie sasaisa bei ndete ulate kai inikwa loko inai rebe Alla hoko AmaKu ndete surgare Ir- sirikele. 13 Au beteke ete mi be, sepo ilukele. 20 Le sepo sie luaya pise telua isupu domba inai rebe sirikele mere esi lupuke lomai kena kotie beiKu le esi hoko laleije ndina titinai le domba inai hlaleke lokoKu, hoko Au me kaisi ete mere lesi bei laleije ndina le domba inai mere.’” butu sikwa lesini sikwa rebe sirike more. Alena umpama kena tamata 14 Sakesa neka, Amamu ndete surgare makerike rebe isuka ampune lekwe Isuka mo be sae kuesa bei tamata tamata makete mo rebe uke ihlaleke loko Au lupe kwete tone meije eni hidupe lau beiNi.” 18:21-35 21 Eleki Petruse iluake loko Yesuse kai Sepo tamata rebe ihlaleke loko itneuI be, “Tuhane, sepo sae iono dosa Yesuse iono dosa ete imi, eteku rame, hoko au ampuneni rebai hoko imi ono lokoi elia? ilare? Rebai itu, o?” 18:15-20 22 Eleki Yesuse Iralakeni be, “Mo. Re- 15 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Sepo sae bai itu mo po rebai butu itu kali rebai kuesa bei imi rebe hlaleke sakesa loko itu. Aure iono sala etemu, hoko keu lokoi 23 Le kena Alla Ipletae ite tamatare kai lepa etei ndendene, tamata makete umpamae lupe kamale sae ineheke loko sae ilene luami yake. Sepo ilene lokomu eni tamata makerikaru esi utane kepene hoko luami koti lomaije kwali suike. beine. 24 Kena ineheke esi utane beine, 16 Po sepo ilene loko ale mo, akeri esi keri ile sae rebe iutane kepena lihune tamata esa pise lua lekwe leke esi sasike kena lihune. 25 Po tamata mere iseli rua be amu hnauna meru tinai. Le Alla eni utana meru moneka hoko kamale Eni lepate rebe lekire ebeteke be, ‘Leke mere ipleta kena abelie ile mere, eni bina rekwa be tamata rebe teu pakala eteije kai eni nanaru kai pusue eni taneiaru iono sala titinai hoko suke tamata lua leke seli eni utanaru. pise telu esi beteke be esi rekwa tamata 26 Po tamata mere itatu loko kamale mere iono salare tinai.’ 17 Sepo ilene loko mere kai ikotie bei kamale be, ‘Ntuane imi mo, hoko beteke eni nsalale ete je- kamale, au kotie beimu leke hmerekemu mate toini. Kai sepo ilene loko jemate bei au petu kuila mina, pine au seli toini esi hnaunaru mo lekwe, hoko imi pusue auku utanaru sa moyo?’ 27 Hoko selui saka tamata rebe irekwa Alla mo kamale laleije noai eleki itiei kai iono kai saka tamata maka kotie pajake†. iseli eni utanaru moneka. 18 Imi lene mimise! ‘Saisa neka rebe 28 Po kena tamata makerike mere isiri imi lake tamata leke esi onoe mei nusa bei kamale eni lumare, itetue eni ebe yake, Alla ndete surgare lekwe Ilakele. makerike sae me rebe iutane kepene Kai saisa neka rebe imi suka tamata beini batuke usata ilaru. Ikerike tamata

†18:17 Tamata Yahudiaru esi noake tamata maka kotie pajake tamata dosa. Matiuse 18:29 37 Matiuse 19:14 mere kai itloseke eni mokane kai ibeteke Alla Itolae nusare memenaije, Itolae lokoi be, ‘Seli amu utanaru nunu!’ tamatare, mokwai kai bina. 5 Kai Alla 29 Eleki eni ebe mere itatu lokoi kai Ibeteke lekwe be, ‘Mokwai ikeu bei amai ibeteke be, ‘Kwali, au kotie beimu leke kai inai, irue kai eni bina hoko lua laleisu hmerekemu bei au petu kuila mina, pine esa.’ 6 Hoko luaise lua moneka po esa au seli pusue auku utanaru sa moyo?’ neka. Ele mere hoko mokwai kai bina 30 Po tamata makerike mere isuka mo rebe Alla Iono luasi kena esa pende, imi hoko iulake kusue eni ebe mere me tamata imi teu lomai yake.” bui eti iseli pusue eni utanaru. 31 Hoko 7 Hoko esi tneuI be, “Po le mula pine kena tamata makerika maketaru esi selu Musa ibeteke be, ‘Ariluke sulate teu lo- mere, kaplalesi titinai eleki esi keu nanu mai ete amu bina hoko aono ikeure ete kamale. yele?’” 32 Eleki kamale iulake koti tamata 8 Eleki Yesuse Iralakesi be, “Musa makerike neune mere kai ibeteke lokoi isuka kena imi ono ele mere le ulu buami be, ‘Tamata makerike neune! Batuke bei uela kuate. Po esi tinaije bei akmenare atatu loko aure, au ono aseli amu uta- ele mere mo. 9 Po meije imi lene lokoku naru moneka. 33 Ale lekwe suke lalemu mimise! Mokwai sire pine iteu lomai kai noa amu ebe molupe laleku noa ale eni bina yo eni bina isablia mo eleki neka.’ 34 Kamale mere inasu titinai. mokwai mere ikai bina makete hoko Hoko ikusue tamata makerike neune mere isablia peneka.” mere kena buije eti iseli pusue eni 10 Eleki Eni maka luluaru esi beteke utanaru.” lokoI be, “Sepo mokwai ikai pine ihleke 35 Kena Yesuse ilepa pelare, Iahnausi eni bina, mokwai mere isablia hoko mise be, “Sakesa kai Amaku ndete lenite neka, lesi ikai yake.” Iono imi ele mere lekwe, sepo imi am- 11 Po Yesuse Iombe, “Pusue tamata esi pune tamata makete titinai mo.” lulu Auku lepate meije mo batuke sie rebe Alla Iono esi lulure pine esi lulue. Yesuse Iahnau kena mokwai kai bina 12 Tamata leini me esi kai mo le rueleise rebe kai lomaije teu lomai yake ele mere peneka, kai leini me esi kai mo le tamata makete esi onosi ele mere, kai 19:1-12 leini me lekwe lalesi kena esi kai mo (Mrk. 10:1-12) leke esi layani Alla. Sire pine ilulu lep- Eleki kena Yesuse Iatetuke pela ate meije yele, sebeie ilulue.” 19 peneka, Ibei me otoi Galilea, Ilo- rau otoi Yudea me kwele Yordane tebai Yesuse Iriluke misete ete kwete tona mpai teba. 2 Ete mere tamata bokala esi 19:13-15 keu luluI hoko tamata rebe kerakeise Yesuse Iono esi mise. (Mrk. 10:13-16; Luk. 18:15-17) 3 Eleki tamata Parisia sie ilaru esi lu- 13 Eleki tamata esi liku kwete tona ake lokoI kena tehekeNi leke tamata esi loko Yesuse, eleki esi kotie Yesuse Ito- luluI moneka. Esi tneuI be, “Kuru, lulu lae balaI kena uluisu kai Ikotie loko Alla Tuhane Eni lepate rebe Musa ilekiule, leke Alla Iriluke misete ete kwete tona tamata mokwai iteu lomai kai eni bina meru. Po Eni maka luluaru esi lakesi le bei sasaisa neka yele pibe mo?” leke liku kwetela meru lokoI yake. 14 Po 4 Eleki Yesuse Iralakesi be, “Imi baise Yesuse Iombe, “Esi keri kwete tona meru Alla Eni lepate peneka be bei kena Matiuse 19:15 38 Matiuse 20:1 lokoKue, lakesi yake le kwete tona meru susa titinai po tamata rebe eni taneia pine tamata rebe Alla Ipletaesi pende.” bokalaru ilulu Alla leke Alla Ipletaine, 15 Eleki Itolae balaI kena uluisu kai Ir- mere susa lesi leneka.” iluke misete etesi eleki Ikeu bei mere ne. 25 Kena Eni maka luluaru esi lene mere esi herane titinai hoko esi beteke be, Mokwai beluke rebe eni taneia “Sepo ele mere hoko sire isupu hlamate bokala iluake loko Yesuse bei eni dosare?” 26 Yesuse Ilimesesi kai Ibeteke lokosi 19:16-30 be, “Tamata ihlamate ruaije saisa mo, po (Mrk. 10:17-31; Luk. 18:18-30) Alla Iono tamata ihlamate yele. Sasaisa 16 Kena rebai sae me mokwai beluke neka, Alla Ionore yele.” sae iluake loko Yesuse kai itneu Yesuse 27 Eleki Petruse ibeteke loko Yesuse be, “Kuru, suke au ono saisa rebe misete be, “Ntuane, ami keu bei amiki taneiaru leke au supu rue kai Alla eti pelare?” pusulu peneka leke ami lulu Ale. Hoko 17 Po Yesuse Itneu suikeni be, “Le mula namake ami supu saisa bei Allare?” pine atneu Au loko saisa rebe misete? 28 Yesuse Iralakesi be, “Imi lene Misete batuke esa, mere Alla ruaI. Sepo lokoKu mimise! Kena petu rebe Alla asuka rue kai Alla eti pela hoko ono lulu Ipletae ite tamatare, Tamata Eni Nanae Eni pletaru.” Irue kena Eni Otoi misete rebe ehita 18 Mokwai beluke mere itneuI be, titinai. Kena mere imi rebe imi lulu “Alla Eni pleta saisare?” Aure, imi rue kena otoi miseta butu esa Eleki Yesuse Iombe, “Bunu yake, lesini lua lekwe kena teu pakala ete sablia yake, ndea yake, lepa kena tamata Yahudia rebe esi rulu bei ntuane teu pakalere lemake yake, 19 holmate Israele eni nanae butu esa lesini luaru. amamu kai inamu kai oki tamata makete 29 Kai sire neka pine isebeie eni luma, lupe aoki ruamu.” pise kwalini pise betai, pise amai pise 20 Mokwai beluke mere iralake Yesuse inai, pise eni nanae pise eni ndinu ete be, “Bei tone sa, pusue pleta meru au ono tamata makete le iluluKu, hoko tamata lulu peneka. Pleta saisa lekwe pine suke bokala esi ono saka amai, inai, kwalini, au ono lulu lere?” betai, eni nanae kai esi riluke ndinu 21 Eleki Yesuse IralakeNi be, “Sepo kai luma etei rebai boka titinai. Kai asuka ono lulu Alla Eni pletaru titinai, isupu rue kai Alla eti pela. 30 Po tamata hoko akeu abeli pusue amu taneiaru rebe kena meije esi ono tamata elake, kai riluke esi kepene ete tamata rebe namake esi ono tamata elake moneka. eni sasaisa more, hoko Alla Iriluke mis- Eleyo tamata rebe kena meije esi ono ete etemu ndete surga. Mere pela pine tamata elake more, namake esi ono alomei lulu Au sa!” tamata elake.” 22 Kena mokwai beluke ilene mere, Alena umpama kena tamata kaplalei hoko ikeu neka le eni taneiaru makerika me ndinu anggure boka titinai. 23 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka 20:1-16 luluaru be, “Lene mimise! Tamata rebe Yesuse Ialenake umpama makete eni taneia bokala, susa titinai kena 20 lekwe be, “Alla Ipletae tamatare iono tamata rebe Alla Ipletaeni. 24 Au molupe alena umpama kena ndinu beteke ete imi suike be binatane elake anggure esi upuije, rebe Au alenake rebe kotiele untare ekusu lalune benaije meije: Bebeleti sa, ndinu upuije ikeu Matiuse 20:2 39 Matiuse 20:19 nikwa tamata makerike kena isebasi leke lesi kena kabala musute.’ 13 Po ndinu esi kerike me eni ndinu anggure. 2 Kena upuije iralake ile sae bei sie meru be, isupu tamata makerika peneka, eleki ‘Kuebe, lene mimise! Au lemake ale mo. ilepa kaisi loko iselisi petu esare kepe Le luaiki lepate esa peneka be akerike perake matai esa. Eleki iulake esi keu eti melene, seli ale kena kepe perake kerike me eni ndinu anggure ne. 3 Ka- matai esare pe. 14 Arana amu kepene suke olase sikwa beleite ndinu upui mere kai akeu. Tinai, laleku kena riluke ikeu suike leneka eleki iselu sie ilaru me kepene ete sie rebe esi kerike pamulire pasare esi kerike sasaisa mo. 4 Ibeteke sakesa kai au riluke ete ale neka. lokosi be, ‘Imi keu kerike me auku nd- 15 Auku kepene hoko sebeie au pakele inu anggure namake au seli imi lulu imi lulu laleku. Laleume tiake au le auku makerike.’ 5 Eleki esi keu ne. lale misete ete tamata meiju yake!’” Kasuke olase butu esa lesini lua hk- 16 Kena Yesuse Ialenake umpama mere watare ikeu nikwa tamata leneka kena pela nere, Ibeteke be, “Tamata rebe esi kerike me eni ndinu anggure, kai esi kerike menai bei kmaure esi supu kena olasa telu kmaure ikeu nikwa seli akmena bei maketaru, kai esi supu tamata makerike saka minare neka. selire esi elake sakesa kai sie akmenaru 6 Kena olasa lima kmaure ikeu me pasare neka. Mere lupe tamata rebe kena meije leneka kai itetue tamata maketa lekwe esi ono tamata elake, namake esi ono esi kerike sasaisa mo. Itneusi be, ‘Le tamata elake moneka. Eleyo tamata rebe mula pine eti melene meije imi kerike sa- kena meije esi ono tamata elake more, saisa more?’ 7 Esi ombe, ‘Le tamata kena namake esi ono tamata elake.” iono ami kerike sae mo.’ Hoko ndinu upuije ibeteke lokosi be, ‘Ele mere hoko imi Yesuse Ibeteke Eni matale suike keu kerike me auku ndinu anggure.’ kena rebai telu ete Eni maka luluaru 8 Kena kpeture ndinu upui mere 20:17-19 ibeteke loko eni tamata makerikaru esi elake be, ‘Keu koti loko tamata (Mrk. 10:32-34; Luk. 18:31-34) makerikaru leke seli esi kepenaru, 17 Kena Yesuse kai sie rebe esi lu- menai bei rebe esi luake pamuli sosolike luIje esi keu lolete kota Yerusaleme, eti roma rebe esi luake akmenare.’ me lalane Ikoti Eni maka lulua butu 9 Eleki sie rebe esi kerike bei olasa lima esa lesini luaru esi lupuke lomai kai kmaure esi luake kai selisi kena kepe ibeteke lokosi be, 18 “Imi lene mimise. perake matai esa papelakesi. 10 Hoko Kena meije ite keu lolete Yerusaleme. sie rebe esi kerike akmena sosolike esi Ete ndetere tamata esi riluke Au Tamata luake, esi ombe tinake esi supu seli Eni Nanare ete imama elakaru kai kuru boka lesi eleyo mo, esi supu seli kena Torataru. Esi teu pakala kena suke Au kepe perake matai esare neka. 11 Kena mata. 19 Esi riluke Au ete tamata Yahudi esi rana kepene mere esi muruke ndinu more, leke esi aboroeKu, esi tetaKu rebai upuije. Esi ombe, 12 ‘Sie rebe esi kerike boka kena mekute buai kai esi paku Au pamuli sosolike batuke esi kerike olase ahlake ai batai leke Au mata. Po ele petu ului esa yo aseli esi kepene sakesa kai luare Au kwana suike peneka.” amia rebe ami kerike eti melene boka Matiuse 20:20 40 Matiuse 21:3

Au suka kena Au mata leke seli pusue Yakobuse kai Yohanese lua inasi tamata esi dosaru.” ikotie yele esa bei Yesuse 20:20-28 Yesuse Iono tamata matapolale sie luaya esi supu selu (Mrk. 10:35-45) 20:29-34 20 Eleki Sebedeuse eni bina iluake kai eni nanae Yakobuse kai Yohanese luasi (Mrk. 10:46-52; Luk. 18:35-43) loko Yesuse eleki itatu kai iholmateI kai 29 Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru kotie yele esa bei Yesuse. esi keue kota Yeriho, tamata bokala esi 21 Yesuse Itneui be, “Matabinane, uru lomei lokoI. 30 Tamata mata polala akotie saisa bei Aure?” lua esi rue me lalane leini. Kena esi Eleki matabinane mere ibeteke be, lene be Yesuse Ilia hoko luasi kloloe “Ntuane. Tatike kena Apletae tamatare, be, “Tuhane, kamale Dauta eni anubu, Atolae kuanae luaru esi rue kena Amu laleMu noa ami noma!” makwanale kai mapale leke luasi pleta 31 Po tamata bokala ete mere esi sakesa kaiMu.” lake luasi be, “Luami kloloe lokoI ele 22 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Imi nati mere yake.” Po luasi kloloe ktili lesi saisa rebe imi kotiele mo. Imi suka supu be, “Tuhane, kamale Dauta eni anubu, susate sakesa kai Au kai mata sakesa kai laleMu noa ami noma!” Au, o?” 32 Yesuse Ikele kai Ikoti luasi eleki It- Esi ralakeNi be, “Yele, ami suka supu neusi be, “Luami suka Au ono saisa ete susate saka Asupure.” luaime?” 23 Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi supu 33 Luasi ralake be, “Tuhane, ami kotie susate sakesa kai Au kai mata sakesa kai Aono ami selu noma.” Au piseo. Po sire rebe irue me Auku mak- 34 Yesuse laleIje noa luasi hoko Ikerike wanale kai mapale kena pleta sakesa kai lua mataisu. Kena mere neka luasi selu Aure, Auku kbasa kena teu mo. Amaku sosoli, eleki luasi keu luluI ne. pine Iteu sire rebe ipleta sakesa kai Aure.” Kena Yesuse Ikusu kota Yerusaleme 24 Kena Yesuse Eni maka lulua butu tamata bokala esi isikeNi esa maketaru esi lene luasi kotie mere 21:1-11 bei Yesuse hoko esi nasuke luasi. 25 Hoko Yesuse Ilupuke pususi eleki Ibeteke (Mrk. 11:1-11; Luk. lokosi be, “Tamata Yahudi more esi 19:28-40; Yoh. 12:12-19) umauke tamata, kai tamata elakaru esi Yesuse kai Eni maka luluaru esi paksa tamata makete leke lulusi lekwe. 21 lau bei kota Yerusaleme mon- 26 Imi ono saka esi onore yake! Po bei eka, esi tehaike hena Betpage me ulate imire, sire pine isuka ono tamata elake Saitune aini bokala. Yesuse Iulake Eni hoko ilayani tamata mina. 27 Kai sire maka lulua lua esi keu eike me hena pine isuka ono tamata elake titinai hoko Betpage. 2 Ibeteke loko luasi be, “Luami suke iono tamata makerike ete pusue kusu hena teane mere, ete mere luami tamata. 28 Le Au, Tamata Eni Nanae selu binatane keledai inai esi loe kai lekwe, luake lomei kena layani tamata, esi anaije etehaikele. Luami lutae eleki po kena tamata esi layani Au mo. Kai neha lualu lomei lokoKu. 3 Sepo tamata esi tneu imi be, ‘Le mula pine luami Matiuse 21:4 41 Matiuse 21:16 rana meru?’ Hoko luami ombe, ‘Tuhane Ipakelu sasa mina.’ Hoko esi sebeie imi Yesuse Isui tamata maka abeli kai ranalu neka.” tamata maka tukare kepene 4 Ele mere leke sakesa kai lepata bei bei me Tuhane Eni Lumare Alla rebe akmena nabi sae me ibetekele 21:12-17 be, 5 “Beteke ete tamata me kota Yerusaleme (Mrk. 11:15-19; Luk. be, 19:45-48; Yoh. 2:13-22) ‘Imi Kamale Iluake lokomi. 12 Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru LaleIje mau kai Iluake Isa keledai tlai.’”‡ esi kusu me Tuhane Eni Lumare. Yesuse 6 Eni maka lulua lua meru esi keu Isui tamata maka abeliaru kai maka kai esi ono lulu Yesuse Ibeteke. 7 Esi tukare kepene me Tuhane Eni Luma supu keledai inai mere kai esi anaije uwei keholire. Iolie pusue tamata maka eleki esi keri lualu loko Yesuse. Esi tolae tukare kepene** esi mejaru kai maka esi lapunaru ndete keledaije esi muline abelie manu abunaru esi bangkuaru. eleki Yesuse Irue kenae. 8 Kena mere, 13 Ibeteke lokosi be, “Alla Eni lepate rebe tamata bokala esi holmateI, esi lesu esi lekire ebeteke be, lapunaru kai esi naikelu kena lalane kai ‘Auku lumare, luma kena tamata esi sie leini esi rana ai sanai eleki esi naikelu kotie.’ kena lalane neka.¶ 9 Eleki tamata bokala Po meije imi pakele kena otoi maka rebe esi akmena kai rebe esi pamuli bei lemake tamata le esi kepenaru Yesuse pususi kloloe be, peneka.” “Yesuse! Kamale Dauta eni Anubu, ami 14 Kena Yesuse Eri me Tuhane Eni isikeMu. Luma uweije sa, tamata mata polala Alla, Ariluke misete ete Ile rebe Iluake, kai tamata harekuta esi luake lokoI Eni nane Tuhane. eleki Ionosi mise. 15 Po kena imama Alla rebe Aela titinai, ami isikeMu.”§ elakaru kai kuru Torataru esi selu Yesuse 10 Kena Yesuse Ikusu kota Yerusaleme, Iaseluke tanda herane rebe misete kai tamata bokala me kotare hkutukesi kai kwetelaru esi kloloe mpai Tuhane Eni esi beteke be, “Tamata meije sire?” Luma laleije be, “Isike Yesuse, Dauta eni 11 Eleki tamata bokala rebe esi keu anubu!” hoko lalesi tiake Yesuse titinai. sakesa kaiNi esi beteke be, “Meije Nabi 16 Esi beteke lokoI be, “Alene kwete- Yesuse bei hena Nasarete, otoi Galilea.” laru esi isike Ale pibe mo? Lakesi!” Po Yesuse Iralakesi be, “Yele. Au lena. Suke imi nete suike Alla Eni lepate rebe lekire ebeteke be, ‘Kwete tone kai kwetele rebe esi susu sa, Alla Aatetukesi kena esi Isike Ale mise titinai peneka.’”

‡21:5 Sa. 9:9 ¶21:8 Piasare esi holmate tamu elake, esi lilae esi lapunaru pise ai sanai kena lalane. §21:9 Isi. 118:26 **21:12 Tamata maka tukare kepene isupu untune ela titinai bei tamata rebe esi luake esi tukare esi kepene, le esi luake bei nusa makete kena kusu Tuhane Eni Luma hoko esi kepene esi mataije makete. Matiuse 21:17 42 Matiuse 21:32

17 Eleki Yesuse Ikeu beisi me kota Au beteke mosare, Au tneu imi mina. Yerusaleme lopai hena Betania eleki In- Yohanese ibaptise tamatare, isupu kbasa tulu ete mere. bei sire? Bei Alla pibe bei tamata?” Eleki esi lepa loko lomai be, “Sepo ite Hlaleke loko Alla tiktili ombe, ‘Isupu kbasa bei Alla,’ hoko tatike leke kotie lokoI pine Ibeteke piseo be, ‘Le mula pine imi hlaleke loko Yohanese more?’ 26 Po sepo 21:18-22 ite beteke be, ‘Bei tamata,’ hoko ite ril- (Mrk. 11:12-14, 20-24) ama le tamata bokala, le mahake pusue 18 Ele bobanu susupare Yesuse Ileu tamata esi rekwa be Yohanese nabi bei suike lori kota Yerusaleme. Me lalane Alla.” 27 Hoko esi ralake Yesuse be, “Ami Iblake tiaI sene, 19 Iselu ara aini sae me rekwa mo.” lalane leini, eleki Ikeu selue po esi buai Eleki Yesuse Iombe, “Hoko yele, Au sae mo batuke esi loinu neka. Eleki Ilepa lekwe, Au ono yelu meru kena kbasa bei loko ara aini mere be, “Eti pelare abua sire mere, Au beteke mo.” moneka!” Eleki kena mere neka, ara aini Alenake umpama kena kwetela lua mere emutu sosoli. 20 Kena Yesuse Eni maka luluaru esi 21:28-32 selu ara aini mere emuture, esi herane 28 Eleki Yesuse Ilepa suike etesi kena kai esi beteke be, “Le mula pine ara aini umpama be, “Imi lene alena umpama mere emutu sosoli pende?” meije mina! Ntuane sae eni nanae sie 21 Yesuse Iralakesi be, “Imi lene luaya. Ikeu loko eni nanae menare kai mimise. Sepo imi hlaleke loko Alla ibeteke be, ‘Kuanae, petu meije akeu tiktili hoko imi kotie bei Alla kena imi kerike me ndinu anggure mina.’ ono ara aine emutu lupe Au onore, Alla 29 Kwetele mere ibeteke be, ‘Ama, au Ilenelu. Sepo imi kotie bei Alla be ulate keu mo.’ Po inoake be mere mise mo, meije eheti kusu lope meite, hoko Alla hoko ikeu me ndinu anggure ne. Iono ulate meije kusu lope meite neka. 30 Eleki amai keu loko eni nanae 22 Sepo imi hlaleke loko Alla tiktili kena mulire kai ibeteke lokoi ele mere neka. imi kotie bei Allare hoko saisa rebe imi Kwetele mere iombe, ‘Yele amaku, pine kotie bei Allare imi supue.” au keu.’ Eleyo ikeu mo. 31 Hoko imi noake be kwetela lua meru, sire pine Yesuse Eni kbasa iono lulu amai eni pletare?” Imama elaka kai tamata Yahudiaru 21:23-27 esi elaka meru esi ralake be, “Kwete (Mrk. 11:27-33; Luk. 20:1-8) menare.” 23 Yesuse Ikusu suike me Tuhane Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi lene Eni Lumare esi uweije eleki Iatetuke mimise! Tamata neunaru, tamata maka ete mere. Kena Eri atetuke sa, imama kotie pajaka kai bina lalanaru, namake elakaru, kai tamata Yahudiaru esi esi supu rue kai Alla akmena bei imi. elakaru esi luake lokoI kai esi beteke 32 Le Yohanese maka baptise iluake kena be, “Aatetuke mere kena kbasa bei sire? iatetuke imi, leke imi ono lulu Tuhane Aono pusue meru sire iriluke kbasa ete Isukare, po imi hlaleke loko iatetuke Ale?” mo. Po tamata maka kotie pajake kai 24–25 Yesuse Iralakesi be, “Hoko yele, bina lalanaru esi hlaleke kai esi lulu po Au ono yelu meru kena kbasa bei sire, Yohanese iatetuke. Kai imi selu esi Matiuse 21:33 43 Matiuse 22:2 hlalekele peneka po lalemi lulu saisa ake, iono saisa ete tamata maka seba rebe Yohanese iatetuke ete imire mo.” meru?” 41 Esi ralake Yesuse be, “Ibunu tamata Tamata Yahudiaru esi elakaru lupe neuna meru eleki iriluke ndinu mere ete maka seba ndinu anggure tamata maka seba makete, rebe tatike rebe esi neu titinai kena esi taleije ilara anggure esi hasile kaine.” 21:33-46 42 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Alla (Mrk. 12:1-12; Luk. 20:9-19) Eni lepate rebe lekire, rebe beteke bature 33 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be imi mere Au. Mere imi baise peneka be, lene alena umpama sae meije lekwe, “Ile ‘Tamata esi kerike luma esi poie batu sae sae me iulake eni tamata makerikaru esi le esi suka mo, atnane anggura bokala, iulake esi ono po batu mere eono batu kurule kena lili ale keholi ndinure, iulake esi ono otoi elake esi uweije, maka keleke anggure leke ono anggure rebe epentine titinai kena lumare. kwelini kai iulake esi ono tale maka Alla Iono ele mere, kai mere emise titinai raka. Eleki iono tamata makete esi seba ete ite.’†† ndinu anggure mere, eleki ikeu me otoi 43 Hoko lene loko Au mimise! Le imi lauke. 34 Kena anggure esi taleije, ndinu suka Au Kamale rebe hlamate tamata bei upui mere iulake eni tamata makerika dosaru mo, hoko imi supu rue kai Alla maketa esi keu loko tamata maka seba eti pela mo kena Iono Kamele. Po tamata mere leke isupu lara bei esi hasile. rebe esi suka ono saisa rebe Alla Isukare, 35 Po kena esi luake lokosi me ndin- esi supu rue kaiNi. 44 [Tamata rebe esi ure, tamata maka sebaru esi kerikesi. Sae suka Au more esi supu hukumane elake. isupu teta, sae isupu bunu kai sae isupu Mere saka tamata rebe itetu kena ba- raba kena batu. 36 Eleki ndinu upuije iu- ture, letui totokai. Kai tamata rebe balake eni tamata makerika maketa suike, ture sepeije, pubui mutale.”] esi boka lesi bei akmenare. Po kena esi 45 Kena imama elakaru kai tamata luake, tamata maka sebaru esi kerikesi Parisiaru esi lene Yesuse Eni alena lekwe, esi tetasi, esi rabasi kena batu umpama meru, esi nati be mere Yesuse kai esi bunusi neka. 37 Eleki pamuli so- Ialenakesi. 46 Hoko esi nasuke Yesuse like ndinu upuije iulake eni nanare ruai, titinai kai esi nikwa lalane kena kerikeNi inoake be tinake tamata maka sebaru esi po rilasi, le tamata bokala esi noake be ono lokoi mise piseo. Yesuse nabi tinai. 38 Po kena tamata maka seba ndinure esi selu eni nanare iluake hoko esi Alla Ikoti tamata bokala kena beteke loko lomai be, ‘Meije ndinu up- Ipletaesi po bokala esi suka mo uije eni nanare hoko mai ite bunui leke 22:1-14 ndinu anggure meije leue ite.’ 39 Hoko esi kerikeni kai esi poieni lopai ale mu- (Luk. 14:15-24) line eleki esi bunui.” Yesuse Ialenake umpama makete 40 Eleki Yesuse Itneu Imama elaka kai 22 ete imamaru kai tamata Parisiaru tamata Yahudiaru esi elakaru be, “Hoko be, 2 “Alla Ipletae ite tamatare esi kena ndinu anggure mere esi upuije ilu- keadane lupe kamale sae iono totliba

††21:42 Isi. 118:22-23 Matiuse 22:3 44 Matiuse 22:21 kena eni nanare ikaije. 3 Iulake eni makerikaru be, ‘Lo tamata meije eni tamata makerikaru esi keu koti tamata lelalaru kai balaiju kai poini bei otoi rebe ibeteke kenasi pende leke esi luake totliba meije lori muli, kena otoi rebe loko totliba mere, po esi suka luake mo. kpeture. Ete mere tamata mere isupu Makerikaru esi leu beteke ete kamale. hukume hoko irani kai itahane supu 4 Hoko iulake eni tamata makerika susate.’” maketa lekwe kai inaukesi be, ‘Imi keu 14 Yesuse Ibeteke be, ‘Ele mere hoko beteke ete tamata rebe au beteke ke- Alla Ikoti tamata bokala kena Ipletaesi nasi pende be au aknekae mananaru po tamata rebe Ibitikesi boka mo.” peneka. Auku sape tulena kai binatana piala maketaru au bunulu peneka kai au Seli pajake ete Kaisare‡‡ aknekae pusulu peneka. Hoko imi luake 22:15-22 loko auku totliba meije noma.’ 5 Po tamata rebe kamale mere ibeteke (Mrk. 12:13-17; Luk. 20:20-26) kenasi pende esi tuli kaini mo, leini esi 15 Tamata Parisiaru esi keu lepa lupu keu me ndinu, leini esi keu kerike loko kena nikwa lalane kena Yesuse Ilepa esi makerikaru, 6 kai leini esi kerike eni sala. 16 Esi ulake esi maka luluaru tamata makerika meru eleki esi tetasi kai tamata rebe esi lene loko kamale kai esi bunusi. 7 Kena kamale ilene mere Herodese esi keu loko Yesuse. Eleki esi inasu titinai. Hoko iulake eni solaluaru tneu be, “Kuru, ami rekwa be Abeteke leke esi keu bunu tamata maka bunu eni batuke rebe tinai neka. Aatetuke sasais- makerikaru kai busa esi kotare. are rebe Alla Isuka atetukele ete amire. 8 Eleki ikoti eni tamata makerika Kena Aatetuke amire, tamata esi noake maketaru kai ibeteke lokosi be, ‘Man- eliare atuli kaisi mo le ahberake tamata ana kena totliba meije aknekae peneka, elake pise elake mo, moyo? 17 Hoko po tamata rebe au beteke kenasi pende Kuru, Abeteke ete ami be, ‘Lulu Kaisare esi luake loko totlibare saisa mo. 9 Hoko eni pletare suke ite seli pajake. Po lulu imi keu me lalana elaka rebe tamata iteki agamare, seli pajake ete Kaisare esi lupuke lomai kenae me kotare, imi tinai pibe mo?’” koti tamata boboka lomei totliba meije.’ 18 Po Yesuse Irekwa be tamata meru 10 Tamata makerikaru esi keu kai esi esi ono misete lelemake. Hoko Ibeteke lupuke pusue tamata rebe esi tetuesi me lokosi be, “Imi tamata nloena! Imi lalanaru. Tamata rebe esi hidupe neu sa teheke kena Au lepa sala yake! 19 Imi kai tamata rebe esi hidupe misete esi riluke kepe perake rebe seli pajake lupuke pususi. Hoko otoi kena totlibare kenare ete Au mina leke Au selue.” pusue penu kena tamata. Eleki esi riluke kepene Denare matai 11 Kena kamale mere ikusu kena itetue eteI. 20 Itneusi be, “Sire oalalei mei kepe tamata rebe kotisi meru, iselu ile sae me perake matai meije? Sire eni nane?” ialike pakiane kena totliba mo. 12 Hoko 21 Esi ombe, “Kaisare eni oalalei kai ibeteke loko ile mere be, ‘Alomeije aa- eni nane.” like pakiane kena totliba more, mise Hoko Yesuse Iombe, “Saisa rebe mo.’ Po tamata mere indene neka. Kaisare iulake seli eteije, seli etei kai 13 Eleki kamale mere iulake eni tamata saisa rebe Alla Iniere, suke riluke eteI.”

‡‡22:14 Kaisare mere ipletae nusa Yahudi kai nusa maketa bokala lekwe. Matiuse 22:22 45 Matiuse 22:40

22 Kena esi lene Yesuse Iralake mere tamata meru saka malekata ndete sur- esi herane le Yesuse Iralakesi mise kuate gare peneka. 31 Ele mere hoko Au ate- eleki esi keu beiNi. tuke imi loko tamata esi kwana suike bei matale. Imi baise Alla Eni lepate ete ntu- Yesuse Ilepa loko tamata ana menaru kai imire pene moyo? Ete esi matare, esi kwana suike mere Alla Ibeteke be, 32 ‘Aure Alla rebe Abrahame, Isake kai 22:23-33 Yakupe, esi hlaleke lokoKu.’ (Mrk. 12:18-27; Luk. 20:27-40) Ile Alla ete tamata matale mo. Po 23 Kena petu mere tamata golongane Alla ete tamata kwanale kai tamata rebe Saduki esi luake loko Yesuse. Esi tneu kwana suike.”¶¶ loko tamata matale esi kwana suike elia? 33 Kena tamata bokala esi lene Yesuse Mere le esi hlaleke be tamata matale, Iatetuke kai Irekwa titinai hoko esi kwana suike moneka. 24 Hoko esi beteke herane. be “Kuru, Alla Eni lepata rebe nabi Musa ilekire ebeteke be, ‘Kwalimu imata pine Pleta rebe pentine titinai eni nanae sae mo hoko akai bina balu 22:34-40 mere neka leke iruele kwetele kena iseli kwalimu.’ 25 Ete meije sie itua kwalitoi. (Mrk. 12:28-34; Luk. 10:25-28) Kwali menare ikai eleki imata po eni 34–35 Kena tamata Parisiaru esi lene be nanae sae mo hoko kwalini nomore lu- tamata Sadukiaru esi ndene le Yesuse are ikai bina balu mere. 26 Eleki kwalini Iralake mise, esi lupuke lomai. Eleki mere imata lekwe po eni nanae sae mo. kuru Torate sae beisi iluake loko Yesuse Sakesa neka ete kwalini nomore telu eti leke itehekeNi kai itneuI be, 36 “Kuru, kwalini nomore iture. 27 Pusue kwalia pleta rebe pentine titinai me hukume sie itua meru esi kai bina balu esa mere rebe Musa ilekire saisa?” eleki esi mata pususi kai bina balu mere 37 Yesuse Ibeteke lokoi be, “Suke aoki imata lekwe. 28 Kena tamata esi kwana amu Tuhane Alla kena pusue amu kti- suike, Abeteke be bei kwalia sie itua line, pusue amu maka noake kai pusue meru sire pine iono mokwai ete bina laleume.§§ 38 Mere pleta rebe meme- balu mere, le pususi esi kai bina esa nai kai pentine titinai. 39 Luare sakesa mere?” neka. Aoki tamata makete saka oki ru- 29 Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi nati amu.* 40 Pusue pleta rebe nabi Musa sala titinai! Imi noake ele mere le imi ilekire kai pusue bukua rebe nabiaru esi rekwa lepata bei Alla mo pise Alla lekire† pusulu mei kena pleta lua meiju Eni kbasare mo. 30 Le kena tamata esi peneka.” kwana suike esi kai suike moneka hoko

¶¶22:32 Yesuse Ibeteke be Allare, Alla ete tamata matale mo po ete tamata kwanale kai rebe kwana suike. Le Ile Alla ete Abrahame, Isake kai Yakupe kena erisi kwana sa, kai kena esi kwana suike lekwe. §§22:37 Huk.6:5 *22:39 Im.19:18 †22:40 Pleta rebe nabi Musa ilekire natire bukua lima rebe Musa ilekiule. Musa ileki bukua lima: Alla Itolae Nusa, Siri Bei Mesire, Imama, Ntuana Menaru kai Hukumaru nete Suikele. Nabia natire bukua bokala rebe nabiaru esi lekiule. Matiuse 22:41 46 Matiuse 23:14

atata meru, eleyo esi tapa imi toto kena Kamale rebe Alla IulakeNi kena ono lulu moneka. hlamate tamatare Irulu bei Dauta kai 5 Saisa rebe esi onore batuke kena Dauta Eni Tuhane lekwe tamata esi isikesi neka. Esi suka pake ko- take kena kute Alla Eni lepata rebe lekire 22:41-46 eleki esi loe me oalaleisu kai me balaisu, (Mrk. 12:35-37; Luk. 20:41-44) esi kotakaru ela lesi. Kai esi suka ono 41 Kena tamata Parisiaru esi lupuke lo- esi lapu nanukaru esi rendaru nanu lesi mai sa Yesuse Itneusi be, 42 “Imi noake leke tamata esi seluise, esi isikesi. 6 Sae saisa kena Kamale rebe Alla IulakeNi lekwe, esi suka rue kena otoi misete rebe kena hlamate tamatare? Irulu bei sire?” holmatele kena esi keu me pestaru pise Esi ralake be, “Kamale Dauta eni esi kusu me Yahudiaru esi luma ibadaru. anubu.” 7 Esi keure esi suka tamata makete esi 43 Yesuse Iombe, “Le mula pine Ro lepae hlamate etesi me pasararu leke Misete Iono Dauta ikotiNe ‘Tuhane?’ Le tamata bokala esi selusi kai esi suka Dauta ibeteke be, tamata esi kotise kuru. 44 ‘Tuhane Ibeteke loko auku Tuhane be: 8 Po ete imire, imi suka kotie imire Arue kena leiKu kai pleta sakesa kaiKu, kuru yake le imi Kurure batuke esa kai roma Au ono Amu musuaru esi kbasa sae imi pusumi akwali lomai. Hoko sae ilesi kwalele moneka.’‡ bei sae mo. 9 Kai imi kotie sae mei nusa 45 Meije Dauta ruai ikotiNe Tuhane meije amate yake le imi Amate batuke hoko Kamale rebe Alla IulakeNi kena esa, Ile mere Amate rebe Indete surga. hlamate tamatare batuke Dauta eni 10 Kai imi suka kotie imire elake yake le anubu mo! Ile mere Dauta eni Tuhane imi Elake batuke esa, Kamale rebe Alla lekwe.” ItalukeNi ete imi peneka. Mere Au ru- 46 Tamata sae iralake Yesuse moneka. aKu, Aure Kamale rebe Alla IulakeKu Kai bei petu mere esi nehe kena tneu kena ono Maka Hlamate ete tamata. saisa loko Yesuse moneka. 11 Bei imire sire iono elake titinai hoko suke ilayani imi. 12 Kai sire rebe iono ru- Yesuse Ibeteke keta bei kuru aije tamata elake, namake isupu kbasa Torataru kai tamata Parisiaru sasaisa moneka. Kai sire rebe iblake eni kbasa sasaisa more, namake isupu bitike 23:1-36 kena tamata elake. (Mrk. 12:38-40; Luk. 13 Eleki Yesuse Ibeteke loko kuru 11:37-54, 20:45-47) Torata kai tamata Parisiaru be, “Imi Yesuse Ilepa loko Eni maka lulu- kuru Torata kai tamata Parisia, imire 23 aru kai tamata bokala be, 2 “Kuru tamata maka ono misete lelemake. Na- Torata kai tamata Parisiaru esi supu make Alla Ihukume imire ktili. Imi ru- kbasa peneka kena atetuke Torata lupe ami suka Au pletae tamata mo kena Au Musa iatetukele. 3 Hoko imi lene kai ono ono Kamale. Kai imi pele tamata makete lulu saisa rebe esi atetukele ete imire, po rebe esi suka Au pletaise lekwe. imi ono lulu saisa rebe esi onore yake, le 14 [Imi kuru Torata kai tamata Parisia, rebe esi atetukele esi ono lulu mo. 4 Esi imire tamata maka ono misete lelemake! ono atata ktilina kai pletae imi kena lulu Namake Alla Ihukume imire ktili. Imi

‡22:44 Isi. 110:1 Matiuse 23:15 47 Matiuse 23:33 lemake matabina baluaru leke imi rana imi ono lulu mo. Lupe ono saisare suke esi lumaru kai imi kotie loko Alla tak- nkena, oki lomai kai lulu pleta. Yelu wali leke tamata esi noake imire tamata meru suke imi ono pusulu, batuke ono misete. Bei mere hoko namake imi supu loko leini yake kai nete loko riluke hukumane elake!] perpuluhane ete Tuhane lekwe. 24 Imire 15 Imi kuru Torata kai tamata Parisia, tamata elaka rebe saka tamata matapo- imire tamata maka ono misete lelemake! lale. Yelu tona kena hukume rebe upen- Namake Alla Ihukume imire ktili. Imi tine more imi ono lulue, yo rebe upen- sabu meite kai keu papelake ootoi kena tine kena hukume mere imi puli kai mo. ono batuke tamata esa ikusu imi aga- 25 Imi kuru Torata kai tamata Parisia, mare. Kai kena ile mere ikusu imi aga- imire tamata maka ono misete lelemake! mare peneka, imi ono ineu lesi bei imi Namake Alla Ihukume imire ktili. Imi leke namake ikusu otoi susate titinai. ono tamata esi selu imire kuru miseta, 16 Imi tamata elaka mata polala! Na- lupe imi koa imi obaru kai pikanaru make Alla Ihukume imire ktili. Imi esi muline eputi yo imi lalemi neu titi- beteke be la loko Tuhane Eni Lumare nai le lalemi loko tamata maketaru esi ono loko more mula mo, po la loko mase taneiaru kai batuke lalemi nete imi ru- me Tuhane Eni Lumare pine ono lokole. ami neka. 26 Tamata Parisi, imire saka 17 Imi rekwa sasaisa mo, saka tamata tamata mata polala! Suke imi koa imi matapolale . Tuhane Eni Lumare pen- obaru kai pikanaru esi laleiju mina, leke tine lesi bei mase le eono mase mise esi mulinaru uputi lekwe. titinai. 18 Kai imi beteke be la loko otoi 27 Kuru Torata kai tamata Parisia imi, maka riluke tanei ete Allare ono loko imi tamata maka ono misete lelemake! more mula mo, po la loko tanei rebe to- Namake Alla Ihukume imire ktili. Imire lae kenare hoko suke ono lokole. 19 Imire lupe nitu latai rebe cete kena putile. Me tamata matapolale. Andia pine epentine mulire selue nteki po mpe lalere penu lesire? Taneije pibe otoi maka tolae tanei kena lulinaru kai mpulute. 28 Imi lekwe kena palae ete Allare? Otoi maka tolare, ele mere neka. Masike selu imi ono mis- le otoi mere pine eono taneije mise titi- ete ete tamata maketaru, po lalemi penu nai ete Alla. 20 Hoko sire pine ila loko kena nloene kai neune. otoi maka tola tenei rebe riluke ete Al- 29 Imi kuru Torataru kai tamata lare, mere ila loko otoi mere kai ila loko Parisiaru, imi tamata maka ono misete taneia rebe tolaelu kenare. 21 Kai sire lelemake! Namake Alla Ihukume imire pine ila loko Tuhane Eni Lumare, hoko ktili. Imi kerike nabiaru esi lataisu mise, mere ila loko Tuhane Eni Lumare kai kai imi andolike tamata lale misetaru ila loko Alla rebe Irue kenare. 22 Kai sire esi lataisu nteki, 30 kai imi beteke be, pine ila loko surgare, hoko mere ila loko ‘Sepo kena amiki ntuana menaru esi Alla Eni otoi maka rue lakwai kai loko ruere pine ami me sakesa kaisi peneka, Alla ruaI ndete surgare neka. hoko ami ono lulusi kena bunu nabiaru 23 Imi kuru Torata kai tamata Parisia, mo.’ 31 Hoko imi ruami naku peneka imire tamata maka ono misete lele- be imi rulu bei tamata rebe esi bunu make! Namake Alla Ihukume imire ktili. nabiaru. Masike solasi, adase nkotone kai jin- 32 Ele mere hoko dosa rebe imi ntu- tane, imi riluke perpuluhane ete Tuhane ana menaru esi onolu menai pende, imi bei esi hasile, eleyo yelu rebe pentine ono lokolu rame. 33 Imi neu kai imi rulu lesi kena hukume rebe Musa ilekire, bei tamata neune. Namake Alla Ihukume Matiuse 23:34 48 Matiuse 24:6 imi kena otoi naraka, kai imi hlaleke be imi supu tie bei mere yake. 34 Au Yesuse Ibeteke be Tuhane Eni beteke ete imi be, ‘Namake Au ulake Lumare namake tamata esi likwaiele nabia, tamata maka rekwa kai kuruaru 24:1-2 loko imi. Bei sie meru imi bunu leini kai imi paku leini kena ai batai. Leini lekwe (Mrk. 13:1-2; Luk. 21:5-6) imi tetasi me luma ibadaru kai imi su- Kena Yesuse Isiri bei Tuhane Eni isi bei kota kena kota. 35 Bei mere hoko 24 Lumare, Eni maka luluaru esi Alla Ihukume imi le imi ntuana menaru lomei tehaikeNi kai esi tiluke luma rebe esi bunu pusue tamata rebe esi nsalale ume Tuhane Eni Lumare esi leinu kai esi sae more. Esi bunu tamata bokala menai beteke lokoI be, “Tuhane, Aselu Tuhane bei Habela rebe eni nsalale sae more Eni Lumare kai luma me esi leinu uela isupu bunu eti roma Sakaria (Berekia eni kai umise titinai.” 2 Eleki Yesuse Ibeteke nanare), rebe isupu bunu me Tuhane Eni lokosi be, “Yele, Tuhane Eni Lumare kai Lumare kai me otoi maka riluke tanei luma mei esi leinu uela kai umise titi- kena pala ete Allare. 36 Imi lene mimise. nai Po tatike pine tamata bei otoi makete Imi tamata rebai meije imi supu hukume esi luake lomei hoko esi likwaielu eti bei Alla le pusue dosa rebe imi kai imi unesa.” ntuana menaru esi onoule.’” Yesuse Ibeteke be namake Yesuse laleIje noa Yerusaleme tamata rebe esi hlaleke loko 23:37-39 Yesuse esi supu susate (Luk. 13:34-35) 24:3-14 37 Yesuse Ibeteka be, “Tamata rue me (Mrk. 13:3-13; Luk. 21:7-19) kota Yerusaleme! Imi ntuana menaru esi 3 Takwali mo Yesuse kai Eni maka bunu nabiaru, kai tamata rebe Alla Iu- luluaru esi keu bei otoi me Tuhane lakesi loko imire, imi rabasi kena batu Eni Lumare lopai ulate saitune aini eti esi mata. LaleKu kena lupuke imi bokala. Eleki kena Yesuse Irue ruaI me susuike peneka, molupe manure eloke ulate mere, Eni maka luluaru esi lomei esi anaiju, po imi suka lomei lokoKu mo! tehaikeNi kena esi lepa kai ruaI. Hoko 38 Bei mere hoko imi kotare supu atiae esi tneuI be, “Kuru, petu ila pine yelu le Alla Iraka imi moneka. 39 Nete! Au rebe minae Abetekele uonore? Kena beteke ete imi be bei meije imi selu suike Alomei suike kai kena nusare atia nere, Au mo roma petu kena imi beteke be: esi tandaru saisa?” ‘Alla Iriluke misete ete Ile rebe Iluake 4 Eleki Yesuse Iralakesi be, “Imi kena Eni Nane rebe esi kbasare ela pusumi lene mimise leke tamata esi titinaije!”’¶ lemake imi be takwali mo nusa meije atia nere, imi persayesi yake. 5 Le namake tamata bokala me esi luake pake Auku nane esi lemake be siere maka hlamate, hoko tamata bokala esi supu lemake kai esi hlaleke lokosi. 6 Imi lene bola tulei kai lene sou be lisa etia

¶23:39 Isi. 118:26 Matiuse 24:7 49 Matiuse 24:26 neka. Hkutuke imi yake. Le piasare lisa mena nabi Daniele ibeteke be namake kai lomai neka, po nusa meiju atia petu mere eono. Au Matiuse, au ahnau mosa. 7 Le nusa esi lisa kai nusa makete imi leke imi baise nabi Daniele eni lep- kai hena esi lisa kai hena makete lekwe. ate mimise leke saisa rebe tinai more, Mananaru roma tamata moneka hoko imi rekwae. 16 Hoko imi rebe me otoi bokala esi mata kai isu bokala uono Yudea, imi naya beini lolete ulate babai kena otoi bokala. 8 Pusue susata meru mina leke ibunu imi yake. 17 Tamata menai pine susate tapa rame saka bina rebe esi rue ndete luma mulini rulu tukune iblake tibuini kera menai, ela leke naya po kusu rana taneia bei luma mosa hoko irekwa be takwali mo iruele lalei yanoma. 18 Tamata me ndinu leu eni nanare po roma ruelei mosa. kena rana lapune bei me luma yanoma. 9 Kena mere tamata esi kerike imi kai 19 Kena petua meru ete bina rebe esi keu esi riluke imi ete tamata neunaru leke blublulu kai bina rebe susu kwete tone esi teta imi kai esi bunu imi le imi esi blake kera titinaije neka. 20 Hoko imi lulu Aure pe. Kai namake pusue tamata kotie loko Alla be, ‘Ama, Asebei petu mei nusare lalesi tiake imi le imi lulu susata meru uono kena ulane talei yake Aure. 10 Kai tamata bokala esi hleke bei kai kena petu plei§ yake le suke ite bala maka hlaleke loko Alla kai esi riluke esi kena petu mere.’ 21 Le susate kena petua tamataru ete tamata maketa rebe lalesi meru esusa titinai, lesi bei susata kena tiakesi kai lalesi tiake lomai. 11 Nabi petua maketaru bei kena Alla Itolae nusa tinai more bokala esi luake kena lemake meije menai, kai eono suike moneka. be siere nabi, esi lemake tamata bokala 22 Alla Iono petua meru takwali ete Eni kena hlaleke loko esi hnaunaru. 12 Kai tamataru mo, le sepo Iono petua meru tamata neunaru esi tapa boka lesi kai takwali hoko pusue tamata esi mata le esi ono neu rame ete tamata maketa sae itahane moneka. hoko tamata bokala esi oki lomai mise 23 Kena petua meru imi lene tamata esi remoneka. 13 Po sire pine ihlaleke loko lemake be, ‘Aselu mina le Kamale rebe Alla rame eti imata kai leu lokoI hoko Alla IulakeNi kena hlamate tamatare irue kai Alla eti pela. 14 Kai Sou Misete Iete meije!’, pise, ‘Iete mere!’, po imi be Alla Ipletae ite tamatare atetukele ete lene lokosi yake. 24 Le kena petua meru pusue tamata mei nusaru peneka, eleki tamata esi lemake imi be siere kamale nusare atia ne.” rebe Alla Iulakeni kena ihlamate tamata kai nabia. Esi ono tanda herana kai esi Petu susate elake ete pusue aseluke kbasa kena esi lemake, tinake tamata mei nusa meije sepo yele hoko imia rebe Alla Ibitike imire imi hlaleke lokosi. 25 Imi lene 24:15-28 mimise! Kena susata meru uono mosare, (Mrk. 13:14-23; Luk. 21:20-24) Au beteke pusulu ete imi peneka. 15 “Namake kena petu mere imi selu 26 Hoko sepo tamata esi lemake imi be, ‘Yele rebe ektolo kai esuka Alla more ‘Aselu mina le Kamale rebe Alla IulakeNi elepa tiae rame ekele me otoi mis- kena hlamate tamatare Indete otoi nsek- ete titinai me Tuhane Eni Lumare esi ile!’, imi keu loko otoi mere yake, pise esi laleije.’ Lulu Alla Eni lepata rebe ak- lemake be, ‘Iete mei sokati meije!’, imi

§24:20 Tamata Yahudiaru esi be kena petu pleije tamata keu lau lesi bei mahake kilo esa yake. Esi atate mere ktili titinai. Matiuse 24:27 50 Matiuse 24:43 lene lokosi yake. 27 Le Tamata Eni Nanae kena ukusu, hoko imi rekwa be tak- Iluake suike loko imire, pusue tamata esi wali mo leare reneka. 33 Hoko sakesa rekwae sosoli saka silane baeke ehita bei neka, sepo imi selu susata meru uono lanite uwei roma lanite uweije. peneka hoko imi rekwa be Au, Tamata 28 Kena tamata esi selu tanda meru, esi Eni Nanae, takwali mo Au luake suike rekwa be petu sae me, Au luake suike reneka. 34 Imi lene loko Au mimise! Kena mei nusa meije. Meije saka kena pusue imi tamata rebai meije pusumi mata tamata esi selu manu maka kane matale mosare yo susata meru pusulu uono uuru kena otoi mere, esi rekwa be ete peneka. 35 Tatike pine pusu nusa kai lan- mere matale me.” ite meije atiae, po Auku lepataru sirikelu mo, saisa rebe au betekelu tinai eti pela.” Yesuse Iluake suike mei nusare 24:29-31 Yesuse Iluake suike lomei nusa meije, tamata esi rekwa mo (Mrk. 13:24-27; Luk. 21:25-28) 24:36-44 29 “Petu susata meru pela peneka pine yelu uono sosoli ele meije: (Mrk. 13:32-37; Luk. 17:26-30, 34-36) Lematai, bulane, kmalea selu tebikelu 36 “Hoko Au luake suike lomei nusare bei petu maketaru. tamata sae irekwa esi peture kai olase Hoko lemataije emele lakwai esa, mo, malekata ndete surgare esi rekwa bulane hita moneka kai kmalearu tetu. mo, Au Alla Eni Nanare lekwe Au Kai pusue rebe kbasa ndete lanite rekwa mosa, po batuke AmaKu ruaI pine hoha titinai. Irekwae!” 30 Kena yelu meru pelare, tamata esi 37 Eleki Yesuse Iahnau be, “Sepo Au, selu Au, Tamata Eni Nanae Indete lan- Tamata Eni Nanare Au luake suike loko ite. Kena mere pusue tamata mei nusare imire, sakesa kai kena nusa akmena esi rani kai esi selu Au, Tamata Eni Nure neka. 38 Le kena kwele lolo nusa Nanare. Au luake suike lomei lokomi mosare esi kane, kinu kai esi kai lomai kena moputi kai Auku kbasare ela titi- eti roma petu rebe Nu ikusu kena kapale nai kai hita titinai. 31 Eleki malekate ih- elake bei aije. 39 Kena mere tamata esi bue trompete elake kai Au ulake Auku rekwa sasaisa mo eti kwele lolo pusue malekataru bei ndete surga rulu lomei nusa kai esi mata pususi, hoko sakesa kai nusaru leke esi lupuke pusue tamata kena Au, Tamata Eni Nanare Au luake rebe Au bitikesi bei me pusue nusa, bei suike loko imire ele mere neka. 40 Kena lanite uwei roma lanite uwei, leke esi rue petu susata meru luake, sepo tamata lua kai Alla.” esi me ndinu hoko sae isupu bitike lolete yo saere sebeie eri rue. 41 Sepo tamata Hnauna kena takwali mo bina sie luaya esi tutu gandume sakesa, Yesuse Ilomei suike rekwa sae isupu bitike lolete yo saere sebeie bei umpama kena ara aini eri rue. 42 Hoko imi lene mimise kai namake Au rame! Le imi rekwa petu kena 24:32-35 imi Tuhane Iluake suike loko imire mo. (Mrk. 13:28-31; Luk. 21:29-33) 43 Imi lene meije mimise! Sepo luma up- 32 “Meije imi atetuke bei umpama uije irekwa olase kena tamata ndeane kena ara aini: imi selu esi sanaiju um- ikusu kena kpetu me eni lumare, hoko mata kai krobe kai esi tubuiju uono iraka rame leke tamata ndeane ikusu eni Matiuse 24:44 51 Matiuse 25:13 lumare yake. 44 Bei mere hoko imi lekwe tae tamatare saka umpama bina beluka suke imi namake Au rame! Le namake butu esa meije: sie limaya esi aknekae Au, Tamata Eni Nanare, Au luake suike mise yo sie limaya maketaru mo. Bina loko imire kena olase rebe imi rekwa beluka sie butu esa esi rana esi peli- mo.” taru eleki esi keu sapa mokwai rebe iono kena ikaije. 2 Sie limaya beisi esi Hnaune kena hidupe nkwakwa kena boro kai sie limaya maketaru esi rekwa lulu Yesuse eti Ilomei suike lupe kai esi aknekae mise. 3 Bina beluka rebe umpama tamata makerike borokaru esi keri esi pelitaru po esi keri kai leite kena aknekae mo. 4 Yo bina 24:45-51 beluka rebe esi rekware esi keri esi peli- (Luk. 12:41-48) taru kai esi keri kai leite kena aknekaele. 45 Eleki Yesuse iahnau rame be, 5 Po mokwai rebe iono kena kaije iluake “Tamata makerike rebe inkwakwa kai nunu mo, hoko esi hkwau eleki esi ntulu. ikerike mise, mere tamata makerike 6 Kena kpetu tlaije tamata esi kloloe rebe eliare? Tamata rebe inkwakwa kai be, ‘Mokwai rebe iono kena kaije iluake ikerike mise, isupu bitike bei ntuane peneka! Siri sapai!’ 7 Eleki bina beluka rebe ikerike eteije kena iono elake ete butu esa meru esi betu kai esi ono tamata makerike maketaru, leke ionosi aknekae esi pelitaru leke ehita. 8 Bina kane, panuhuke olase maka kane. beluka rebe borokaru esi beteke loko 46 Tamata makerike mere laleije ndina bina beluka rebe esi rekware be, ‘Imi titinai, sepo kena ntuane rebe ikerike riluke bei imi leite ete ami mina le eteije iluake lomeije, panuhuke ikerike amiki pelitaru umata reneka.’ 9 Po bina eni makerike. 47 Tamata makerike mere beluka rebe esi rekware esi ralake be, isupu kbasa bei tamata rebe ikerike ‘Ami riluke mo le tatike epanuhu ite eteije kena ikbasae eni taneiaru. 48 Po mo. Mise lesi, imi keu sabe bei maka sepo tamata makerike mere ineu hoko abelie leite.’ 10 Hoko esi keu sabe leite. inoake me lalei be, 49 Takwali sa pine Po kena esi keu sabe leite, mokwai rebe eni ntuane iluake hoko iteta tamata iono kena ikaije iluake, eleki sie rebe makerika maketaru kai ikane kinu kai esi akneka kena namakeni pende esi tamata nselitaru. 50 Tamata rebe kerike keu kusu sakesa kaini me otoi kena eteije iluake kena olase kai petu rebe kaije eleki tamata makerikaru esi kobue tamata makerike mere irekwa mo. meture. 51 Tamata makerike mere isupu teta 11 Bina maketa borokaru esi luake tak- boka titinai bei tamata rebe ikerike wali kai esi kloloe be, ‘Ntuane, ntuane, eteije kai isupu poie me tamata ono buka meture ete ami mina!’ 12 Po mok- misete lelemake esi otoije. Hoko esi wai mere iralakesi be, ‘Au rena imi mo!’” rani rame kai esi supu susate.” 13 Eleki Yesuse Ialenake umpama mere pela nere Ibeteke be, “Bei mere hoko imi Yesuse Iluake suike, ite namakeNi namake Au rame le petu kai olase kena rame saka bina beluka lima Au luake suike imi rekwa mo.” rebe esi rekwa kai raka rame 25:1-13 “Tatike petu rebe Au luake suike, 25 Alla Eni sifate ete imi kena Iple- Matiuse 25:14 52 Matiuse 25:31

lua tapa lekwe.’ 23 Ntuane mere iombe, Umpama kena tamata makerike ‘Akerike mise kuate. Ale auku tamata misete kai misete mo makerike misete kai alene lokoku. Alene lokoku kena kerike loko makerike tone 25:14-30 hoko au riluke makerike elake ete ale. (Luk. 19:12-27) Alomei, kusu pesta kai au.’ 24 Eleki 14 “Kena Alla Ipletae tamatare umpa- tamata makerike rebe isupu kepe mase mae lupe alena kena ntuane sae me iono usate esare iluake kai ibeteke be, ‘Ntu- kena ikeu me otoi lauke. Kena ikeu nere, ane, au rekwa be ntuane alere tamata ikoti eni tamata makerikaru kena iono maka ono tamata esi kerike ktili titi- esi usaha kena eni kepenaru. 15 Eleki nai: asuka ulu gandume rebe aatnane iriluke kepene etesi lulu esi ktilinaru. more, asuka lupuke hasile bei bibite Hoko iriluke kepe mase usata lima ete rebe alibuke more. 25 Kai rilaku le tinake ile sae, iriluke kepe mase usata lua ete arana kepene rebe au abeli kenare pine ile sae kai iriluke kepe mase usata esa au supure. Hoko au keu bunike ntu- ete ile sae. Eleki ikeu ne. 16 Eleki tamata ane amu kepene mere mpe tapele lebui. makerike rebe isupu kepe mase usata li- Rana amu kepene lome!’ 26 Ntuane mere mare iusaha sabe kai iabeli kena kepene iombe, ‘Ale tamata makerike neune kai mere eti isupu kepe mase usata lima tapa nosone. Arekwa peneka be au suka lekwe. 17 Tamata mekerike rebe isupu ulu gandume rebe au atnane more, kai kepe mase usata luare iusaha ele mere au suka lupuke hasile bei bibite rebe neka hoko isupu kepe mase usata lua au libuke more. Au rana kepene rebe tapa lekwe. 18 Po tamata makerike rebe tamata makete esi abeli kenae pine esi isupu kepe mase usate esare ikeu kali supure o? 27 Ele mere hoko suke akusue likele eleki ihnouke ntuane mere eni auku kepene mere me banke leke kena kepene kena likele mere. au leure au rana auku kepene mere kai 19 Takwali mina pine ntuane mere ileu esi bunare.’ 28 Kai iombe, ‘Rana kepene eleki ikotisi leke neheke eni kepenaru. mere beini kai rilukele ete tamata mak- 20 Eleki tamata makerike rebe isupu erike rebe isupu kepe mase usata butu kepe mase usata limare iluake, iriluke esare.’ 29 Le sire pine ikerike mise ete kepene etapa kepe mase usata lima kai Au, tatike pine isupu boka titinai kai ibeteke loko ntuane mere be, ‘Ntuane, iono tamata rebe eni taneia boka. Po sire kepe mase usata lima rebe arilukele ete pine ikerike mise ete Au mo, tatike pine aure au usaha sabe kai abeli kenae hoko saisa rebe Au riluke etei pende Au rana etapa kepe mase usata limare meije.’ beini suike. 30 Hoko tamata makerike 21 Eleki ntuane mere iombe, ‘Akerike rebe ipakuna more isupu poie me muli mise kuate. Ale auku tamata makerike me otoi rebe kpetu kurule kai susate misete kai alene lokoku. Alene lokoku titinai. Irani kai isupu susate elake ete kena kerike loko makerike tone hoko mere.” au riluke makerike elake etemu. Alomei, Kena Yesuse Iluake suike kusu pesta kai au.’ Iteu pakala ete pusu tamata 22 Eleki tamata makerike rebe isupu kepe mase usata luaru iluake kai ibeteke 25:31-46 be, ‘Ntuane, kepe mase usata lua rebe ar- 31 “Namake kena petu sae me, Au, ilukele ete aure, au usaha sabe kai abeli Tamata Eni Nanae, luake suike sakesa kenae hoko au supu kepe mase usata kai Auku malekataru, Au rue kena Auku Matiuse 25:32 53 Matiuse 26:3 otoi rebe mise titinaije kai Auku kbasare kusu me otoi susate titinai eti pelare ela titinai. 32 Kai pusue tamata mei nusa rebe Alla Iaknekae ete ro tiaru esi elake meije esi lupuke me oaKu. Eleki Au tebisi kai eni kwetelaru leke esi kusu kenae bei lomai kena toini lua, saka tamata kai rue eti pela ete mere neka. 42 Le maka pialae binatane itebi dombare bei kena tiaKu senere imi riluke menane ete pipire. 33 Tamata rebe esi ono lulu Alla Au mo, kena kmalake Aure imi riluke Eni sukare Au lupukesi sapleuke Auku kwele eteKu mo. 43 Kena Aure tamata makwanale, yo maketaru esi sapleuke beluke me imi henare, imi keri Au me Auku mapale. 34 Eleki Au, Kamale, Au imi lumare mo. Kena Auku pakiane sae beteke loko tamata rebe esi me sapleuke more, imi riluke pakiane ete Au mo. Auku makwanale be, ‘Imia rebe AmaKu Kena kerake Au kai esi kusue Au me Iono misete ete imire, imi lomei! Lomei buije, imi li lokoKu mo.’ 44 Eleki namake kusu mei otoi rebe Alla Iaknekae ete esi beteke loko Au be, ‘Tuhane, kena re- imi peneka bei kena nusa meije etola bai andia pine ami selu Tuhane tiaMu menaije sa eti roma meije. 35 Le kena sene, pise kmalakeMu, pise Alere tamata tiaKu senere, imi riluke manane eteKu beluke me amiki henare, pise Amu kai kena kmalake Aure, imi riluke kwele pakiane sae mo, pise kerakeMu, pise eteKu. Kena Aure tamata beluke me supu kusue kena bui eleki ami li loko imi henare, imi keriKu me imi luma. Tuhane Ale more?’ 45 Eleki Au ralakesi 36 Kena Auku pakiane sae more, imi be, ‘Leke imi rekwa be: tamata rebe riluke pakiane eteku. Kena kerake Aure, esi hlaleke loko Au, rebe imi noakeise imi li lokoKu. Kena esi kusue Au me tamata susate, imi suka tapa sae kuesa buije, imi tapaKu.’ beisi mo, hoko mere sakesa kai imi suka 37 Eleki namake tamata miseta meru tapa Au more neka.’ 46 Hoko tamata esi beteke be, ‘Tuhane, kena rebai an- meru esi supu hukumane bei Allare esi dia pine ami selu Tuhane tiaMu sene supu susate eti pela, eleyo tamata rebe eleki ami riluke manane ete Tuhane esi ono lulu Alla Isukare, esi supu rue Ale? Pise Tuhane kmalakeMu eleki ami mise kai Alla eti pela.” riluke kwele ete Ale? 38 Kena rebai andia pine ami selu Tuhane Ale, tamata Tamata Yahudi esi elakaru esi beluke me amiki henare eleki ami ker- lepa lupu kena bunu Yesuse iMu me amiki lumare? Pise kena rebai 26:1-5 andia pine Tuhane Amu pekeane sae mo eleki ami riluke pakiane ete Ale? 39 Kena (Mrk. 14:1-2; Luk. rebai andi pine ami selu Tuhane ker- 22:1-2; Yoh. 11:45-53) akeMu pise esi kusueMu me bui eleki Kena Yesuse Iatetuke pusue meru ami tapa Ale?’ 40 Eleki Au ralakesi be, 26 pela peneka, Ibeteke loko Eni ‘Leke imi rekwa be: kena imi ono meru maka luluaru be, 2 “Imi rekwa be lesike ete sae bei Auku tamata rebe esi hlaleke petua lua pine tamata Yahudiaru esi lokoKu, rebe imi noakeise tamata susate pesta nete suike Alla Isirie esi ntuana hoko mere sakesa kai imi onoe ete Aure menaru bei Mesire. Mere esi kane roti neka.’ rebe pake ragi mo. Eleki esi riluke Au, 41 Yo Au beteke loko tamata rebe esi Tamata Eni Nanae, kena paku Au ahlake me sapleuke Auku mapale leneka be, ai batai.” ‘Imi, Tamata rebe Alla Itosiemi! Imi supu 3 Kena mere imama elakaru kai tamata hukume rebe ktili titinai! Keu beiKu kai Yahudiaru esi elaka mpai lale esi lupu Matiuse 26:4 54 Matiuse 26:18 me imame elake lakwai esa eni nane Kayapase, eni lumare. 4 Esi nikwa lalane Yudase lalei kena iriluke ndendene kena kerike Yesuse kai bunuI. Yesuse ete tamata rebe esi suka 5 Eleki esi beteke be, “Kena pesta elake bunuIje leke isupu kepene mere kerike Yesuse yake le tamata me 26:14-16 esi sukaI hoko esi nasuke ite kai esi hohae petu mere.” (Mrk. 14:10-11; Luk. 22:3-6) 14 Eleki Yudase Iskariote isiri bei luma Bina sae isoba leite boini mere kai ikeu loko imama elakaru. Yu- ntelete titinai kena Yesuse dase Iskariote mere Yesuse Eni maka lulu sae bei Eni maka lulua butu esa 26:6-13 lesini luaru lekwe. 15 Ibeteke lokosi be, (Mrk. 14:3-9; Yoh. 12:1-8) “Sepo au riluke Yesuse ete imi, hoko 6 Eleki kena Yesuse Ime hena Beta- imi riluke saisa ete aure?” Esi neheke niare, Ime Simone eni luma. Simone kepene, batuke kepe perake matai butu mere Yesuse Iono eni makerake rebe us- telu neka, eleki esi riluke etei.** 16 Eleki aiju kai tinaiju puluele mise. 7 Eleki kena bei mere Yudase inikwa lalane kena Yesuse Ikane, bina sae iluake lokoI, Ikeri kerike Yesuse leke irilukeNi ete tamata leite boini ntelete titinai rebe esi belini Yahudiaru esi elakaru. elake kena hlau buini bei batu mutale. Eleki bina mere isoba Yesuse ulu buaIje Yesuse kai Eni maka luluaru esi kane kena leite mere. 8 Eleki Yesuse Eni maka sakesa kena nete suike esi ntuana luluaru esi selu mere hoko esi ono kai menaru esi siri bei Mesire esi beteke be, “Bina meije imise mo le 26:17-25 iatia leite belini elake. 9 Sepo leite boini ntelete titinai mere abeliele hoko supu (Mrk. 14:12-21; Luk. 22:7-14, kepena bokala. Eleki riluke esi kepene 21-23; Yoh. 13:21-30) ete tamata susate.” 17 Eleki kena petu esa bei pesta tamata 10 Po Yesuse Irekwa lalesi hoko Yahudi esi kane roti rebe ragi more Ibeteke lokosi be, “Imi ono susate ete peneka, Yesuse Eni maka luluaru esi lu- bina meije yake, le iono misete eteKu. ake lokoI kai esi tneu be, “Kuru, ite 11 Tamata susate, erimi rue kaisi rame nikwa otoi etia kena moa manane kena hoko imi tapasi sa, po Au rue kai imi ite kane sakesa leke nete suike loko takwali moneka. 12 Bina meije isoba petua rebe akmenare Alla Isirie iteki ntu- leite kena ulu buaKu le takwali mo Au ana menaru bei nusa Mesire.” mata neka hoko iaknekae meije kena 18 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, imi tolae Au kena liane benaije. 13 Imi “Imi keu loko tamata sae ndete kotare lene lokoku mimise! Kena lepae Sou eleki imi beteke kenai be, ‘Amiki Kuru Misete me nusa otoi etia neka, saisa Ibeteke be takwali mo Imata neka hoko rebe bina meije ionore, esi lepae lekwe Ikane sakesa kai Eni maka luluaru mei leke tamata esi nete suike lokoi.” amu luma leke nete suike loko ntuana menaru esi siri bei Mesire.’”

**26:15 Akmenare, kepene mere batuke kena seba tamata makerike esa neka. Matiuse 26:19 55 Matiuse 26:36

19 Eleki Eni maka luluaru esi ono lulu lalakwe ponikele kena ampune tamata Ibetekele hoko esi keu kai aknekae man- bokala esi dosaru. 29 Lene mimise! Au ane me luma mere. kinu anggure kwelini moneka, eti roma 20 Eleki kena kpetu peneka Yesuse petu rebe ite kinu anggure kwelini rebe Ikane sakesa kai Eni maka lulua butu esa beluke sakesa me AmaKu Eni nusa lesini luaru ete mere. 21 Kena esi kane sa, beluke.” Yesuse Ibeteke lokosi be, “Lene mimise! 30 Eleki esi menani isike Alla pela, pine Bei imi toini meije tamata esa me iriluke esi keu lolete ulate Saitune. Au loko tamataru leke esi bunu Au.” 22 Kena esi lene mere, lalesi kera titi- Yesuse Ibeteke be tatike pine Petruse nai hoko esi beteke loko Yesuse rame be, ibeteke be irena Yesuse mo “Kuru, mere au mo moyo?” 26:31-35 23 Eleki Yesuse Iralakesi be, “Ile sae bei imi butu esa lesini lua meiju rebe (Mrk. 14:27-31; Luk. ilutu roti kena oba sakesa kai Aure, 22:31-34; Yoh. 13:36-38) Auku ebe misete, ile mere rebe iriluke 31 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka Au ete tamata rebe esi suka bunu Aure. luluaru be, “Kpetu meije neka, imi 24 Alla Eni lepate rebe lekire ebeteke be, pusumi naya bei Au le tamata neunaru ‘Tamata Eni Nanae Isupu susate hoko esi ono tiae ete Aure. Le Alla Eni lepate Imata sa.’ Po tamata rebe Iriluke Au, rebe nabire ilekire ebeteke be, Tamata Eni Nanae loko tamata rebe ‘Au bunu maka raka dombare hoko eni esi bunu Aure, isupu susate ela titinai. dombaru unaya bei lomai.’ Hoko mise lesi tamata mere inai ruelei 32 Po kena Au kwana suike peneka, Au yanoma.” keu eike bei imi lolete otoi Galilea.” 25 Eleki Yudase rebe tatike pine iriluke 33 Eleki Petruse ibeteke loko Yesuse Yesuse itneuI be, “Kuru, mere au mo be, “Masike sie maketaru esi naya bei moyo?” Eleki Yesuse Iralakeni be, “Yele, Ale, po au lulu Ale kai naya bei Ale mo.” ale ruamu betekele mere peneka.” 34 Yesuse Ibeteke lokoi be, “Alene lokoKu mimise! Kena kpetu meije neka, Yesuse Ikane roti kai kinu anggure manure totlae mosare, ale ruamu beteke kwelini sakesa kai Eni maka luluaru rebai telu be arena Au mo.” 35 Po Petruse iombe, “Masike au supu 26:26-30 bunu sakesa kai Ale mula mo. Au beteke (Mrk. 14:22-26; Luk. mo be au rena Tuhane Ale mo!” 22:14-20; 1Kor. 11:23-25) Eleki Eni maka luluaru pususi beteke 26 Kena esi kane sa, Yesuse Irana roti, ele mere leneka. Ikotie terima kasi bei Alla kai Ibire roti mere, eleki Irilukele ete Eni maka lulu- Yesuse Ikotie loko Alla aru kai Ibeteke lokosi be, “Imi ranae kai me otoi Getsemani kanele le meije nanakwalaKue!” 26:36-46 27 Eleki Yesuse Irana oba esa rebe penu kena anggure kwelini, Ikotie ter- (Mrk. 14:32-42; Luk. 22:39-46) ima kasi bei Alla kai Irilukele etesi kai 36 Eleki Yesuse Ikeu kai Eni maka lulu- Ibeteke be, “Imi pusumi kinu bei oba aru me otoi sae me esi nane Getsemani. meije. 28 Le meije Auku lalakwe rebe Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Kwetela ankenae Alla Italuke ete imire kai Auku imi, rue ete meije mina, yo Au kotie loko Matiuse 26:37 56 Matiuse 26:56

Alla ete morare.” 37 Eleki Ilui Petruse kai Sebedeuse eni nanae luaru, Yakobuse Tamata Yahudi esi elakaru esi ulake kai Yohanese esi keu kaiNi lora toto. tamata esi kerike Yesuse Kena mere laleIje kera titinai. 38 Ibeteke 26:47-56 loko telusi be, “LaleKue kera titinai, Au blake saka Au matare reneka! Telumi rue (Mrk. 14:43-50; Luk. raraka ete meije kai Au mina.” 22:47-53; Yoh. 18:3-12) 39 Yesuse ruaI lora toto eleki Itola 47 Kena Yesuse eri lepa sa, Yudase, ile tibubui lope tapele kai Ikotie loko Alla sae bei Yesuse Eni maka lulua butu esa be, “AmaKu, sepo Asuka hoko Atapa Au lesini luaru, iluake kai tamata bokala, esi leke susate rebe suke Au supure Au supu keri sari kai ai buai. Sie meru esi supu yake. Po lulu Auku sukare yake po lulu ulake bei imama elaka kai Yahudia esi AmaKu Amu sukare neka.” elakaru. 48 Tamata rebe iriluke Yesuse 40 Ikotie pela, eleki Ileu loko Eni maka ibeteke kenasi peneka be, “Ile rebe au lulua teluaru kai Iselu telusi ntulu. Eleki ataIje, mere Yesuse. KerikeNi!” Ibeteke loko Petruse be, “Batuke olase 49 Hoko kena esi me kai Yesuse ului esa yo telumi raraka kai Au mo le peneka, Yudase ilomei tehaike Yesuse mula? 41 Betu kai kotie loko Alla leke sosoli kai ibeteke lokoI be, “Kuru!” Eleki imi tetu bei ro tiaru esi elake esi kbasare iata Yesuse. yake. Le Au rekwa be imi suka ntulu 50 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, mo kai imi suka kotie loko Alla rame po “Kuebe, aluake lomei kena ono nanakwalami ktili moneka.” saisare?” Eleki Tamata bokala meru 42 Eleki Yesuse Ikeu suike kena rebai esi lomei loko Yesuse kai esi kerikeNi. lua kai Ikotie loko Alla be, “AmaKu, 51 Eleki tamata esa bei Eni maka luluaru sepo susate meije suke Au supu neka, kai rebe iete mere isira eni sarire eleki ilasa Ahetie bei Au moneka, hoko sebeie lulu imame elake eni makerike eni tina AmaKu Amu sukare neka.” 43 Pela eleki loine teue. 52 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi Ileu loko telusi kai iselu telusi ntulu le be, “Kusue sari mere kena esi lumare, esi hkwau kuate. le sire pine iklemake sari hoko imata 44 Eleki Yesuse Ikeu suike leneka kena kena sari leneka. 53 Arekwa mo piseo rebai telu kai Ikotie loko Alla sakesa kai betinake Au koti tapa bei AmaKu tekwa miminare neka. 45 Pela eleki Ileu loko mo leke Iulake malekata toini butu esa telusi kai Ibeteke lokosi be, “Erimi ntulu lesini lua lesi kena esi hlamate Au? salo? Totonai meije tamata esi luake 54 Po sepo Au ono ele mere hoko Alla lomei kena esi riluke Au, Tamata Eni Eni lepate rebe ebeteke Au matare sae Nanae meije, ete tamata dosaru neka. lulu moneka.” 46 Betu no, mai ite keu. Imi selu! Tamata 55 Eleki Ihali beteke loko tamata rebe iriluke Aure iluake pene!” bokala meru be, “Aure tamata maka atia pemerinta mo, hoko imi kerike Aure, imi keri sari kai Ai buai nanuke yake! Pela petu Au atetuke me Tuhane Eni Luma uwei keholi, Au atetuke imi ete mere takwali peneka. Po imi kerike Au ete mere mo. 56 Po tinai. Meije imi kerike Au ele meije leke lulu Alla Eni lepata rebe Matiuse 26:57 57 Matiuse 26:74 nabiaru esi betekele.” Eleki Eni maka lu- ibeteke be, “Ami nikwa tamata rebe lepa luaru esi naya beiNi. tiae ete Yesuse moneka le ruaI beteke be Isakesa kai Alla.” Yesuse Ime tamata Yahudiaru esi 66 Eleki itneusi be, “Hoko imi mula elaka maka teu pakalaru oasi Yesuse?” Tamata esi biuwe kai lepa loko lomai 26:57-68 be, “Iono dosa elake ete Alla. Meije suke (Mrk. 14:53-65; Luk. 22:54-55, Isupu hukumane matale. BunuI!” 63-71; Yoh. 18:13-14, 19-24) 67 Eleki esi toe oalaleIje. Kai esi obi 57 Eleki esi keri Yesuse loko imame oalaleIje eleki esi blukuI, kai tamata elake titinaije me eni luma, eni nane leini esi tetaI. 68 Esi beteke lokoI be, Kayapase. Kuru Torataru, imama “Kamale rebe Alla IulakeNi kena hla- elakaru kai Yahudiaru esi elaka bei mate tamata, Abeteke no. Sire pine me lale esi lupuke lomai ete mere. itetaMue?” 58 Eleki Petruse ilulu Yesuse bei lauke me imame elake eni otoi kena malama Petruse ibeteke rebai telu me eni luma leini. Eleki Petruse irue be irena Yesuse mo sakesa kai tamata maka raka lumare. 26:69-75 Le isuka rekwa be esi ono saisa kena Yesuse. 59 Eleki imame elaka kai tamata (Mrk. 14:66-72; Luk. 22:56-62; elaka maka teu pakala pususi nikwa Yoh. 18:15-18, 25-27) tamata rebe lepa tiae ete Yesuse leke esi 69 Kena mere Petruse irue me imame hukume Imata. 60 Eleki tamata bokala elake eni luma leini sakesa kai tamata esi alenake Yesuse be Ineu, po lepata bokala. Eleki bina makerike ete imame meru sae nkena mo. Eleki sie luaya esi elake iluake lomei eleki ibeteke loko keleke kai esi alenake be, 61 “Ami lene Petruse be, “Ale mere sakesa kai Yesuse Yesuse Ibeteke be Ilikwaie Tuhane Eni bei otoi Galilea, moyo?” Lumare po Ieleke suike petua lua.” 70 Po Petruse ibeteke me tamata 62 Eleki imame elake lakwai esare bokala meru be, “Abeteke mere au nati ikele me tamata oasi eleki itneu Yesuse mo.” 71 Eleki Petruse ikeu me pakale esi be, “Tamata meiju esi alenake Aneure meture, makerike bina makete iselu tinai pibe mo? Le mula pine Aleliesi Petruse eleki ibeteke loko sie ete meru more?” 63 Po Yesuse Indene. Iralakeni be, “Tamata meije isakesa kai Yesuse mo. Eleki Imame elake mere ibeteke bei hena Nasarete.” lokoI be, “La loko Alla, Abeteke ete ami 72 Eleki Petruse ila loko Alla kai be Ale mere Kamale rebe Alla ulakeNi ibeteke loko sie meru be, “Au rena kena hlamate ite tamatare, o? Ale Alla tamata mere mo.” Eni Nanae, o?” 73 Eleki takwali mo, tamata ete meru 64 Eleki Yesuse Iralakeni be, “Yele, esi lomei loko Petruse kai esi beteke be, tinai, mere Au. Eleki tatike pine imi selu “Tinai, ale mere sakesa kai Yesuse le au Au, Tamata Eni Nanae Irue kena Maka rekwa bei amu lepate.” Kbasa lakwai esare Eni sapleuke mak- 74 Eleki Petruse ila suike loko Alla be, wanale kai Iluake suike lomeije Indete “Alla, Aono susate ete au neka sepo kena moputi ndete lanite.” au beteke tinai mo.” Eleki ibeteke loko 65 Eleki imame elake Kayapase mere tamata meru be, “Au rena tamata mere ikahi eni lapune le inasuke Yesuse kai mo.” Matiuse 26:75 58 Matiuse 27:15

Eleki kena mere manure totlae. ono taneia bei tapele. Tapele otoi mere 75 Eleki Petruse inete suike loko Yesuse esi ono kena otoi maka hnouke tamata Ibeteke be, “Manure etotlae mosare Yahudi mo rebe esi mata ete mere. 8 Bei abeteke rebai telu be, ‘Au rena Yesuse mere hoko eti roma meije tapele mere mo.’” Eleki isiri kai irani le kaplalei esi kotie esi nane Tape Lalakwe Nsolite. titinai. 9 Hoko Alla Eni lepate rebe akmena nabi Yermia ibetekele be, Yesuse Isupu keri me “Esi rana kepe peraka matai butu telu, gubernure Pilatuse oai rebe tamata Israelaru esi teu lepate esa peneka kena seli tamata sae be- 27:1-2 line kenae. (Mrk. 15:1; Luk. 23:1-2; Yoh. 18:28-32) 10 Kai esi pake kepena meru kena sabe Bebeleti lakwai esa sa, imama tapele bei tamata maka ono taneia 27 elaka kai tamata Yahudiaru esi bei tapele, lulu Tuhane Eni pleta ete elakaru esi lupu kai lepa kai lomai kena aure.” bunu Yesuse. 2 Esi ulake tamata kena Lepate mere eonore mere peneka. lo Yesuse eleki esi keriNi loko Pilatuse, tamata Roma, gubernure me otoi Yudea. Gubernure Pilatuse iteu pakala ete Yesuse Yudase ibunu ruai 27:11-14 27:3-10 (Mrk. 15:2-5; Luk. (Ula. 1:18-19) 23:3-5; Yoh. 18:33-38) 3 Eleki kena Yudase rebe iriluke 11 Eleki kena Yesuse Ime Pilatuse Yesuse ete tamata rebe esi suka bunuIje oaije, gubernure mere itneu Yesuse be, iselu be Yesuse Isupu hukumane “Ale mere kamale bei tamata Yahudi o?” matale, hoko kaplalei. Eleki Ikeu leuke Eleki Yesuse Iralake be, “Yele, Amu lep- kepe peraka matai butu telure ete ate mere tinai!” imama elakaru kai tamata Yahudiaru 12 Eleki imama elakaru kai Yahudi- esi elakaru. 4 Kai ibeteke be, “Au supu aru esi elakaru esi beteke loko Pilatuse dosa elake le au riluke tamata rebe eni be, “Tamata meije Iono neuna bokala sala sasaisa mo ete tamata rebe esi suka peneka.” Po Yesuse Ileliesi moneka. bunuI eti Isupu hukumane matale.” 13 Eleki Pilatuse itneu Yesuse be, “Esi Po esi ralakeni be, “Mere ami rekwa alenakeMu be Aneu titinai yo Aleliesi kai ale mo, sebeie ruamu.” mo le mula?” 5 Hoko Yudase ipoie kepe peraka meru 14 Po Yesuse Iralake moneka hoko gu- lopai Tuhane Eni Luma laleije, eleki ikeu bernure mere iherane. kai ikwelie ruai ne. 6 Eleki imama elakaru esi rana kepene Yesuse Isupu hukume kena mere kai esi beteke be, “Kepene meije pakuI ahlake ai batai kepe lalakwe nsolite hoko lulu Alla Eni 27:15-26 lepata rebe nabi Musa ilekire, tolae me Tuhane Eni Lumare sakesa kai tanei rebe (Mrk. 15:6-15; Luk. 23:13-25; rilukele ete Allare mise mo.” 7 Eleki pusu Yoh. 18:39-19:16) lalesi esa kena esi pake kepene mere 15 Kena petu tamata Yahudiaru esi kena sabe tapele otoi bei tamata maka kane roti rebe pake ragi more, piasare Matiuse 27:16 59 Matiuse 27:35 gubernure isebeisi sirie tamata esa bei 26 Eleki Pilatuse iulake eni tamataru buije leke hukumeni moneka. 16 Kena esi sirie Barabase bei buije le isuka mere tamata sae me bui rebe ineu titinai tamata meru lalesi ndina. Yo iulake eni nane Yesuse Barabase. 17 Eleki kena tamata esi teta Yesuse kena mekute buai tamata bokala esi lupuke lomai peneka, kai irilukeNi ete solaluaru kena pakuI Pilatuse itneusi be, “Sire pine imi suka ahlake ai batai leke Imata. au sirieni ete imire? Yesuse rebe kotine Barabase pibe Yesuse rebe kotiNe Ka- Yesuse Isupu teta kai Isupu toae male rebe Alla IulakeNi kena hlamate 27:27-31 tamatare?” 18 Pilatuse itneu ele mere le irekwa be imama elakaru lalesi tiake (Mrk. 15:16-20; Yoh. 19:2-3) Yesuse hoko esi keriNi lokoi. Po Pilatuse 27 Eleki Pilatuse eni solaluaru esi keri inoake be tamata bokala esi suka sirie Yesuse me Pilatuse eni otoi maka ruere, Yesuse. kai esi koti pusue solalua maketaru, eleki 19 Eleki kena Pilatuse irue me otoi esi keholi Yesuse. 28 Esi lesu Yesuse Eni maka teu pakalare, eni bina inauke lokoi pakiane kai esi ono Ialike lapu mahme- be, “Aono sasaisa ete tamata mere yake lane leke seluI saka kamale. 29 Eleki esi le Eni sala sae mo. Le beiNi pine mem- liu ai luli sanai kai esi tolae kena Yesuse petuke au kmani tiae rebe eono petu uluIje. Esi rana toane buai kai esi to- meije rouweku.” 20 Po imama elakaru lae kena balaI makwanale. Eleki esi tatu kai tamata Yahudiaru esi elakaru esi lokoI kai esi toaeNi be, “Hlamate, tamata umauke tamata bokala leke beteke ete Yahudiaru esi Kamale!” 30 Esi toeNi kai gubernure Pilatuse be sirie Barabase yo esi rana toane buai mere eleki esi teta bunu Yesuse. 21 Eleki gubernure Pilatuse ulu buaIje kenae. 31 Eleki kena esi toaeNi itneu suike loko tamata bokala meru be, kai esi ono neune eteiI pelare, esi lesu “Bei sie luaya meiju, sire pine imi suka lapu mahmelane mere beiNi kai esi ono au sirieni ete imire?” Eleki esi ralake be, Ialike ruaI Eni lapune. Esi sirieNi bei Pi- “Barabase.” latuse eni lumare leke pakuI ahlake ai 22 Eleki gubernure Pilatuse ibeteke batai leke Imata. lokosi be, “Hoko au ono saisa kena Yesuse rebe kotiNe Maka Hlamate?” Yesuse Isupu paku ahlake ai batai Pususi ralakeni be, “PakuI ahlake ai 27:32-44 batai leke Imata!” 23 Gubernure Pilatuse itneu suikesi be, (Mrk. 15:21-32; Luk. 23:26, 33-43) “Po Eni sala saisa?” Esi kloloe tiktili lesi 32 Esi siri lolete bei kotare esi tetue be, “PakuI ahlake ai batai leke Imata!” tamata bei kota Kirene sae me lalane 24 Pilatuse isuka hlamate Yesuse, po tlai, eni nane Simone. Esi ulake Simone moneka le tinake tamata meru esi nasu iliku Yesuse Eni ai batai rebe tatike pine kai ono hoha. Hoko iulake rana kwele esi pakuI kenare. 33 Eleki esi luake ndete kai ikoa balai me tamata bokala meru otoi rebe esi nane Golguta [esi natire oasi leke aseluke be iono sala sae mo. be, “Otoi ulu alati.”] 34 Ete mere esi Iombe, “Auku sala sasaisa mo kena toha anggure kai solu eleki esi riluke tamata meije Imata! Mere ruami onoe!” ete Yesuse leke Ikinue. Po kena Inenake 25 Pusue tamata bokala meru esi anggure mere, Isuka kinu mo. kloloe be, “Yele, mula mo, ami kai amiki 35 Esi lesu Yesuse Eni pakiane eleki anubuaru supu esi hukumane neka.” pakuI ahlake ai bataije eleki esi elekele. Matiuse 27:36 60 Matiuse 27:56

Eleki esi poie undi loko Eni pakiane kmaure Yesuse Ikloloe loko Alla be, “Eli, mere be sire pine isupure. 36 Eleki esi Eli, lama sabaktani?††” esi natire, “Alla, rue rakaI. 37 Eleki esi paku lepate matai Alla, le mula pine Asebeie Aure?” ndete baba bei Yesuse uluIje leke tamata 47 Eleki sie ilaru esi kele ete mere, esi esi rekwa be Yesuse Isupu hukumane lene Yesuse Iklolore hoko esi beteke loko bei saisa. Lepate matai mere be, “Meije lomai be, “Imi lene, Ikoti loko Elia!” Yesuse, Yahudiaru esi Kamale.” 38 Kena 48 Eleki ile sae bei sie meru ibala irana mere lekwe esi paku tamata neuna karane mutale eleki ilutu kena anggure lua ahlake ai batai sakesa kai Yesuse maklinute eleki irilukele kena ai buai ete neka. Sae sapleuke makwanale kai sae Yesuse leke Ihmosoe. sapleuke mapale. 49 Po tamata makete esi beteke be, 39 Tamata rebe esi keue mere, esi lepae “Namake mina. Ite selu be Elia iluake tiae lokoI kai esi kwasuke ulusi leke kena ihlamateNi pise o?” toaeNi, 40 Esi lepa tiae lokoI be, “Ale 50 Eleki Yesuse Ibiuwe ela suike eleki mere pine abeteke be alikwaie Tuhane teu Eni nasite ne. Eni Lumare kai Aeleke suike kena petua 51 Kena mere ndau kota Yerusaleme, lua moyo? Sepo Ale Alla Eni Nanae hoko obite nurui elake me Tuhane Eni Lumare rulu lomei bei ai tutine kai Ahlamate ru- esi laleije rebe ereba sokati mise titinaije aMu no!” ekahie bei ndete roma mpe. Kai isu elake 41 Kai imama elakaru kai kuru kai ula batuaru robilu. 52 Batua rebe Torataru kai tamata Yahudi esi elakaru uobi lutike tamata matalaru esi liana be- lekwe esi sobueNi be, 42 “Tamata naiju esi meture ukloli kai tamata matala makete Ihlamatesi po Ihlamate ruaIje bokala rebe esi hlaleke loko Allare esi saisa mo. Sepo Ile Yahudi esi Kamale kwana suike. 53 Esi siri bei liana benaiju hoko ite selu namake Irulu bei ai tutine kai namake kena Yesuse Ikwana suike leke ite hlaleke lokoI. 43 Ihlaleke loko esi keu kusu me kota Yerusaleme hoko Alla, kai Ibeteke be Ile Alla Eni Nanae. tamata bokala esi selusi ete mere. Hoko ite selu be Alla IhlamateNi pibe 54 Eleki solalu Romawi utune esi elake mo?” kai solalua rebe esi raka Yesuse rilasi le 44 Kai tamata neuna lua meru lekwe isu elake kai yelu rebe uono meru. Hoko esi lepae tiae lokoI ele mere lekwe. esi beteke be, “Tinai, tamata meije Alla Eni Nanae!” Teu Yesuse Eni nasite 55 Ete mere bina bokala esi selu Yesuse bei lauke. Bina meru pine esi 27:45-56 luluI kai layaniNi bei kena Ime otoi (Mrk. 15:33-41; Luk. Galilea sa. 56 Bei bina meru, Maria 23:44-49; Yoh. 19:28-30) Makdalena (natire Maria bei Makdala), 45 Kena olasa butu esa lesini lua hk- Maria Yakobuse kai Yusupe inaisi kai watare, otoi mere mele pusue eti roma Sebedeuse eni nanaru inaisi me. olasa telu kmau. 46 Kena olasa telu

††27:46 Ete meije Yesuse ruaI lepa kena Eni Soure: Eli, Eli, mere sou Ibrani yo lama sabaktani, mere sou Alamaike rebe kena mere esi pakele pela petu me otoi Yudeare. Matiuse 27:57 61 Matiuse 28:8

Lumare leke imi raka Eni liane benaije Yusupe bei Arimatea ihnouke mimise.” Yesuse kena liane benai 66 Hoko esi keu raka Eni liane benaije. Esi tolae tanda kena batu rebe pele lutike 27:57-61 liane benaije leke sae ibaekele yake, kai (Mrk. 15:42-47; Luk. esi raka ete mere. 23:50-56; Yoh. 19:38-42) 57 Kena kmau peneka ile sae me eni Yesuse Ikwana suike bei matale taneia bokala bei kota Arimatea eni nane 28:1-10 Yusupe ihlaleke loko Yesuse peneka. 58 Ikeu loko Pilatuse kena ikotie Yesuse (Mrk. 16:1-10; Luk. leke ihnoukeNi kena liane benai. Eleki 24:1-12; Yoh. 20:1-10) Pilatuse iulake eni solaluaru esi riluke Kena tamata Yahudi esi petu Yesuse ete Yusupe. 59 Eleki Yusupe Irana 28 pleije‡‡ elia peneka kai mere Yesuse eleki ikopaI kena obite nurui mis- miku bebeleti. Maria Makdalena kai ete. 60 Eleki itolaeNi kena eni liane benai Maria makete lekwe esi keu selu liane beluke kena ulate batu rebe iulake eni benai rebe esi hnouke Yesuse kenare. makerikaru esi kalire. Eleki ilolike batu 2 Kena mere isu elake eono sosoli: mere elake lutike liane esi benaije pine ileu. le Tuhane Eni malekate irulu bei ndete 61 Po Maria Makdalena kai Maria makete surga eleki ilololike batu elake rebe me lekwe esi rue limese liane rebe Yesuse liane benaije esi nanaije. Eleki malekate Ime kenare. mere irue kena batu mere. 3 Malekate mere oalaleije ekliti saka silane kai eni Solaluaru esi raka liane benai pakiane puti titinai. 4 Solalua rebe esi rebe tolae Yesuse kenare raka liane benaije esi rilasi eti rarelesi 27:62-66 kai klolikesi, hoko esi rekwa sasaisa 62 Ele bobanure Yahudiaru esi petu moneka lupe tamata matale. plei, imama elakaru kai tamata Parisiaru 5 Malekate mere ibeteke loko bina esi keu loko Pilatuse, 63 kai esi beteke be, meru be, “Rilami yake! Au rekwa be imi “Ntuane, ami nete Yesuse, tamata nloene nikwa loko Yesuse rebe pakuI kena ai mere, Ibeteke kena Imata mosare be, bataije. 6 Iete meije moneka le Ikwana ‘Petua luare Ikwana suike bei matale.’ suike bei matale peneka, lulu Ibeteke. 64 Bei mere hoko ulake tamata esi keu Mai imi selu otoi rebe tolaeNi kenare. raka Eni liane benaije mimise petua lua, 7 Imi keu sosoli beteke ete Eni maka lu- po mo hoko namake Eni maka luluaru luaru be, Ikwana suike bei tamata mata- esi ndeaeNi kai esi beteke ete tamata laru peneka. Ikeu eike lolete Galilea, makete be Ikwana suike bei matale leke imi seluI ete ndetere. Au beteke ete peneka. Sepo eono ele mere hoko nloene imi meije tinai.” rebe epamuli mere tiae lesi bei akmenare 8 Hoko rilasi po lalesi ndina kuate leneka.” hoko esi bala nununu bei liane benai 65 Eleki Pilatuse ibeteke lokosi be, “Imi mere sosoli leke esi beteke ete Yesuse Eni keu kai solalu maka raka Tuhane Eni maka luluaru.

‡‡28:1 Tamata Yahudi esi petu pleije menai bei Jumate kmauine roma Sabtu kmauine. Matiuse 28:9 62 Matiuse 28:20

9 Eleki Kena luasi bala sa Yesuse 15 Eleki solalua rebe esi raka liane be- IaselukeNi ete luasi kai Ibeteke be, “Hla- nai mere esi rana kepene mere beisi, mate kenami.” Eleki luasi tehaikeNi kai eleki esi ono lulu saisa rebe esi betekele luasi kerike Eni lelale kai esi tatu lokoI. eteise. Hoko lepate mere tamata Yahu- 10 Eleki Yesuse Ibeteke loko luasi be, dia bokala esi alenakele eti meije neka. “Rila yake! Keu kai beteke ete kwa- liKusi kai betaKusi leke esi keu lolete Yesuse IaselukeNi ete otoi Galilea, ete ndetere esi selu Au. Eni maka luluaru Yahudiaru esi elakaru esi seli 28:16-20 kepene ete solalua rebe esi (Mrk. 16:14-18; Luk. 24:36-49; Yoh. raka liane kai onosi lemake 20:19-23; Ula. 1:6-8) 28:11-15 16 Eleki Yesuse Eni maka lulua butu 11 Kena bina meru esi leure esi me esa lesini esaru esi keu lolete ulate me lalane tlai sa, sie ila bei solalua rebe esi otoi Galilea rebe akmenare Iulakesi loko raka liane benaije esi leu me kota kai pende. 17 Kena esi selu Yesuse, esi tatu esi beteke yelu rebe uono kena liane be- lokoI po leini esi noake be mere Yesuse naije ete imama elakaru. 12 Eleki imama tinai pibe mo. 18 Eleki Yesuse Itehaikesi elakaru esi lepa lupu kai Yahudiaru esi kai Ibeteke be, “Au supu kbasa kena tamata elakaru eleki esi riluke kepena pleta ndete surgare kai mei nusa peneka. bokala ete solalua rebe esi rakare. 13 Kai 19 Hoko imi keu loko tamata me pusue esi beteke lokosi be, “Suke imi beteke nusa, onosi hlaleke lokoKu kai luluKu. be Yesuse Eni maka luluaru esi luake Kai imi baptiseise, imi lepae Alla Am- kena kpetu eleki esi ndeaeNi kena imi ate, Alla Eni Nanae kai Ro Misete. 20 Kai ntulure. 14 Kai sepo gubernure Pilatuse atetukesi leke esi lulu pusue rebe Au ilene mere hoko mula mo le namake ami atetekelu ete imi pende. Kai imi lene: Au umaukeni leke imi supu susate sasaisa me kai imi eti pela.” yake.” 63 Markuse 1:6

4. Yesuse Iatetuke kai Iaseluke Eni Sou Misete kena Yesuse kbasare eti Eni maka luluaru esi persaye rebe Markuse Ilekiule be Ile Maka Hlamate (6:14-8:30) 5. Yelu rebe Yesuse Ionolu kena Ikeu Lepate Menai lolete Yerusaleme leke esi bunuI ete Tamata Kristena akmenaru esi beteke mere (8:31-10:52) be buku meije, mokwai sae me ilekie, eni 6. Yelu rebe Yesuse Ionoe kai Iatetuke nane Markuse. Markuse mere, rebe ikeu ndete kota Yerusaleme (pasale 11-13) sakesa kai Petruse kena lepae Sou Mis- 7. Yesuse Isupu kerike kai bunuI ete. Saisa rebe ilene bei Petruse, ilekie (pasale 14-15) kena buku meije. 8. Yesuse Ikwana suike (pasale 16) Sepo ite baise buku meije, ite baise saisa rebe Yesuse Ionoule kai saisa rebe Yohanese maka baptise, Iatetukelu ete Eni maka luluaru. Yesuse ibaptise tamata bokala Ibeteke Sou Misete rebe ebeteke be Alla 1:1-8 Ipleta memenai saka Kamale mei nusare (1:14-15). Yesuse Eni kbasa kena ono (Mat. 3:1-12; Luk. 3:1-18; Yoh. 1:19-28) tamata makerake esi mise kai Isui ro tiae Meije Sou Misete kena Yesuse Kris- rebe ekbasae tamatare. Tamata Yahu- 1 tuse, Alla Eni Nanare. 2–3 Kena ak- diaru esi elakaru laleisu tiakeNi kai menare Nabi Yesaya ileki me eni bukure laleisu kena bunuI (3:6). Po Yesuse In- elere: aya beisi mo. Ibeteke peneka be tatike “Alla Ibeteke loko Eni Nanare be, pine Isupu bunu (8:31; 9:31; 10:33- ‘Au ulake tamata sae kena Akeu mosare 34), kai Ikeu lope Yerusaleme le laleI leke iaknekae lalane eteMu.¶¶ kena Iriluke nanakwalaIje kena seli ite Eleki tamata mere ibeteke loko tamata tamataruki dosaru (10:45). BunuI, eleki bokala me otoi nsekile be, Ikwana suike. ‘Imi aknekae lalemi leke hlaleke loko Markuse lalei kena ileki buku meije Alla.’”§§ leke ibeteke be Yesuse mere Maka Hla- 4–6 Eleki takwali titinai mina pine mate kai Alla Eni Nanae (1:1, 11, 24; Yohanese maka baptise iluake. Ikeu lo- 3:11; 5:7; 8:29; 9:7; 14:61-62; 15:39). lete otoi nsekile eleki irue ete mere. Eni Kai lalei kena beteke ete ite leke masike lapune bitae bei unta bului kai ikane susate saisa ekena ite po lulu Yesuse kwauwe kai ikinu maka kinu tuae in- rame (8:34-38; 10:29-31). aije esi kweline, le piasare tamata rebe Isi ikeu lepae Tuhane Eni nane, ikane man- 1. Yesuse Ikerike memenaije (1:1-13) ane ele mere. Eleki Yohanese ikeu lorau 2. Yesuse Iatetuke kai Iaseluke Eni kwele Yordane ibeteke loko tamataru kbasare me otoi Galilea, eti tamata be, “Imi naku imi dosaru kai hleke Yahudiaru esi elakaru lalesi kena bunuI bei ono dosa.” Hoko tamata bokala bei (1:14-3:6) kota Yerusaleme kai bei otoi Yudea esi 3. Yesuse Ikerike sibae Eni makerike keu loko Yohanese. Tamata meru esi me otoi Galileare (3:7-6:13) naku esi dosaru ete Yohanese leke Alla Ilenelu. Eleki Yohanese ibaptisesi me

¶¶1:2-3 Mal. 3:1 §§1:2-3 Yes. 40:3 Markuse 1:7 64 Markuse 1:27 kwele Yordane kena tanda be esi hleke Andrease luasi nikwa iane kena uete, bei ono dosare peneka. 7 Eleki Yohanese le luaise tamata maka nikwa iane. ilepa loko tamata meru rame be, “Na- 17 Yesuse Ibeteke lokosi be, “Mai, lu- make Ile sae me Iluake hoko Eni kbasare ami lulu Au. Luami nikwa iane takwali lesi beiku. Au rue sakesa kaiNe saisa mo peneka, hoko petu meije Au ono luami le Eni kbasare ktili titinai. 8 Au baptise kena ono tamata esi lulu Alla.” 18 Eleki imi kena kwele, po Iono Ro Misete Ik- luasi keu bei esi uete mere eleki esi lulu basae lalemi leke Ipletae imi.” Yesuse. 19 Kena Yesuse Ikeu siba lopai toto, Yesuse Isupu baptise bei Yohanese Iselu Yakobuse kai kwalini Yohanese, eleki Ikeu ndete otoi nsekile (luaise Sebedeuse eni nanae), esi amiseke esi uete mpe soa buini laleije. 1:9-13 20 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi sosoli be, (Mat. 3:13-4:11; Luk. 3:21-22, 4:1-13) “Mai, luami lulu Au.” Hoko luasi keu 9 Kena Yohanese ibaptise tamataru, bei amasi kai eni tamata makerikaru Yesuse Iluake bei nda hena Nasarete, me eleki luasi lulu Yesuse. otoi Galilea lorau kwele Yordane loko Yohanese. Eleki Yohanese ibaptiseNi me Yesuse Isirie ro tiare bei ile sae me kwele Yordane. 10 Kena Yesuse Ikeleke 1:21-28 bei kwelere, Iselu lanite baeke kai Ro Misete Irulu lokoI selu saka manu abune. (Luk. 4:31-37) 11 Eleki Alla Ilepa loko Yesuse bei ndete 21 Yesuse kai Eni maka luluaru esi surga be, “Ale Auku Anae, Au nete keu lopai kota Kapernaume, eleki kena lokoMu, laleKu ndina le Ale.” 12 Eleki tamata Yahudiaru esi petu pleije, Yesuse Eni Ro Misete Iulake Yesuse Ikeu ndete Ikeu me Yahudiaru esi luma ibadare otoi nsekile. 13 Kena Yesuse Irue ndete eleki Iatetuke ete mere. 22 Tamata ete otoi nsekile petua butu ata, ro tiaru meru esi herane Iatetuke le Iatetuke esi elake etehekeNi leke Ilene lokoe. kena kbasa hoko Iatetuke lupe kuru Ete mere binatanaru ukeholi Yesuse po Torate esi atetuke mo. malekataru rakaI. 23 Kena petu mere ile sae me Yahudi esi luma ibadare, ro tiare kbasa lalaleije. Yesuse Ikoti kwete beluka sie Eleki ikloloe be, 24 “Yesuse tamata ataya leke esi luluI Nasarete, Akwale ami yake. Alomei kena atia ami moyo? Au rekware Ale bei Alla 1:14-20 kai Amu dosa sae mo.” (Mat. 4:12-22; Luk. 4:14-15, 5:1-11) 25 Yesuse Itahola ro tiae mere be, 14 Kena Yohanese isupu kerike pende, “Ndene! Asiri bei tamata meije!” 26 Eleki Yesuse Ikeu me otoi Galilea kena lepae elisukeni ktili kai esiri beini kai ebi- Sou Misete ete mere. 15 Ibeteke be, “Alla uwe. 27 Tamata me Yahudiaru esi luma Iulake Au leke tamata esi rekwa Aure, ibadare esi lepa loko lomai kai esi beteke Yesuse Maka Hlamate. Takwali moneka be, “Tinai, Yesuse Iatetuke hnaune Alla Ikbasae imi saka imi Kamale hoko beluke peneka! Bei akmenare ami lene imi hleke bei ono dosa leke hlaleke loko ele mere rebai sae mosa! Tamata mere Sou Misete bei Alla.” Iatetuke kena kbasa le Ipletae ro tiare, 16 Eleki kena Yesuse Ilia me tlaka elene lokoI.” Galilea leini, Iselu Simone kai kwalini Markuse 1:28 65 Markuse 1:45

28 Lomei takwali mo, lepate bei Yesuse beteke lokoI be, “Pusue tamata esi nikwa elei ete tamata bokala me hena rebe ume lokoMu.” Galilea keholire. 38 Yesuse Iralakesi be, “Yele, po mai ite Yesuse Iono tamata keu me hena teanaru leke Au lepae Sou makeraka bokala esi mise Misete etesi lekwe. Le Au luake lomeije kena lepae Sou Misete etesi.” 1:29-34 39 Kena mere, Yesuse kai Eni maka lu- (Mat. 8:14-17; Luk. 4:38-41) luaru esi keu papelake otoi me Galilea, 29 Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru kai Ilepae Sou Misete me Yahudiaru esi esi siri bei luma ibada mere kai esi luma ibadaru eleki Isirie ro tiare bei keu me Simone kai Andrease esi luma. tamata. Yakobuse kai Yohanese luasi keu kaisi lekwe. 30 Me luma mere, Simone eni Yesuse Iono tamata makerake rebe inai tamoli intulu le kerakeni ela kai usai kai tinaiju pulule imise imusu titinai hoko tamata esi beteke 1:40-45 loko Yesuse be, “Simone inai tamoli intulu le kerakeni ela.” 31 Hoko Yesuse (Mat. 8:2-4; Luk. 5:12-14) Ikeu loko matabinane mere kai Ikerike 40 Tamata makerake sae rebe usai kai balaije eleki Ibetukeni. Eleki musute tinaiju pulule iluake loko Yesuse kai ito- erulu beini kai imise sosoli. Eleki Iono lae tibubui lope tapele eleki ikotie beiNi kena ilayanisi. be, “Yesuse, sepo Asuka hoko Aono au 32 Eleki kena kmau, lemataije suni mise noma.” peneka, tamata ete meru esi liku tamata 41 Yesuse laleIje noai eleki Ikerikeni makeraka kai tamata rebe ro tiare kba- kai Ibeteke be, “Yele, amise kena meije saise. 33 Hoko tamata bokala bei kotare neka.” 42 Hoko tamata mere eni maker- esi luake me luma mere. 34 Eleki Yesuse ake mere sirikele eleki imise sosoli ne. Iono tamata makerake bokala esi mise. 43–44 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, “Aleu Kai Isirie ro tiare esi kbasare bei tamata noma, po alenake Au ete tamata makete bokala, po Ionolu lepa mo le urekwa be yake. Po akeu ruamu loko imame leke Yesuse Ibei Alla. aseluke nanakwalaume, kai beteke lokoi be amise peneka. Eleki ariluke manu Yesuse Ikeu lepae Sou Misete abuna inai lua lokoi leke ipalalu me Alla oaIje leke tamata maketaru esi rekwa be 1:35-39 amise bei makerake peneka.”* (Luk. 4:42-44) 45 Po ilene lokoI mo hoko ikeu ale- 35 Kena bebeleti sa, Yesuse Ibetu kai nakele ete tamata bokala eleki esi ale- Ikeu bei lumare lolete otoi ndenete kena nake rame pela hena teanaru. Hoko Ikotie loko Alla ete mere. 36 Kena Simone Yesuse Isupu kusu me kota mo le tamata kai eni ebearu esi beture, esi selu yo bokala esi lomei keholiNi. Eleki Yesuse Yesuse Ikeu peneka eleki esi keu nikwa Irue me kota mulini. Po tamata bei etia lokoI. 37 Eleki kena esi tetue Yesuse, esi neka esi luake lokoI rame.

*1:43-44 Aseluke ete imame mere leke imame irekwa be imise peneka pibe mosa. Sepo imise peneka, iriluke manu abuna inai lua leke palalu ete Alla, eleki ileu bei tamata kustaru esi otoi maka ruere ne. Markuse 2:1 66 Markuse 2:18

Yesuse Iono tamata isiri baue metu mukare. Eleki pusue sisate sae me imise tamata lalesi ndina le Yesuse Iono mise kuate, hoko esi beteke be, “Tinai, eti 2:1-12 meije ite selu maka ono misete ele meije (Mat. 9:2-8; Luk. 5:18-26) sae mosa.” Eleki petua lua pise telu pine Yesuse 2 Ikusu kota Kapernaume, tamata esi Yesuse Ikoti Lewi leke iluluI lene be Iluake suike kena luma mere. 2:13-17 2 Eleki tamata bokala esi luake lokoI, po lumare penu kena tamata peneka (Mat. 9:9-13; Luk. 5:27-32) eti otoi kena ruere sae moneka. Eleki 13 Eleki Yesuse Ikeu lopai tlaka Galilea Yesuse Iatetuke Sou Misete bei Alla leini suike, tamata bokala esi luake lokoI eteisi. Tamata rebe esi luake pamulire eleki Iatetukesi kena Alla Eni lepataru. esi lene Iatetuke bei mpai muli. 3 Eleki 14 Kena Yesuse Ikeu siba toto bei mere, sie ataya me esi liku esi ebe sisate Iselu Lewi (Alfeuse eni nanae) irue me sae loko Yesuse. 4 Po esi supu kusuini kantore pajake. Eleki Ibeteke lokoi be, mo le tamata me lumare boka kuate. “Kuebe mai, luluKu!” Eleki Lewi iluluI Hoko esi rika benai bei ndete muli eleki ne. esi rulukeni kena eni maka ntulu lak- 15 Eleki Yesuse Isupu koti bei Lewi waije lope loko Yesuse. 5 Kena Yesuse kena kane kpetu, hoko Ikane sakesa kai Iselu esi ono ele mere, Irekwa be esi Eni maka luluaru me luma mere. Tamata hlaleke lokoI. Eleki Ibeteke loko tamata pajake kai sie rebe tamata esi kotise sisate mere be, “Kuebe, Au ampune amu tamata dosare esi ete mere lekwe. dosaru peneka.” 16 Tamata Parisia rebe esi ono kuru 6 Kena mere kuru Torataru esi me Torate, esi selu Yesuse Ikane sakesa kai lekwe, esi noake me lalesi be, 7 “Le tamata rebe kotise tamata dosaru, hoko mula pine Tamata meije Ilepa ele mere? esi beteke loko Eni maka luluaru be, Isobue Alla le Iono saka Alla. Batuke “Yesuse Imise mo le Ikane sakesa kai Alla ruaI pine Iampune iteki dosaru, po tamata pajake kai tamata dosaru.” tamata mo.” 17 Eleki Yesuse Ilene mere hoko 8 Yesuse Irekwa laleisu kena mere Ibeteke lokosi kena umpama be, neka, hoko Ibeteke lokosi be, “Laleimu “Tamata rebe kerakeni more loktele ele mere yake. 9 Sepo Au beteke loko ili lokoi mo, po ili loko tamata rebe tamata mere be Au ampune eni dosare kerakine. Sakesa neka, Au lekwe, luake hoko imi rekwa be Au ampune dosare kena koti tamata rebe esi rekwa be tinai pise mo pise! Po sepo Au beteke ruaise tamata dosare, po tamata rebe be, ibetu kai luluke eni paile eleki ikeu, inoake eni dosa sae more, Au kotini hoko imi rekwa be Au kbasa kena ono mo.” misete.” 10–11 Yele, Au beteke be, ibetu, luluke eni paile eleki ileu, hoko kena Kena Yesuse Ime kai Eni maka ibetu kai ileure, imi rekwa Au, Tamata luluaru sare esi tahane tia senete mo Eni Nanae meije, Alla Iriluke kbasa 2:18-22 eteKu kena ono ele mere.” Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, “Kuebe, abetu kai lu- (Mat. 9:14-17; Luk. 5:33-39) luke amu paile eleki akeu no!” 12 Eleki 18 Kena rebai sae me Yohanese maka tamata mere ibetu, iluluke eni paile eleki baptise eni maka luluaru kai tamata Markuse 2:19 67 Markuse 3:5

Parisi toini sae me esi tahane tia senete eni hukume ebeteke be, ‘Kena iteki petu leke esi kotie loko Alla. Eleki tamata pleije, ite kerike sasaisa yake.’” lua pise telu esi luake loko Yesuse kai 25 Eleki Yesuse Iralakesi be, “Kena esi beteke lokoI be, “Kuru, Amise mo le Dauta kai eni tamata maka luluaru tiasi Yohanese eni maka luluaru kai tamata sene pende, Dauta iono saisare? Imi Parisiaru esi tahane tia senete leke esi baisele mosalo? 26 Kena Abyatare iono kotie loko Alla, po Amu maka luluaru esi imame elake lakwai esare, Dauta ikusu tahane tia senete mo le mula?” me Alla Eni Lumare eleki ikane roti rebe 19 Yesuse Iralake kena umpama telu riluke ete Allare. Eleki irilukele ete eni be, “Yele, po sepo mokwai rebe ikaije ebea maketaru eleki esi kanele lekwe. Po eri mei sa, hoko eni tamuaru esi tahane piasare lulu Torate, imamaru esi kane tia senete yelo? 20 Namake mokwai rebe roti mere yele po tamata makete esi ikaije esi ranai peneka pine esi tahane tia kanele saisa mo.” senete sa. Sepo mokwaije eri mei sa yo 27 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, tamuaru esi tahane tia senete hoko mere “Alla Iono petu pleije ete tamata, hoko mise mo. tamatare ipentine lesi bei petu pleije. 21 Kena tamata ikapu lapune takwa- 28 Hoko Au, Tamata Eni Nanae meije, line rebe kahi pende, ipake obite ki- Au kbasa kena beteke saisa rebe ite ono hati beluke mo. Sepo ipake obite kihati kena petu pleije enkena pise sala.” beluke, hoko etihike lapune takwaline mere eleki kahie ela lesi leneka. Hoko Yesuse Iono tamata rebe emise moneka. balaije ntoli more imise 22 Kai tamata iaike anggure kwelini 3:1-6 beluke kena kantone usai takwaline mo. Le sepo iono ele mere, anggure (Mat. 12:9-14; Luk. 6:6-11) kwelini beluke mere etihike kantone Kena petu sae me, Yesuse Ikusu me takwaline mere eleki kantone mere 3 luma ibada, kena mere tamata sae hkakatele, eleki anggure kwelini beluke rebe balaije matare iete mere. 2 Eleki sie kai kantone takwaline pusu lualu atiae. luaya pise telua esi keu tehaike Yesuse Hoko suke tamata iaike anggure kwelini leke esi seseluI, eleki esi lepa loko lomai beluke kena kantone beluke.” be, “Petu meije petu plei ete ite tamata Yahudi. Sepo Yesuse Iono tamata bala Yesuse Iombe Ile Tuhane matale mere imise, hoko mere Iono sala kena iteki petu plei kena hukume rebe Musa ilekire peneka.” 3 Yesuse Ibeteke loko tamata bala matale 2:23-28 mere be, “Akeleke lomei.” 4 Eleki Yesuse (Mat. 12:1-8; Luk. 6:1-5) Itneu tamata rebe esi ete mere be, “Lulu 23 Kena Yahudiaru esi petu pleije, Musa eni hnaunaru ite ono saisa kena Yesuse kai Eni maka luluaru esi keue petu pleije? Ite ono tiae pibe ono misete? lalane me ndinu gandume laleije. Eleki Ite hlamate tamata pibe ite bunu tamata Eni maka luluaru esi ulu gandume. o?” 24 Tamata Parisiaru esi selu mere, esi Po esi ralakeNi mo le laleisu mise mo. beteke loko Yesuse be, “Aselu, le mula 5 Yesuse Ilimese keholi kai Inasukesi, po pine Amu maka luluaru esi ono sala kaplaleI titinai lekwe le ulu buaisu ela kena hukum rebe Musa ilekire? Le Musa kuate, eleki Ibeteke loko tamata mere be, “Batake balamu lomei!” Ibatake bal- Markuse 3:6 68 Markuse 3:26 aije eleki balaije mise ne. 6 Eleki tamata 17 Sebedeuse eni nanae Yakobuse, Parisiaru esi siri bei Yahudiaru esi luma kai Yakobuse kwalini Yohanese. Yesuse ibadare kai esi lepa menai kai tamata Ikotie luaise Boanergese, rebe esi rebe esi lulu kamale Herodese kena bunu natire “esi lupe klare”, Yesuse elia. 18 Andrease, Pilipuse, Tamata bokala esi lulu Yesuse Bartolomeuse, 3:7-12 Matiuse, 7 Eleki Yesuse Iheti me tlaka Galilea Tomase, kai Eni maka luluaru. Eleki tamata Alfeuse eni nanae Yakobuse, bokala bei Galilea esi lulu Yesuse. 8 Kena Tadeuse, tamata Yudea, Yerusaleme, Idumea kai Simone tamata golongane Selote; golon- hena rebe ume kwele Yordane kai rebe gane mere esi suka tamata makete ume Tiruse keholi kai Sidone esi lene kbasaesi mo, pusue rebe Yesuse Ionoule, hoko sie 19 kai Yudase Iskariote rebe tatike pine bokala esi luake lokoI. 9 Eleki Yesuse iabelie Yesuse ete tamata rebe esi Iulake Eni maka luluaru esi rana soa suka bunuIje. buini sae leke irue kenae, le tamata esi luake keholine boka kuate. 10 Iono Yesuse Ibei Alla hoko tamata bokala esi mise peneka, hoko Iktili lesi bei Beelsebule meije tamata makerake maketa bokala 3:20-30 esi luake lokoI, kai esi lese kena kerike Yesuse leke esi mise. 11 Tamata rebe ro (Mat. 12:22-32; Luk. 11:14-23, 12:10) tiare kbasaise, pela esi selu Yesuse, esi 20 Eleki Yesuse Ileu me luma me tatu kena tibubuisu lope tapele kai esi Kapernaume. Eleki tamata bokala esi biuwe lokoI be, “Ale Alla Eni Nanae!” kusu rame me lumare lekwe. Hoko 12 Po Yesuse Ilakesi kai Ibeteke lokosi be, Yesuse kai Eni maka luluaru esi supu “Imi beteke be Aure Alla Eni Nanae ete kane moneka le kapaikesi titinai. 21 Kena tamata makete yake.” Yesuse inai kai kwaliNisi lene be Irue me Kapernaume, hoko esi keu lokoI kena Yesuse Ibitike maka ulaka ranaI le tamata esi beteke be Imake sie butu esa lesini lua peneka. 22 Eleki kuru Torataru esi luake bei 3:13-19 Yerusaleme kai esi beteke be Beelse- (Mat. 10:1-4; Luk. 6:12-16) bule, ro tiaru esi elake eriluke kbasa ete 13 Eleki Yesuse Ikeu lolete ulate bubui Yesuse hoko Isirie ro tiare bei tamata kai Ikoti Eni maka lulua rebe Isukaise. meru kena esi kbasare. Eleki esi luake lokoI. 14 Eleki Ibitike sie 23 Hoko Yesuse Ikoti kuru Torata meru butu esa lesini lua kena Eni maka ulake, kai Ialena kena umpama lua pise telu leke esi keu sakesa kaiNi. Eleki Iulakesi etesi be, “Ro tiare esi elake esirie ro tiae kena lepae Sou Misete bei Alla, 15 kai Ir- mo. 24 Le sepo ro tiare esi kerajane elara iluke kbasa bei Alla etesi kena esi sirie lua hoko kerajane mere emise moneka. ro tiae. 25 Sakesa neka, sepo luma toini esi na- 16 Eni maka ulaka sie butu esa lesini suke lomai hoko luma toini mere esi tebi lua meru: lomai. 26 Sakesa neka, sepo me ro tiare Simone rebe Yesuse Ikotine Petruse, Markuse 3:27 69 Markuse 4:12 esi kerajane esi nasuke lomai kai esi tebi kena soa buini sae ndau kwele babaije, lomai hoko ektili moneka; emata neka. eleyo tamata meru esi rue nda laiuluije. 27 Tamata sae isupu kusu tamata 2 Eleki Yesuse Iatetuke yelu bokala etesi ktiline eni lumare kena rana eni kena umpama kai Ibeteke be, 3 “Imi lene taneiaru mo. Sepo tamata ktiline mere mimise! Petu sae me makerike ndinure loi peneka pine ikusu luma mere kena ikeu me ndinure kena imulae bibite. rana taneiaru.† 28 Imi lene mimise! 4 Kena imulae bibite, leinu tetu kena Imi dosa kai lepata tiae loko Allare, lalane leini, eleki manuaru luake lomei Iampunelu, 29 po sepo imi lepa tiae ukane pusue bibita meru. 5 Bibita leini loko Ro Misete hoko Alla Iampune utetu kena otoi rebe batua bokala rebe imi dosaru moneka, le dosa mere eti esi tapele ela more, eleki bibita meru pelare supu ampune moneka.” 30 Yesuse ukusu nunu le tapele ela more pe. 6 Po Ibeteke ele mere le tamata esi ombe ro kena lemataije sare, bibita rebe ukusu tiare kbasaeNi. meru undulu kai umutu le esi lamuite ukusu lope tapele nanu mo. 7 Bibita leini Yesuse InaI kai kwaliNisi utetu kena tapua lulia butui. Eleki tapua lulia meru utasou lutikelu eti umata, 3:31-35 hoko esi hasile sae moneka. 8 Bibita leini (Mat. 12:46-50; Luk. 8:19-21) utetu kena tapele misete. Eleki ukusu, 31 Eleki Yesuse inaI kai kwaliNisi lu- uela mise hoko esi hasile bokala; rebai ake lokoI. Esi kele mpai muli, eleki esi butu telu pise rebai butu ne pise rebai ulake tamata kena koti Yesuse me lale. utune esa bei bibita rebe mulaule.” 32 Me lumare tamata bokala esi rue ke- 9 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi holi Yesuse, esi beteke lokoI be, “In- lene mimise leke imi nati Auku lepate!” aMu kai kwaliMu esi mpai muli, esi suka 10 Eleki kena Yesuse ruaI, Eni maka tetueMu.” lulua butu esa lesini luaru kai Eni 33 Eleki Ibeteke lokosi be, “InaKu kai maka lulua maketa esi luake lokoI kai kwaliKu kena sire?” 34 Eleki Ilimese tneuI loko umpama minare esi natire. tamata rebe esi rue keholiNe kai Ibeteke 11 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Ak- lokosi be, “InaKu kai kwaliKusi meije! menare Alla Ibeteke ete imi mo be Iple- 35 Le sire pine iono saisa rebe Alla tae imi tamatare elika, po pamuli meije Isukare, ile mere pine inaKu, kwaliKu Au beteke sasaisa ete imi neka. Po ete kai betaku.” tamata rebe esi hlaleke loko Au more Au beteke etesi kena umpama. 12 Leke imi Alena Umpama kena tamata nete suike be lepata rebe enkena bei Alla maka mulae bibite akmenare elere: masike esi selu po esi rena mo, 4:1-20 masike esi lene po esi nati mo. (Mat. 13:1-23; Luk. 8:4-15) Eono ele meije leke esi hleke bei ono Kena petu sae Yesuse Iatetuke suike dosare yake kai Tuhane Iampunesi 4 me tlaka leini. Eleki tamata bokala yake.”‡ esi luake kele keholiNi, hoko Yesuse Isa

†3:27 Yesuse Ialena kena umpama mere leke tamata esi nati be Yesuse Iktili lesi bei tamata ktiline mere: mere ro tiaru esi elake. ‡4:12 Yes. 6:9-10 Markuse 4:13 70 Markuse 4:32

13 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi suike be, esi lebui mo. Po itolae kena otoi maka “Imi nati umpama meije moyo? Sepo imi tolae lampure. 22 Le saisa rebe tamata nati mo hoko imi nati umpama make- esi bunikele, tatike pine tamata makete taru elia lekwe? 14 Makerike ndinure im- esi sirie bei esi otoije. Kai saisa rebe ulae bibite, mere saka tamata rebe ilepae tamata esi tasouke lutikele, tatike pine Alla Eni lepataru. 15 Tamata ilene lepate tamata makete esi baekele. 23 Sepo bei Allare saka bibita rebe utetu kena tamata sae isuka lene Alla Eni lepate, lalane leine: ilene lepate misete bei Alla hoko imi ono ilenelu mimise.” po isuka hnouke me lalei mo hoko tak- 24 Eleki Yesuse Ilepa rame be, “Imi wali mo, ro tiare eonoi nete loko lep- lene mimise, le meije imi ukure tamata ata rebe ilenelu mere moneka. 16 Tamata makete po tatike pine tamata makete esi rebe ilene lepata bei Alla meru saka ukure imi lekwe. 25 Sire inati Alla Eni bibita rebe utetu kena otoi rebe batu lepataru toto, tatike pine inatilu boka bokala rebe esi tapele ela more: esi lene lesi. Po sire pine isuka nati Alla Eni lep- Alla Eni lepate kai esi hnouke nunu kena ataru mo, tatike pine inete lepate matai lale ndinate, 17 po saka bibita rebe ukusu sae kwale moneka.” mere esi lamuitu kusu lope nanu mo, Alena umpama kena bibite rebe hoko unseki nunu, ele mere lekwe, esi ekusu kai ela nunu lene lepata bei Allare nunu kai lalesi ndina po esi dasare sae mo hoko erue 4:26-29 kena lalesi takwali mo. Hoko kena esi 26 Eleki Yesuse Ibeteke lekwe be, supu susate pise tamata rebe esi hlaleke “Meije Au alenake umpama be Alla loko Alla more esi ono susate etesi, hoko Ipleta pusue imi tamata kena ruaI Eni esi hleke lepata meru. 18 Tamata rebe kbasa, po kena tapa tamata moneka. Ele esi lene lepate bei Alla saka bibita rebe mere hoko saka tamata sae imulae bib- utetu kena tapua lulia butuiju: esi lenelu, ite. 27 Kena kpetu kai kena pita bibita 19 po esi nete loko yelu kena kane pise meru ukusu kai uela rame. Kena ono bib- taneia boka kuate hoko esi sakesa kai ite kusu kai ela nunure, tamata mere bibitaru esi hasile moneka le tapua lu- iono sasaisa moneka. 28 Tapele ere ono liaru tasouke lutikelu. 20 Tamata rebe esi bibite ela kai ebua, esi unuije ela, eleki lene lepate bei Alla mise titinai saka bib- esi tinai me esi unuije uela. 29 Sepo esi ite utetu kena tapele misete: esi lene unuije plisi peneka, esi ulue le esi petu kai esi hnouke lepate meru kena misete. kena ulure mere peneka.” Hoko bibitaru ukusu eleki bibita uela mise hoko esi buai bokala; rebai butu Alena umpama kena bibite telu pise rebai butu ne pise utune esa bei rebe selu molupe sasawi inai bibite rebe mulaule.” 4:30-34 (Mat. 13:31-32,34; Luk. 13:18-19) Tolae lampure ndete meja babai 30 Eleki rebai sae lekwe, Yesuse Ialena 4:21-25 kena umpama be, “Au beteke Alla Iple- (Luk 8:16-18) tae imire elere: 31 Alla Ipletae imire saka 21 Eleki Yesuse Ialenake umpama bibite rebe selue molupe sasawi inai, le makete etesi lekwe be, “Tamata isosu bibite mere tone titinai, 32 po tamata esi lampure itolae mpe sokate esi lebui mulae eleki ukusu kai uela nanu rame mo pise itolae mpe eni maka ntulure enanu lesi bei utane loini makete. Eleki Markuse 4:33 71 Markuse 5:14 esi sanaije elake eti manure eono alai kena etelu kenae.” Yesuse Isirie ro tiae bei tamata sae 33 Eleki Yesuse Ipake umpama bokala me rebe irue kena nitu lataiju saka mere lekwe ete tamata maketa leke 5:1-20 esi nati mise. 34 Yesuse Ilepa ete tamata makete Ipake umpama po kena Yesuse (Mat. 8:28-34; Luk. 8:26-39) Ime kai Eni maka luluaru ruasi, Ibeteke Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru esi natire etesi. 5 esi sabu tlakare lopai otoi Gerasa. 2–8 Ete mere tamata sae me irue kena Sanute kai meite ulene loko nitu lataiju. Tamata ete meru esi supu loi Yesuse hoko undene moneka. Masike loi kena rante lekwe po saisa moneka. Esi lo balaije kena rante 4:35-41 kai esi lota eni lelale kena pesi, po iteu (Mat. 8:23-27; Luk. 8:22-25) rantere bei balai kai iletu pesire bei eni 35 Petu mere esi kmauine, Yesuse lelale. Pita kpetu tamata mere irani bibi- Ibeteke loko Eni maka luluaru be, “Mai uwe me nitu lataiju kai ndete ulate bubui ite keu sai kena soa buini lopai tlaka eleki iribi nanakwalaije kena batu. Kena tebai.” 36 Yesuse Iulake tamata meru esi Yesuse Irulu bei soa buine kai Eni maka leu bei otoi mere. Eleki Yesuse kai Eni luluaru, tamata mere iselu Yesuse bei maka luluaru esi sai kena soa buini lauke. Eleki iluake loko Yesuse, hoko le Yesuse Irue kena soa buine peneka. Yesuse Ibeteke loko ro tiae rebe kbasae Eleki tamata maketaru esi kena soa buini ile mere be, “Siri bei tamata mere!” Eleki maketa lua pise telu, esi keu sakesa. ilomei loko Yesuse, inopa Yesuse Eni 37 Eleki takwali mo sanute elake luake lelale kai ikotie bei Yesuse hoko ikloloe hoko kohu elake ekena soa buini mere loko Yesuse be, “Yesuse, Ale Alla Eni eleki kwele penu kena soa buini laleije Nanae. Aono saisa ete aure? Au kotie bei hoko mahake soare emolo. 38 Kena mere Ale meije, Alla Iselu. Aatia au yake.” Yesuse Intulu me soa buine sa. Eleki Eni 9 Eleki Yesuse Itneu ro tiare be, “Amu maka luluaru esi betukeNi kai esi beteke nane sia?” lokoI be, “Kuru, Atapa mo hoko silaka Eleki ebeteke lokoI be, “Legione le au ite neka.” ruaku mo, ami bokala.” 10 Eleki ekotie 39 Eleki Yesuse Ibetu kai Inasuke susuike beiNi be, “Sui ami bei otoi meije sanute mere hoko Ibeteke loko meite yanoma!” be, “Ndene! Eleki sanute ndene kai 11 Me ulate bubui sae tehaike otoi meite ndene lakwai esa!” 40 Eleki Yesuse mere, esi ota apala bokala, me unikwa Ibeteke loko Eni maka luluaru be, “Le manane. 12 Eleki ro tiaru ukoti bei mula pine rilami le kohu ele mere? Imi Yesuse be, “Sebeie ami keu lolete leke hlaleke Au ktili moneko?” ami kusu kena apalaru noma!” 13 Eleki 41 Eleki Eni maka luluaru rilasi leI kai Yesuse Isuka esi keu, eleki ro tiaru usiri esi herane eleki esi beteke loko lomai be, bei tamata mere kai ukeu lolete ulate “Ile meije sia pine sanute kai meite ulene bubuije eleki ukusu kena apala bokala lokoIje!” meru. Apala meru, kasuke inai usata lua lesi, unaiya ruluke salene lope, ukusu tlakare eleki pusulu molo. 14 Eleki tamata maka raka apalaru esi naya kai esi alenakele ete tamata me Markuse 5:15 72 Markuse 5:35 kota kai hena rebe utahaike be, “Yesuse reneka, hoko Alomei kai Akerikeni leke Ilomei kai Isirie ro tiaru bei tamata imise kai imata yake.” mere peneka.” Hoko tamata bokala esi 24 Eleki Yesuse Ikeu kai ile mere. luake lomei kena selu Yesuse Iono Tamata bokala esi luluI kai esi akmete misete mere. 15 Hoko ro tiaru kbasae bei lomai keholiNi leke tehaikeNi. 25 Ete tamata mere moneka. Eleki ipake lapune mere bina sae rebe eni makerake bu- kai irue lupe tamata rebe lale misete lane emise beini moneka, musuna butu pende, eleki tamata esi hkutukesi lei. esa lesini lua peneka. 26 Ikeu loko lok- 16 Eleki tamata maka raka apala rebe esi tela bokala peneka kena esi ono imise, selu yele mere esi beteke loko tamata eti eni kepene pusue, yo eni makerake bei henaru be, “Yesuse Isuka ro tiaru mise mo po ektili lesi leneka. 27 Bina usiri bei tamata mere kai ukusu kena mere ilene kena Yesuse peneka, hoko apalaru.” iluake kai tamata bokala meru. Eleki iat- 17 Eleki tamata bokala meru esi kotie ula kena itehaike Yesuse bei me muliNi, bei Yesuse be, “Akeu bei otoi meije me tamata bokala meru tlaisu eleki ik- noma.” erike Eni lapu nanuke. 28 Inoake be ma- 18 Eleki kena Yesuse Isa kena soa habe ikerike Yesuse Eni lapune, hoko buine, tamata rebe imise pende ikotie imise neka. beiNi be, “Yesuse, bei petu meije au suka 29 Kena mere neka, eni makerake bu- keu kaiMu neka.” lane emise sosoli hoko irekwa be Yesuse 19 Po Yesuse Isuka mo hoko Ibeteke Iono imise peneka. 30 Kena mere neka, lokoi be, “Yake, aleu me amu luma kai Yesuse Irekwa be Eni kbasare siri beiNi. beteke ete amu luma toine be Alla Iono Ihali lori lopai eleki Ibeteke loko tamata misete titinai etemu peneka.” 20 Eleki bokalaru be, “Sire ikerike Auku lapune?” tamata mere ikeu kai alenake Yesuse 31 Eleki Eni maka luluaru esi beteke loko Ionoi misere ete tamata me kotaya butu Yesuse be, “Aselu tamata bokala esi ke- esa me otoi Dekapolise. Tamata rebe esi holiMu ele mere yo, Atneu be sire ikerike lene mere pususi herane. Amu lapune, hoko elia?” 32 Po Yesuse Ilimese keholi tamata Yesuse Iono kwete bina rebe meru leke Irekwa tamata rebe ikerikiNe. imatare ikwana suike kai 33 Eleki bina mere irekwa be imise bei bina rebe kerakine imise Yesuse le eni makerake bulane sae moneka, hoko itatu lope tapele le iasomi 5:21-43 bei tamata bokala kai rilai le Yesuse. (Mat. 9:18-26; Luk. 8:40-56) Eleki ibeteke lokoI be, “Minare au lu- 21 Eleki kena rebai sae me, Yesuse Is- ake loko Ale bei me muliuMe kai au abu tlaka mere kena soa buine suike, kerike Amu lapune eleki auku maker- tamata bokala esi luake keholiNi. Kena ake sirike sosoli.” 34 Eleki Yesuse Ibeteke mere Eri me tlaka leini sa, 22 Tamata loko bina mere be, “Au ono amise le sae me eni nane Yairuse, ile mere Yahu- ahlaleke lokoKu. Akeu kena hlamate, le diaru esi luma ibadare esi elake ilu- Amu makerake mise peneka.” ake kena iselu Yesuse. Eleki itatu kena 35 Eleki kena Yesuse Eri lepa sa, sie tibubui lope tapele me Yesuse oaIje, luaya pise telua esi siri bei Yairuse eni 23 eleki ikotie beiNi titinai be, “Auku lumare, eleki esi beteke loko Yairuse be, anae bina rebe eni musuna butu esa “Amu anae binare imata peneka. Hoko lesini luare kerakeni ktili titinai imatare beteke kena Yesuse Ikeu selui yanoma.” Markuse 5:36 73 Markuse 6:13

36 Po Yesuse Ituli kai esi lepata Yakobuse, Yosese, Yudase kai Simone esi meru mo. Eleki Ibeteke loko Yairuse kwalire pi moyo? Betai mei ete meije pi be, “Kaplalemu yake, mahabe ahlaleke moyo?” Eleki tamata meru esi suka lene lokoKu.” 37 Eleki Yesuse Isuka tamata Yesuse Iatetuke moneka. maketa esi keu kaini mo batuke Petruse, 4 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Pi- Yakobuse kai kwalini Yohanese esi keu asare nabi isupu holmate bei tamata me kaiNi. 38 Kena esi kusu me lumare, eni henare kai ruai eni tamataru mo.” Yesuse Iselu tamata esi rani titinai le 5 Hoko Yesuse Iaseluke kbasa me Eni laleisu noai. 39 Eleki Yesuse Ikusu kai henare mo, batuke Itola balaI kena Ibeteke lokosi be, “Le mula pine pusumi tamata makerake ilaru eleki esi mise. ranire? Kwetele mere imata mo po 6 Hoko Yesuse Ibeteke be, “Yele, tamata batuke intulu.” 40 Po tamata ete meru esi ete meije esi suka lene saisa rebe Au ate- malie Yesuse. tukele mo!” Eleki Yesuse Isirie tamata meru bei sokati mere eleki Ibeteke loko amai kai Yesuse Iulake Eni maka luluaru leke inai kai Eni maka lulua teluaru, esi esi atetuke Sou Misete bei Alla kusu me sokati mere. 41 Yesuse Ikerike 6:6b-13 kwetele mere kai Ibeteke lokoi kena Eni lepate be, “Talita kume.” Esi natire, Kua- (Mat. 10:5-15; Luk. 9:1-6) nae, Au beteke lokomu be Akeleke. Eleki Yesuse Ikeu kai Iatetuke Sou Mis- 42 Eleki kwete bina mere ikwana suike, ete bei Alla bei hena kena hena. 7 Eleki ikeleke kai ikeu keholi. Kwetele mere Yesuse Ikoti Eni maka lulua butu esa eni musuna butu esa lesini lua. Pusue lesini luaru, eleki Iulake tamata lulua kai tamata rebe esi selu mere esi herane. Iriluke kbasa etesi leke esi sirie ro tiaru 43 Yesuse Ibeteke be, “Au ono kwetele bei tamata. 8 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi meije ikwana suike bei matale imi ale- be, “Kena imi keure imi keri toane buai nake yake.” Eleki Iulake riluke manane esa po makete liku yanoma, liku man- etei. ane kai tase elake kai kepene yanoma. 9 Batuke pake sandale, po liku lapuna lua Nabi isupu holmate bei eni yanoma. 10 Kai kena imi kusu luma sae tamata me eni henare mo me hena, imi ntulu me luma mere eti keleke bei henare. 11 Kai sepo tamata me 6:1-6a otoi mere esi ono mise ete imi mo pise esi (Mat. 13:53-58; Luk. 4:16-30) lene Sou Misete bei Allare mo, hoko imi Yesuse kai Eni maka luluaru esi keleke bei otoi mere kai kena imi siri bei 6 keleke bei mere kai esi keu me Eni henare imi tabubuke lopone bei sandale hena. 2 Kena mere Yahudiaru esi petu leke aseluke tanda be Alla laleIje ndina plei. Eleki Yesuse Ikusu Yahudiaru esi mo le esi lene Eni Sou Misete more.” luma ibadare kai Iatetuke tamata ete 12 Eleki Eni maka lulua meru esi keu mere. Kena tamata meru esi lene Yesuse kai esi beteke loko tamata bokala be, Iatetuke hoko esi herane titinai kai lalesi “Imi hleke bei ono dosa leke hlaleke ndina titinai. Eleki esi beteke loko lomai loko Alla!” 13 Esi sirie ro tiaru bei tamata be, “Kwete beluke meije Isupu atetuka bokala, esi mhulake leite kena tamata meiju bei etia? 3 Meije tukane makerike bokala leke esi mise bei esi makerakaru aije pi moyo? Meije Maria eni nanae kai kena kbasa bei Alla. Markuse 6:14 74 Markuse 6:33

Eleki tamata sae ikeu, itete Yohanese Herodese iulake kena tete ulu buaije me bui laleije, kai iliku kena Yohanese ulu buaije bake inai. Eleki irilukele loko kwete binare eleki binare irilukele ete inai. 6:14-29 Kena Yohanese eni maka luluaru esi lene (Mat. 14:1-12; Luk. 9:7-9) be imata peneka, hoko esi luake kai 14–29 Eleki kamale Herodese ikai esi rana Yohanese nanaikwalaije kai esi kwalini Pilipuse eni bina Herodiase. hnoukeni. Eleki Yohanese ibeteke loko Herodese Eleki takwali mina pine kamale be, “Amise mo le hukume rebe Musa Herodese ilene be Yesuse Eni maka ilekire ebeteke be akai saumu yake le luluaru esi ono tamata makerakaru esi kwalimu imata mosa.” Eleki Herodiase mise kena Yesuse Eni kbasa. Tamata inasuke Yohanese hoko isuka bunu esi esi beteke be, “Yohanese ikwana Yohanese, po isupu bunui mosa. Eleki suike bei matale peneka hoko isakesa Herodese irekwa be Yohanese tamata kai Yesuse peneka le eni kbasare ktili.” misete kai eni dosa sae mo. Herodese Tamata makete esi beteke be, “Ile nabi rilai le Yohanese hoko isuka rakai, leke Elia.” Leini lekwe esi beteke be, “Ile ilene Yohanese iatetuke. Eleki Herodese nabi lupe nabi akmenaru.” Eleki kena iulake tamata leke esi kerike Yohanese Herodese ilene be tamata esi alenake kai kusui kena bui leke Herodiase Yesuse, hoko ibeteke be, “Ile Yohanese ibunui yake. rebe au ulake tamata kena tete ulu Eleki Herodiase isupu lalane kena buaije, hoko Yohanese ikwana suike ibunu Yohanese elere: Petu kena nete bei matale hoko isakesa kai Yesuse suike loko ruele Herodese, hoko iono peneka.” pesta elake eleki tamata elaka bokala esi luake lokoi bei kantora bokala me Yesuse Iala tamata usata lima lesi otoi Galilea. Eleki Herodiase eni nanae 6:30-45 binare imala me tamuaru oaisu, hoko Herodese kai pusue tamuaru lalesi nd- (Mat. 14:13-21; Luk. ina titinai. Eleki Herodese ibeteke loko 9:10-17; Yoh. 6:1-14) kwete binare me tamuaru oaisu be, 30 Eleki Yesuse Eni maka ulakaru esi “Akotie sasaisa neka rebe asukare, hoko leu loko Yesuse, kai esi alenake pusue au rilukele etemu! Masike otoisa bei yelu rebe esi onoule kai esi atetuke auku kerajane lekwe po au rilukele!” tamatare. 31 Eleki tamata bokala esi lu- Eleki kwete bina mere ikeu tneu inai ake kai keu rame eti Eni maka luluaru esi be, “Au koti saisa beine?” Eleki inai supu kane moneka. Eleki Yesuse Ibeteke ibeteke lokoi be, “Akotie Yohanese ulu loko Eni maka luluaru be, “Mai ite keu buaije!” Eleki takwali mo kwete binare lora otoi rebe tamata esi rue kena more iluake loko Herodese kai ibeteke be, “Au kai namake ete ndare mina.” 32 Eleki esi koti Yohanese maka baptise ulu buaije sai kena soa buini lora otoi rebe tamata kerie kena bake inai lomei.” Herodese esi rue kena more. laleije kera titinai, po saisa rebe kwete 33 Po tamata bokala esi selu Yesuse bina mere isukare, ilulu neka le ibeteke kai Eni maka luluaru esi keure, hoko esi me tamuaru oaisu peneka. rekwa otoi rebe esi keu lokore peneka. Takwali mo kamale iulake tamata loko Eleki tamata bei pusue kota ete meru esi Yohanese kena tete Yohanese ulu buaije. keue kmalane hoko esi luake akmena bei Markuse 6:34 75 Markuse 6:56

Yesuse. 34 Kena Yesuse kai Eni maka lu- buini lori tlaka tebai ndi Betsaida. Kai luaru esi rulu bei soa buine, Yesuse Iselu kena mere Iulake tamata bokala meru esi tamata bokala ete mere, eleki Ibeteke be, leu. 46 Kena Yesuse Iulake tamata meru “Malerekesi! Le tamata rebe esi lomei esi leu peneka, eleki Ikeu lolete ulate meru esi supu kuru misete kena iatetuke bubui kena Ikotie loko Alla. 47 Kena Sou Misete bei Allare sae mo.” Hoko kpetu peneka, soa buini rebe Yesuse Eni Yesuse Iatetuke Sou Miseta bokala etesi. maka luluaru esi me kenare endau tlaka 35 Kena kmau peneka, Eni maka luluaru tlaije peneka, eleyo Yesuse ruaI Eri nda esi lomei loko Yesuse kai esi beteke lokoI kmalane sa. 48 Kena Iselu Eni maka lu- be, “Ete meije lau bei henaru kai mei luaru esi sai kena soa buine esi tahaini kmau peneka. 36 Hoko Aulake tamata moneka le balate ktili bei me oasi. Bei meiju esi keu me hena teanaru leke esi mere hoko kasuke olase telu kpeture, supu manane etesi.” Yesuse Ikeu lelale ndete kwele babai 37 Po Yesuse Ibeteke be, “Suke imi pine lokosi. Kai Ikeu rame saka Iliaise reneka. imi riluke manane etesi.” 49 Po kena esi selu Yesuse Ikeu lelale Eleki esi ombe, “Hoko suke ami sabe ndete kwele babai, esi biuwe le esi beti- manane rebe esi beline elake, saelae di- nake nitu matale! 50 Le pususi seluI kai nara utuna lua eteiso?” hkutukesi titinai. 38 Po Yesuse Itneusi be, “Ete mere roti Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Rila buai ila mere?” yake! Meije Au! Imi rilami yake!” Esi selue eleki esi ombe, “Roti buai 51 Eleki Isa lolete soa buine lokosi, kai lima kai iane inai lua mei.” balate ndene sosoli. Eni maka luluaru esi 39 Eleki Yesuse Ipletae Eni maka lulu- herane titinai, 52 le Yesuse Iala tamata aru leke esi ono tamata meru esi rue to- bokalaru batuke kena roti buai limaru toini kena tapuane. 40 Eleki tamata meru esi nati mosa. Hnauna bei Yesuse esi esi rue totoini. Toini sesi utune esa, toini natie nunu mo. sesi butu lima. 41 Yesuse Irana roti buai 53 Kena esi ndi teba peneka, eleki esi lima meru kai iana inai lua meru, Il- tati me otoi Genesarete. 54 Kena esi rulu imese lolete kai Ibeteke trima kasi loko bei soa buine tamata ete meru esi selu be Alla. Eleki Ibire rotiaru, Irilukele ete rebe luake mere Yesuse. 55 Hoko esi bala Eni maka luluaru leke esi larakelu ete akmete lori lopai papelake otoi mere, tamata meru; kai iana inai luaru larakelu eleki kena esi rekwa be Yesuse Ietika ete pususi ele mere lekwe. 42 Tamata mere, esi keri tamata makerakaru kena meru esi kane eti esi pila pususi. 43 Eleki esi nianaru lokoI. 56 Kena Yesuse Ikeu Eni maka luluaru esi lupuke manana loko etika neka, me henaru, pise ko- lesinaru kena sokata butu esa lesini taru, esi liku tamata makerakaru lokoI lua penuta. 44 Tamata mokwaia rebe esi me otoi rebe piasare tamata bokala esi kane rotire sie usata lima. lupuke lomai kenare, kai esi kotie leke tamata makeraka meru esi supu kerike Yesuse Ikeu lelale ndete kwele babai mahabe Eni lapu nanuke esi nuruije neka. Hoko pusue tamata rebe esi kerike 6:46-56 Eni lapune nanuke esi nuruije, esi mise (Mat. 14:22-36; Yoh. 6:15-21) bei esi makerake. 45 Pela bei mere eleki Yesuse Iulake Eni maka luluaru esi keu eike kena soa Markuse 7:1 76 Markuse 7:23

kai sire pine ilepae tiae loko amai kai Lulu Alla Eni lepataru emise lesi inai hoko suke isupu hukume matale.” bei tamata esi atate 11 Po imi beteke be, “Sepo sae ibeteke loko eni elake inaiju be saisa rebe suke 7:1-23 au rilukele ete amaku kai inakue, au (Mat. 15:1-20) rilukele ete Alla peneka. 12 Hoko imi se- Kena rebai sae me tamata Parisi toini beie tamata mere itapa amai kai inai 7 sae me kai kuru Torata ilaru esi lu- moneka. 13 Ele mere sakesa kai imi lene ake bei ndete Yerusaleme loko Yesuse. loko Alla Eni lepate moneka. Kai imi ono 2 Esi selu Eni maka lulua leini esi kanere yelu bokala lupe meiju.” esi koa bala lulu tamata Parisi kai Yahu- 14 Eleki Yesuse Ikoti tamata meru kai diaru esi atate mo. 3 Le piasare tamata Ibeteke lokosi be, “Imi pusumi lene Parisiaru kai tamata Yahudiaru esi kane mimise leke nati! 15 Saisa rebe ekusu mosare suke esi koa bala lulu esi ntu- kena tamata laleije eono tamata mere in- ana menaru esi atate mina pine esi kane. dopo mo. Po lepata tiae rebe esiri bei Le esi ono lulu esi ntuana menaru esi tamata biruije eatia tamata mere me Alla atate titinai. 4 Kai kena esi leu bei me oaI le mere bei me lalei.” 16 [Sire pine tli- pasare, esi koa balasi lulu esi atate mina nai me hoko suke ilenele.]§ pine kane sa. Kai peraturana maketa bei 17 Eleki Yesuse Ikeu bei tamata bokala esi ntuana menaru lekwe rebe esi ono meru kai Ikusu kena luma sae me lulu titinai, molupe peraturane kena koa eleki Eni maka luluaru esi tneuI be, glase, oba, kai taneia rebe onolu bei tem- “Kuru, umpama minare esi natire saisa?” bagare. 5 Bei mere hoko tamata Parisiaru 18 Eleki Yesuse Iralakesi be, “Le mula kai kuru Torataru esi tneu Yesuse be, pine imi nati Auku umpama minare “Le mula pine Amu maka luluaru esi ono more? Suke imi rekwa be saisa neka rebe lulu iteki ntuana menaru esi atate more? bei me muli, ekusu tamata laleije, eono Esi kane esi koa bala mo.” tamata mere indopo mo. 19 Le ekusu 6 Eleki Yesuse Iralakesi be, “Nabi kena lalei mo po ekusu kena tibuine, Yesaya eni lepate loko imire tinai le imi eleki namake esiri bei nanakwalaije.” lalemi lua. Nabi Yesaya ibeteke be Alla Mere Yesuse Iatetuke be pusue manane Eni lepate rebe lekire eombe, kanele yele. ‘Tamata meiju esi holmate Au kena 20 Eleki Yesuse Ibeteke lekwe be, biruisu, “Saisa rebe siri bei tamatare, mere pine eleyo laleisu lau bei Au.¶ eono ruai kai tamata makete lekwe 7 Esi kotie loko Aure esi guna sasaisa mo; esi ndopo. 21 Le bei me lale, rebe bei esi atetuke tamata eni aturane esi ono tamata lalei, inoake yelu tiae molupe saka mere Auku Aturane.’ ntasite, ndeane, maka bunu, 22 maka 8 Alla Eni pletare imi lulue mo le imi sablia, lemake tamata makete, alenake lulu tamata esi atate.” tamata makete eni tiae, ono saisa neka 9 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi rebe neune, lale loko tamata makete eni lulu Alla Eni pletaru moneka leke imi yelu, holmate tamata makete mo, mu- lulu tamata eni atate neka.” 10 Musa ruke tamata makete le eni tanei, kwak- ibeteke be, “Holmate amamu kai inamu wale, kai boroke. 23 Pusue neuna meiju

¶7:6 Yes. 29:13 §7:16 Ayate meije kena Alkitape sou Yunani akmenaru sae mo. Markuse 7:24 77 Markuse 8:7 usiri bei tamata lalei, eleki uono tamata Itoe kena balaije eleki Ikerike tamata makete indopo.” mere meine. 34 Eleki Ilimese lolete lanite, Ineha Eni nasite eleki Iombe, Bina sae bei Siro-Fenisia “Efata!” Esi natire be: “Buka!” ihlaleke ktili loko Yesuse 35 Eleki tamata mere ilene sosoli kai meine loli kena ilepa, hoko ilepare mise 7:24-30 peneka. 36 Yesuse Ibeteke loko tamata (Mat. 15:21-28) rebe esi ete mere be, “Imi alenake rebe 24 Eleki Yesuse Ikeleke bei mere kai minae imi selu Au onore yake!” Masike Ikeu lope otoi Tiruse. Eleki Ikusu kena Ilakesi po esi alenakele ete tamata luma sae kai Isuka be tamata sae irekwaI bokala be Yesuse Iono tamata popole mo, po Ikbunire saisa moneka. 25 Bina rebe moune imise peneka. 37 Tamata sae me, ro tiare ekbasae eni nanare esi herane titinai kai esi beteke be, ilene kena Yesuse, eleki iluake lokoI kai “Iono saisare mise titinai neka. Tamata itatu lope tapele me oaIje, 26 kai ikotie popole, Iono ilene kai tamata moune, leke Yesuse Isirie ro tiare bei eni nanae Iono ilepa.” binare. Bina mere tamata Yunani, ruelei me otoi Siro-Fenisia. 27 Eleki Yesuse Yesuse Iala tamata usata ata lesi Ibeteke loko bina mere kena umpama 8:1-10 be, “Sebeie Auku kwetelaru esi kane mina, po sepo Au rana kwetelaru esi (Mat. 15:32-39) manane eleki rabakele ete asuaru, mere Lomei takwali mo, tamata bokala esi mise mo.” 8 luake loko Yesuse leneka. Eleki kena 28 Eleki binare ibeteke loko Yesuse be, esi manane sae moneka, Yesuse Ikoti “Yele, Tuhane, po asure lekwe ekane Eni maka luluaru kai Ibeteke lokosi be, manane rebe etetu bei mejare lope 2 “Tamata meiju, malerekesi le esi lulu tapele neka.” Au petua telu kena esi lene Sou Mis- 29 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, “Ar- ete peneka, po esi manane sae moneka. alake Au mise kuate hoko meije aleu le 3 Sepo Au ulake esi leu kena meije, na- ro tiare esiri bei amu anare peneka.” make klolikesi me lalane tlai, le sie meru 30 Bina mere ileu me luma, iselu eni leini esi luake bei lauke.” nanae binare eri ntulu me otoi maka ntu- 4 Eleki Eni maka luluaru esi ralakeNi lure sa po ro tiare esiri beini peneka. be, “Tuhane, meije ite kena otoi malene hoko manane kena pusue tamata meiju Yesuse Iono tamata esi kanere sae mo.” popole rebe moune imise 5 Po Yesuse Itneusi be, “Imi roti buai 7:31-37 ila ete mere?” 31 Eleki Yesuse Ikeu bei otoi Tiruse Eleki Eni maka luluaru esi ralakeNi be, Ikeue Sidone, Isiba lopai tlaka Galilea “Buai itu mei.” me otoi Dekapolise. 32 Ete mere tamata 6 Yesuse Iulake tamata meru esi rue esi liku tamata sae loko Yesuse. Ile mpe tapele. Eleki Irana rotiaru, Ikotie mere popole kai moune. Esi kotie bei trima kasi bei Alla, Ibire rotiaru kai Ir- Yesuse leke Itolae balaI kena tamata ilukelu ete Eni maka luluaru leke esi mere. 33 Eleki Yesuse Ikeu lei bei tamata larakelu ete tamata meru, hoko Eni bokalaru leke ruasi, kai Ikusue bala maka luluaru esi larake etesi. 7 Esi iana ubuIje kena tamata mere tlinaje, eleki tona inai ilaru lekwe. Yesuse Ikotie Alla Markuse 8:8 78 Markuse 8:26

Iriluke misete kenalu eleki Iulake Eni piseo?” 17 Po Yesuse Irekwa saisa rebe maka luluaru esi larakelu ete tamata esi lepaele peneka, eleki Ibeteke lokosi meru. 8 Tamata meru esi kane eti esi pila. be, “Le mula pine imi lepa loko lomai Eleki Eni maka luluaru esi lupuke roti be imi nete liku roti more? Imi nati Au lesinu kena sokata itu penuta. 9 Tamata atetuke mise mosa piseo? Imi hlaleke meru kasuke sie usata ata. Eleki Yesuse nunu mo be Auku kbasare bei Alla. Iulake esi leu. 10 Eleki Isa kena soa buini 18 Matainami me po imi selu mo, tlinami kai Eni maka luluaru eleki esi sai lopai me po imi lene mo. Imi nete sa pibe mon- otoi Dalmanuta. eka? 19 Kena Au ala tamata usata lima kena roti buai limaru, imi lupuke esi le- Tamata Parisiaru esi kotie sine kena sokata ila upenure?” Esi ralake Yesuse Iono tanda bei Alla be, “Butu esa lesini lua.” 20 Kai Ibeteke lekwe be, “Kena Au ala tamata usata ata 8:11-13 kena roti buai iture, imi lupuke esi le- (Mat. 16:1-4) sine kena sokata ila?” Eni maka lulu- 11 Eleki tamata Parisiaru esi luake loko aru esi ralakeNi be, “Sokata itu.” 21 Eleki Yesuse kai esi tneu yelu bokala lokoI Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi nati Auku leke esi nikwa Eni salale. Esi beteke kbasare mosa moyo?” lokoI be, “Kuru, Aaseluke kbasa bei Alla Yesuse Iono tamata matapolale ete ami mina leke ami rekwa be Aluake sae me Betsaida imise bei Alla.” 12 Eleki Yesuse Inasi takwali toto kai Ibeteke lokosi be, “KaplaleKu le 8:22-26 imi titinai le imi kotie Au aseluke kbasa 22 Eleki Yesuse esi luake me Betsaida. bei Alla ete imi. Imi lene mimise! Au Eleki tamata esi liku tamata matapo- aseluke tanda bei Alla ete imi tamata re- lale sae loko Yesuse kai esi kotie bei bai meije mo.” Yesuse leke Ikerikeni mina. 23 Yesuse Ik- 13 Eleki Yesuse Ikeu beisi, Isa suike erike tamata matapolale mere balaije kena soa buine, eleki esi sai lopai teba. kai Ikerini me hena mulini. Eleki Itoe tamata mere mataije kai Itolae balaIje Yesuse Iahnau leke keta bei tamata kena mataije, kai Itneui be, “Asupu selu Parisi kai Herodese esi hnaunaru sasaisa peneko?” 24 Tamata mere ilimese sapa oai kai 8:14-21 ibeteke lokoI be, “Au selu tamata esi keu (Mat. 16:5-12) lori lopai po selusi saka ai aini.” 14 Eleki takwali mo Eni maka lulu- 25 Eleki Yesuse Itolae balaIje suike aru esi beteke be, “Ami nete liku roti kena matainaiju, hoko tamata mere mo! Meije batuke roti buai esa mei.” isupu selu titinai kai mataije mise pene. 15 Eleki Yesuse Ianetesi be, “Imi raka Hoko isupu selu pusue yelu mise peneka. mimise kai keta bei tamata Parisiaru kai 26 Mere pela eleki Yesuse Iulake tamata Herodese esi ragire**. 16 Eleki Eni maka mere ileu me luma po Ibeteke lokoi be, luluaru esi beteke loko lomai be, “Yesuse “Aleure keue hena lalei yake, leke ale- Ibeteke ele mere le ite nete liku roti more nake saisa rebe eono ete ale meije yake.”

**8:15 Kena Mat. 16:5-12 ebeteke Yesuse Ipake ragi ete meije le ragi mere saka tamata Parisi kai Herodese esi lepata ete tamata Yahudi leke lulu esi atate po lulu Tuhane Eni lepataru yake. Markuse 8:27 79 Markuse 9:7

mo, lulu Au rame neka. 35 Le sepo imi Petruse inaku be Alla Iulake Yesuse suka lulu Au mo leke mata yake, hoko imi rue kai Alla eti pela mo. Po sepo imi 8:27-30 suka kena mata le imi lulu Au kai lepae (Mat. 16:13-20; Luk. 9:18-21) Sou Misete bei Alla ete tamata maketa, 27 Yesuse kai Eni maka luluaru esi imi rue kai Alla eti pela. 36 Le masike siba lolete hena rebe ume kota Kaesarea tamata isupu pusue yelu mei nusa meije Pilipi keholire. Kena esi me lalane tlaije, po kena imatare, isupu rue kai Alla mo, Yesuse Itneusi be, “Tamata esi beteke be hoko yelu meru esi guna sae etei mon- Aure sire?” eka. 37 Hoko rue kai Alla eti pelare sae 28 Eleki esi ralakeNi be, “Tamata leini isupu selie kena sasaisa mo. 38 Le sepo me esi beteke be Alere Yohanese maka sire pine iasomi le ilulu Au kai Auku lep- baptise; tamata maketa lekwe esi beteke ataru me tamata rebe esi lene loko Alla be Ale Elia; kai tamata maketa lekwe esi more kai tamata dosa rebai meije, hoko beteke be Ale tamata sae bei nabiaru.” Au, Tamata Eni Nanare lekwe asomi 29 Eleki Yesuse Itneusi be, “Po imi le tamata mere, kena Au luake suike beteke be Aure sire?” le AmaKu Eni kbasa elake sakesa kai Petruse iralakeNi be, “Ale Alla Iu- malekata rebe esi dosa sae more.” lakeMu kena ono misete ete tamata!” Yesuse Ibeteke be, “Imi lene lokoKu 30 Po Yesuse Ilakesi titinai be, “Ale- 9 mimise! Bei imia meiju leini esi nake Au ete tamata makete yake.” mata mosa roma esi selu Alla Ipleta imi tamatare.” Yesuse Ibeteke be lau mo Imata neka 8:31-9:1 Yesuse Ilelie nanaIje kai Eni lapune ndete ulate (Mat. 16:21-28; Luk. 9:22-27) 9:2-10 31 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Au, Tamata Eni Nanae, Au supu susate elake (Mat. 17:1-18; Luk. 9:28-36) eleki Yahudiaru esi elakaru, imama 2 Eleki petua ne bei mere. Yesuse Ik- elakaru kai kuru Torataru esi suka Au eri Petruse, Yakobuse kai Yohanese esi mo. Eleki Au supu bunu po ele petu luare lolete ulate nanuke sae me. Ete ndetere Au kwana suike.” 32 Yesuse Ibeteke ntoli batuke ruasi, eleki Yesuse Ilelie nanaije ete Eni maka luluaru, hoko Petruse ikeu me telu oaisu, 3 Eni lapune eputi titi- leI toto kai ilakeNi. 33 Po Yesuse Ihali nai kai selue kliti. Tamata maka tetake suike loko Eni maka luluaru kai Inasuke mei nusa meije sae itetake lapune puti Petruse be, “Heti beiKu! Ale saka ro tiaru lupe mere mo. 4 Eleki telusi selu Elia kai esi elake, le anoake loko saisa rebe Alla Musa, nabi akmenaru esi luake kai esi Inoakele mo po loko saisa rebe tamata alena kai Yesuse. 5 Eleki Petruse ibeteke inoakele neka.” loko Yesuse be, “Kuru, ami ete meije 34 Eleki Yesuse Ikoti tamata bokala lalema ndina titinai. Ami suka ono tenda rebe esi me sakesa kai Eni maka lulu- telu: sae ete Ale, sae ete Musa kai sae ete aru ete mere eleki Ibeteke be, “Imi lulu Elia.” 6 Petruse ilepa ele mere le irekwa Au kai lalemi ndina. Masike imi suka moneka be suke ilepa saisa, le rilasi titi- mo, po Alla Isuka hoko lalemi kera po nai. 7 Eleki moputire luake, ekohu lutike imi lulu Au neka. Masike esi bunu imi telusi, eleki Alla Ilepa bei moputire be, saka esi paku imi kena aitutine po mula “Meije Auku Anae, Au okiNi. Imi lene Markuse 9:8 80 Markuse 9:26 lokoI!” 8 Kena mere neka, telusi limese 17 Eleki ile sae bei tamata bokala meru keholi yo esi selu Elia kai Musa moneka, iombe, “Kuru, au keri auku anae meije esi selu batuke Yesuse ruaI peneka. lokoMu le ro tiare ekbasaeni eti ilepa 9 Eleki kena esi rulu bei ulate mere, tekwa moneka. 18 Pela ro tiare kbasaine, Yesuse Ibeteke loko telusi leke esi ale- iblauke nanakwalaije lope tapele, buselu nake saisa rebe esi selure ete sae kuesa salini, niseiju kabloki, kai nanakwalaiju yake. Namake Tamata Eni Nanare Ik- kbere pusulu. Au kotie Amu maka lulu- wana suike bei matale mina pine esi ale- aru kena esi sirie ro tiare beini peneka nake sa. po esi siri tekwa mo.” 10 Esi alenake saisa rebe esi selure mo, 19 Hoko Yesuse Ibeteke lokosi be, po Yesuse Eni lepate be, “Kwana suike “Tinai, imire tamata rebe hlaleke loko bei matale,” telusi tneu lomai lokole be Tuhane mo! Suke Au rue kai imi roma esi natire saisa? petu ila sa? Au tahane laleKu loko imi roma petu ila pine imi hlaleke Nabi saka Elia iluake lomei peneka loko Au sare? Keri kwetele mere lomei lokoKu.” 20 Eleki esi keri kwetele mere 9:11-13 loko Yesuse. (Mat. 17:9-13) Eleki kena ro tiare selu Yesuse, elisuke 11 Eleki Eni maka luluaru esi tneu kwetele mere eti ikoli lope tapele kai ik- Yesuse be, “Le mula pine kuru Torataru loli lori lopai, eleki buselu salini. esi ombe nabi Elia iluake suike mina 21 Yesuse Itneu kwetele mere amaije pine Maka Hlamate Iluake?” be, “Ro tiare ekbasae kwetele mere tak- 12 Eleki Ibeteke be, “Tinai, Elia iluake wali peneko?” akmena leke iono pusue yelu mise. Po Amai ralake be, “Bei eri tone sa. 22 Ro ete Tamata Eni Nanare eono eliare? Le tiare rupakeni kena auwe po mo hoko mula pine me Alla Eni Lepata rebe lekire kwele kena ebunui. Ele mere hoko, sepo ebeteke be namake Isupu susate elake Aono imisere yele, Asirie ro tiare beini kai tamata esi lepae tiae lokoIje?” 13 Po noma!” Au beteke loko imi be, “Nabi Elia iluake 23 Eleki Yesuse Iombe, “Mula? Aombe peneka, kai tamata esi ono neune sasaisa Au ono imisere yele? Tuhane Ikbasa etei neka lulu lepate rebe ebetekeni me kena ono sasaisa neka, mahabe hlaleke Alla Eni lepate rebe lekire.” lokoI.” 24 Eleki amai ibeteke loko Yesuse be, Kwete mokwai rebe ro tiare kbasaeni “Au hlaleke lokoMu po au hlaleke ktili mosa. Hoko tapa au leke au hlaleke 9:14-32 lokoMu ktili!” (Mat. 17:14-23; Luk. 9:37-43a, 46-48) 25 Eleki Yesuse Iselu tamata bokala esi 14 Kena Yesuse, Petruse, Yakobuse kai luake lomei tapa rame, hoko Ibeteke Yohanese atasi leu loko Eni maka lulua loko ro tiare be, “Ale ro tiae maka ono maketaru, atasi selu tamata bokala esi tamata imou kai ilene mo! Au pletaemu, me kaisi, kai kuru torata sie ilaru, esi asiri bei kwetele meije kai akusu suike rare kai Eni maka lulua meru. 15 Kena kenai moneka!” tamata bokala meru esi selu Yesuse, hku- 26 Eleki ro tiae mere ebiuwe kai tukesi kai esi bala sapaI. 16 Eleki Yesuse elisukeni ktili titinai kai esiri bei kwetele Itneu Eni maka lulua meru be, “Imi rare mere. Kwetele mere selui saka tamata kai kuru Torata meru lo saisa?” matale peneka, eti tamata bokala esi Markuse 9:27 81 Markuse 9:49 ombe, “Imata peneka.” 27 Po Yesuse Ik- kai Au suka kwete tone meije hoko erike balaije kai Ibetukeni, eleki ruai isuka Au lekwe, eleki sire pine isuka Au, kele. tamata mere isuka Alla rebe Iulake Aure 28 Eleki Yesuse Ikusu me luma kai Eni lekwe.” maka luluaru ruasi kaiNi eleki esi beteke 38 Eleki Yohanese ibeteke loko Yesuse lokoI be, “Le mula pine ami supu sirie ro be, “Kuru, ami selu tamata sae isirie ro tiare bei kwetele mere more?” tiare bei tamata makete kena Amu nane. 29 Yesuse Iombe, “Ro tiae saka meije, Hoko ami lakeni le isakesa kai ite mo.” sirie kena lalane makete saisa mo, po 39 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi batuke sirie kena kotie loko Alla neka.” lakeni yake le sire pine iono tanda her- 30 Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru esi ane kena Auku nane, mere ilepae tiae keleke bei otoi mere kai esi keue otoi loko Au mo. 40 Le tamata sire pine ilelie Galilea. ite mo hoko tamata mere ite toine neka. Po Yesuse Isuka tamata esi rekwa be 41 Imi lene meije mimise! Sire pine ir- Ietia mo, 31 le kena mere Iatetuke Eni iluke kwele moko toini sae etemi le imire maka luluaru. Eleki Ibeteke lokosi be, Kristuse Eni maka lulua; hoko tamata “Takwali moneka ile sae iriluke Au, mere isupu hadia bei Alla. Tamata Eni Nanae meije, ete tamata 42 Po sepo sire pine iono tamata rebe makete kai esi bunu Au. Po ele petu lu- esi pakuna mo po esi hlaleke loko Aure are Au kwana suike peneka.” esi ono dosa, hoko mise lesire tamata 32 Esi nati Yesuse Eni lepate mo, po esi mere lo batu elake kena eni mokane nehe kena tneuI mo be lepate mere esi eleki poieni lope meite. 43 Kai sepo bal- natire saisa. ami leini sae eono eti imi ono dosa, hoko tetele. Le mise lesire balami esa Sire iela lesire? po imi rue kai Alla eti pela, bei balamu lua po asupu poie me otoi naraka, 9:33-50 otoi mere aure mata moneka. [44 Me (Mat. 18:1-9; Luk. 9:46-50, 17:1-2) otoi mere ulearu mata moneka kai aure 33 Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru lekwe mata moneka.] 45 Kai sepo imi esi luake me kota Kapernaume. Kena esi lelale leini sae eono eti imi ono dosa, me luma peneka, Itneu Eni maka luluaru hoko tete lelale mere neka. Le mise be, “Minae lulu lalane imi leuke lomai le lesire imi lelale esa po imi supu rue saisa?” kai Alla eti pela, bei lelala lua po supu 34 Po kwetelaru esi ndene neka, le poie me otoi naraka. [46 Me otoi mere minare esi leuke lomai be beise sire ulearu mata moneka kai auwere lekwe pine iela lesire. 35 Eleki Yesuse Irue kai mata moneka.] 47 Kai sepo matainami Ikoti Eni maka lulua butu esa lesini leini sae eono eti imi ono dosa, hoko lua meru kai Ibeteke lokosi be, “Sepo boie. Le mise lesire matainami esa po imi imi suka ono tamata elake, hoko imi supu rue kai Alla eti pela, bei matainami mpe lebu bei tamata makete mina kai lua po supu poie me otoi naraka. 48 Me imi layani pusue tamata neka.” 36 Eleki otoi mere ulearu mata moneka kai aure Yesuse Irana kwete tone kai Iono kwete lekwe mata moneka. tone mere ikele me tlelaisu. Eleki Ih- 49 Tamata rebe ilulu hnauna meiju, likueni kai Ibeteke lokosi be, 37 “Sire Alla Ionoi mise kai dosa sae mo, saka pine laleije noa tamata makete sakesa aure koture. Markuse 9:50 82 Markuse 10:21

50 Tasire misete, po sepo esi nkalene sae moneka, hoko onoe nkale suike saisa Yesuse laleIje noa kwete tona moneka. 10:13-15 Hoko suke imi ono saka tasire leke imi leuke lomai yake, kai imi rue kai tamata (Mat. 19:13-15; Luk. 18:15-17) makete suke mise kai lomai.” 13 Eleki tamata esi liku esi kwete tona loko Yesuse. Eleki esi kotie Yesuse Ik- Tamata rebe kai pende esi erikesi kai riluke misete ete kwetela teu lomaije yele pibe mo? meru. Po Eni maka luluaru esi nasuke tamata meru be, “Imi liku kwete tonaru 10:1-12 lokoI yanoma!” 14 Yesuse Iselu mere (Mat. 19:1-12; Luk. 16:18) hoko Inasuke Eni maka luluaru be, “Imi Yesuse kai Eni maka luluaru esi sebeie tamata meru esi keri esi kwete- 10 keleke bei otoi mere lopai otoi laru loko Au le tamata saka kwete tona Yudea kai kwele Yordane esi tebai. meiju esi rue tehaike Alla kena Ipleta Tamata bokala esi luake loko Yesuse imi tamatare. 15 Hoko imi lene mimise lekwe. Hoko Yesuse Iatetuke Sou Misete lokoKu! Tamata rebe ihlaleke loko Alla bei Alla etesi saka piasare, Ionore. saka kwete tona meiju esi hlaleke mo 2 Eleki tamata Parisia sie telua pise hoko esi rue tehaike Alla kena Ipleta ata esi luake loko Yesuse kena tehekeNi. pusue imi tamatare mo!” 16 Eleki Yesuse Esi beteke lokoI be, “Kuru, lulu hukume Inopa kwete tona meru, Itola balaI ke- rebe Musa ilekire, mokwai ihleke eni nasi eleki Iriluke misete etesi. binare yelo?” 3 Yesuse Ibeteke lokosi be, “Musa Eni Mokwai beluke rebe pleta ete imire saisa?” eni taneia bokala 4 Esi ombe, “Musa ibeteke be, ono su- 10:17-31 late teu lomai kai amu bina pine hleke lomai.” (Mat. 19:16-30; Luk. 18:18-30) 5 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Musa 17 Kena Yesuse Ikeu siba mosare, mok- ileki hukume mere le imi suka lulu Alla wai belukwe sae ibala lokoI kai itatu mo. 6 Akmenare kena Alla Itolae nusare, lokoI, eleki ibeteke lokoI be, “Kuru, Ale Itolae mokwai kai bina. 7 Hoko mok- tamata misete. Au ono saisa leke au supu wai ikeu bei amai kai inai pine ikai eni rue kai Alla eti pelare?” bina, 8 leke luasi ono esa. Hoko sie lu- 18 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, “Le aya moneka, po esa neka. 9 Hoko mok- mula pine abeteke Aure tamata mis- wai kai bina rebe Alla Ionosi esa pende, ete? Alla ruaI pine imise po makete mo. ite tamatare ono teu lomai yake.” 19 Arekwa Alla Eni pletare peneka: bunu 10 Eleki kena Yesuse kai Eni maka lulu- yake, sablia yake, ndea yake, ono saksi aru esi me luma peneka, esi beteke lokoI sala yake, ono tamata makete oai rulu be, “Kuru, Aatetuke minare esi natire yake, kai holmate amamu kai inamu.” saisa?” 11 Yesuse Iombe, “Sire ihleke eni 20 Eleki mokwai beluke mere ibeteke bina eleki tatike pine ikai bina makete lokoI be, “Kuru, pusue pleta meru au hoko isabliake eni bina menare peneka. lulu peneka bei kena au tone sa.” 12 Sepo bina sae ihleke eni mokwai eleki 21 Eleki Yesuse Ilimese tamata mere, tatike pine ikai mokwai makete, hoko is- laleIje noai. Eleki Ibeteke lokoi be, ablia lekwe.” “Pleta sae me, alulu mosa. Akeu abelie Markuse 10:22 83 Markuse 10:38 pusue amu taneiaru eleki riluke esi tamata bokala leini lekwe esi hlaleke kepene ete tamata rebe eni sasaisa loko Alla pamuli po tatike pine esi maka more. Aono ele mere atola tanei ndete hlaleke ktili lesi bei tamata maketa rebe surga. Mere pela pine alomei lulu Au hlaleke loko Alla akmenare.” sa!” 22 Kena mokwai mere ilene mere, kaplalei titinai le eni taneiaru boka ku- Yesuse Ibeteke suike be, ate, hoko ikeu ne. “Lau mo Au matare reneka” 23 Yesuse Ilimese keholi loko Eni maka 10:32-34 luluaru kai Ibeteke lokosi be, “Tamata rebe eni tanei bokalaru ihlaleke kai ilulu (Mat. 20:17-19; Luk. 18:31-34) Allare, susa titinai.” 32 Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru 24 Eni maka luluaru hkutukesi le esi keu siba lolete Yerusaleme. Yesuse Yesuse Eni lepate mere. Po Yesuse Ilia yo Eni maka luluaru kai tamata Ibeteke suike be, “Kwetela, tamata rebe makete esi tutumulieNi. Eni maka lulu- hlaleke kai lulu Aure esi supu susate! aru kaplalesi kai tamata rebe esi luluIje 25 Binatane elake rebe kotiele untare rilasi. Eleki Yesuse Ikoti Eni maka lulu- ekusu lalune benaije mire lesi bei tamata aru lau toto bei tamata maketaru eleki rebe eni tanei bokala ihlaleke kai ilulu Ibeteke saisa rebe tatike pine tamata esi Allare.” onoe eteije. 33 Ibeteke lokosi be, “Meije 26 Eleki Eni maka luluaru hkutukesi ite keu lolete Yerusaleme, eleki imama titinai lesi bei minare hoko esi beteke elakaru kai kuru Torataru esi keri Au loko lomai be, “Ele mere hoko sire isupu ete tamata maketa. Esi beteke be suke hlamate bei Allare?” Au mata. Esi riluke Au ete tamata rebe 27 Yesuse Ilimesesi kai Ibeteke be, rekwa Alla mosare. 34 Eleki esi aboroe “Alla Ihlamate imi tamata po tamata ih- Au, esi toe Au, esi bluku Au rebai bokala lamate ruaije saisa mo, le Alla Eni kbasa eleki esi bunu Au. Po ele petu luare Au kena ono sasaisa neka.” kwana suike.” 28 Eleki Petruse ibeteke loko Yesuse be, “Ami keu bei amiki yelu pusulu Yakobuse kai Yohanese esi peneka leke ami luluMu! Hoko ami kotie yele esa bei Yesuse matare, ami supu rue tehaike Alla more 10:35-45 titinai neko?” 29 Yesuse Iombe, “Imi lene loko Au (Mat. 20:20-28) mimise! Sire pine ikeu bei eni luma pise 35 Eleki Sebedeuse eni nanae kwalini pise betai pise inai pise amai Yakobuse kai Yohanese esi tehaike pise eni nanae pise ndinu ete tamata Yesuse kai luasi beteke lokoI be, “Kuru, makete le inete lokoKu kai ilepa Sou ami luami kotie bei Ale leke Alene loko Misete bei Alla, 30 hoko tamata bokala sasaisa rebe ami kotiele.” esi seli amai, inai, kwalini, betai, nanae 36 Yesuse Iombe, “Imi kotie Au ono kai esi riluke ndinu, luma boka lesi. saisa ete imire?” Eleki esi supu susate bei tamata maketa 37 Luasi beteke be, “Tatike kena Aleu rebe esi hlaleke loko Alla more lekwe. ndete surgare, Aono ami luama rue kena Po tatike pine kena esi matare, esi rue Amu makwanale kai mapale leke ami tehaike Alla. 31 Po tamata bokala leini pleta sakesa kaiMu.” esi hlaleke loko Alla akmena po namake 38 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Imi lua esi maka hlaleke ktili moneka. Eleki nati saisa rebe luami kotiele bei Aure Markuse 10:39 84 Markuse 11:6 mosa. Imi suka supu susate sakesa kaiKu 49 Yesuse Ikele kai Ibeteke loko tamata kai supu mata sakesa kaiKu, o?” meru be, “Beteke etei be lomei lokoKu.” 39 Luasi ombe, “Yele, ami suka.” Eleki esi beteke lokoi be, “Kuebe, Eleki Yesuse Iombe, “Imi luami supu akuru laleume! Akeleke! Yesuse susate sakesa kaiKu; supu mata sakesa Ikotimu!” kaiKu, 40 po rue kena otoi me Auku mak- 50 Eleki ibuka eni lapune nanuke kai wanale kai mapale, Auku pleta mo. Alla itolaele eleki ikeu loko Yesuse. pine Ipleta sire rebe ipleta sakesa kaiKu, 51 Yesuse Itneu be, “Kuebe, akotie Au kai Alla Irekwa meru peneka.” ono saisa ete alere?” 41 Kena Eni maka lulua butu esaru Eleki tamata matapolale mere ibeteke esi lene kena luasi kotie yele mere bei lokoI be, “Kuru, au kotie, Aono au selu.” Yesuse, hoko esi ono luasi. 42 Yesuse 52 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, “Aleu Ikoti pususi eleki Ibeteke lokosi be, noma. Ahlaleke loko Au peneka hoko Au “Pusue tamata esi rekwa be tamata ono aselu!” rebe esi hlaleke loko Alla more esi Kena mere neka isupu selu eleki ikeu pletae tamatare ktili eleki elakaru esi lulu Yesuse. ono tamata esi supu susate lekwe. 43 Po imi ono sakasi yake! Sire pine Yesuse Ikusu kota Yerusaleme isuka ono tamata elake hoko ilayani 11:1-11 tamata makete mina, 44 eleki sire pine isuka kbasae tamata bokala hoko ilayani (Mat. 21:1-11; Luk. pusue tamata makete lekwe. 45 Le Au, 19:28-40; Yoh. 12:12-19) Tamata Eni Nanare lekwe Au luake Kena Yesuse kai Eni maka lomei kena layani tamatare neka, po 11 luluaru esi keu lolete kota kena tamata esi layani Au mo. Eleki Au Yerusaleme, kena esi tehaike Betpage riluke ruaKu kena seli tamata bokala esi kai Betania mpe ulate Saitune aini dosaru.” bokalaru, Yesuse Iulake Eni maka lulua sie luaya esi keu akmena. 2 Ibeteke Yesuse Iono tamata matapolale rebe lokosi be, “Imi luami keu akmena lora eni nane Bartimeuse imise henare, kena luami luake nda henare, luami selu keledai tlai sae loe ete mere. 10:46-52 Keledai mere tamata sae isa kena mosa. (Mat. 20:29-34; Luk. 18:35-43) Imi luami lutae eleki nehae lomei 46 Eleki Yesuse Ilia kota Yeriko sakesa lokoKu. 3 Sepo sae itneu luami be, ‘Le kai Eni maka lulua kai tamata bokala. mula pine imi luta keledai tlai mere?’, Tamata matapolale sae eni nane Bar- imi ralakesi be, ‘Tuhane Ipakele, po timeuse, Timeuse eni nanae, irue mei totonai pine Ileukele ete imi.’” lalane leini kai ikotie kepene le iselu 4 Eleki Eni maka lulua lua meru esi mo. 47 Ilene be Yesuse bei Nasarete mei keu lora henare eleki esi selu keledai Ilia, hoko ikloloe be, “Yesuse, Dauta eni tlai sae me loe me metu me mulire esi Nanae! LaleuMe noa au noma!” muline tehaike lalane. Eleki luasi lutae, 48 Tamata ete meru esi beteke lokoi be, 5 Tamata sie luaya pise sie telua esi kele “Akloloe lokoI ele mere yake.” Po ikloloe ete mere eleki esi tneu luasi be, “Imi luta rame be, “Dauta eni Nanae, laleuMe keledai mere le mula?” noaku noma!” 6 Luasi ralake tamata meru be, “Tuhane Ipakele po tatike pine Markuse 11:7 85 Markuse 11:21

Ileukele.” Eleki tamataru sebei luasi Ibeteke loko ara aini mere be, “Abua ranae. 7 Luasi rana keledai mere eleki moneka.” luasi leu loko Yesuse. Eleki Eni maka Eleki Eni maka luluaru esi lene Ibeteke luluaru esi tola esi lapuna me muliru mere lekwe. ndete keledaije, eleki Yesuse Irue kenae 15 Kena esi luake me Yerusaleme, ndete baba. 8 Eleki tamata bokala esi Ikusu me Tuhane Eni Lumare kena Ikotie keu repa ai sanai bei me neu eleki esi loko Alla. Maka abeli kai maka sabe ete tola kena lalane, yo tamata leini esi mere Isuisi. Ihali maka tukare kepene¶¶ buka esi obitaru kena lalane babaije esi mejaru kai maka abeli abuna esi leke keledaije titake esi babaije. 9 Eleki bankuru hoko koli pusulu. 16 Kai tamata tamata rebe esi keu akmena kai rebe esi esi keri taneiya sasaisa neka Isuka esi keu pamulire pususi kloloe be, keue Tuhane Eni Lumare esi ueje mo. “Isike Alla! 17 Ibeteke lokosi be, “Alla Ibeteke me Eni Alla Iaseluke misete lakwai esa ete ami lepate rebe lekire be, le tamata meije Iluake lomei kena ‘Tamata sirekwa Auku lumare kena Alla Eni kbasa.†† pusue tamata bei nusa esi kotie loko 10 Tamata meije Iono Kamale ete ami Au.’ leke Ipletae ami saka kamale Dauta, Po imi ono kena kotie loko Alla mo po amiki ntuane menare. ono kena nikwa kepene ete ruami.” Mai ite isike Alla ndete surga!” 18 Eleki imame elakaru kai kuru 11 Eleki Yesuse Ikusu kota Yerusaleme Torata meru esi lene Yesuse Iatetuke ele kai Ikeu me Tuhane Eni Lumare‡‡. Eleki mere hoko esi nikwa lalane kena bunuI. Ikeu keholi kena selu pusulu. Po kmau Le lalesi tiakeNi le tamata bokala esi peneka hoko Yesuse Ileu lorau hena Be- lene lokoI kai hkutukesi le Iatetuke tania sakesa kai Eni maka lulua sie butu mise kuate. esa lesini luaru. 19 Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru esi leu bei kotare le kmau peneka. Yesuse Isui maka abeli kai maka tukare kepene bei Tuhane Eni Lumare Hlaleke loko Alla tiktili 11:12-19 leke kotie lokoI. (Mat. 21:12-19; Luk. 11:20-26 19:45-48; Yoh. 2:13-22) (Mat. 21:20-22) 12 Ele bobanure kena esi keleke bei Be- 20 Eleki bebeleti kena Yesuse kai Eni tania, Yesuse tiaIje sene peneka. 13 Iselu maka luluaru esi liare, esi selu ara ara aini sae me bei lauke esi loinia ukusu aini enseki bei esi bubuije roma esi peneka, eleki Ikeu nikwa esi buaije. Po lamutie peneka. 21 Eleki Petruse inete kena Iselu ara aini mere, esi buai sae loko Yesuse ikutuke ara aini mere hoko mo le tale kena bua suike mosa. 14 Eleki ibeteke loko Yesuse be, “Kuru, Aselu,

††11:9 Isi. 118:26 ‡‡11:11 Tuhane Eni Lumare kena kotie loko Alla kai kena imamaru esi pala binatane pise tepune terigu rebe toha kai leite leke kotie ampune ete tamata esi dosaru bei Alla. ¶¶11:15 Tamata maka tukare kepene mere isupu untune ela lakwai esa bei tamata rebe esi tukare kepene le esi luake bei nusa makete kena kusu me Tuhane Eni Luma hoko esi kepena mataiju makete. Markuse 11:22 86 Markuse 12:7 memane anasuke ara aine hoko emutu hlaleke loko Yohanese more?’ 32 Po sepo peneka.” ite beteke be bei tamata, hoko tatike 22 Yesuse Iombe, “Imi hlaleke loko pine ite supu teta bei tamata maketa.” Alla tiktili! 23 Imi lene mimise! Tamata Esi beteke ele mere le rilasi bei tamata rebe ihlaleke loko Alla ktili, kena ikoti bokala le pususi hlaleke be Yohanese sasaisa bei Allare, Alla Ilenele. Ikoti bei nabi bei Alla. 33 Eleki esi beteke loko Alla be ulate eheti lorau meite hoko Yesuse be, “Ami rekwa mo.” eheti lorau meite. 24 Imi lene lokoKu Eleki Yesuse lombe, “Ho yele, Au mimise! Kena imi kotie loko Allare, ono yelu meru kena kbasa bei sire, Au hlaleke lokoI ktili be saisa rebe imi betekele mo.” kotie bei Allare imi supu peneka. 25 Kena imi kotie loko Allare, imi nete loko Alena Umpama kena Tamata tamata rebe ono sala ete imire, ampune Maka raka Ndinu Anggure esi salaru, leke Imi Ama ndete surgare 12:1-12 Iampune imi salaru lekwe. [26 Sepo imi ampune eni salaru mo, hoko Imi Ama (Mat. 21:33-46; Luk. 20:9-19) ndete surgare lekwe Iampune imi salaru Eleki Yesuse Ialena umpama ete mo.”]§§ 12 imama elakaru, kuru Torataru kai tamata Yahudiaru esi elakaru Yesuse Eni kbasa be, “Tamata sae me iatnane anggure kwawia bokala hoko iono ale keholie, 11:27-33 iono tale maka raka ndinu kai ono otoi (Mat. 21:23-27; Luk. 20:1-8) kena keleke anggure kena ono anggure 27 Kena rebai sae me Yesuse kai Eni kwelini. Eleki ndinu anggure mere maka luluaru esi luake me Yerusaleme iono tamata makete esi sebae, eleki suike. Eleki Yesuse Ikusu me Tuhane ikeu kena oto lauke. 2 Kena musime Eni Lumare kena kotie loko Alla. Kena rana hasile, iulake tamata sae loko Ikeu me Tuhane Eni Lumare esi uei ke- tamata maka seba meru leke supu bei holire, imame elakaru, kuru Torataru kai esi hasile. 3 Po tamata maka sebaru esi tamata Yahudiaru esi elakaru esi luake kerike tamata mere kai esi tetai eleki loko Yesuse. 28 Esi beteke be, “Aono yelu esi ulake ileu kai ileuke sasaisa mo. meru kena sire eni kbasare? Kai sire 4 Eleki tamata rebe eni ndinu mere Iriluke kbasa ete Ale kena Aono yelu iulake tamata loko tamata maka sebaru. meru?” Po esi teta ulu buaije kai esi ono iasomi 29 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, titinai. 5 Tamata rebe eni ndinu mere “Hoko yele po Au tneu imi mina. Imi iulake tamata makete suike leneka. Po ralake Au mina pine Au beteke ete imi esi bunui. Eleki iulake tamata maketa be bei sire eni kbasare pine Au ono yelu bokala lokosi. Esi teta tamata makerika meru. 30 Yohanese ibaptise tamatare, kai esi bunu sie leini lekwe. 6 Tamata isupu kbasa bei sire? Bei Alla pibe bei makerike sae moneka hoko ruai inoake tamata o?” be, ‘Au ulake auku anare loko tamata 31 Eleki esi lepa loko lomai be, “Sepo maka sebare tinake esi ono lokoi mise ite beteke be bei ndete surga, hoko tatike piseo?’ Hoko iulake eni anare ruai rebe pine Yesuse Ibeteke be, ‘Le mula pine imi iokini titinaije. 7 Eleki kwetele mere

§§11:26 Ayate meije kena Alkitape sou Yunania akmenaru sae mo. Markuse 12:8 87 Markuse 12:25 iluake loko tamata maka seba ndinure. tiae ele mere? Imi riluke kepene dinare Kena esi seluije, esi beteke loko lomai matai sae leke Au selue mina.” be, ‘Mere tamata rebe eni ndinure eni 16 Eleki esi liku kepene matai mere kai nanare hoko mai ite bunui leke ndinu esi riluke eteI. Eleki Ibeteke lokosi be, anggure meije leue ite.’ 8 Esi kerikeni “Sire oalalei kai eni nane kena kepene kai esi bunui, eleki poini me alere esi matai meije?” muline.” Esi ombe, “Kaisare enie.” 9 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Nd- 17 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, inu upuije iono saisa ete tamata maka “Kaisare eniere rilukele ete Kaisare kai seba ndinu mere? Ileu eleki ibunu Alla Eniere rilukele ete Alla.” tamata neuna meru pususi eleki iono Esi lene Yesuse Ibeteke mere esi tamata makete esi seba ndinu mere herane. leneka. 10–11 Alla Eni lepate be: ‘Tamata esi kerike lumare esi poie batu Kena ite kwana suike sae me ite kai suike moneka po tatike pine batu mere kena lukue lili 12:18-27 elake esi uweije.’* Imi baise Alla Eni lepate mere pene pibe (Mat. 22:23-33; Luk. 20:27-40) mosa?” 18 Tamata toini sae esi nane tamata 12 Eleki esi nikwa lalane kena kerike Saduki. Esi hlaleke be tamata matale Yesuse le esi rekwa kai esi nati be Yesuse kwana suike moneka. Esi luake loko Ialena umpama mere, Ialenakesi. Po ri- Yesuse kai esi lemake lokoI leke Ilepa lasi le tamata bokala meru hoko esi sebei tiae loko hukume rebe Musa ilekire. Yesuse, eleki esi leu. Esi beteke lokoI be, 19 “Kuru, Musa ibeteke ete ami be, ‘Kwalimu imata pine Seli pajake ete Kaisare eni nanae sae mo hoko akai suike eni binare neka leke iruele nanae leke iseli 12:13-17 kwalimu.’ 20 Meije alena umpama kena (Mat. 22:15-22; Luk. 20:20-26) kwalia sie itua. Kwalini menare imata 13 Eleki takwali mo elakaru esi ulake po eni nanae sae mo. 21 Hoko kwalini tamata Parisi kai tamata rebe lulu nomore luare ikai kwalini eni binare, Herodese sie telua pise ataya loko Yesuse eleki kwalini mere imata leneka po, le esi suka ono Yesuse Ilepa tiae loko ka- nanae sae mosa. Eleki sakesa neka kena male elake Kaisare. 14 Esi luake kai esi kwalini nomore telure. 22 Eleki kwalia beteke lokoI be, “Kuru, ami rekwa be sie ituaru pususi kai bina balu esa mere, Abeteke saisare tinai. ArilaMu le tamata eleki esi mata pususi po nanae sae mo. elake mo moyo? Eleyo saisa rebe Alla Kai bina balure imata lekwe. 23 Kena Isukare Aatetuke ete ami. Hoko meije ite tamata matale esi kwana suike, sire pine seli pajake ete Kaisare tinai pibe mo? Ite iono mokwai ete bina balu mere, le tamata Yahudire seli pajake mere tinai pususi kai bina esa mere pe?” pibe seli moneko?” 24 Yesuse Ibeteke lokosi be, “Alla Eni 15 Po tamata meru lalesi luare, Yesuse lepate pise Eni kbasare, imi nati mo. Irekwa peneka. Yesuse Ibeteke be, “Le Imi nati sala Musa eni lepataru peneka. mula pine imi teheke Au leke Au lepa 25 Kena tamata esi kwana suike, esi

*12:10-11 Isi. 118:22-23 Markuse 12:26 88 Markuse 12:41 kai suike moneka, esi saka malekata Tamata maka tneu Yesuse kena ndete surgare peneka. 26 Ele mere, hoko tehekeNi leke ono Isalare sae moneka. tamata esi kwana suike eono eliare, Au atetukele ete imi. Imi baise Alla Eni lep- Maka Hlamate Irulu bei Sire? ate ete Musa me tapuane butuije. Ibeteke 12:35-40 be, ‘Aure Alla ete Abrahame, Isake kai Yakupe.’ 27 Ile Alla ete tamata matalaru (Mat. 22:41-46, 22:1-36; Luk. 20:41-57) mo, po ete tamata kwanale kai tamata 35 Kena Yesuse Iatetuke Sou Misete bei kwana suike. Hoko imi nati sala elake!” Alla me Tuhane Eni Lumare esi uwei keholire, Ibeteke lokosi be, “Le mula pine Hukume elake lakwai esa kuru Torataru esi beteke be Maka Hla- mate mere Irulu bei Dautare? 36 Le Ro 12:28-34 Misete Iono Dauta ibeteke be: (Mat. 22:34-40; Luk. 10:25-28) ‘Alla Ibeteke loko auku Tuhane: 28 Kuru Torate sae iluake loko Yesuse Arue kena leiKue kai pleta sakesa kai Au, eleki ilene tamata esi rare ktili kai eleki tatike pine Au ono tamata rebe Yesuse loko Torate. Eleki kuru mere laleisu tiake Aure esi lene loko Ale ilene Yesuse Eni lepate tinai eleki neka.’† ibeteke lokoI be, “Kuru, hukume elake 37 Meije Dauta ruai ikotiNe Tuhane hoko lakwai esare saisa?” Tuhane Irulu beini yelo?” 29 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, Tamata bokala esi lene loko Yesuse, “Hukume elake lakwai esare elere: hoko lalesi ndina titinai. 38 Yesuse Iate- imi tamata Israele lene mimise! Iteki tuke be, “Imi keta bei kuru Torataru Tuhane Allare esa neka, Alla makete sae mimise le kwakwaisi kuate. Esi suka mo. 30 Imi oki Tuhane, imi Allare kena alike lapune nanuke kai keu hole, eleki lalemi titinai kai imi ktiline. Nete lokoI esi suka tamata maketa esi lepa hla- rame eleki layaniNi kena lale misete. mate etesi me pasare. 39 Eleki esi supu 31 Eleki luare ele meije: Imi nete loko otoi misete lakwai esa me iteki luma tamata makete saka ruami. Hukume kena kotie bei Allare, eleki kena pestare rebe ela lesi bei meiju sae moneka.” esi supu otoi misete rebe holmatele. 32 Eleki kuru mere ibeteke loko Yesuse 40 Esi ono matabina baluaru esi layanisi be, “Tinai, kuru. Ankena le Abeteke be kena matabina baluaru esi yelu. Eleki Allare esa, makete sae mo. 33 Aoki Alla esi kotie loko Alla takwali titinai leke kena lalemu titinai kai amu ktiline kai tamata bokala esi selusi. Tamata saka kena nati titinai. Eleki anete loko tamata kuru Torata meiju esi supu hukumane makete, saka ruamu mere mise lesi bei bei Alla ktili lesi bei tamata makete.” tamata esi riluke binatane kena palae kena korbane pise riluke yelu makete Matabina balu susate kena korbane.” iriluke kepene bokala 34 Eleki Yesuse Ilene be kuru mere 12:41-44 iralake mise titinai, hoko Yesuse Ibeteke lokoi be, “Anoake mise titinai peneka. (Luk. 21:1-4) Hoko tatike pine Alla Ipleta amu atate.” 41 Yesuse Irue balale otoi kena tola kepene me Tuhane Eni Lumare esi

†12:36 Isi. 110:1 Markuse 12:42 89 Markuse 13:19 laleije, Iselu tamata rebe kusu kepene Po nusare atia mosa. 8 Bangsa esi lisa kena otoi mere. Tamata rebe esi kepene kai bangsa makete eleki kamale esi lisa bokare esi kusu kepena bokala kena otoi kai kamale makete lekwe. Eleki isu etia- mere. 42 Matabina balu susate sae me tia neka, tamata esi supu manane roma iluake kai ikusu kepene tone matai lua. moneka hoko bokala esi mata. Pusue 43 Eleki Yesuse Ikoti Eni maka luluaru meru ite selulu po mere batuke nusare kai Ibeteke lokosi be, “Imi lene meije koho esi menaije mere sa. Meru saka mimise! Matabina balu susate minare bina tukune iblake tibuini kera kena ru- ikusu kepene kena esi otoije boka lesi ele kwetele po ruelei mosa. bei tamata makete. 44 Le tamata make- 9 Imi nete kai namake rame eti Au taru esi kusu kepene boka le esi taneia luake! Tamata esi keri imi ete elakaru bokala. Po rebe matabina balu susasate eleki esi teta imi rebai boka me luma mere ikusuele, eni kepene batuke mere ibadare. Imi lulu Au hoko esi liku imi neka po ikusu pusulu.” me elakaru pise kamalaru oasi, po mere leke imi supu lalane kena beteke Au Tanda kena petua rebe nusare atiare etesi. 10 Eleki Sou Misete bei Allare atetuke ete pusue tamata mei nusa. 11 Kena 13:1-37 tamata esi kerike imi leke liku imi loko (Mat. 24:1-44; Luk. 21:5-33) elakaru, imi rilami le saisa rebe suke imi Eleki kena Yesuse kai Eni maka betekele yake. Imi beteke sasaisa etesi 13 luluaru esi leu bei Tuhane Eni neka, le imi betekele mere bei ruami Lumare, Eni maka lulu sae me ibeteke mo, po Ro Misete Iono imi betekele etesi loko Yesuse be, “Kuru, selu Tuhane Eni kena misete. Luma meije mise titinai kai batua elaka 12 Eleki kwalitoije, sae iriluke kwalini rebe pakelu kena elekele!” ete tamata makete kena bunui, eleki 2 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, amate lekwe iriluke eni nanare kena “Tuhane Eni Luma meije elake kai nteki bunui. Kwetelaru esi ktolo ete elake inai titinai. Po tatike pine tamata bei otoi hoko esi bunu elake inai lekwe. 13 Pusue makete esi luake lomei hoko esi likwaie tamata makete esi suka imi mo le imi Tuhane Eni Luma meije eti enesa. hlaleke loko Au, po imi tahane hoko 3 Takwali mo Yesuse kai Eni maka lu- tatike pine imi supu misete bei Alla. luaru esi keu bei Tuhane Eni Luma mere 14 Eleki tatike pine imi selu yelu rebe lopai ulate saitune aini bokalaru, eleki Alla suka more ume Eni Luma laleije, Yesuse Irue ruaI me ulate mere. Petruse, hoko imi selu yelu meiju uono hoko Yakobuse, Yohanese kai Andrease esi lu- tamata Yudea naya lolete ulate mina ake lokoI kai esi beteke be, 4 “Kuru, petu leke esi bunu imi yake. Au Markuse, ah- ila pine yelu minare uonore? Kai yelu nau imi leke imi baise mimise leke imi meru uono mosare esi tandare elia?” nati mimise. 15 Tamata rebe esi rue ndete 5 Yesuse Iombe, “Imi raka mimise! luma mulini rulu leke naiya po kusu rana Leke imi supu lemake yake. 6 Tamata yelu bei luma lalei yanoma. 16 Tamata bokala esi luake pake Auku nane esi me ndinure leu kena rana lapune bei beteke be, siere kamale hlamate. Hoko luma yanoma. 17 Kena petua meru ete tamata bokala esi hlaleke loko tamata bina rebe ruele kwete totone kai susu meru. 7 Eleki imi lene be lisa kai lo- kwete tone susa kuate. 18 Hoko imi kotie mai mei nusa hoko hkutukemi yake. Pi- loko Alla leke kena petu susate meru asare mei nusare lisa kai lomaije neka. uono kena ulane talei yake, 19 le susate Markuse 13:20 90 Markuse 14:3 kena petua meru susa lesi bei susate Au lekwe rekwa mosa. Batuke AmaKu petua maketaru, kai eono suike moneka. Irekwae! 33 Hoko imi nete kai namake 20 Le Alla Iono petua meru takwali mo, le rame eti Au luake! Le imi rekwa mo sepo etakwali hoko tamata sae itahane be petu ila pine Au luake suike loko moneka hoko sae isupu hlamate mon- imi pusumi! 34 Au alenake umpama Au eka. Po ete tamata rebe Alla Ililakeise, lomei suike ele meije: tamata sae me iono petua meru takwali mo. ikeu takwali. Inauke loko eni tamata 21 Eleki kena petua meru, imi lene makerikaru leke ruasi kerike loko esi tamata esi beteke be, ‘Aselu, Maka Hla- makerikaru. Eleki itolae tamata sae kena mate Iete meije!’, pise, ‘Iete mere!’, po raka meture. 35 Hoko imi lekwe saka imi lene lokosi yake. 22 Le kena petua tamata maka raka meture neka. Le petu meru kamale hlamate tinai mo kai nabia ila pine imi Tuhane Iluake suike, imi tinai more esi luake loko imi. Eleki sepo rekwa mo. Kena kmau pise, kpetu tlai yele hoko esi ono tanda herane kai esi pise lau mo pita bebeleti pise imi rekwa. aseluke kbasa leke ono imi rebe Alla Eni 36 Imi nete kai namake rame eti Au lu- tamatare hlaleke sala lokosi. 23 Eleki imi ake! Hoko kena Au luake suike lomeije nete kai namake rame eti Au luake! Kena imi hkutukemi le Au mo. 37 Saisa rebe Au susate meru, pusulu uono mosare, Au betekelu ete imire, Au betekele ete pusue beteke pusulu akmena ete imi peneka. tamata lekwe. Hoko imi nete mimise!” 24–25 Po petua susate meru pela mina pine yelu uono elere: lematai, bulane, Maria isoba leite boini ntelete kmalea selu tebike bei petu maketaru. titinai kena Yesuse Hoko lemataije kpetu lakwai esa, bu- 14:1-11 lane ehita moneka kai kmalearu utetu. 26 Kena petua meru tamata esi selu Au, (Mat. 26:1-16; Luk. 22:1-6; Tamata Eni Nanae, Iluake suike loko imi Yoh. 11:45-53, 12:1-8) kena moputi kena kbasare ktili lakwai Lesike petua lua pine tamata esa kai hita lakwai esa. 27 Eleki Au ulake 14 Yahudiaru esi pesta nete suike Auku malekataru esi lupuke tamata rebe loko Alla Isirie esi ntuana menaru bei Ililakesi bei pusue nusa leke esi rue Mesire kai pesta esi kane roti rebe pake tehaike kai Alla. ragi more. Eleki imame elakaru kai 28 Meije imi atetuke bei umpama ara kuru Torataru esi nikwa lalane nden- aini: imi selu sepo esi sanaiju muta, dene kena kerike kai bunu Yesuse. 2 Po kai esi loina usiri hoko imi rekwa be esi beteke be, “Kena pesta elake mere ite leare lau moneka. 29 Saka umpama ara kerike Yesuse yake le tamata leini me esi aini mere, imi selu susate meru uono sukaI hoko esi nasuke ite kai esi hohae peneka hoko imi rekwa be Au, Tamata petu mere.” Eni Nanare, takwali mo Iluake reneka. 3 Kena Yesuse Ime Betaniare, Irue kai 30 Au beteke ete imi be: tamata rebai kane me Simone eni luma. Simone mere meije esi mata pususi mosare, pusue tamata esi rekwai le Yesuse Ionoi mise yelu meiju uono peneka. 31 Tatike pine bei makerake usai kai tinaiju puluele. nusa meije atiae, po Auku lepataru atiae Eleki bina sae me ireru leite boini mo. ntelete titinai rebe esi beline elake kena 32 Sae irekwa mo be petu ila pise olasa hlau buini bei batu mutale loko Yesuse. ila pine Au luake suike lokomi, malekata Binare mere iletu hlaubuine esi mokane ndete surgare lekwe esi rekwa mosa, eleki isoba Yesuse ulu buaIje kena leite Markuse 14:4 91 Markuse 14:22 mere. 4 Eleki sie telua pise ata ete mere moa manane etia? Leke ite kane sakesa esi ono kai esi beteke loko lomai be, kena nete suike loko petu rebe akmena “Le mula pine bina meije iatia leite Alla Isirie iteki ntuane menaru bei ndete belini elake mere? 5 Abelie leite mere nusa Mesire.” hoko supu kepene bokala titinai. Kai esi 13 Yesuse ibeteke loko Eni maka lu- kepene rilukele ete tamata susate.” Eleki lua lua meru be, “Imi keu ndete kotare tamata esi nasuke bina mere. pine mokwai sae me iliku kwele kena 6 Yesuse Ibeteke lokosi be, “Sebei ruai! hlau buini ihbora imi, hoko imi lului Imi ono susate etei le mula? Iono misete roma ikusu luma. 14 Imi beteke loko ete Au. 7 Le tamata susataru erisi rue kai luma mere esi upuije be, “Amiki Kurure imi rame sa kai imi li lokosi sa, po Au Itneu be, sokati etia kena Ikane manane rue sakesa kai imi rame mo. 8 Bina mere sakesa kai Eni maka luluaru leke ami iono saisa rebe ionore ete Au. Isoba leite nete suike loko ntuane menaru esi siri boini ntelete kena ulu buaKue le tatike bei ndete nusa Mesire?’ 15 Eleki ntuane pine Au mata hoko iaknekae kena imi to- mere itiluke sokati elake ndete tetu rebe lae Au kena liane benaije. 9 Imi lene loko pusue yelu ume. Eleki imi moa pusue au mimise! Kena lepae Sou Misete me manane ete mere.” nusa otoi etia neka, saisa rebe bina meije 16 Maka lulua lua meru esi keu, ndete ionore, esi lepaele lekwe leke tamata esi kotare esi selu yelu uono lulu saisa rebe nete suike lokoi.” Yesuse ibeteke eteise neka. Eleki esi 10 Eleki Yudase Iskariote isiri bei luma menai kena moa mananaru. mere kai ikeu loko imama elakaru leke 17 Kena kmauine Yesuse Iluake me iriluke Yesuse ete tamataru leke esi otoi mere sakesa kai Eni maka lulua butu bunuI. Yudase mere Yesuse Eni maka esa lesini luaru. 18 Eleki kena esi kanere, lulu sae bei sie butu esa lesini luaru. Yesuse Ibeteke lokosi be, “Kwetela imi, 11 Kena esi lene mere bei Yudase, lalesi Au beteke etemi be bei imi toini meije ndina kai esi beteke lokoi be, “Yele, ar- ile sae me iriluke Au ete tamataru leke iluke Yesuse ete ami hoko ami riluke esi bunu Au. Tamata mere ikane sakesa kepene etemu.” Eleki Yudase inikwa kai Au ete meije!” lalane leke tamataru esi supu kerike 19 Kaplalesi titini hoko sebei sae eri Yesuse. beteke loko Yesuse be, “Kuru, mere au mo.” 20 Eleki Yesuse Iralakesi be, “Mere Yesuse Ikane sakesa kai Eni maka ile sae bei imi butu esa lesini lua meiju luluaru leke esi nete loko esi ntuana rebe ilutu roti kena oba esa kai Aure! menaru esi siri bei Mesire 21 Tamata Eni Nanare Imata sa lulu Alla Eni lepate rebe lekire betekele. Po 14:12-26 tamata rebe iriluke Au ete tamata rebe (Mat. 26:17-30; Luk. 22:7-23; esi suka bunu Aure, isupu susa ela titi- Yoh. 13:21-30; IKor. 11:23-25) nai bei pusue tamata maketa esi supure. 12 Kena pesta rebe tamata Yahudi esi Hoko mise lesi tamata mere inai iruelei kane roti rebe pake ragi more esi petu ya noma!” menaije, piasare esi bunu domba anai 22 Kena esi kane sa, Yesuse Irana leke nete suike loko petua rebe ak- rotire, Ikotie trima kasi loko Alla kai menare Alla Isirie esi ntuane menaru Ibire roti mere. Eleki Irilukele ete Eni bei Mesire. Eni maka luluaru esi tneu maka luluaru kai Ibeteke be, “Imi kanele Yesuse be, “Kuru, ite nikwa otoi kena le meije nanakwalaKue!” Markuse 14:23 92 Markuse 14:41

23 Eleki Yesuse irana oba esa eleki Iliti anggure kwelini kenae penu, Ikotie Yesuse kotie loko Alla tiktili trima kasi bei Alla kai Irilukele etesi. me otoi Getsemani Eleki pususi kinu leiele bei oba mere. 14:32-42 24 Yesuse Ibeteke be, “Meije Auku lalakwe rebe akmenare Alla Italuke (Mat. 26:36-46; Luk. ete imire. Auku lalakwe ponikele kena 22:39-46; Yoh. 18:1) ampune tamata bokala esi dosaru.” 32 Yesuse kai maka luluaru esi keu 25 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Imi lene lopai Getsemani otoi rebe ai aini bokala. meije mimise! Au kinu anggure kwelini Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Kwetela, moneka eti roma petu rebe Au kinu imi rue etere meije le Au kotie loko Alla anggure kwelini rebe beluke sakesa imi ete ndare.” me AmaKu Eni nusa beluke.” 33 Eleki Yesuse Ikeri Petruse, Yakobuse 26 Eleki esi menani isike Alla, pine kai Yohanese leke esi keu sakesa kaiNi. esi keu lolete ulate rebe Saitune aini Eleki esi keu lora toto. Yesuse Iblake bokalaru. susa titinai. 34 Ibeteke lokosi, “LaleKue susa titinai, eti Au blake saka matare Yesuse Ibeteke be namake reneka!” Eleki Ibeteke lokosi be, “Imi rue Petruse iombe irekwaI mo ete meije hai Au mina.” 35 Eleki Yesuse ruaI lora toto kai 14:27-31 Itola tibubuIje lope tapele eleki Ikotie (Mat. 26:31-35; Luk. bei Alla leke sepo Alla Isuka hoko 22:31-34; Yoh. 13:36-38) Yesuse Isupu susate rebe Alla laleI kena 27 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Na- Yesuse Isupure yake. 36 Yesuse Ibeteke make pine imi pusumi hlaleke loko Au be, “AmaKu, sasaisare Aonore yele. moneka, le kena Alla Eni lepate rebe Aono Au mata yake. Po lulu Auku sukare lekire beteke be: ‘Au bunu maka raka yake po lulu Amu sukare!” domba meru hoko domba meru unaia 37 Eleki Yesuse Ileu loko Eni maka bei lomai peneka.’ 28 Po kena Au kwana luluaru, Iselu esi ntulu. Ibeteke loko suike peneka, Au keu eike lolete otoi Petruse be, “Simone, akwau kuate. Ahai Galilea.” Au olase ului esa meije saisa moneko? 29 Petruse ibeteke loko Yesuse be, 38 Imi betu kai kotie loko Alla leke imi “Masike tamata maketa esi hlaleke supu teheke bei ro tiaru esi elake imi lokoMu mone piseu po au hlaleke tetu yake. Le Au rekwa be imi suka ntulu lokoMu sa.” mo kai imi suka kotie bei Alla rame po 30 Yesue Ibeteke lokoi be, “Alene nanakwalami ktili mo.” lokoKu mimise! Petu meije, kena kpetu 39 Yesuse Ikeu kotie loko Alla sakesa meije neka, manu tulale etotlae rebai kai minare rebai lekwe. 40 Eleki takwali lua mosare, ruamu beteke rebai telu be, toto Yesuse Iluake lokosi suike, Iselu arekwa Au mo.” Eni maka luluaru esi ntulure neka le esi 31 Po Petruse ibeteke be, “Masike kwau kuate. Eleki esi beture, esi rekwa tamata makete esi bunu au po auru lu- lepa saisa loko Yesuse mo le esi haiNi luMu sa!” more pe. Eleki maka lulu maketaru esi beteke 41 Yesuse Ikeu eleki Ileu lokosi kena lupe Petruse neka. rebai telure, Iselu telusi erisi ntulu sa. Hoko Ibeteke lokosi be, “Kwetela, imi Markuse 14:42 93 Markuse 14:62 ntulu takwali pene. Betu no! Totonai meije tamata esi luake lomei hoko esi Yesuse Ime elaka maka riluke Au, Tamata Eni Nanae meije, ete teu pakalaru oaisi tamata rebe esi suka bunu Aure. 42 Imi 14:53-65 betu, maite ite keu. Tamata rebe iriluke Aure iluake pene.” (Mat. 26:57-68; Luk. 22:54-55, 63-71; Yoh. 18:13-14, 19-24) Tamata esi kerike Yesuse 53 Eleki esi keri Yesuse loko imame elake lakwai esare. Imame elakaru, 14:43-52 tamata Yahudiaru esi elakaru kai kuru (Mat. 26:47-56; Luk. Torataru esi lupuke lomai ete mere. 22:47-53; Yoh. 18:2-12) 54 Kena mere Petruse ilulu Yesuse bei 43 Kena Yesuse Eri lepa sa, Yudase, ile lauke. Eleki Iroma imame elake eni otoi sae bei Eni maka lulua sie butu esa lesini kena malama mpai luma leini. Eleki luaru, iluake kai tamata bokala, esi keri Petruse irue ipasa kai tamata maka raka sari kai ai buai. Sie meru esi supu ulake lumare. bei imama elakaru, kuru Torataru kai 55 Eleki imama elakaru kai elaka maka Yahudiaru esi elakaru. 44 Kena esi keu teu pakalaru pususi nikwa tamata rebe mosare, Yudase ibeteke lokosi be, “Imi lepa tiae loko Yesuse leke esi bunuI, lene mimise. Imi selu pine au ata sae po esi supu lalane kena bunuI mo. hoko Imere. Imi kerikeNi eleki keriNi lo- 56 Tamata bokala esi alenake saisa neka lete kotare po rakaI mimise.” rebe tinai mo kena Yesuse, po alena 45 Eleki kena Yudase isupu Yesuse, meru tebike bei lomai. ikeu loko Yesuse hoko ibeteke lokoI be, 57 Eleki tamata sae me ialenake rebe “Kuru!” eleki iataI. 46 Eleki tamata meru tinai mo kena leuke sala ete Yesuse be, esi kerike Yesuse ne. 47 Tamata sae ikele 58 “Au lene Yesuse Ibeteke be, tehaike Yesuse. Tamata mere isira eni Ilikwaie Tuhane Eni Luma rebe tamata sarire eleki ilasa tamata rebe kerike ete esi elekere po petua luaru yo Ieleke imame elake, tlina loine. 48 Eleki Yesuse Tuhane Eni Luma beluke peneka Ibeteke lokosi be, “Aure tamata maka rebe tamata siono mo.” 59 Po esi ale- lelie pemerinta mo. Imi keri sari kai ai nakeNi mere lekwe tebike bei lo- buai kena kerike Au le mula? 49 Pela maije neka. petu Au keu ndete Tuhane Eni Lumare 60 Eleki imame elake lakwai esare kena atetuke ete mere po imi kerike ikele me tamata bokala oasie, eleki it- Au etere mere mo. Po ele mere leke neu Yesuse be, “Tamata meiju esi ale- lulu saisa rebe me Alla Eni lepate rebe nakeMu be, Aneu. Yo le mula pine lekire.” Aleliesi more?” 50 Eleki Eni maka luluaru pususi naya 61 Po Yesuse Indene kai Iralake sasaisa beiNi. 51 Tamata belukwe sae me ipake moneka. Eleki imame elake lakwai esare lapune nanuke ilulu Yesuse. Tamata itneu suike be, “Ale, Ile rebe Alla Iulak- rebe esi keri sari kai ai buaije esi ono eNi kena hlamate tamatare o? Ale, Maka kena kerikeni, 52 Po itie eni lapune hoko ono Misete Titinaije Eni nanae, o?” inaya kalakue. 62 Yesuse Iralakeni be, “Yele, tinai, mere Au. Eleki tatike pine Aselu Au, Tamata Eni Nanae Irue kena Maka Kbasa Markuse 14:63 94 Markuse 15:10 lakwai esare leiNe hoko Ileu suike lomei 72 Takwali mo, manu tulale etotlae re- kena moputi ndete lanite.” bai lua. Eleki Petruse inete suike loko 63–64 Eleki imame elake mere ikahi eni Yesuse Ibeteke be, “Manu tulale etot- lapune ruai le inasuke Yesuse kai ibeteke lae rebai lua mosare, abeteke rebai telu be, “Ite nikwa tamata rebe lepa tiae loko be, arekwa Au mo.” Eleki Petruse irani Yesuse moneka le ruaI beteke be Isakesa hnetekeni. kai Alla.” Eleki itneusi be, “Hoko imi mula Pilatuse iteu pakala kena Yesuse?” Tamata esi biuwe kai lepa loko paku Yesuse ahlake ai batai lomai be, “BunuI!” 15:1-15 65 Tamata lua pise telu esi toeNi kai esi obi oalaleIje eleki esi blukuI kai (Mat. 27:1-2, 11-26; Luk. 23:1-5, esi beteke lokoI be, “Abeteke be sire 13-25; Yoh. 18:28-19:16) ibluku oalaleuMe?” Eleki tamata rebe esi Kena bebeleti lakwai esa pusue rakaIje esi papakeNi. 15 elaka maka teu pakala, imama elaka, Yahudiaru esi elakaru kai kuru Petruse ibeteke rebai telu Torataru lalesi esa kena lo Yesuse. Eleki be irekwa Yesuse mo esi ulake tamata kena lo Yesuse eleki esi keriNi ete Pilatuse. 2 Eleki Pilatuse itneu 14:66-72 Yesuse be, “Ale, tamata Yahudiaru esi (Mat. 26:69-75; Luk. 22:56-62; kamale, o?” Yoh. 18:15-18, 25-27) Yesuse Iralakeni be, “Yele, lepate mere 66 Petruse irue pasa me imame elake titinai!” eni luma leini sa, eleki bina makerike ete 3 Imama elakaru esi beteke loko Pi- imame iluake. 67 Bina mere iselu Petruse latuse be, “Tamata meije Iono neune ipasa sakesa kai tamata makete ete mere bokala peneka.” 4 Eleki Pilatuse itneu hoko ilimesei kai ibeteke be, “Ale mere Yesuse rebai lekwe be, “Esi alenake asakesa kai Yesuse bei Nasarete, moyo?” Aneu kuate yo le mula pine Alelisi 68 Po Petruse iombe, “Mo, au rekwa more?” Yesuse mo. Abeteke mere au nati mo.” 5 Po Yesuse Iralake moneka hoko Pila- Eleki Petruse ikeu lorau pakale esi me- tuse iherane. ture. [Kena mere manure totlae.] 6 Kena Yahudiaru esi pestare piasare 69 Eleki bina mere iselu Petruse hoko esi kotie bei Pilatuse leke isirie tamata iluake lokoi, eleki ibeteke loko tamata sae bei buije lulu esi sukare. 7 Tamata rebe esi kele ete mere be, “Tamata meije, sae me eni nane Barabase ikusu bui saka ime kai Yesuse.” 70 Petruse ibeteke le ibunu tamata makete sakesa kai eni suike be, “Mo. Au rekwa Yesuse mo.” tamata toinu le esi hohae pemerinta. Eleki takwali mo pine sie rebe esi kele 8 Eleki tamata bokala esi luake loko Pi- ete mere esi beteke loko Petruse be, latuse kai esi beteke lokoi be, “Musune “Tinai, ale mere asakesa kai Yesuse le ale meije lekwe ami kotie be asiri tamata esa tamata Galilea.” bei buije mina.” 9 Eleki Pilatuse itneusi 71 Eleki Petruse ila loko Alla be, “Alla, be, “Imi, tamata Yahudi, suka au sirie sepo au beteke meije tinai mo Aono imi kamale, o?” 10 Le Pilatuse irekwa susate ete au neka.” Eleki ibeteke lokosi peneka be imama elakaru lalesi tiake be, “Au rekwa tamata rebe imi ale- Yesuse hoko esi keriNi lokoi. nakeNi mo.” Markuse 15:11 95 Markuse 15:33

11 Po imama elakaru esi abeteke loko Yesuse Eni ai batai rebe tatike pine pakuI tamataru leke esi kotie bei Pilatuse isirie kenare. 22 Eleki esi keri Yesuse lolete Barabase bei buije 12 Pilatuse ibeteke otoi Golguta, esi natire, “Otoi ulu alati.” lokosi be, “Hoko au ono saisa ete imi 23 Esi toha anggure maklinute kai mure kamale?” eleki esi rilukele eteI leke nanaIje kera 13 Tamata esi biuwe kai esi beteke yake po Ikinu moneka. 24 Eleki tamata lokoi be, “PakuI ahlake ai batai leke meru esi pakuI ahlake ai bataije. Esi lesu Imata!” Yesuse Eni lapune hoko esi poie undi 14 Pilatuse ibeteke be, “Iono neune sa- leke esi rekwa sire supu lapuna meru. saisa mo yo au ono ele mere leke mula?” 25 Esi pakuI ahlake ai bataije olasa Po esi kloloe ktili lesi be, “PakuI ahlake sikwa beleti. 26 Esi leki ndete baba bei ai batai leke Imata!” Yesuse ulu buaije be, “Kamale Yahudi,” 15 Eleki Pilatuse isirie Barabase bei leke tamata esi rekwa be esi pakuI buije le isuka tamataru lalesi ndina. ahlake ai bataije bei saisa. 27 Eleki ete Eleki Pilatuse iulake tamata esi teta mere esi paku tamata ndeana lua ahlake Yesuse kai irilukeNi loko tamata makete ai batai sakesa kai Yesuse: esa kena mak- kena pakuI ahlake ai bataije leke Imata. wanale esa kena mapale. [28 Ele mere hoko Alla Eni lepate rebe nabi beteke Tamata esi paku be “Esi lehekeNi tamata neune,” eonore Yesuse ahlake ai batai mere peneka.] ‡ 29 Tamata rebe lia ete mere esi toaeNi 15:16-32 esi kwasuke ulusi kai esi beteke be, (Mat. 27:27-44; Luk. “Abeteke be, Alikwaie Tuhane Eni 23:26-43; Yoh. 19:2-3, 17-27) Lumare eleki Aelekele suike petua lua, 16 Eleki solaluaru esi keri Yesuse lora 30 hoko Arulu lomei bei ai tutine kai hla- Pilatuse eni luma ntekite rebe esi kotiele mate ruaMu!” Praetriume hoko esi koti pusue esi ebe 31 Eleki imama elakaru kai kuru maketaru. 17 Esi alike Yesuse kena lapu Torataru esi lepa tiae loko Yesuse mahmelane leke seluI saka kamale. Esi sakesa kai tamata meru be, “Ihlamate liu ai luli sanai, eleki esi tolae kena tamata makete meru po Ihlamate ruaIje ulu buaIje. 18 Eleki esi holmateI kai esi saisa mo. 32 Ale Alla IulakeMu kena beteke be, “Hlamate, kamale Yahudi!” hlamate tamata, Kamale Israele, Arulu 19 Esi teta Yesuse ulu buaije kena ai bei ai tutine mere leke ami hlaleke buai rebai bokala lekwe eleki esi toeNi. lokoMu.” Esi tatu lope tapele lupe esi aseluke Tamata ndeana lua meru lekwe esi be esi holmateI. 20 Esi toaeNi pela eleki lepa tiae lokoIje neka. esi buka lapu nanuke mahmelane beiNi eleki esi ono Ialike suike Eni lapune, Yesuse Imata ndete ai tutine eleki esi ulake pakuI ahlake ai bataije 15:33-41 leke Imata. 21 Tamata Kirene sae me eni nane (Mat. 27:45-56; Luk. Simone ileu bei kota mulini. Simone 23:44-49; Yoh. 19:28-30) mere, Aleksandere kai Rupuse amasi. 33 Kena olasa butu esa lesini lua Tamata meru esi paksa Simone iliku kwatare, pusue nusare kpetu roma olasa

‡15:28 Ayate meije kena Alkitapa akmenaru sae mo. Markuse 15:34 96 Markuse 16:7 telu kmau. 34 Eleki kena olase telure kai tamata esi sukai. Inamake petu Yesuse Ikloloe loko Alla kena Eni lep- kena Alla Ipletae pusue tamatare. ate be, “Eloi, Eloi lama sabaktani?” Esi Ikeu kotie Yesuse bei Pilatuse leke natire: “Auku Alla, Auku Alla, le mula ihnoukeNi. 44 Pilatuse iherane hoko pine Asebei Aure?” ibeteke be, “Yesuse Imata peneko?” 35 Tamata lua pise telu esi kele tehaike Eleki ikoti solalu utune esare esi elake Yesuse hoko esi lene Yesuse Ibeteke kai ibeteke lokoi be, “Yesuse Imata loko Allare. Eleki esi beteke loko tamata peneko?” 45 Ibeteke lokoi be, “Yele, maketaru be, “Imi lene mimise le Yesuse Imata peneka.” Isuka kena riluke Yesuse Ikoti loko Elia!” 36 Eleki tamata sae ete Yusupe. 46 Eleki irana Yesuse eleki ibala kai ilutu kapuse kena anggure kerie me liane benai laleije. Isabe obite makalinute eleki iriluke kena ai buai nurui nanuke misete eleki ikopaI kena loko Yesuse leke Imosoe. Tamata mere obite mere. Eleki ilolike batu elake kena ibeteke be, “SebeI ruaI, ite raka be Elia epele lutike liane benaije. 47 Kena mere iluake leke ihlamateNi pibe mo.” Maria bei Magdalene kai Maria Yose 37 Eleki Yesuse Ikloloe ela eleki Imata inai luasi selu liane benai rebe tolae ne. Yesuse kenare. 38 Kena mere obite nurui elake blulute me Tuhane Eni Luma lalei rebe ereba Yesuse Ikwana suike sokati moli lakwai esare, ekahie kena lua 16:1-8 bei ndete nuru roma mpe nuru. 39 So- lalu utune esa esi elake sae ikele balale (Mat. 28:1-8; Luk. 24:1-12; Yoh. 20:1-10) Yesuse, hoko ilene Yesuse Ibiuwe kai Tamata Yahudiaru esi petu pleije iselu Yesuse Imatare. Eleki ibeteke be, 16 elia peneka, Maria bei Magda- “Titinai, tamata meije Alla Eni Nanae!” lene, Maria Yakobuse inai kai Salome 40 Matabinana sie ilaru esi selu Yesuse esi sabe leite boini ntelete leke esi tola bei lauke totonai. Matabinana meru kena Yesuse le esi atate ele mere. 2 Eleki Maria bei Magdalene, Maria Yakobuse kena miku bebeleti bina telu meru esi beluke kai Yose lua inasi kai Salome. keu lora liane benaije. 3 Esi beteke loko 41 Sie meru esi lulu kena layani Yesuse lomai be, “Sire itapa ite kena lolike batu kena Iri me Galilea sare, kai matabi- elake bei liane benaije?” 4 Po kena esi nana maketa lekwe rebe esi luake lope luake nda liane benaije, esi selu batu Yerusaleme, esi me lekwe. elake sire ilolikele peneka. 5 Eleki esi kusu mpai liane benai laleije. Esi selu Yusupe itola Yesuse mokwai belukwe ipake lapune putile, kena liane benaije irue ndete batu babaije sapleuke makwanale. Hoko bina telu meru hkutukesi. 15:42-47 6 Eleki mokwai belukwe mere ibeteke (Mat. 27:57-61; Luk. be, ‘Hkutuke imi yake! Imi nikwa Yesuse 23:50-56; Yoh. 19:38-42) bei Nasarete rebe Imata kena ai tutine, 42 Kena mere kpeture repeneka pi moyo? Ikwana suike peneka! Iete Tamata Yahudiaru esi petu kena moa meije moneka! Imi selu otoi rebe tolaeNi manane pise kena aknekae saisa neka le kenare. 7 Imi keu kai beteke ete Petruse bobanure esi petu plei. 43 Hoko tamata kai maka lulua maketaru be, “Yesuse sae bei Arimatea eni nane Yusupe, Ikeu eike lolete Galilea peneka. Imi seluI ile sae bei elaka maka teu pakalaru Markuse 16:8 97 Markuse 16:20 ete ndetere saka akmena Ibeteke ete be “Imi knene le imi hlaleke loko Au imire.” ktili mo kai imi lene loko tamata rebe 8 Eleki bina telu meru hkutukesi hoko esi selu Aure esi lepataru mo.” 15 Yesuse esi siri bei liane benaije kai esi leu ak- Ibeteke lokosi be, “Imi keu pusue nusa meta. Hoko esi beteke sasaisa mo le eleki imi atetuke Sou Misete bei Alla rilasi. ete pusue tamata! 16 Eleki tamata rebe esi hlaleke Sou Misete, Alla Ihlamatesi, Yesuse Iaseluke ruaI po tamata rebe esi hlaleke more Alla ete Eni maka luluaru Ihukumesi. 17 Tamata rebe esi hlaleke esi selu tanda bei Alla elere: Esi sirie ro 16:9-20 tiaru kena Auku nane; esi lepae lepata (Mat. 28:9-12, 16-20; Luk. 24:13-53; belukwa rebe esi atetukelu mosare; 18 esi Yoh. 20:11-23; Ula. 1:6-11) kerike niakwe nanate po esi mata mo; [9 Kena miku bebeletie Yesuse Ikwana kai esi kinu sasune po esi mata mo kai suike. Eleki Yesuse IaselukeNi akmena esi tolae balasi kena tamata makerake ete Maria bei Magdalene. Akmenare, esi mise neka.” Yesuse Isiri ro tia itu beini. 10 Maria ikeu 19 Yesuse Ilepa loko Eni maka luluaru alenake Yesuse ete tamata rebe kena pela, eleki Ibiti lolete surga ne hoko Irue Yesuse Imata kena ai tutine mosare, sapleuke Alla Eni makwanale leke Ipleta esi keu sakesa kaiNi po meije esi rani sakesa kaiNi. 20 Eleki Eni maka luluaru le Yesuse Imata pende. 11 Po tamata esi keu lepae Sou Misete papelake otoi meru esi lene be Yesuse Ikwana suike mei nusa. Eleki Tuhane Ionosi aseluke bei matale peneka, kai esi lene Maria tanda herane kena Eni kbasare leke ibeteke lokosi be, “Yesuse Ikwana suike aseluke be Eni lepate tinai.] bei matale peneka le au seluI peneka.” Po esi lene lokoi mo. KENA BUKU TAKWALINE 12 Eleki takwali toto Yesuse Iaseluke MAKETARU, BUKU MEIJE b ruaI ete Eni maka lulua lua rebe esi ESI MULINE ELERE: keu lorau esi hena po esi selu Yesuse [(9) Bina meru esi keu loko Petruse saka tamata makete. 13 Luasi rena Yesuse kai eni ebearu, eleki saisa rebe mokwai pene pine luasi bala leu, eleki esi beteke beluke mere ibetekele esi alenake pusulu ete tamata lesinu be, “Miminare ami lu- nunu etesi. (10) Eleki Yesuse Iulake Eni ama selu Yesuse!” Po esi lene loko luasi maka luluaru kena esi beteke sou rebe more neka. mise titinai kai rebe leli mo rebe eono 14 Eleki kena Yesuse Eni maka lulua supu hlamate eti pela mere ete pusue butu esa lesini esa meru esi kanere tamata mei nusa.]] Yesuse Iaseluke ruaI etesi. Eleki Ionosi

b16:20 Kena buku takwalina akmenaru tapa ayata lua meije lekwe. 98 Lukase 1:7

4. Baptise Yesuse kai ro tiaru esi elake Sou Misete kena Yesuse tehekeiNe (3:21–4:13) rebe Lukase Ilekiule 5. Yelu rebe Yesuse Ionolu me otoi Galileare (4:14–9:50) Lepate Menai 6. Yelu rebe Yesuse Ionolu kena Ikeu Lukase, loktele. Ikeu sakesa kai lolete kota Yerusaleme (9:51–19:27) Pauluse kena lepae Sou Misete (Kol. 7. Mikua pamuli me kota Yerusaleme 4:14; 2Tim. 4:11; Pil. 24). Alena kena rebe lau mo Yesuse imatare nere roma Yesuse, Lukase irekwae. Lukase Irekwa esi bunuIje (19:28–23:56) pusue meru bei tamata rebe esi sasike 8. Yesuse Ikwana suike, Iaseluke ruaI pusue yelu meiju (1:1-2). Pusue alena ete Eni maka luluaru kai Ibiti lolete sur- kena Yesuse rebe ileneule ileki pusulu gare (pasale 24) kena sulate. Lukase ialenake saisa rebe eono Kena buku Sou Misete meije, ite rekwa eti roma ileki sulate meije be Yesuse Iluake mei nusa meije kena Ih- lamate tamata. Ilere pine Alla ItalukeNi, 1:1-4 rebe lekie me Janji Takwaline. Ite rekwa 1–2 Hlamate ete ntuane Topiluse rebe be Yesuse Iluake lomei nusa meije kena: 1 au holmate ale! Tamata bokala esi Ihlamate tamata rebe esi hidupe lulu atula peneka, leke esi leki sou kena saisa Tuhane Eni pletare more, kai Itiesi bei rebe Yesuse Ionolu ete amire. Esi leki hukumane le esi dosaru (19:10). Yesuse lulu saisa rebe ami tamata maka hlaleke Iluake lomei nusa meije kena Iriluke loko Yesuse ami lene bei tamata maka misete, mere Ihlamate pususe tamata. sasike, mere tamata rebe esi selu Yesuse Batuke ete tamata Yehudi mo, mere ite Ionolu bei akmena sa kai esi alenake Eni baisele me 2:10, 30-32; 3:6 kai 24:47. lepataru. 3 Ele mere hoko kena au atula Kena buku Sou Misete meije ite baise kena lene loko esi alenake pusue meru Yesuse Iriluke misete ete tamata susa- mimise bei menai roma pela, eleki au taru, mere ite baisele kena 6:20; 7:22; noake be mise lesi au leki meru ete ntu- 14:12-13 kai 21:1-4. ane ale. 4 Hoko au ono sulate meije leke Iriluke misete ete tamata dosaru. Mere kena meije ntuane arekwa saisa rebe ite baisele kena 5:30; 7:37-50 kai 15:1-2. asupu atetuke kena saisa rebe Yesuse Iriluke misete ete tamata bina rebe Ionoule mere tinai. akmenare tamata esi noake binaru esi Alena kena ruele pakuna mo. Mere ite baisele kena 7:11- Yohanese maka baptise 17; 8:2-3; 10:38-42; 13:10-13; 21:1-4 kai 23:27-31. 1:5-25 Iriluke misete ete kwetelaru. Mere ite 5 Kena Herodese iono kamale me otoi baisele kena 8:41-42; 54-55; 9:38-42, Yudeare imame sae eni nane Sakaria, bei 46-48, kai 18:15-17. Abia eni imame toini. Eni bina eni nane Isi Elisabete, irulu bei Harune rebe imame 1. Menai (1:1-4) memenaije lekwe. 6 Sakaria kai Elisabete 2. Ruele Yohanese kai Yesuse, kai kena luasi ono Alla laleIje ndina, le Tuhane esi tone sare (1:5–2:52) Eni pleta kai Eni hukumaru luasi ono 3. Yohanese maka baptise ilayanire lulu titinai. 7 Luasi supu kwetele mo le (3:1–20) Elisabete indote, kai esi ntua matabina peneka. Lukase 1:8 99 Lukase 1:30

8 Kena Abia eni imame toinu esi petu ntua matabina peneka hoko saisa rebe makerike, Sakaria ilayani sakesa kai abeteke mere eono moneka.” imama maketaru me Alla oaI. 9 Kena 19 Eleki malekate beteke be, “Au meije mere imamaru esi ono undi saka piasa Gabriele. Au layani Alla, kai Iulake au esi onore leke rekwa be sire pine isupu lomei kena beteke sou misete meije ete tiluke kena ikusu pala kemenyane boini ale. 20 Saisa rebe au betekele, roma esi ntelete me Tuhane Eni Lumare, eleki peture eono tinai. Po bei alene lokoku Sakaria isupue. 10 Kena ipala kemenyane mo hoko amou eti saisa rebe au beteke me Tuhane Eni Lumare, tamata bokala ete alere eono.” esi kotie loko Alla me muli. 21 Kai kena mere tamata bokala esi 11 Kena mere Tuhane Eni malekate namake Sakaria me muli sa. Esi noake sae iaselukeni loko Sakaria. Malekate be le mula pine Sakaria itakwali ku- mere ikele tehaike otoi maka pala tanei ate me Tuhane Eni Lumare. 22 Eleki rebe riluke ete Allare esi sapleuke mak- kena isirire, ilepa tekwa kaisi moneka, wanale. 12 Sakaria iselu malekate mere hoko esi rekwa be iselu saisa mpai lale hoko hkutukeni kai rilai. 13 Po malekate peneka. Batuke ikode kena balai le imou mere beteke lokoi be, “Sakaria, ril- peneka. amu yake! Alla Ilene akotie lokoIje 23 Kena ilayani me Tuhane Eni Lumare peneka. Namake amu bina Elisabete iru- pela peneka eleki ileu me luma ne. ele kwete mokwai. Eleki suke aono eni 24 Takwali mo Elisabete ikeu blublulu, nane Yohanese. 14 Kena rueleije laleume hoko bulana lima isiri mo. 25 Kai ibeteke ndina titinai kai tamata bokala lalesi nd- be, “Tuhane Iono lalekue ndina le au keu ina lekwe. 15 Namake lomei iono tamata blublulu peneka hoko me tamata oaisu elake kena layani Tuhane, kai ikinu au asomi moneka.” anggure kwelini pise yelu nselitaru mo. Alena kena ruele Yesuse Bei kena rueleije sa Alla Eni Rore kbasae laleije peneka. 16 Eleki tamata Israela 1:26-38 bokala esi lene lokoi leke esi lulu Tuhane 26 Kena Elisabete ikeu blublulu bu- rebe Iono Alla eteise. 17 Tatike pine iono lana ne peneka me otoi Yudea, Alla Iu- lulu nabi Elia eni hidupe, Elia mere lake malekate Gabriele ikeu me hena nabi kena akmena sa. Le Tuhane Eni Nasarete, me otoi Galilea, 27 loko bina Rore Ikbasae Yohanese, Ionoi ktili saka sae me eni nane Maria, intulu kai mok- Eni kbasare eono Elia iktilire. Hoko wai mosa. Maria kai mokwai sae me eni Yohanese iluake akmena kena buka nane Yusupe, irulu bei kamale Dauta, lu- lalane ete Tuhane leke tamata Israele esi asi naku ete Alla me tamata oasi peneka aknekae esi hidupe kena Tuhane Iluake be namake luasi kai lomai po luasi ntulu lokosie. Iono elake inai rebe esi rare kai kai lomai mosa. Maria kai Elisabete, lu- lomai kai esi kwetelaru, esi oki suike esi asi upu esa. 28 Eleki kena Gabriele ilu- kwetelaru. Kai ete tamata rebe esi lene ake, ibeteke loko Maria be, “Hlamate loko Tuhane more, Yohanese iatetukesi kenamu, Tuhane Iriluke misete etemu roma esi lene suike loko Tuhane, saka boka titinai! Kai Tuhane Ime kaimu!” tamata rebe esi lulu Tuhane esi nkena 29 Eleki Maria hkutukeni kai kaplalei pende.” titinai le lepata meru. Hoko inoake 18 Eleki Sakaria ibeteke be, “Au rekwa me lalei be lepata meru esi natire be mere eonore elia? Auku bina luama elia. 30 Eleki Gabriele ibeteke lokoi be, “Maria, rilamu yake, le asupu misete Lukase 1:31 100 Lukase 1:55 bei Alla, 31 hoko takwali moneka, akeu rebe akeu blublulu leIje. 43 Au meije blublulu kai aruele kwete mokwai, eleki sia pine auku Tuhane Eni inaI luake suke aono Eni nane Yesuse. 32 Kwetele loko aure? 44 Au rekware Kwetele rebe mere namake Eni kbasare ela kai tamata akeu blublulu leI mere auku Tuhane. Le esi kotiNe Alla Elake titinaije Eni Nanae. kena au lene abeteke hlamate loko aure, Kai Tuhane Alla Iono Ipleta kena Eni kwetele rebe au keu blublulu leije ialeli ntuane mena kamale Dauta lakwaije, sosoli le laleije ndina. 45 Tuhane Iriluke 33 kai Iono kamale ete nusa Israele esi misete etemu le ahlaleke loko saisa rebe anubuaru eti pela. Ipleta rame eti pela.” Tuhane Ibeteke ete ale kai pusue lepate 34 Eleki Maria ibeteke loko Gabriele meru namake uono tinaije neka!” be, “Po meije au kai mosa kai au ntulu Maria iisike Tuhane kai mokwai mosa, hoko abeteke au keu blublulure eono elia?” 1:46-56 35 Gabriele iombe, “Namake Ro Mis- 46 Eleki Maria iisike Tuhane. Ibeteke ete Ikusu kenamu hoko Alla Eni kbasa be, rebe ktili titinaije eono akeu blublulu. “Au isike Tuhane titinai, Bei mere hoko Kwetele rebe namake aru- 47 kai laleku ndina titinai le Ale auku eleIje kotiNe misete titinai le Eni dosa Alla, sae mo, Alla Elake titinaije Eni Nanae. auku Maka Hlamate. 36 Alene! Elisabete rebe luami bei luma 48 Le masike au meije tamata makerike toini esare, masike imatabina peneka kai po Anete loko au, tamata esi beteke be indote, po meije kai bei meije eti pelare pusue tamata ikeu blublulu bulana ne peneka. 37 Le esi beteke be Alla Aono misete elake Alla Eni kbasa kena ono sasaisa neka.” eteku. 38 Maria iombe, “Au meije batuke 49 Le Ale Alla Maka Kbasa, Amu nane Tuhane Eni tamata makerike neka. Sebei misete titinai le Amu dosa sae mo, eono kenaku lulu amu lepataru neka.” Aono yelu misete elaka kenaku peneka. Eleki Gabriele ikeu beini ne. 50 Bei anubu kena anubu, Tuhane laleMu noa pusue tamata rebe esi Maria ikeu loko Elisabete holmateMu. 1:39-45 51 Tuhane Apake balaMu esi kbasa elake 39 Bei mere eleki takwali mo Maria kena etebi tamata kwakwalaru, ikeu sosoli lolete kota sae ndete ulate leke saisa rebe esi suka onore eono babai, ndete otoi Yudea. 40 Kena ilu- moneka. ake, ikusu me Sakaria eni luma eleki 52 Tuhane Aruluke kamala esi kbasaru, ibeteke hlamate loko Elisabete, Sakaria yo Abitike tamata maktekwane lesi bei eni bina. Elisabete kai Mariare luasi tamata maketaru. upu esa. 41 Eleki kena Elisabete ilene 53 Tuhane Ariluke pusue yelu miseta ete Maria ibeteke hlamate lokoije, kwetele tamata rebe esi sasaisa more, rebe Elisabete ikeu blublulu leije ialeli, yo tamata rebe esi taneia bokalaru, kai Elisabete isupu kbasa bei Ro Mis- Aulakesi keu kai esi keri sasaisa ete, 42 hoko laleije ndina titinai eleki moneka. ibeteke loko Maria kena na elake be, 54–55 Tuhane Anete saisa rebe Ataluke “Kwaliku Maria! Alla Iono misete etemu ete ami tamata Israelaru amiki ntu- peneka, lesi bei pusue ami bina make- ana menaru, taru, kai Alla Iono misete ete Kwetele Abrahame, Isake, kai Yakupe. Lukase 1:56 101 Lukase 1:78

Hoko Tuhane laleMu noa Abrahame Sakaria imenani isike Alla kai ami tamata Yahudiaru, eni anubuaru. 1:67-80 Ami ono Tuhane Amu tamata makerike. 67 Eleki Ro Misete Ikbasae Sakaria, Tuhane laleMu noa ami rame eti Yohanese amai, hoko ibeteke sou bei pela.”¶ Alla. Iombe, 56 Maria irue kasuke bulana telu kai 68 “Mai ite isike Tuhane, Elisabete, eleki ileu lope eni hena ne. beteke Eni kbasare hita titinai, Alla Israele, Ruele Yohanese maka baptise le Iluake kena Itapa Eni tamataru, 1:57-66 kai Itiesi. 57 Eleki petu kena Elisabete iruele eni 69 Iriluke Maka Hlamate ktiline ete ite, nanare peneka, hoko iruele eni nanae Irulu bei kamale Dauta. Dauta mere mokwai. 58 Eleki kena tamata me eni maka layani Alla. luma leini keholi kai eni luma toini esi 70 Lulu Eni lepata bei akmena sa lene be Tuhane Iono misete ete Elisabete rebe Eni nabiaru esi betekeule, peneka, hoko lalesi ndina sakesa kaini. 71 kena Ihlamate ite bei iteki musuaru, 59 Eleki kena kwete mokwaije eni kai bei tamata rebe lalesi tiake ite esi petua kwalure, tamata me eni luma kbasaru. leini keholi kai eni luma toini esi lu- 72 LaleIje nete iteki ntuana menaru ake kena sunateni kai esi suka ono eni hoko saisa rebe Italuke pende Iono lulue. nane Sakaria lulu amai eni nane, 60 po 73 Italuke mere be Ila ete Abrahame inai beteke be, “Mo! Eni nane suke be Iraka ite, Yohanese.” 74 kai Italuke be Iono ite hlamate bei 61 Eleki esi beteke lokoi be, “Le mula iteki musuaru, pine ele mere? Bei amu luma toine sae leke kena ite ono lulu Eni lepataru ite eni nane ele mere mo.” rilama kena supu susate mo, 62 Eleki esi kode loko Sakaria be isuka 75 leke ite ono Eni tamata nkenale rame ono eni nanare eni nane sire. 63 Sakaria kai ite mise titinai ikotie batu maka leki eleki ileki kena le dosa sae mo kena iteki hidupe roma bature be, “Eni nane Yohanese.” Hoko ite mata. pususi herane. 64 Kena ileki Yohanese 76 Po auku anae Yohanese ale, tamata esi eni nane, kena mere Sakaria isupu kotie ale nabi bei Alla elake titinai, lepa suike sosoli neka, eleki iisike Alla. le akeu akmena bei Tuhane kena 65 Pusue tamata me luma leini keholi ri- aknekae lalane eteI, lasi lakwai esa, kai esi alenake kwete 77 kena beteke ete ite, Eni tamataru be mokwai tone mere elei pusue ulate ite supu hlamate Yudea. 66 Hoko pusue tamata rebe esi sepo Alla Iampune iteki dosaru.§ lene mere esi noake me lalesi be, 78 Iteki Alla Imise titinai kai Ioki ite. “Tuhane Ime kaini, hoko namake kena Kena Ihlamate ite, kwetele mere ielare iono elia?” Le esi Iluake lupe lemataije katabola kena selu Tuhane Iraka kwetele mere mise! beleite esui kpeture.

¶1:54-55 Atn. 17:7 §1:77 Mal. 3:1 Lukase 1:79 102 Lukase 2:17

79 Tuhane Iluake kena Ihita tamata rebe Tuhane Eni malekate ibeteke esi rue me otoi melene, ruele Maka Hlamate ete rebe rilasi le matale. maka raka dombaru Ikeri ite loko lalane rebe tiluke ite kena rue mise kai Alla.”** 2:8-20 80 Yohanese, Sakaria eni nanare, itapa 8 Kena petu mere esi kpeture, lau bei ela kai ihlaleke ktili loko Alla. Kai irue kota Betleheme mo tamata maka raka me otoi nsekile eti roma petu kena domba sie ilaru esi raka dombaru me ilayani Tuhane ete pusue tamata Israele. melate, otoi kena alalu. 9 Eleki Tuhane Eni malekate iaselukeni lokosi. Eleki hi- Ruele Yesuse tate elake bei Tuhane ehitasi me otoi mere hoko rilasi titinai. 10 Po malekate 2:1-7 mere ibeteke lokosi be, “Rilami yake! (Mat. 1:18-25) Le au luake lokomi kena beteke sou Takwali mo bei ruele Yohanese, ka- misete rebe eono imi kai pusue tamata 2 male elake kaisare Agustuse, iono lalemi ndina titinai. 11 Petu meije, ru- Kaisare kena pusue Roma esi nusaru. ele Kwete mokwai nda Betleheme, ka- Ipleta leke pusue tamata me Roma esi male Dauta eni henare peneka. Kwetele nusaru kusue nane leke rekwa tamata esi mere imi Maka Hlamate. Ile rebe Alla bokalaru. IulakeNi kena Iono hlamate ete tamata, 2 Pleta kena kusue nane rebai mere, iteki Tuhane. 12 Kai imi keu pine imi menai kena Kireniuse iono gubernure selu Kwete tone, kopaI kena obite kai me otoi Siria. Otoi Siria mere, Romaru ateleI kena binatanaru esi manane lakesi kbasaele. 3 Hoko pusue tamata suke waije, hoko Kwetele mere pine rebe au leu me eni hena kena kusue nane. betekeNi ete imire.” 4 Eleki Yusupe ikeu bei ndi hena 13 Kena mere neka, malekata bokala Nasarete, me otoi Galilea, lopai ka- bei ndete surga esi sakesa kai malekate male Dauta eni kota Betleheme, me mere, esi menani isike Tuhane be, otoi Yudea, le irulu bei kamale Dauta. 14 “Ami isike Tuhane Elake ndete surga! 5 Yusupe ikeri kai Maria leke luasi kusue Tamata rebe iono Tuhane laleIje nd- nane. Le luasi naku ete Tuhane me inare, isupu rue mise kai Tuhane.” tamata oasi kena kai lomai peneka. Kena 15 Eleki kena malekata meru esi leu mere Maria ikeu blublulu peneka. 6 Eleki beisi lolete surga peneka, eleki maka kena esi luake, Maria eni petu kena ru- raka dombaru esi lepa loko lomai be, ele eni nanare peneka. 7 Eleki iruele eni “Mai, ite keu lora Betleheme leke selu nanae mokwai, eni nanae menai, eleki saisa rebe eono ete ndare, rebe Tuhane ikopaI kena obite kai iatelei kena binata- Ibeteke ete itere.” naru esi manane lakwaije, le sokati kena 16 Eleki esi keu sosoli neka, eleki kena sebae takwali leke esi rue kenare sae mo. esi tetue Maria kai Yusupe, Kwetele mere Intulu kena binatanaru esi manane lakwaije. 17 Kena esi selu Kwetele mere peneka, esi keu alenake ete tamata maketaru loko saisa rebe eono kenasi kai malekate

**1:79 Yes. 9:1 Lukase 2:18 103 Lukase 2:36 ibeteke Kwetele mere eteise. 18 Eleki Maka Hlamate rebe akmena Tuhane pusue tamata rebe esi lene tamata maka Italuke ete tamata Israelaru pine imata raka dombaru esi alenare hoko esi her- sa. 27 Kena mere, Ro Misete Iono ane. 19 Eleyo Maria ilene mere, inete Simeone laleije leke ikusu me Tuhane loko pusue meru rame kai inoake lokolu Eni Lumare, eleki itetue Maria kai me lalei. 20 Eleki maka raka domba meru Yusupe, luasi keri esi Nanae Yesuse esi leu kai esi isike Tuhane kai esi beteke le esi suka lulu Tuhane Eni lepate Tuhane Eni kbasare hita titinai le saisa rebe Musa ilekire. 28 Eleki Simeone rebe esi selure lulu saisa rebe malekate irana Kwetele mere bei luasi sosoli kai ibeteke eteise neka. ihlikueNi eleki iisike Tuhane be, 29 “Tuhane, rebe Ataluke misete ete aure Esi ono Kwete tone Eni nane Yesuse Aonore meije peneka, 2:21-38 hoko sebeie au, Amu tamata makerike 21 Eleki kena Kwetele mere Eni meije, au mata kena lale ndenete petua kwalure, agamare esi elakaru neka lulu Amu lepate, esi sunateNi. Kai Eni elake inaiju esi 30 le au selu Maka Hlamate bei Ale ono Eni nane Yesuse, lulu nane rebe peneka. AulakeNi leke Ihlamate malekate ibeteke ete Maria kena ikeu pusue tamata mei pusue nusa! blublulu leI mosare. 22 Eleki petu kena 31 Maka hlamate mere, Tuhane Yusupe kai Maria luasi ono lulu Musa AaknekaeNi leke Iluake loko pusue eni aturane, kai esi suka ono luasi tamata mei nusaru leke esi seluI ndita lulu aturane mere me Tuhane mimise. Eni Lumare hoko esi liku Kwetele mere 32 Ile meije pine saka lampu hitai ete me kota Yerusaleme leke rilukeNi tamata Yahudi more leke esi hlaleke ete Tuhane. 23 Le Tuhane eni lepata lokoI. rebe Musa ilekire beteke be, “Sepo Kai bei saisa rebe Ionore, ami, Amu kwetele menaije kwete mokwai hoko tamata Israela meiju ami supu hol- suke rilukeNi ete Tuhane le kwetele mate.”‡‡ mere Enie.††” 24 Eleki kena mere lekwe 33 Yusupe kai Maria esi herane Sime- Yusupe kai Maria, esi pala tanei ete one eni lepata kena Yesuse. 34–35 Eleki Tuhane me Tuhane Eni Lumare, le Simeone ikotie loko Tuhane kena riluke Tuhane Ibeteke me Eni lepate rebe misete etesi eleki ibeteke loko Maria be, Musa ilekire be pala manu tekukure “Kwetele meije Tuhane IbitikeNi peneka inai lua pise manu abune anai lua ete kena Iatia tamata Israele rebe esi sukaI Tuhane. more. Po tamata Israela rebe esi sukaIje, 25 Kena petu mere ile sae me kota Ihlamatesi. Kwetele meije rebe namake Yerusaleme eni nane Simeone, ile tamata bokala esi lepa tiae lokoI, ele tamata nkenale kai ilulu Tuhane Eni mere leke supu rekwa laleisu. Hoko pleta. Inamake petu kena tamata Maria ale, tatike pine laleume susa titi- Israelaru esi supu hlamate bei Tuhane. nai saka sari ntinale ribi laleume.” Ro Misete Ikbasaeni rame. 26 Kai Ro 36 Eleki kena mere nabi bina sae, eni Misete Ibeteke kenai peneka be iselu nane Hana, ime Tuhane Eni Luma lekwe.

††2:23 Kwetele menaije mokwai: mere Tuhane Ibeteke ete Musa kai jemate toini Israele be Enie hoko suke eni elake inaiju esi keu rilukeni eteI. ‡‡2:32 Yes. 42:6, 49:6, 52:10 Lukase 2:37 104 Lukase 3:4

Ile mere Panuele eni nanae, eni ntu- hoko esi leu suike me Yerusaleme kena ane mena kena Asere, imatabina titi- nikwa lokoI. 46 Esi nikwa roma petua nai peneka. Ikai kai irue kai eni mok- telu mina pine esi tetueNi me Tuhane wai musuna itu eleki eni mokwai imata. Eni Lumare. Irue kai Ilene kuru agamaru 37 Hoko Hana ibalu peneka kai eni esi tneure kai ralakesi. 47 Pusue tamata musuna butu kwalu lesini ata peneka. rebe esi leneIje esi heraneNi, le Iralake Pita kai kpetu ikeu me Tuhane Eni Luma nkena kai Irekwa titinai. 48 Kai kena Eni rame kai ikotie loko Tuhane; itahane elake inaiju esi seluIje, esi heraneNi eleki tia senete kai ikotie loko Tuhane rame. inaI ibeteke lokoI be, “Kuanae, Aono ele 38 Hoko kena Simeone ilepa loko Maria mere ete ami le mula? AmaMu luama pelare, Hana iluake lokosi eleki iisike susa kai nikwa lokoMu.” Tuhane le Maka Hlamate Iluake peneka 49 Yesuse Iralakesi be, “Le mula pine eleki ialenake Kwetele mere ete pusue imi nikwa loko Aure? Imi rekwa peneka tamata Israele rebe esi namake esi supu be, suke Au mei AmaKu Eni lumare esi tie bei tamata esi kbasare. laleije.” 50 Po esi nati saisa rebe Ilepaele eteise mo. Yusupe, Maria kai Yesuse 51 Eleki Ileu sakesa kaisi me Nasarete, esi leu lori Nazarete kai Ilene loko luasi rame. Kai inaI in- 2:39-40 ete pusue meru me laleije rame. 52 Kai 39 Kai kena Yusupe kai Maria luasi Yesuse Iela tapa rame kai Eni maka rek- ono lulu Tuhane Eni lepate rebe Musa ware etapa rame kai Iono Tuhane laleI ilekire pela peneka, eleki esi leu lori esi ndina kai tamata lalesi ndinakeNi rame. hena Nasarete, me otoi Galilea. 40 Eleki Kwetele mere Itapa Iela, Iktili, Irekwa Yohanese maka baptise ibeteke titinai kai Tuhane Iriluke misete eteI Tuhane Eni lepataru ete tamata leke rame. esi akneka kena Yesuse Iluake lokoise Yesuse Ime Tuhane 3:1-20 Eni Luma kai Itneu kuru (Mat. 3:1-12; Mrk. 1:1-8; Yoh. 1:19-28) agamaru kai iralake esi tneuIje Kena musuna butu esa lesini lima 2:41-52 3 bei Kaisare Tiberiuse ipletare, kena 41 Pela musune Yesuse Eni elake in- mere Pontiuse Pilatuse iono gubernure aiju esi keu me Yerusaleme kena petu me otoi Yudea, Herodese iono kamale pesta tamata Yahudiaru esi kane roti me otoi Galilea, kwalini Pilipuse iono rebe pake ragi more. Mere esi nete suike kamale me otoi Iturea kai otoi Trakoni- esi ntuana menaru esi siri bei Mesire. tise eleyo Lisaniase iono kamale me otoi 42 Kena Yesuse Eni musuna butu esa Abilene. 2 Kai kena musune mere Hanase lesini luare esi keu me Yerusaleme rebe kai Kayapase esi ono imame elake. Kena piasa esi keu loko petu pesta mere. mere Tuhane Ibeteke Eni lepate ete 43 Pesta meru esi petuaru lia, kena esi Yohanese, Sakaria eni nanare ndete otoi leure Yesuse Irue me Yerusaleme po nsekile. 3 Hoko Yohanese ikeu me pusue Eni elake inai esi rekwa mo. 44 Le esi ootoi me kwele Yordane keholi kena ombe tinake Isakesa kai tamata toini ibeteke Tuhane Eni lepate. Yohanese makete. Esi keu eti melene mina pine ibeteke be, “Imi naku kai hleke bei esi nikwa lokoI me esi kwalia kai tamata ono dosa noma kai suke baptise imi rebe esi renaise. 45 Po esi tetueNi mo, leke Tuhane Iampune imi.” 4 Yohanese Lukase 3:5 105 Lukase 3:20 iono ele mere sakesa kai akmenare nabi eni manane lesi iriluke ete tamata rebe Yesaya ilekie me eni bukure elere: esi manane sae more.” “Tamata sae me ibeteke loko tamata 12 Eleki ete mere tamata maka kotie bokala ndete otoi nsekile be, bea esi luake leke Yohanese ibaptisesi ‘Imi aknekae lalane ete Tuhane, lekwe. Hoko esi tneui be, “Kuru, suke ono Eni lalane ntoli.¶¶ ami ono saisare?” 5 Ono pusue tamata esi aknekae lalesi 13 Eleki Yohanese iombe, “Imi kotie leke hleke bei ono dosa lesi bei saisa rebe suke esi selire yake.” kai leke esi hleke esi hidupe tiare. 14 Kai solaluaru esi tneui lekwe be, 6 Leke pusue tamata esi selu “Amire elia, suke ami ono saisare?” be Tuhane Ihlamate tamata mei nusa Yohanese iombe, “Imi rana tamata meije elia.’” makete esi yelu palani yake, tutuke 7 Eleki tamata bokala rebe esi luake nsalale kai teta tamata makete kena rana leke Yohanese ibaptisesi meru, ibeteke eni kepene yake po imi hidupe kena imi lokosi be, “Imire tamata rebe lepa mise gajire neka.” po imi hidupe mise mo. Imi luake lomei 15 Eleki kena mere tamata bokala esi leke mula? Imi betinake supu baptise bei noake me lalesi be Yohanese mere au pine imi supu hlamate bei hukumane Maka Hlamate rebe esi tatikeNi pibe o? Mo, imi supu hlamate bei Tuhane mo. mo. 16 Eleki Yohanese ilepa loko tamata 8 Po imi aseluke kena imi hidupe ono meru rame be, “Tatike pine Ile sae me misete pela petu leke tamata esi rekwa Iluake, Eni kbasare lesi beiku. Au rue be imi naku imi neunaru peneka. Imi sakesa kaiNe saisa mo le Eni kbasare ek- betinake imi rulu bei Abrahame hoko tili titinai. Au baptise imi kena kwele, imi supu hukumane mo yake. Lene! po Iono Ro Misete Ikbasae laleimu.§§ Tuhane Eni kbasare ktili kena ono Abra- 17 Eleki sire pine ihlaleke lokoI hoko hame eni anubua bei batua meiju. isupu misete po sire pine ihlaleke 9 Imi nete mimise! Tuhane Iakneka lokoI mo hoko isupu hukumane elake kena Iono hukumane ete imia rebe naku eti pela.”* 18 Yohanese ilepae hnauna imi dosaru mosare. Sakesa kai Tuhane maketa lekwe ete tamata bokala kena Iakneka kena Ilasa aije roma mpe esi ilepae Sou Misete bei Tuhane leke esi lamuitu pusulu. Sepo aije esi buai mis- hleke bei ono dosa. ete sae mo hoko Ilasae kai Ipoiele kena 19 Po bei Yohanese ibeteke loko ka- auwe.” 10 Eleki tamata bokala meru esi male Herodese be imise mo le ikai saui tneuI be, “Hoko suke ami ono saisare?” yo kwalini mata mosa kai eni neune 11 Eleki Ibeteke lokosi be, “Sepo imi la- makete lekwe 20 hoko kamale mere iono puna usai lua hoko riluke usai esa ete neune rame kena ikusue Yohanese kena tamata rebe enie sae more. Kai sire pine bui.

¶¶3:4 Yes. 40:3-5 §§3:16 Tamata leini esi noake be ayate meije esi natire Yesuse Iono Ro Misete Ik- basaesi. Tamata leini esi noake be ayate meije esi natire be tatike pine Yesuse Iono Ro Misete Ikbasae tamata rebe esi hlaleke lokoIje sae iono dosa mo, po tamata rebe esi hlaleke lokoI more esi supu hukumane kena auwe elake. *3:17 Lulu sou Yunanire ebeteke be Ikerike maksirue rebe tamata esi pake kena sirue gadume. Namake pine gandume lupukele kena gudane, po esi kwesaije namake pine poie pusue kena auwe rebe emata moneka. Lukase 3:21 106 Lukase 3:37

Malki amai kena Adi, Yesuse Isupu baptise bei Adi amai kena Kosame, Yohanese me kwele Yordane Kosame amai kena Elmadame, Elmadame amai kena Ere, 3:21-22 29 Ere amai kena Yesua, (Mat. 3:13-17; Mrk. 1:9-11) Yesua amai kena Eliesere, 21 Kena Yohanese ikusu bui mosare Eliesere amai kena Yorime, tamata bokala esi supu baptise bei Yorime amai kena Matata, Yohanese peneka, eleki Yohanese ibap- Matata amai kena Lewi, tise Yesuse. Eleki kena Yesuse Ikotie loko 30 Lewi amai kena Simeone, Tuhane, lanite baeke, 22 kai Ro Misete Ir- Simeone amai kena Yehuda, ulu lokoI selu saka manu abune. Eleki Yehuda amai kena Yusupe, Tuhane Ilepa loko Yesuse bei ndete lan- Yusupe amai kena Yoname, ite be, “Ale Auku Anae, Au nete lokoMu, Yoname amai kena Elyakime, laleKu ndina le Ale.” 31 Elyakime amai kena Melea, Melea amai kena Mina, Daptare kena Yesuse Mina amai kena Matata, Eni ntuana menaru Matata amai kena Natane, Natane amai kena Dauta, 3:23-38 32 Dauta amai kena Isai, (Mat. 1:1-17) Isai amai kena Obeta, 23 Kena Yesuse Ikerike menai loko Eni Obeta amai kena Boase, makerike, Eni musuna butu telu. Tamata Boase amai kena Salmone, esi noake be Eni amai kena Yusupe, Salmone amai kena Nahasone, Yusupe amai kena Eli, 33 Nahasone amai kena Aminadape, 24 Eli amai kena Matate, Aminadape amai kena Atmine, Matate amai kena Lewi, Atmine amai kena Arni, Lewi amai kena Malki, Arni amai kena Hesrone, Malki amai kena Yanai, Hesrone amai kena Perese, Yanai amai kena Yusupe, Perese amai kena Yehuda, 25 Yusupe amai kena Matika, 34 Yehuda amai kena Yakupe, Matika amai kena Amose, Yakupe amai kena Isake, Amose amai kena Nahume, Isake amai kena Abrahame, Nahume amai kena Hesli, Abrahame amai kena Tera, Hesli amai kena Nagai, Tera amai kena Nahore, 26 Nagai amai kena Maate, 35 Nahor amai kena Seruke, Maate amai kena Matika, Seruke amai kena Rehu, Matika amai kena Simei, Rehu amai kena Peleke, Simei amai kena Yoseka, Peleke amai kena Ebere, Yoseka amai kena Yoda, Ebere amai kena Salmone, 27 Yoda amai kena Yohanane, 36 Salmone amai kena Kenane, Yohanane amai kena Resa, Kenane amai kena Arpaksate, Resa amai kena Serubabele, Arpaksate amai kena Seme, Serubabele amai kena Sealtiele, Seme amai kena Nu, Sealtiele amai kena Neri, Nu amai kena Lameke, 28 Neri amai kena Malki, 37 Lameke amai kena Metusala, Lukase 3:38 107 Lukase 4:18

Metusala amai kena Henoke, ndete Tuhane Eni Lumare esi bulene. Henoke amai kena Yarete, Iombe, “Ale Tuhane Eni Nanae. Hoko Yarete amai kena Mahalalele, AnabuMu lope, 10 le me Tuhane Eni lep- Mahalalele amai kena Kenane ate rebe lekire ebeteke be, 38 Kenane amai kena Enose, Tatike pine Tuhane Iulake Eni Enose amai kena Seta, malekataru esi rakaMu, Seta amai kena Adame, 11 hoko esi saploeke Ale leke Amu lelale Adame rebe Tuhane Itolaine. kena batu yake.” 12 Yesuse Iombe, “Kena Tuhane Eni Ro tiaru esi elake eteheke lepate rebe lekire ebeteke lekwe be imi Yesuse ndete otoi nsekile tamatare teheke Alla yake!” 13 Eleki kena iteheke Yesuse susuike 4:1-13 rebai bokala mere pela peneka eleki isele (Mat. 4:1-11; Mrk. 1:12-13) beiNi kai inamake petu makete kena ite- Kena Yesuse Ileu bei kwele Yor- hekeNi suike. 4 dane, Ro Misete IkbasaeNi ktili titinai rame. Eleki Ro Misete IkeriNi lolete Yesuse Ilepae Sou Misete bei Tuhane otoi nsekile. 2 Yesuse Irue ete mere petua memenai me otoi Galilea butu ata kai ro tiaru esi elake etehekeNi 4:14-15 po Ilene loko mo. Kena petua meru Yesuse Ikane sasaisa mo hoko petua butu (Mat. 4:12-17; Mrk. 1:14-15) ata meru liare Iblake tiaI sene. 14 Eleki Yesuse Ileu lope otoi Galilea, 3 Eleki ro tiaru esi elake ebeteke lokoI kai Ro Misete IkbasaeNi peneka. Kai be, “Ale Alla Eni Nanae, hoko Aulake tamata bokala me otoi mere esi ale- batu meije eono lelie roti.” nakeNi. 15 Le Iatetuke me Yahudiaru 4 Yesuse Iombe, “Me Tuhane Eni lep- esi luma ibadaru kai tamata bokala esi ate rebe lekire ebeteke be tamata isikeNi. ihidupe batuke bei manane mo.” 5 Eleki ro tiaru esi elake ekeri Yesuse Yesuse isupu holmate kena otoi nanuke titinai. Ete mere roma me Nasarete mo mata krebe mosa yo iaseluke pusue nusa 4:16-30 rebe kamale ipletae mei nusa meije ete Yesuse. 6 Eleki iombe, “Pusue nusa rebe (Mat. 13:53-58; Mrk. 6:1-6) au ono kamale kena au pletaele kai 16 Yesuse Iluake me hena Nasarete. Bei esi taneiaru, au riluke eteMu kena Ak- kena Eri tone eti Ielare Iete mere. Piasare basaele, le pusue meiju rilukele ete au kena Yahudiaru esi petu pleije Ikusu me peneka, hoko au rilukele ete sae neka esi luma ibadare. Eleki Ikele kena Ibaise rebe au suka rilukele etei. 7 Sepo Atatu Tuhane Eni Lepate rebe lekire. lokoku, hoko pusue meiju au riluke 17 Esi riluke Tuhane Eni Lepate rebe eteMu.” nabi Yesaya ilekire eteI. Buku rebe lu- 8 Po Yesuse Iombe, “Me Tuhane Eni lukele mere Ibaekele eleki Itetue lepate lepate rebe lekire ebeteke be pusue matai ebeteke be, tamata suke tatu loko Tuhane, iteki Alla, 18 “Tuhane Eni Rore Imei kaiKu kai batuke lulu saisa rebe Ibetekele!” le Ibitike Au kena lepae Sou Misete ete 9 Eleki ro tiaru esi elake ekeri Yesuse tamata susate; lope kota Yerusaleme eleki itolae Yesuse Lukase 4:19 108 Lukase 4:38 kai Iulake Au beteke ete tamata rebe esi 28 Tamata me luma ibadare pususi supu kerike, nasu titinai kena esi lena Eni lepata be esi supu tie peneka, meru. 29 Esi kele, esi neha Yesuse balaije kai Au ono tamata matapolalaru esi supu kai esi keriNi siri bei kotare roma lap- selu, ate ului me tehaike esi eleke kota mere. tamata rebe esi supu uma kai supu susate Lalesi kena esi poieNi lope lapate mere. bei tamata makete 30 Po Yesuse Ilia rame beisi loko tlelaisu. au ono esi supu susate moneka,† 19 kai Au lepae musune rebe Tuhane Yesuse Ikbasa kena Isirie ro tiare bei Iaseluke Eni misete ete Eni ile sae me kota Kapernaume tamataru.” 4:31-37 20 Eleki Yesuse Iluluke suike Tuhane Eni Lepata rebe lekie mere, Ileukele ete (Mrk. 1:21-28) luma ibadare esi elake sae eleki Irue 31 Eleki Yesuse Ikeu lope kota Kaper- kena Iatetukesi. Pusue tamata me luma naume me otoi Galilea, eleki kena ibadare esi limeseI. tamata Yahudi esi petu pleije, Yesuse 21 Eleki Iatetukesi menai be, “Tuhane Ikeu me Yahudiaru esi luma ibadare Eni Lepata meiju uono kena petu meije, eleki Iatetuke ete mere. 32 Yesuse Iate- kena imi leneule.” tuke kena kbasa hoko tamata meru esi 22 Lepata rebe Ilepaule mise titinai herane. hoko pususi herane kai esi akue Eni Lep- 33 Me luma ibadare ile sae me ro ataru. Esi beteke be, “Ile mere Yusupe tiare kbasaeni hoko ikloloe be, 34 Hei eni nanare pi moyo?” Yesuse, tamata Nasarete. Akwale ami 23 Hoko Ibeteke lokosi be, “Lepate yake. Alomei kena atia ami moyo? Au matai eombe, ‘Sire inaku be ile loktele, rekware Alla Iulake Ale. Amise titinai le hoko suke iono ruai mise.’ Mere imi suka Amu dosa sae mo.” beteke ete Au. Mere be imi kotie tanda 35 Yesuse Iholai be, “Ndene! Asiri herane rebe Au onoe me Kapernaume Au beini!” Eleki ro tiae mere eonoi koli me onoe mei Auku henare lekwe.” tamata bokala meru eleki esiri beini. Po 24 Yesuse Ibeteke lekwe be, “Imi lene! eonoi blake sasaisa ekera mo. Nabi sae isupu holmate me ruai eni 36 Pusue tamata esi herane kai esi henare mosa.” 25 Po imi lene mimise, lepa loko lomai be, “Yele, Yesuse Eni kena akmena nabi Elia eri rue sare lea kbasare eono Eni lepate ektili. Ipletae ro musuna telu bulana ne. Pusue otoi Is- tiare usirire, ulene lokoI.” 37 Hoko pusue raele esi supu manane mo. Kena mere tamata esi alenake Yesuse me papelake bina balua boka. 26 Po Tuhane Iulake otoi rebe tehaike otoi mere. Elia ikeu loko sae bei bina balua me Yesuse Iono tamata Israele meru mo po Iulakeni keu loko makeraka bokala esi mise bina balu sae me Sarfate me otoi Sidone. 4:38-41 27 Kai kena akmena nabi Elisa eri rue sa tamata kusta bokala me otoi Israele po (Mat. 8:14-17; Mrk. 1:29-34) sae kuesa beisi ionoi mise mo, batuke 38 Yesuse Isiri bei tamata Yahudi esi Namane tamata bei nusa Siria pine iono luma ibada mere eleki Ikeu me Simone imise.” eni luma. Ete mere Simone inai tamoli

†4:18 Yes. 61:1-2 Lukase 4:39 109 Lukase 5:11 kerakeni, imusu titinai. Tamata me luma mere esi kotie bei Yesuse leke Ionoi Yesuse Ibitike maka nikwa iana sie mise. 39 Yesuse Ikele me matabinane ilaru kena Eni maka lulu mere eni maka ntulure esi leine. Eleki 5:1-11 Yesuse Ilepa kena na elake kena Iono imise bei musute, eleki makerake mere (Mat. 4:18-22; Mrk. 1:16-20) sirike sosoli. Matabinane mere ibetu Kena rebai sae me Yesuse Ikele me sosoli eleki ilayani Yesuse kai tamata 5 tlaka Genesarete leini leke Iatetuke meru. Alla Eni lepataru. Tamata bokala esi ke- 40 Kena lemataije suni peneka, tamata holiNi kena esi lene Yesuse Ilepae Sou bokala esi liku esi tamata makerakaru Misete. 2 Iselu soa buini lua me tlaka loko Yesuse. Esi makerake sasaisa neka. leini mere. Esi tamata maka nikwa ia- Eleki Yesuse Itola balaI papelakesi eleki naru esi rulu beilu leke esi koa esi uete. pususi mise. 41 Kai ro tiaru siri bei 3 Soa buini sae Simone enie. Yesuse Isa tamata bokala lekwe. Kena usiri bei kena soa buini mere eleki Iulake Simone tamataru ubiuwe be, “Ale Tuhane Eni irupake lorau toto bei tlaka leine. Eleki Nanae!” Po Yesuse Inasukelu kai Isuka Yesuse Iatetuke tamata bokala meru bei ulepa mo le urekwa be Ilere Alla Iulak- ndau soa buine. eNi kena Iono hlamate ete tamata. 4 Eleki kena Iatetuke pela peneka, Ibeteke loko Simone be, “Sai lorau otoi Yesuse Ikeu lepae Sou Misete me nanuke leke poie uete ete ndaure.” luma ibadaya me otoi Yudea 5 Simone iralakeNi be, “Ntuane Ale, ami poie uete bei kmau menai eti pita 4:42-44 po ami supu sasaisa mo. Po meije Aulake (Mrk. 1:35-39) hoko au poie lekwe.” 6 Kena esi poie uete 42 Bebeleti kena lemataije ekatabola suike ete mere, esi supu iane boka titinai nere, Yesuse Ikeu bei kota mere lolete eti esi uete mahake kahie. 7 Esi kabeke otoi ndenete leke ruaI ete mere. Po loko esi ebe maketa kena soa buini saere tamata bokala esi nikwa lokoI. Kena esi leke esi luake kena tapasi. Esi luake esi tetueNi, esi beteke lokoI be, “Ntuane, kute ianaru kena soa buini lua meru keu bei ami yake.” 43 Po Ibeteke lokosi penu eti mahake soa lua meru umolo. be, “Sou Misete rebe Au atetuke loko 8 Kena Simone Petruse iselu pusu meru Alla Ikbasae nusa meije saka kamale hoko itatu me Yesuse oaIje kai ibeteke elake eliare, hoko Au keu me otoi make- be, “Tuhane, Akeu beiku noma le au taru le Tuhane Iulake Au lomei nusare meije tamata dosa.” 9 Le pususi herane le kena lepae Sou Misete batuke ete imi mo iana rebe esi supure uboka titinai. 10 Si- po ete tamata maketaru lekwe.” mone eni ebe Yakobuse kai Yohanese 44 Eleki Ilepae Sou Misete me tamata (luaise Sebedea eni nanae) esi herane Yahudiaru esi luma ibadaru me otoi lekwe. bokala me Yudea. Yesuse Ibeteke loko Simone be, “Ril- amu yake! Bei petu meije Au ono ale kena aono tamata esi lulu Alla.” 11 Eleki Simone kai eni ebearu esi lihi esi soa buine lora kmalane, esi keu beilu kai esi lulu Yesuse. Lukase 5:12 110 Lukase 5:26

kai bei me kota Yerusaleme. Tuhane Eni Yesuse Iono tamata makerake rebe kbasare kena Yesuse, hoko Iono tamata usaiju kai tinaiju puluele, imise makerakaru esi mise. 18 Eleki sie telua pise ataya me esi liku tamata sisate in- 5:12-16 tulu kena eni maka ntulu lakwaije. Hoko (Mat. 8:1-4; Mrk. 1:40-45) esi atula kena tolaeni me Yesuse oaIje. 12 Kena rebai sae me Yesuse Ime kota 19 Po esi supu kusueni mo le tamata boka sae. Ete mere tamata sae me isupu mak- kuate. Eleki esi sa lolete, esi rika benai erake usai kai tinaije puluele. Eleki kena bei ndete muli eleki esi rulukeni kena eni iselu Yesuse, iluake loko Yesuse kai itatu maka ntulu lakwaije lope Yesuse oaIje. loko Yesuse kai ikotie tapa bei Yesuse be, 20 Eleki Yesuse Iselu esi ono ele mere, “Tuhane, sepo Asuka hoko Aono au mise hoko Irekwa be esi hlaleke lokoI ktili, noma.” eleki Ibeteke loko tamata sisate mere 13 Eleki Yesuse Ikerikeni kai Iombe, be, “Kuebe, Au ampune amu dosaru “Yele. Amise!” Eleki imise sosoli. peneka.” 14 Eleki Yesuse Ilake tamata mere titi- 21 Eleki kuru Torataru kai tamata nai leke ialenake ete tamata makete Parisiaru esi lepa loko lomai be, “Le yake. Iombe, “Aleu noma, po alenake Au mula pine tamata meije ilepa ele mere? ete tamata makete yake, po ruamu keu Ilepae tiae loko Alla le Iono saka Alla. loko imamaru leke esi rekwa be amise Batuke Alla ruaI pine Iampune iteki dosa peneka. Eleki ariluke tanei rebe riluke neka.” ete Allare lokosi leke esi palalu me Alla 22 Po Yesuse Irekwa saisa rebe esi oaIje lulu Alla Eni pleta ete nabi Musa lepae mere peneka, hoko Ibeteke lokosi ilekire leke tamata maketa esi rekwa be be, “Le mula pine imi noake tiae me amise peneka kai amu makerake sirike laleime? 23 Sepo Au beteke loko tamata peneka.” mere be Au ampune eni dosare, hoko 15 Masike Yesuse Ilakeni kena ale- imi rekwa mo be Au ampune dosare nakele po sou kena Yesuse Ionoule elei tinai pise mo pise. Po sepo Au beteke bei tamata kena tamata peneka. Hoko esi be ibetu kai ikeu, hoko imi rekwa be luake loko Yesuse leke esi lene loko Eni Au kbasa kena ono misete. 24 Ho yele, hnaunaru kai leke Yesuse Iono esi mise Au beteke be ibetu luluke eni paile eleki bei esi makerakaru. 16 Eleki Yesuse Ikeu ileu. Hoko kena ibetu kai ileure, imi kotie loko Alla me otoi ndenete saka rekwa be Au Tamata Eni Nanae meije piasare. Au supu kbasa bei Tuhane leke Au ampune tamata esi dosa mei nusa meije.” Yesuse Iono tamata sisate imise kena Eleki Yesuse Ibeteke loko tamata sisate tamata Yahudi esi petu plei mere be, “Kuebe, abetu luluke amu paile eleki akeu.” 25 Eleki tamata mere ibetu 5:17-26 sosoli, iluluke eni paile eleki ileu kai (Mat. 9:1-8; Mrk. 2:1-12) isike Alla. 26 Pusue tamata esi herane le 17 Kena petu sae me Yesuse Iatetuke Yesuse Iono mise titinai eleki esi isike me tamata sae eni luma. Tamata Parisi Alla. Kai rilasi kai esi beteke be, “Yele, kai kuru Torata sie ilaru esi lene Yesuse eti meije ite selu sae iono misete ele Iatetuke. Tamata meru esi luake bei meije mosa.” henaya me otoi Galilea kai otoi Yudea Lukase 5:27 111 Lukase 6:2

esi kotie loko Alla, po Amu maka lulu- Yesuse Ikoti Lewi kena aru mo le mula?” iono Eni maka lulua 34 Yesuse Iralakesi kena umpama telu be, “Aure lupe mokwai rebe iono 5:27-32 totlibare. Kena mokwai rebe ikaije imei (Mat. 9:9-13; Mrk. 2:13-17) sa, eni tamuaru esi kane rame po iulakesi 27 Kena Yesuse Ikeu siba toto, Iselu tahane tia senete mo. 35 Po namake Lewi irue me otoi maka kotie pajake. petu rebe tamata neune esi ranai beisi Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, “Kuebe, peneka, pine tamua meru esi tahane tia mai aluluKu.” 28 Eleki Lewi ikeleke kai senete le kaplalesi.” ikeu bei pusue yelu eleki ilulu Yesuse. 36 Eleki Iralake kena umpama makete 29 Eleki Lewi ikoti Yesuse kai Eni maka etesi lekwe be, “Kena tamata ikapu luluaru kena kane kpetu kaini me eni lapune takwaline, ipake lapune kihati luma. Ete mere tamata maka kotie pa- beluke mo. Sepo ipake lapune kihati jake kai tamata maketa bokala esi kane beluke hoko iatia lapune kihati beluke sakesa. 30 Bei tamata Parisia toini kai kai lapune takwaline lekwe kai selue kuru Torataru, sie ilaru esi selu Yesuse mise moneka, hoko mere iatia lualu. Ikane sakesa kai tamata meru rebe esi 37 Sakesa neka, tamata iaike anggure kotise tamata dosare hoko lalesi ndina kwelini beluke kena kantone usai tak- mo. Esi beteke loko Yesuse Eni maka waline mo. Le sepo iono ele mere luluaru be, “Imi mise mo le imi kane hoko anggure kwelini beluke mere eono sakesa kai tamata pajake kai tamata kantone takwaline mere kahie. Hoko dosaru.” anggure kwelini beluke kai kantone tak- 31 Yesuse Ilene mere hoko Ibeteke waline lualu mise moneka. 38 Anggure lokosi kena umpama be, “Loktele iono kwelini beluke suke aikele kena kantone obate ete tamata makerake leke imise, beluke lekwe. 39 Po tamata rebe ikinu po tamata rebe kerakeni more, loktele anggure kweline takwaline pende, ikinu iono obate etei mo. 32 Sakesa neka, Au suike anggure kweline beluke moneka. luake lomei kena koti tamata rebe ruasi Le ibeteke be, ‘Anggure kweline takwa- rekwa be siere tamata dosa leke esi hleke line entele lesi.’” bei esi dosaru, po tamata rebe inoake be imise, Au kotini mo.”‡ Yesuse Ikbasae petu plei 6:1-5 Yesuse Eni hnaune tebikele bei (Mat. 12:1-8; Mrk. 2:23-28) Yahudiaru esi agamare esi hnaune Kena tamata Yahudi esi petu plei re- 5:33-39 6 bai sae me, Yesuse kai Eni maka lulu- (Mat. 9:14-17; Mrk. 2:18-22) aru esi keue ndinu gandume lalei sae me. 33 Eleki tamata esi beteke loko Yesuse Eleki Eni maka luluaru esi ulu gandume be, “Kuru, Yohanese maka baptise eni unui, esi kolae kena balaisu eleki esi maka lulua kai tamata Parisia esi maka kanele. 2 Eleki Tamata Parisia sie ilaru luluaru esi tahane tia senete rame leke esi selu mere hoko esi beteke be, “Imi ono mere yake le imi ulu gandume hoko

‡5:32 Ayate meije lulu lepate kena lepate aslire natire: au lomei kena koti tamata rebe dosa sae more mo. Lukase 6:3 112 Lukase 6:16 mere imi ono sala kena Musa eni hnau- Musa eni hnaunaru esuka ite lulue kena naru. Le Musa ibeteke be, ‘Kena iteki petu pleije? Suke ite ono misete, ono tiae petu pleije, imi kerike sasaisa yake.’” yake moyo? Ite ono tamata imise, ite 3 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi bunui yake moyo?” baise saisa rebe akmena kamale Dauta 10 Eleki Ilimese keholi loko tamata iono kena ruai kai eni tamata maka meru pususi kai Ibeteke loko tamata luluaru esi kanele kena tiasi senere rebe balaije matare be, “Antolie bal- moyo? 4 Dauta ikusu me Alla Eni Lumare amu lomei.” Eleki iantolie balaije loko kai ikane roti rebe riluke ete Allare Yesuse hoko balaije mise sosoli. 11 Po eleki irilukele ete eni maka luluaru kuru Torataru kai tamata Parisiaru esi pususi lekwe. Mere Dauta iono dosa mo. nasu titinai kai esi lepa lupu kena ono Eleyo lulu Musa eni hnaunaru piasare saisa rebe neune ete Yesuse. batuke imamaru esi kane roti mere yele po tamata makete esi kane mo. 5 Au, Yesuse Ibitike Eni maka ulaka sie Tamata Eni Nanae, Au kbasae pusue butu esa lesina lua yelu. Sasaisa rebe tamata iono kena petu 6:12-16 pleije Au beteke be tinai hoko mere tinai, po Au beteke be tinai mo hoko (Mat. 10:1-4; Mrk. 3:13-19) mere tinai mo.”¶ 12 Kena petu sae me Yesuse Isa lolete ulate bubui leke Ikotie loko Alla. Ete Yesuse Iono tamata rebe eni bala mere Ikotie loko Alla rame bei kmau makwanale ematare emise menai eti pita. 13 Eleki kena pita peneka kena Yahudiaru esi petu plei Ikoti pusu Eni maka luluaru eleki Ililake sie butu esa lesini lua beisi. Ikotie sie 6:6-11 meru maka ulake. Sie meru: (Mat. 12:9-14; Mrk. 3:1-6) 14 Simone rebe Yesuse Ikotine Petruse, 6 Eleki kena Yahudiaru esi petu plei kwalini Andrease, rebai makete, Yesuse Ikusu me luma Yakobuse, ibada leke Iatetuke. Ete mere tamata sae Yohanese, me eni bala makwanale emata. 7 Kuru Pilipuse, Torata sie ilaru kai tamata Parisia sie Bartolomeuse, ilaru esi nikwa Yesuse Iono sala kena esi 15 Matiuse, nanuI ete elaka maka teu pakalaru. Hoko Tomase, esi selu Yesuse rame leke esi selu be Iono Alfeuse eni nane Yakobuse, tamata esi mise kena petu pleije pibe Simone, tamata golongane Selote, mo. 8 Po Yesuse Irekwa lalesi peneka, 16 Yakobuse eni nanae Yudase kai hoko Ibeteke loko tamata rebe balaije Yudase Iskariote rebe tatike pine ir- emata mere be, “Mai, kele mpe tla!” iluke Yesuse ete tamata rebe esi suka Eleki ikele mpe tla. bunuIje. 9 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Au suka tneu imi mina. Ite rekwa saisa rebe

¶6:5 Ayate meije lulu sou Yunani ebeteke be, “Ele mere Au Tatama Eni Nanae, Au kbasae petu plei.” Lukase 6:17 113 Lukase 6:31

22 Kwetela imi! Lalemi ndina titinai neka Yesuse Iatetuke kai Iono tamata kena tamata lalesi tiake imi, makeraka bokala esi mise esi suka trima imi mo, kai esi suka imi mo kai esi sobue imi 6:17-19 le imi lulu Au Tamata Eni Nanae meije.§ (Mat. 4:23-25) 23 Le akmenare iteki ntuana menaru 17 Eleki Yesuse irulu sakesa kai Eni esi ono neune ete nabia bokala ele mere maka luluaru bei ulate bubuije lope eleki neka. Hoko neune ele mere, eroma petu esi kele kena otoi latale sae me. Ete meije neka kai imi supu tiae le Aure mere Eni maka lulua bokala maketa kai neka. Ele mere hoko lalemi ndina neka, tamata bokala maketa bei otoi Yudea, le namake pine imi supu tanei miseta kota Yerusaleme kai bei hena meite leina rebe Alla Iaknekae ndete surgare. me kota Tiruse kai kota Sidone keholire, 24 Po ete tamata rebe esi taneia bokalaru 18 esi luake kena lene Yesuse Iatetuke namake esi supu susate, le esi supu Sou Misete bei Allare kai leke Yesuse miseta boka kuate peneka. Iono esi mise bei esi makerakaru. Kai 25 Tamata rebe kena meije imi pilare, sie rebe kerakesi le ro tiaru kbasaise, namake imi supu susate tia senete. esi luake lekwe kai Yesuse Ionosi mise. Tatama rebe kena meije imi malire, 19 Kai pusu tamata esi atula kena kerike namake imi susa kai imi rani. Yesuse le Eni kbasare eono esi mise bei 26 Imi suka supu isike bei tamata bokala makerake. yake le namake imi supu susate, le akmenare nabia rebe tinai more Yesuse Ilepa loko misete bei Alla esi suka supu isike bei imi ntuana rebe tatike pine tamata rebe esi menaru ele mere lekwe.” hlaleke lokoIje, esi supure 6:20-26 Ono misete ete tamata rebe laleije tiake imire (Mat. 5:1-12) 6:27-36 20 Eleki Yesuse Ilimese Eni maka luluaru Ibeteke lokosi be, (Mat. 5:38-48, 7:12) “Kwetela imi! Kena meije imi susa le imi 27 “Po Au beteke ete imia rebe imi taneia sesi mo, lene loko Aure be ono misete ete tamata po lalemi ndina neka, rebe laleisu tiake imire. 28 Kotie misete le namake kena Alla Ipletae tamatare bei Alla ete tamata rebe esi tosie imire. imire Eni tamata. Kotie loko Alla leke Itapa tamata rebe 21 Kwetela imi! Kena meije imi tiami esi ono neune ete imire. 29 Sepo tamata sene, esi teta asuleimi mapale, ono iteta lei po lalemi ndina neka le namake Alla makwanale lekwe.** Sepo tamata esi Iono imi kane pila. rana imi lapu nanuke, riluke kai lapu Kai imia rebe kena meije imi ranire, rokone lekwe. 30 Saisa rebe imie me lalemi ndina neka le namake Alla Iono riluke ete tamata rebe esi kotie bei imire. imi mali. Hoko sepo tamata esi rana imi taneiaru leuke suike beisi moneka. 31 Imi suka be

§6:22 2Yi. 36:16, **6:29 Ete tamata Yahudire, teta tamata asuleine, mere ono asomieni. Lukase 6:32 114 Lukase 6:47 tamata makete esi ono misete ete imi, ete tamata makete Alla Ipakele ete imi hoko imi lekwe ono misete etesi. lekwe.” 32 Sepo batuke imi li loko tamata rebe 39 Yesuse Ibeteke umpama lokosi be, esi li loko imire, imi ombe tinake Alla “Au alena kena umpama esa mei ete Iisike imi o? Mo le tamata rebe esi imi. Sepo tamata matapolale ikeri lalane dosaru lekwe, esi li loko tamata rebe ete tamatamatapolale makete hoko luasi esi li lokoise neka. 33 Sepo imi ono mis- tetu kena likele. 40 Kwete hkola irekwa ete batuke ete tamata rebe esi ono mis- lesi bei eni kurure mo, po sire pine ete ete imire, Alla Iisike imi mo. Le ihkola eti pela hoko isakesa kai eni tamata dosaru lekwe, esi li loko tamata kurure neka. 41 Le mula pine imi selu rebe esi ono misete eteise neka. 34 Sepo tamata makete eni nsalale eleyo me imi imi riluke kepene ete tamata pine imi ruaime, imi nsalale elake me po imi selu hlaleke be suke esi seli suike sa, hoko imi mo. 42 Imi beteke ete kwalimi be, ‘Mai le supu isike bei Alla mo. Le tamata rebe esi au sirie ebu tone me matainaume’, eleyo dosa bokalaru lekwe esi riluke kepene ebu elake me matainaimu imi selu mo! ete tamata makete kai esi hlaleke be esi Imire tamata maka ono misete lelemake! supu seli suike. 35 Suke imi ono misete Sirie ebu elake me matainaimu leke imi ete tamata rebe laleisu tiake imire. Imi selu mise mina, pine imi sirie ebu tone sebeie esi pinjame sasaisa neka, masike me kwalimu eni matainaije sa.” esi leuke ete imi mo, po imi ono misete etesi rame neka. Sepo lalemi mise Tnanele kai esi buaije etesi rame ele mere, hoko imi supu tanei 6:43-45 elake bei Alla, kai esi selu imire, Alla eni nanae. Alla mere Eni kbasare ela titi- (Mat. 7:16-20, 12:33-35) nai. Le tamata rebe esi suka beteke trima 43 Yesuse Iatetuke rame be, “Tnanele kasi eteI mo kai tamata neunaru lekwe rebe nkopane esi buaije lekwe misete. Alla laleI noaise neka. 36 Hoko suke imi Kai sae lekwe tnanele rebe nkopa more lalemi noa pusue tamata saka Alla Am- esi buaije mise mo. 44 Ite rekwa tnanele ate ndete surga lekwe laleIje noa pusue bei esi buaije. Le bei ai aini nluline tamatare.” tamata esi rana ara buai kai anggure buai bei mo. 45 Tamata misete ilepae Leuke sala ete tamata makete yake rebe misete, le inoake loko saisa rebe misete. Kai tamata neune ilepae rebe ne- 6:37-42 une, le inoake loko saisa rebe neune. Le (Mat. 7:1-5) saisa rebe tamata ilepaele esiri bei rebe 37 “Imi leuke sala ete tamata makete inoakele me laleije.” yake leke Alla Ileuke sala ete imi yake. Kai imi hukume tamata makete yake, Hidupe lulu Tuhane Eni lepataru leke Alla Ihukume imi yake. Po ampune 6:46-49 tamata rebe iono sala ete imire leke Alla lekwe Iampune imi. 38 Imi riluke sasaisa (Mat. 7:24-27) ete tamata makete neka leke Alla lekwe 46 “Imi kotie Aure Tuhane le mula? Iriluke ete imire lesi leneka. Imi supu Kotie Aure Tuhane yanoma le imi lene riluke boka rebe cupae penu bubui kai loko Au mo. 47 Tamata rebe iluake loko erene titinai le cupa rebe imi pakele Aure, ilene loko saisa rebe Au lepaele kai iono lulue, mere saka saisa rebe Au suka Lukase 6:48 115 Lukase 7:16 alenake suike meije. 48 Ile mere molupe meije neka kai Abeteke lepate matai tamata rebe ieleke eni luma. Tamata esa, hoko auku tamata makerike imise mere ikali pandasire enanu lope kai iono neka. 8 Le au lekwe lene loko auku lumare esi dasare kena batu rebe ku- elakaru kai rebe eni nalane mpe lebu rule esi babaije. Kena kwelere bele ekeue bei aure ilene loko au lekwe. Hoko sepo luma mere, po emanue luma mere mo au ulakeni be, ‘Keu!’, hoko ikeu. Kai le tamata mere ieleke eni lumare ekuru. au kotini be, ‘Lomei!’, hoko ilomei. Pise 49 Po tamata rebe ilene saisa rebe Au lep- ete auku tamata makerike be, ‘Kerike aele po iono lulu mo, hoko ile mere lupe meije!’, hoko ikerikele.” tamata rebe ieleke eni lumare me tapele 9 Kena Yesuse Ilene ibeteke mere, hku- babai. Ielekele kena dasare kurule esi tukeNi le solalu elake mere ihlaleke babaije mo. Hoko roma kwele bele keue ktili loko Alla. Kai Ihali loko tamata luma mere, luma mere ekoli kai kwele bokala rebe esi luluIje kai Ibeteke be, belene mere eono atiae laleke.” “Au beteke ete imi be bei pusue tamata Israelaru, Au tetue tamata rebe ihlaleke Yesuse Iono solalu elake loko Alla ktili saka solalu elake meije me Kapernaume eni tamata mosa.” makerike eni makerake emise 10 Eleki kena esi leu me solalu elake eni lumare, esi selu eni tamata makerike 7:1-10 mere imise peneka. (Mat. 8:5-13) Yesuse Iono kwete beluke sae me Eleki kena Yesuse Ilepa ete tamata ikwana suike me kota Naine 7 bokala ete meru pela peneka eleki Ikusu kota Kapernaume. 2 Ete mere so- 7:11-17 lalu Roma utune esi elake sae me, eni 11 Takwali bei mere mo Yesuse kai Eni tamata makerike rebe lalei noai titinaije maka luluaru esi keu me kota Naine kerakeni ktili titinai kai mahake imata. sakesa kai tamata bokala. 12 Kena Yesuse 3 Eleki kena solalu elake mere ilene kena Itehaike kota mere esi meture, Itetue Yesuse, iulake elaka telu pise ata bei tamata bei kota mere. Esi tohi tamata tamata Yahudiaru esi keu koti Yesuse matale sae siri bei kotare. Tamata rebe leke Iluake Iono eni tamata makerike imatare kwete mokwai, bina balu eni mere imise. 4 Kena esi luake loko Yesuse nanae esane. Tamata bokala bei kota esi kotie lokoI kena holmate leke Yesuse mere esi keu sakesa kai bina balu mere. Ikeu tapa solalu elake Roma mere. Esi 13 Kena Tuhane Yesuse Iselu bina balu ombe, “Ntuane, Atapa solalu elake mere mere, laleIje noai. Eleki Ibeteke lokoi be, le ile tamata misete, 5 le laleije noa iteki “Matabinane, arani yake!” tamata Yahudiaru kai ieleke luma ibada 14 Eleki Yesuse Itehaike tamata matale ete ite.” eni petire, eleki ikerikele. Peti mere 6 Eleki Yesuse Ikeu sakesa kaisi. mbebane. Eleki tamata maka tohiaru Eleki kena esi lau bei solalu elake mere esi kele. Yesuse Iombe, “Kwete beluke, eni lumare moneka, solalu elake iulake betu!” 15 Kwetele mere ikwana sosoli: eni ebearu leke beteke ete Yesuse be, ibetu, irue, kai ialena ne. Yesuse Iombe, “Ntuane, susaMu kena luake me auku “Matabinane, amu anare ikwana suike luma yake le tamata ele mei aure, Alu- peneka hoko akerini leu mina!” ake loko aure saisa mo. 7 Hoko au nehe 16 Hoko pusue tamata ete meru rilasi kena tetue Ale mo. Ntuane Arue ete kai esi isike Alla. Esi ombe, “Tamata Lukase 7:17 116 Lukase 7:32 mere nabi elake rebe IaselukeNi ete ite. Ialenake Yohanese ete tamata bokala Alla Iluake, Ikbasa kai Ihlamate ite, Eni meru be, “Kena akmena imi keu lolete tamata Israela meiju peneka.” 17 Hoko otoi nsekile kena imi selu Yohanese, imi esi keu alenake saisa rebe Yesuse Iono selu saisa? Imi keu nikwa tamata rebe kena petu mere, me pusue otoi Yudea kai laleije ndene mo saka tapuana rebe bal- ootoi keholiaru. ate elisuke lori lopaije o? 25 Pibe imi keu kena ono saisa? Keu kena selu tamata Yohanese Maka baptise iulake eni rebe ialike pakiane misete, pibe tamata maka lulua sie luaya esi tneu Yesuse rebe ialike lapune misete kai rebe eni taneiaru o? Mo moyo? Le tamata ele 7:18-35 mere irue kena luma misete! 26 Hoko imi (Mat. 11:2-19) keu nikwa saisa? Keu kena selu nabi? 18 Yohanese maka baptise eni maka Tinai kena selu nabi! Imi lene mimise! luluaru esi luake alenake pusue rebe Yohanese mere ilesi bei nabiaru lekwe. Yesuse Ionoule ete Yohanese. 19 Hoko 27 Le Alla Eni lepata rebe lekire ebeteke Yohanese iulake eni tamata sie luaya esi Yohanese be, keu tneu Tuhane Yesuse be Ile mere rebe ‘Imi lene mimise! Ile rebe tatike pine Au Alla ItalukeNi pibe mo hoko suke na- ulakeine ikeu akmena beiMu make tamata makete salo?” leke iakneka lalane kena Akeu mise!’†† 20 Eleki luasi luake loko Yesuse, esi 28 Imi lene mimise! Bei akmena roma beteke be, “Ntuane, Yohanese maka bap- meije mei nusa meije tamata rebe lesi tise iulake ami kena luake tneu Ale be, bei Yohanese maka baptise sae mo. Po ‘Ale Tuhane rebe Alla Italuke Aluake o? masike tamata mei nusa meije rebe esi Pibe suke ami namake tamata makete pakuna mo rebe siere Alla Eni tamata salo?’” kena Ipletae tamatare, sie meru pine 21 Kena mere Yesuse Iono tamata esi supu misete bei Tuhane lesi bei bokala rebe kerakesi esi mise kai Iu- Yohanese. lake ro tiaru usiri bei tamata kai 29 Tamata bokala kai masike tamata Iono tamata matapolale bokala esi selu. maka kotie pajake lekwe, esi lene 22 Eleki Yesuse Ibeteke loko sie luaya Yohanese eni lepata meru, pususi naku rebe Yohanese iulakeise be, “Luami leu be Alla Inkena le esi supu baptise kai alenake saisa rebe imi selue kai bei Yohanese peneka. 30 Eleyo tamata lenele ete Yohanese. Tamata matapolale Parisia kai kuru Torataru esi suka lene iselu peneka, tamata sisate ikeu peneka, loko Alla Eni suka eteise mo hoko esi tamata makerake usai kai tinaije pu- suka supu baptise bei Yohanese mo. luele imise peneka, tamata popole ilene 31 Imi lene au umpamae tamata rebe esi peneka, tamata matale ikwana suike suka hlaleke loko Au mo mei nusa rebai peneka, kai tamata susate ilene Sou meije. 32 Esi lupe kwete toini rebe esi rue Misete peneka. 23 Beteke ete Yohanese me pasare esi koti loko esi ebearu be, lekwe leke ihlaleke lokoKu. Hali bei Au ‘Ami hbue lagu misete kena suline le ami mo po ihlaleke titinai loko Au hoko lalemaru ndina, po imi laleimu nd- isupu misete elake.” ina mo kai mala mo. 24 Eleki kena Yohanese eni maka lu- Ami menani lagu malerene po imi rani lua lua meru esi leu peneka, Yesuse mo.’

††7:27 Mal. 3:1 Lukase 7:33 117 Lukase 8:1

33 Mere sakesa kai imi ono ete utuna lima, kai tamata sae ipinjame Yohanese maka baptise neka. Le kena kepene matai butu lima. 42 Eleki kena Yohanese iluake itahane tia senete luasi seli tekwa moneka, hoko tamata rame kai ikinu anggure kwelini mo, imi mere iono luasi seli moneka. Bei tamata beteke be, ‘Ro tiare kbasaeni!’ 34 Eleki lua meru sire pine ikotie trima kasi boka Au, Tamata Eni Nanare Au luake, Au lesire?” kane kai kinu anggure, imi beteke be, 43 Simone iombe, “Tamata rebe ipin- ‘Selu! Ile tamata ndasine kai nselite. jame kepene ela lesire.” Yesuse Iombe, Tamata maka kotie pajake kai tamata “Abeteke tinai.” dosa esi ebe.’ 35 Masike imi trima saisa 44 Eleki Yesuse Ihali loko bina mere rebe Au kai Yohanese luama onoule kai Ibeteke loko Simone be, “Aselu bina moneka, po Alla Eni maka rekwa rebe meije. Kena Au kusu lomei amu lumare ami lulure imi rekwae bei tamata ariluke kwele ete Au kena Au koa Auku makete rebe esi lulu amiki hnaunaru esi lelale mo, po bina meije ikoa Auku atate.” lelale kena mata kweline kai ibasae kena eni buare eti emala. 45 Aata Au kena Yesuse Isupu hmulake kena holmate Au mo po bei kena Au kusu leite boini ntelete bei bina menaije ihleke bei maka ata Auku lelale sae me rebe eni sala bokala moneka. 46 Ahmulake uluKue kena hol- 7:36-50 mate mo po ihmulake Auku lelale kena 36 Tamata Parisi sae me eni nane Si- leite boini ntelete. 47 Ele mere hoko imi mone, ikoti Yesuse kena kane me eni lene mimise. Saisa misete rebe iono ete luma. Eleki Yesuse Iluake, Irue kane Aure, mere tiluke be Au ampune eni sakesa kaini. 37 Ete me kota mere tamata dosa bokalaru peneka. Le sepo tamata bina dosa sae me irue ete mere. Kena eni dosare boka mo kai supu ampunele bina mere ilene be Yesuse Ikane me Si- hoko ikotie trima kasi boka mo. Po sepo mone eni lumare, iluake ikeri leite boini tamata eni dosare boka kai supu ampune ntelete rebe esi beline ela kena botole pusulu hoko tamata mere ikotie trima buini bei batu. 38 Irani kai ikele me kasi boka lesi.” Yesuse muliNi tehaike Eni lelale, eleki 48 Eleki Yesuse Ibeteke loko bina mere iambosike Yesuse Eni lelale kena eni be, “Amu dosare Au ampune peneka.” mata kweline. Kai ibasae kena eni buare 49 Tamata rebe esi rue kane sakesare eti emala. Eleki iata Yesuse Eni lelale kai esi noake sosoli me lalesi be, “Ile meije ihmulakele kena leite boini ntelete mere. sire pine Inehe kena ampune tamata esi 39 Kena Simone iselu ele mere inoake dosaru?” mpe lalei be, “Sepo Ile meije nabi hoko 50 Po Yesuse Ibeteke loko bina mere suke Irekwa be bina rebe ikerikeNi mere be, “Hlaleke lokoKu ktili! Asupu hlamate sire, le bina mere, bina dosa.” le ahlaleke lokoKu, hoko aleu kena lale 40 Eleki Yesuse Ibeteke loko Simone ndinate kai laleume ndene noma!” be, “Simone, Au suka beteke yele mei ete Bina rebe esi layani Yesuse ale.” Simone iombe, “Kuru, betekele 8:1-3 noma.” Takwali bei mere mo Yesuse Ikeu me 41 Yesuse Iombe, “Tamata sie luaya 8 kotaya kai henaya kena Ibeteke Sou esi pinjame kepene bei tamata sae Misete bei Alla. Iatetuke be Alla Iono Ka- me. Tamata sae ipinjame kepene matai male ete tamata menai peneka. Eni maka Lukase 8:2 118 Lukase 8:14 lulua butu esa lesini luaru esi keu sakesa kaiNi. 2 Kai bina sie ilaru esi lulu Yesuse Yesuse Ialena kena umpama kena lekwe. Bina rebe kerakeise po Yesuse tamata rebe esi suka hlaleke lokoI mo Ionosi mise, kai bina rebe ro tiaeru uk- 8:9-10 basaesi po Yesuse Isuiule. Mariare, piasare tamata kotini Magdalena, Yesuse (Mat. 13:10-17; Mrk. 4:10-12) sirie ro tiae itu beini. 3 Bina sae lekwe 9 Yesuse Eni luluaru esi tneuI be, eni nane Yohana, Kusa eni bina. Kusa “Kuru, alena umpama minare esi natire mere kamale Herodese eni tamata mak- saisa?” 10 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi erike esi elake. Susana kai bina bokala be, “Alla Ipletae tamatare, akmenare maketa lekwe. Pusue bina meru esi pake ibetekele ete imi mo, po meije sasaisa esi kepenaru kena layani Yesuse kai Eni neka rebe tamata esi rekwa mosare Au maka luluaru. betekele ete imi. Po tamata rebe esi suka kena hlaleke loko Au more, Au alena Alena umpama kena tamata kena umpama etesi leke: maka mulae bibite esi lene batuke umpama po esi rekwa esi natire mo. 8:4-8 Mere lulu lekie kena Tuhane Eni lepate (Mat. 13:1-9; Mrk. 4:1-9) rebe lekire pende: 4 Tamata boka titinai bei kota kena Masike esi selu saisa rebe Au onoule po kota esi luake rame loko Yesuse. Eleki esi natire esi rekwa mo.” kena tamata meru esi lupu kai Yesuse, Iatetukesi kena umpama be, 5 “Imi lene Yesuse Ibeteke umpama kena tamata mimise! Maka andinu sae me ikeu me maka mulae bibite esi natire eni ndinure leke imulae bibite. Kena im- 8:11-15 ulae bibitaru, leini utetu me lalane leini. Hoko tamata esi kelekelu kai manua (Mat. 13:18-23; Mrk. 4:13-20) ndete teturu ukane pusue bibita meru. 11 “Alena umpama minare esi natire 6 Bibita leini utetu kena tape batu. Kena elere: bibite mere Alla Eni lepataru. bibita meru ukusure, umutu sosoli le 12 Lalane rebe bibita utetu kenae mere tapele enseki. 7 Bibita leini utetu kena tiluke tamata rebe lene Alla Eni lepataru, tapele rebe tapua luliaru kenare. Eleki po ro tiaru esi elake eluake ono tamata tapua luliaru ukusu sakesa kai bibitaru esi hleke noake kai eono esi nete Alla Eni kai utasouke bibita kwawi meru eti lepataru moneka leke esi hlaleke loko umata. 8 Po bibita leinu utetu kena Alla kai esi supu hlamate beiNi moneka. tapele nkopane. Eleki ukusu, eleki bibita 13 Otoi rebe batu bokala rebe bibitaru kwawi meru uela mise hoko esi hasila utetu kenae mere, etiluke tamata ilene bokala, rebai utune bei bibita rebe utetu Alla Eni lepataru kai ihlaleke lokoI kai kena tape nkopane mere.” lalei ndina po erueke laleije mo hoko Yesuse Ialenake umpama mere pela ihlaleke ktili mo. Hoko kena ro tiaru eleki Ibeteke lokosi be, “Sire rebe ilene esi elake eluake eteheke tamata mere mise, suke inati Auku lepate!” hoko isuka hlaleke loko Alla Eni lepata meru moneka. 14 Otoi rebe tapua lulia uwei rebe bibita utetu kenae mere etiluke tamata rebe esi lene Alla Eni lepataru kai esi hlaleke lokoI. Po lalesi Lukase 8:15 119 Lukase 8:29 ndene mo le esi nete loko manane pise hoko sie meru inaKu pise kwaliKu pise taneya mei nusa meije rame leke esi betaKu.” supu meru rame. Hoko esi hlaleke loko Eni lepataru ktili mo. 15 Po tapele misete Sanute kai meite ulene loko rebe bibitaru utetu kenae mere etiluke Yesuse eleki undene be tamata rebe lalesi ntoli kai miseta. Esi 8:22-25 lene loko Alla Eni lepataru kai esi hidupe mise neka, tahane lale kena susata kai (Mat. 8:23-27; Mrk. 4:35-41) luluI rame.” 22 Eleki kena petu sae me Yesuse kai Eni maka luluaru esi sa kena soa buini Lene Alla Eni lepataru mimise leke eleki Ibeteke lokosi be, “Mai ite sai lopai tatike pine nati mise lesi! tlaka tebai.” Eleki esi sai. 23 Eleki kena esi sai, Yesuse Intulu. Eleki takwali mo 8:16-18 sanute elake luake kena tlakare hoko (Mrk. 4:21-25) kohu elake esa kena soa buini mere. 16 “Kena tamata isosu lampure ita- Eleki takwali mo kwele penu kena soa soukele kena sokate mo pise itolae mpe buini laleije hoko mahake soare molo. lebaleije mo. Po itolae kena esi otoi 24 Eleki Eni maka luluaru esi be- kena tolaele moyo? 17 Alla Eni lepataru tuke Yesuse be, “Kuru, Kuru, ite mata.” sakesa neka. Eni lepata rebe bunikele, Yesuse Ibetu kai Inasuke sanute kai ko- tatike pine tamata makete esi sibakele hure hoko undene sosoli. 25 Eleki Yesuse kai sasaisa rebe tasoukele tatike pine Ibeteke lokosi be, “Le mula pine imi tamata makete esi baekele neka leke rilami le kohu ele mere? Imi hlaleke pusu tamata esi rekwae mise. lokoKu ktili moneko?” Eleki Eni maka 18 Ele mere hoko imi nete loko pusu luluaru esi herane kai rilasi kai esi Auku lepataru mimise mina le imia rebe beteke loko lomai be, “Yele, imi selu. nati misere, tatike pine imi tapa noake Tamata meije sire? Sanute kai meite mise lesi kai ela lesi. Po sepo tamata rebe lekwe ulene loko Ntuane meije kai un- isuka nati Auku lepataru mo hoko tatike dene peneka.” pine saisa rebe inoake be irekware Alla Iono Irekwa moneka.” Yesuse Iono tamata sae me rebe ro tiare kbasaeni rebe irue Yesuse inaI kai kwaliNi muliaru kena liane benaije imise 8:19-21 8:26-39 (Mat. 12:46-50; Mrk. 3:31-35) (Mat. 8:28-34; Mrk. 5:1-20) 19 Eleki Yesuse inaI kai kwaliNisi lu- 26 Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru ake lokoI po esi tehaikeNi mo le tamata esi rulu me tamata Gerasa esi otoi, me boka kuate. 20 Eleki tamata sae me tlaka Galilea tebai. 27–29 Tamata esa bei ibeteke loko Yesuse be, “Ntuane, InaMu me kota mere ro tiaru ukbasaeni, hoko kai kwaliMu esi me muli le esi suka takwali lakwai esa peneka ialike lapune tetueMu.” moneka kai irue kena luma mo, po irue 21 Po Yesuse Ibeteke lokosi be, kena liane benai maka hnouke tamata “Tamata rebe esi lene loko lepate bei matale me kota mulini. Le rebai boka ro Alla kai esi ono lulu Alla Eni lepataru tiaru ukbasaini hoko tamata esi rakai. Esi lo balai kena rante kai lo eni lelale Lukase 8:30 120 Lukase 8:44 kena pesi leke ikeu yake po iteu rante bei ukbasae tamata mere monde, esi ale- balaije kai iletu pesire bei eni lelale eleki nakele ete tamata bokala rebe esi lu- isupu kbasa bei ro tiaru hoko usuini kena ake meru. 37 Tamata bokala bei me otoi otoi rebe tamata esi rue kena more. Eleki Gerasa meru rilasi kuate hoko esi beteke kena Yesuse irulu bei soa buine, tamata loko Yesuse be, “Akeu bei otoi meije mere iselu Yesuse bei lauke hoko ibi- noma.” Eleki Yesuse Isa kena soa buini uwe kai iblelakeni me Yesuse oaIje. Eleki suike, leke esi sai. Yesuse Ibeteke loko ro tiaru be, “Siri bei 38 Po kena Yesuse Ikeu mosare, tamata tamata mere.” Eleki tamata mere ikloloe rebe imise pende, ikotie bei Yesuse be, be, “Yesuse, Alla rebe Iela lakwai esa Eni “Yesuse, au suka keu kaiMu bei petu nanae. Aono saisa ete aure? Au kotie bei meije neka.” Po Yesuse Ibeteke lokoi be, Ale leke Aatia au yake.” 39 “Kuebe, yake. Aleu nda amu luma kai 30 Yesuse Iombe, “Amu nane sia?” alenake ete amu luma toini be Alla Iono Eleki iombe, “Auku nane Legione.” Le- misete elake etemu.” Eleki tamata mere gione esi natire solalu boka le ro tiaru ikeu papelake otoi me kota kena iale- bokala ukbasae tamata mere. 31 Eleki nake misete rebe Yesuse Ionoe eteije. ro tiaru ukotie susuike bei Yesuse be, “Natue ami kena otoi susate lakwai esa Yesuse Iono Yairuse eni nanae kena hukume ami eti pela yanoma. binare ikwana suike kai Iono 32 Tehaike Yesuse, apa otota bokala bina makerake bulane imise uni nikwa manane kena ulate bubui 8:40-56 sae me. Eleki ro tiaru ukoti bei Yesuse be, “Sebeiye ami keu kbasae apalaru (Mat. 9:18-26; Mrk. 5:21-43) noma.” Yesuse Iombe, “Imi keu.” 33 Kena 40 Kena Yesuse Ileure, tamata bokala mere neka, Ro tiaru ukbasaeni moneka esi sapaI le esi tatikeNi. 41 Eleki tamata eleki ukeu kbasae apalaru. Hoko apalaru sae me eni nane Yairuse, tamata elake pusulu naya lopo kusu tlaka eleki umolo rebe kerike me luma ibada, iluake loko umata pusulu. Yesuse eleki itatu me Yesuse oaIje eleki 34 Tamata maka raka apalaru esi selu ibeteke loko Yesuse be, “Yesuse, Akeu pusue meru, esi naya kai esi alenake me auku luma mina, 42 le auku kwete ete tamata ndete kota kai hena tea- bina esane rebe eni musuna butu esa naru be, “Yesuse Ime kai Iono tamata lesini luare imata reneka. rebe ro tiaru kbasaeni kai irue kena Eleki Yesuse Ikeu kaini. Kai tamata liane benaije imise peneka. Kai Iono bokala esi rupa lomai kena esi keu luluI. ro tiaru kusu kena apalaru hoko un- 43 Eleki kena Yesuse Eri keu sa, bina aya kusu tlaka umata pusulu peneka.” sae eni makerake bulane hoko lalakwe 35 Eleki tamata bokala esi luake loko keu rame musuna butu esa lesini lua Yesuse kena esi selu Yesuse Iono mis- peneka kai sae iono imise mo.” [Ir- ete. Hoko tamata rebe ro tiaru ukbasaeni iluke pusue eni kepene kena seli lok- monde irue mpe Yesuse Eni lelale, ia- tele po imise mo.]‡‡ 44 Eleki ikeu tutu- like lapune kai ro tiaru kbasaeni mon- mulie Yesuse eleki ikerike Yesuse Eni eka. Hoko tamata meru rilasi. 36 Eleki lapu nanuke esi nuruije. Kena mere neka tamata rebe esi selu Yesuse Iono ro tiaru eni lalakwe eleta kai imise sosoli.

‡‡8:43 Lepate matai be, “Iseli loktele kena pusu eni kepene po imise mo” kena Alk- itape sou Yunania akmenaru sae mo. Lukase 8:45 121 Lukase 9:8

45 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Sire ik- nake Iono kwetele mere imisere ete erike Aure?” Po tamata sae inaku mo be tamata makete yake. ikerike Yesuse. Eleki Petruse ibeteke loko Yesuse be, Yesuse Iulake Eni maka lulua sie “Ntuane kuru, tamata bokala esi luake butu esa lesini luaru leke esi keholiMu hoko esi rupakeMu.” lepae Sou Misete bei Alla 46 Po Yesuse Ibeteke be, “Tamata sae 9:1-6 ikerike Auku lapu nanuke le Au blake be Auku kbasare siri beiKu.” 47 Eleki bina (Mat. 10:5-15; Mrk. 6:7-13) mere rilai le Yesuse titinai. Le saisa rebe Eleki Yesuse Ikoti Eni maka lulua ionore, tamata esi rekwae lekwe. Hoko 9 butu esa lesini luaru, eleki Iriluke iluake lokoI kai itatu lope tapele le ia- Eni kbasare etesi kai Ionosi ktili kena somi bei tamata bokala meru kai rilai le esi sirie ro tiaru bei tamata kai esi Yesuse. Eleki ialenake ete tamata bokala ono tamata makerake esi mise. 2 Eleki meru be ikerike Yesuse le isupu mak- Iulake esi keu atetuke otoi rebe Alla erake bulane hoko imise sosoli. 48 Eleki Ipletae ite saka kamale elake kai esi Yesuse Ibeteke lokoi be, “Matabinane, keu ono tamata makerake esi mise. Au ono amise le ahlaleke lokoKu. Akeu 3 Yesuse Iombe, “Kena keure imi keri sa- kena lale ndinate.” saisa yanoma: toane buai yanoma, tase 49 Eleki kena Yesuse Ilepa sa, tamata yanoma, manane pise kepene yanoma esa bei me Yairuse eni lumare iluake kai pakiane usai lua kena seli yanoma. hoko ibeteke loko Yairuse be, “Ntu- 4 Eleki kena imi kusu luma rebe esi trima ane, Amu anae binare imata peneka. imi me hena mere, imi rue me luma mere Hoko akoti Kuru mere Iluake lorau luma eti imi layani pela kai keleke bei hena yanoma.” mere. 5 Po sepo imi me hena sae pine 50 Po kena Yesuse Ilene mere, Ibeteke esi tamataru esi trima imi mo hoko imi loko Yairuse be, “Rilamu yake po ma- keleke bei hena mere neka, kai kena imi habe ahlaleke lokoKu, hoko amu anare sirire imi tabubuke lopone bei imi lelale imise.” kai keu bei otoi mere leke mere easeluke 51 Eleki kena esi luake me Yairuse tanda be Alla Itrimasi mo.” eni luma, Yesuse isuka tamata maketa 6 Eleki Yesuse Eni maka luluaru esi keu kusu kaiNi mo batuke Petruse, Yohanese me henaru kena lepae Sou Misete kai esi kai Yakobuse kai kwetele mere inai kai ono tamata makerakaru esi mise. amai. 52 Eleki tamata bokala esi ranie kwetele mere ktili le lalesi noai kuate po Herodese inoake loko Yesuse Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi rani yake 9:7-9 le kwetele mere imata mo po intulu.” 53 Eleki esi malie Yesuse le esi rekwa (Mat. 14:1-12; Mrk. 6:14-29) be kwetele mere imata peneka. 54 Po 7 Eleki kamale Herodese, kamale otoi Yesuse Ikerike kwetele mere balaije Galilea ilene saisa rebe Yesuse Ionoule. eleki Ibeteke lokoi be, “Auku anae, Hoko Herodese irekwa mo be Yesuse betu!” 55 Kwete bina mere ikwana suike mere sire? Le sie ilaru esi beteke be, kai ibetu ne. Eleki Yesuse iulake riluke “Yesuse mere Yohanese maka baptise ik- manane ete kwete bina mere leke ikane. wana suike.” 8 Po tamata maketa lekwe 56 Kwetele mere eni elake inaiju esi her- esi beteke be, “Ile nabi Elia iluake ane. Po Yesuse Ibeteke lokosi leke ale- suike.” Tamata maketa lekwe esi beteke Lukase 9:9 122 Lukase 9:23 be, “Ile, sae bei nabia akmenaru ik- pila. Eleki Eni maka luluaru esi lupuke wana suike.” 9 Eleki Herodese ibeteke rotia kai iana lesinaru kena sokata butu be, “Po Yohanese mere, au ulake tamata esa lesini lua upenu. esi tete uluije peneka. Hoko rebe au lenelu meije, maka ono tanda her- Petruse inaku be Yesuse mere Maka ana bokala meru sire?” Eleki Herodese Hlamate rebe Alla Italukeni inikwa lalane kena tetue Yesuse. 9:18-21 (Mat. 16:13-20; Mrk. 8:27-30) Yesuse Iala tamata usata lima lesi 18 Kena petu sae me Yesuse ruaI kotie 9:10-17 loko Alla, eleki Eni maka luluaru esi lu- (Mat. 14:13-21; Mrk. ake lokoI eleki Itneusi be, “Tamata esi 6:30-44; Yoh. 6:1-14) ombe Aure sire?” 10 Eleki Yesuse Eni maka ulakaru esi 19 Eleki esi ralakeNi be, “Tamata me leu loko Yesuse, esi alenake pusue yelu esi ombe Ale Yohanese maka baptise; rebe esi onoule kai esi atetuke tamataru. tamata makete lekwe esi ombe Ale Elia; Eleki Yesuse Iluisi kena keu me otoi kai tamata maketa lekwe esi ombe Ale tehaike kota Betsaida leke ruasi kai nabi sae bei nabia akmenaru ikwana Yesuse kena otoi ndenete. 11 Po kena suike bei matale.” tamata esi rekwa be Yesuse Ikeu ete 20 Eleki Yesuse Itneusi be, “Po imi mere hoko tamata bokala esi keu lu- beteke Aure sire?” luI. Yesuse Isukasi hoko Alla Ipletae ite Eleki Petruse iralakeNi be, “Ale, Alla tamatare elire, Iatetukele etesi. Kai Iono IulakeMu kena Aono hlamate tamata tamata makerake esi mise lekwe. nusa maije, rebe Alla Italukele.” 12 Eleki kena kmau peneka, Yesuse Eni 21 Yesuse Iombe, “Saisa rebe Petruse maka luluaru esi luake beteke kenaI inaku ete Aure tinai, po imi alenake Au be, “Kuru, Otoi meije lauke kai kmau ete tamata makete yake.” peneka hoko mise lesi Aulake tamata meru esi keu me hena teanaru leke esi Yesuse Ibeteke be nikwa manane kai luma kena esi ntulu.” takwali mo Imata neka 13 Po Yesuse Iombe, “Imi riluke man- 9:22-27 ane etesi.” Esi ombe, “Mei amire batuke roti buai lima kai iana inai lua. Hoko (Mat. 16:21-28; Mrk. 8:31-9:1) suke ami keu sabe manane etesi o?” 22 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka 14 Ete mere tamata mokwai usata lima, luluaru be, “Au, Tamata Eni Nanae, Au some bina kai kwetela mo. supu susate elake, eleki Yahudiaru esi Yesuse Iombe, “Ulake tamata meru elaka kai imama elaka kai kuru Torataru esi rue totoini, toini esare kasuke sie esi suka Au mo hoko Alla Isebei Au leke butu lima.” 15 Eleki Eni maka luluaru esi esi bunuKu. Eleki Au mata po ele petu ulake tamata meru esi rue totoini lulu luare Au kwana suike bei matale.” Yesuse Ibetekele. 16 Eleki Irana roti buai 23 Eleki Yesuse Ibeteke loko tamata lima kai iana inai lua meru eleki Ilimese bokala ete mere kai Eni maka luluaru lolete loko Alla kai Ikotie pine Ibire roti be, “Imia rebe suka ono Auku maka lulu kai ianaru, eleki Irilukelu ete Eni maka hoko imi lulu erimi sukare yake! Suke luluaru leke esi larakelu ete tamata imi lalemi ndina kena lulu Auku sukare bokala meru. 17 Eleki pususi kane eti masike imi supu susate pela petu le imire Lukase 9:24 123 Lukase 9:42

Auku maka lulu, masike esi bunumi saka kena sie lua meru esi ono kena esi keu esi bunu imi kena ai tutini pise, po mula bei Yesuse nere, Petruse ibeteke loko mo leke erimi tahane lalemi kena lulu Au Yesuse be, “Kuru, ami lalema ndina titi- rame. 24 Le sie rebe esi tahane esi hidupe nai le ami ete meije kai imi. Ami ono tala mei nusa meije namake esi rue kai Alla telu ete meije: esa eteMu, esa ete Elia kai eti pela mo. Eleyo sie rebe esi tahane esa ete Musa.” Po Petruse ilepae meru esi hidupe mei nusa meije mo leke esi inoake lokolu akmena moneka. luluKu hoko esi supu rue kai Alla eti 34 Eleki kena Petruse eri lepa sa, pela. 25 Le masike sire pine isupu pusue moputire rulu kai esou lutikesi, hoko taneiya mei nusa meije po tatike pine Petruse kai eni ebearu rilasi. 35 Eleki Alla imata kai eti pelare isupu rue kai Alla Ilepa bei me moputire be, “Meije Auku mo hoko isupu hukumane me otoi lauke Anae rebe Au ulakeNi. Imi lene lokoI.” bei Alla, hoko yelu meru sae etei mon- 36 Kena Alla Ilepa pelare, esi selu yo eka. 26 Sepo sire pine iasomi kena trima Yesuse ruaI peneka. Bei mere saisa rebe Au, Tamata Eni Nanae meije kai iasomi esi selure esi sibake mo, kai esi alenakele kena lepa be ilulu Auku hnaunaru, hoko ete tamata makete mo. Au lekwe asomi kena trimai kena petu sae rebe Au luake suike kena Auku kbasa Kwete mokwai rebe ro tiare kbasaeni kai AmaKu Eni kbasa kai Eni malekata 9:37-43a bokala rebe esi hita titinai. 27 Imi lene lokoKu mimise! Ete meije sie telua pise (Mat. 17:14-21; Mrk. 9:14-29) ata me bei imi, esi mata mosa roma esi 37 Eleki ele bobanure Yesuse kai Eni selu Alla Ipletae tamatare.” maka lulua teluaru esi rulu bei ndete ulate, eleki tamata bokala esi luake loko Yesuse Eni kewetelaru esi selu Yesuse. 38 Eleki ile sae bei sie bokala Ilelie nanaIje kai Alla Eni meru ibiuwe loko Yesuse be, “Kuru, kbasare ehita titinai Aselu auku anare mina! Ile auku anae esane. 39 Sepo ro tiare kbasaeni hoko ibi- 9:28-36 uwe eleki elisukeni eti buselu salini. Ro (Mat. 17:1-8; Mrk. 9:2-8) tiae mere tonekeni rame, esuka keu beini 28 Eleki kasuke miku ului bei Yesuse moneka. 40 Au koti Amu maka luluaru Iatetuke peneka, Yesuse Ikeri Petruse, kena esi sirie ro tiae mere peneka, po esi Yohanese kai Yakobuse kena telusi keu sirie tekwa mo. kaiNi lolete ulate leke kotie loko Alla. 41 Eleki Yesuse Ibeteke loko pususi be, 29 Kena Yesuse Ikotie loko Allare, selu “Hei, imi tamata maka ono dosa rame, tebikeNi le Ihita kai Eni lapune eputi petu ila pine imi hlaleke lokoKu sare? titinai. 30–31 Eleki sie luaya esi kele kai Suke Au rue kai imi roma petu ila sa Yesuse kena hitate elake titinai bei ndete kai Au tahane laleKu loko imi pine surga. Sie luaya meru Elia kai Musa, imi hlaleke loko Aure? Rana amu anare nabia akmenaru. Esi alena kai Yesuse lomei lokoKu.” loko takwali moneka Yesuse Imata mpe 42 Hoko esi keri kwete mokwai mere Yerusaleme. Leke lulu Alla Eni rencana loko Yesuse. Kena kwetele mere ikeu ite- bei akmena sa. 32 Kena mere Petruse haike Yesuse, ro tiare ekbasaeni hoko kai eni ebea luaru esi ntulu po hku- eblelakeni lope tapele kai ikloli lori tuke telusi, hoko esi selu Yesuse Ihita kai lopai. Eleki Yesuse Inasuke ro tiare be, tamata lua esi kele alena kaiNi. 33 Eleki “Asiri beini!” Eleki esiri bei kwetele Lukase 9:43 124 Lukase 9:57 mere kai imise sosoli. Eleki Yesuse Ir- iluke kwetele mere loko amai. 43 Hoko Sie rebe esi broka ite mo pusue tamata bokala meru esi herane hoko sie meru kai itere esa lakwai esa le Alla Eni kbasa rebe esi selu 9:49-50 Yesuse Ionore ela titinai. (Mrk. 9:38-40) Yesuse Ibeteke suike 49 Eleki Yohanese ibeteke loko Yesuse be takwali mo Imata neka be, “Kuru, ami selu tamata sae isirie ro tiae bei tamata makete kena Amu nane, 9:43b-45 hoko ami lakeni le ile bei ite toine mo.” (Mat. 17:22-23; Mrk. 9:30-32) 50 Eleki Yesuse Ibeteke loko Yohanese Eleki kena tamata bokala meru erisi kai maka lulua maketaru be, “Imi lakeni herane sa, Yesuse Ibeteke loko Eni maka yake. Le tamata rebe esi broka ite more, luluaru be, 44 “Imi lene lokoKu kai nete esi tapa itere neka hoko ite toine neka.” loko mimise! Esi riluke Au, Tamata Eni Hena sae me otoi Samaria Nanae meije ete tamata makete leke esi esi suka trima Yesuse mo bunuKu.” 45 Po Eni maka luluaru esi nati Yesuse Eni lepataru mo. Le esi natire sae 9:51-56 isibake etesi mo, leke esi nati yake. Po 51 Kena takwali mo Yesuse Isupu rilasi le Yesuse hoko Inoake elikare esi susate kai Ibiti lolete surga nere, Iteu nehe kena tneuI loko mo. lepate be masike elia lekwe po Ikeu me Yerusaleme. 52 Eleki Iulake sie ilaru leke Lulu Tuhane, tamata esi keu akmena beiNi. Eleki sie meru elake lakwai esare sire? esi kusu hena sae me otoi Samaria leke esi aknekae pusue yelu ete Yesuse ete 9:46-48 mere. 53 Po tamata hena mere esi suka (Mat. 18:1-5; Mrk. 9:33-37) trima Yesuse mo le esi rekwa be Yesuse 46 Eleki Yesuse Eni maka luluaru esi Ikeu siba lopai Yerusaleme. 54 Kena Eni rare kai lomai be beise sire pine iela maka lulua lua, Yohanese kai Yakobuse lesire. 47 Yesuse Irekwa lalesi peneka. luasi rekwa mere hoko esi beteke loko Eleki Irana kwete tone sae me eleki Iono Yesuse be, “Tuhane, sepo Asuka hoko kwetele mere ikele me leiNe. 48 Eleki ami kotie auwere erulu bei ndete surga Ibeteke loko Eni maka luluaru be, “Sire leke kotusi.” 55 Po Yesuse Ilimese lokosi pine isuka kwete tone meije kena lale kai Ionosi kai Ilakesi. 56 Eleki esi keu siba ndinate le ile auku tamata, hoko mere kena hena makete. isuka Au kena lale ndinate lekwe. Kai sire pine isuka Au, hoko mere isuka Alla Hnauna ete Tamata rebe rebe Iulake Aure lekwe. esi suka lulu Yesuse Sire bei imi pine ilayani tamata 9:57-62 makete kwakawaeni mo hoko ile mere tamata rebe Alla Inoakeine ipentine.” (Mat. 8:19-22) 57 Kena Yesuse kai Eni maka luluaru esi keu siba rame, ile sae iluake, ibeteke loko Yesuse be, “Ntuane, au suka lulu Ale loko etika neka.” Lukase 9:58 125 Lukase 10:12

58 Eleki Yesuse Iralake be, “Binatane esi boka mo. Hoko suke kotie bei Tuhane serigalare esi benai me kena erue, kai leke Inatue tamata boka kena lepae Sou manuaru esi alai me, po Au, Tamata Eni Misete bei Alla. Mere lupe ndinu gan- Nanae meije, Auku otoi kena ntulure sae dume: gandume bokala rebe plisi peneka mo. Hoko sepo aluluKu hoko ale lekwe hoko suke ulue, po tamata makerike supu luma kena antulure sae mo.” boka mo. Hoko suke imi kotie bei ndinu 59 Eleki Yesuse Ibeteke loko ile sae upuije leke inatue tamata makerike boka makete be, “Mai, luluKu.” kena ulu gandume. 3 Imi keu kena ale- Po iombe, “Ntuane, au kotie leu me nake Sou bei Alla, po imi nete mimise! auku luma mina eti au hnouke amaku Au ulake imi meije saka domba anaije pine au lulu Ale sa.” kusu binatane serigala maka kane dom- 60 Yesuse Iombe, “Tamata rebe ih- bare esi otoije. 4 Imi keu kena layanire laleke lokoKu more, mere sakesa kai keri dompete yake, keri tase yake, pise tamata matale peneka hoko sebeie ruasi sandale kena seli rebe imi alikele yake. hnouke esi tamata matalaru neka. Eleyo Kai imi kele takwali me lalane kena ale, akeu lepae Sou Misete papelake otoi alena yake. be Alla Ipletae ite tamata menaije meije 5 Sepo imi kusu sae eni luma, imi peneka.” beteke be, ‘Imi supu rue mise kai Alla.’ 61 Kai ile sae makete lekwe iombe, “Au 6 Sepo esi suka trima imi mise hoko Alla suka lulu Ntuane Ale po au kotie leke lekwe Isuka trima tamata mere rue mise au leu me luma kena rue kai auku luma kaiNi neka, po mo hoko esi supu rue toinu petu kuila mina pine au luluMu mise kai Alla moneka. 7 Sepo tamata sae sa.” rebe suka trima imi hoko rue kaini me 62 Yesuse Iombe, “Sepo sire pine eni lumare neka. Kane kinu saisa rebe esi ibita tapele po ihali limese me muli rilukele, le tamata rebe kerike hoko yelu rame, hoko eni makerike emise mo kai meru isupulu. Heti bei luma kena luma epakuna mo. Mere sakesa kai Alla Eni je- maketa yake. mate toine neka. Esi nete loko esi luma 8 Kai kena imi kusu kena kota sae pine toini pise esi taneiaru rame hoko kena esi suka trima imi hoko manane rebe esi Alla Ipletae tamatare, ilayani Alla mise rilukele imi kanele. 9 Kai tamata mak- mo kai pakuna mo. erake rebe esi ete mere imi onosi mise kai beteke ete pusue tamata ete mere Yesuse Iulake Eni maka lulua butu itu be, ‘Takwali mo Alla Ipletae ite tamatare leke esi alenake Sou Misete bei Alla reneka.’ 10 Po sepo imi kusu kena kota 10:1-12 sae pine esi suka trima imi mo, hoko imi Eleki Tuhane Yesuse Ibitike Eni keu me mahpaite eleki imi beteke etesi 10 maka lulua butu itu lekwe¶¶ eleki be, 11 ‘Selu, lopone bei kota meije lekwe Ilarakesi kena tamata lulua, leke esi keu rebe kena amiki lelale, ami tabubukele akmena loko kotaya kai henaya rebe na- me oami. Mere tanda be Alla Itrima make pine Yesuse Ikeu lokoule. 2 Yesuse imi mo. Po imi nete mimise be takwali Ibeteke lokosi be, “Tamata bokala me moneka Alla Ipletae tamatare reneka.’ rebe esi lene Sou Misete bei Alla mosa, le 12 Imi lene mimise! Tatike pine kena tamata rebe lepae Sou Misete bei Allare pusue nusa meije atiare, Alla Ihukume

¶¶10:1 Kena Alkitape makete ebeteke be Tuhane Yesuse Ibitike maka lulua sie butu itu lesini lua. Lukase 10:13 126 Lukase 10:26 tamata me hena meru ela lesi bei Alla supu susate bei sasaisa yake. 20 Masike Ihukume tamata me kota Sodome. Ak- ro tiaru unaya bei imi po mise lesi lalemi menare tamata Sodome esi supu atia ndina yake, po lalemi ndina le imi nane pususi peneka.” lekie ndete surga.”

Kotaya rebe esi tamatare esi Yesuse Ikotie trima kasi bei Alla hlaleke loko Alla mo 10:21-24 10:13-16 (Mat. 11:25-27; 13:16-17) (Mat. 11:20-24) 21 Kena mere lekwe Yesuse laleIje 13 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Tamata ndina le Ro Misete IkbasaeNi eleki me kota Korasime kai tamata me kota Ibeteke loko Tuhane Alla be, “Amate, Betsaida, imi supu susate elake le imi Au isikeMu, Tuhane Maka Kbasa lanite hleke bei ono dosare mo. Akmenare Au kai tapele. Le pusue meru Abunikele bei ono tanda herane ete tamata Tiruse kai tamata maka rekwaru po Abetekele ete tamata Sidone mo hoko esi hleke bei tamata rebe esi hlaleke loko Ale lupe ono dosa mo. Po sepo Au ono tanda her- kwete tone ihlaleke elake inaije. Pusue ane etesi lupe Au ono ete imire hoko esi meru lulu laleMu.” hleke bei ono dosa neka. 14 Kena Tuhane 22 Kena Yesuse Ikotie loko Alla Ihukume tamatare, Ihukume imi ela lesi pelare Ibeteke loko tamata ete mere bei Ihukume tamata Tiruse kai tamata be, “AmaKu Iono Au supu kbasa kai Sidone. 15 Kai imi tamata Kapernaume, Au rekwa pusulu peneka. Kai batuke imi noake be imi supu bitike roma ndete AmaKu pine Irekwa Au, kai batuke Au surga yake le imi supu poie lope otoi ner- kai tamata rebe Au beteke eteise, pine aka rebe aure kliti eti pela.” esi rekwa AmaKu.” 16 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka 23 Eleki Yesuse Ihali loko Eni maka lu- luluaru be, “Sire pine isuka imi hoko luaru kai Ibeteke lokosi be, “Imi supu isuka Au lekwe. Kai sire pine isuka trima untune peneka, le imi selu pusue rebe imi mo hoko isuka trima Au mo lekwe. Au onolu peneka. 24 Imi lene mimise, Kai sire pine isuka trima Au mo hoko ‘Nabia kai kamala bokala lalesi kena esi isuka trima Alla rebe Iulake Aure mo selu saisa rebe imi selure po esi supu lekwe.” selu moneka, kai lalesi kena esi lene saisa rebe imi lenele po esi supu lenelu Yesuse Eni maka lulua butu itu esi moneka.’” leu bei lepae Sou Misete bei Alla 10:17-20 Trima kai ono mise ete tamata sae neka 17 Eleki Yesuse Eni maka lulua butu itu meru esi leu kena lale ndinate kai esi 10:25-37 beteke be, “Tuhane, ami sui ro tiaru kena 25 Kena petu sae me kuru Torate sae Amu Nane, unaya.” iluake loko Yesuse kena itehekeNi. Hoko 18 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Yele, Au ikele kai ibeteke loko Yesuse be, “Kuru, selu ro tiaru esi elake tetu bei ndete au ono saisa leke au supu hlamate bei lanite, lupe silane baeke. 19 Imi lene dosa leke rue kai Alla eti pelare?” mimise. Au riluke kbasa ete imi kena 26 Yesuse Iombe, “Anoake elia kena keleke niakwaru kai kalajenkinaru kai hukuma rebe akmena Musa ilekiule?” leke musuru esi ono rua imi mo leke imi Lukase 10:27 127 Lukase 11:2

27 Kuru Torate mere iombe, “Nete loko pine iono misete ete tamata rebe isupu Tuhane, iteki Alla kena lalema titinai kai teta bei tamata ndeane? tiktili. Nete loko Alla rame kai kerike 37 Kuru Torate mere iombe, “Tamata eteI kena lale misete. Kai nete loko rebe laleije noa kai itapa tamata Yahudi tamata makete saka nete loko ruamu.” mere.” Yesuse iombe, “Akeu kai aono 28 Yesuse Iombe, “Tinai, aono ele mere misete ele mere ete tamata sia neka.” ete Alla kai ete tamata leke asupu hla- Yesuse Isili loko Marta kai Maria mate bei dosa leke rue sakesa kai Alla eti pela.” 10:38-42 29 Po kuru Torate mere isuka tamata 38 Eleki Yesuse kai Eni maka luluaru ete meru esi noakeine tamata misete, esi keu rame eleki esi luake kena hena hoko iombe, “Tatike pine laleku enete sae me. Ete mere bina sae eni nane loko sire kai tapa sire?” Marta ikoti Yesuse kena keu me eni luma 30 Yesuse Iombe, “Tamata Yahudi sae hoko Isili lokosi. 39 Marta kwalini sae eni me ikeu bei me Yerusaleme lope Yer- nane Maria. Maria irue tehaike Tuhane iho. Eleki kena ime lalane tlai, tamata Yesuse Eni lelale kai ilene loko Tuhane ndeanaru esi rana pusue eni taneyaru Yesuse Iatetuke rame, 40 yo Marta ka- kai lapune me nanakwalaije kai esi tetai paikeni kena moa manane pise makerike eti kleaeni eleki esi keu beini. 31 Eleki makete. Eleki Marta ikeu loko Yesuse imame Yahudi sae me ilia loko lalane kai ibeteke lokoI be, “Tuhane, Asebeie mere. Kena iselu tamata mere, ikeu Maria, iono ruaku kerike o? Ulake ik- bahlili lau beini. 32 Eleki tamata Lewi erike tapa au mina.” sae ikerike me Tuhane Eni Lumare ilia 41 Po Tuhane Yesuse Iombe, “Marta, leneka. Eleki kena iselu tamata mere Marta, anoake kena ono yelu kuate yake. ikeu bahlili lau beini lekwe. 33 Eleki 42 Batuke esa neka rebe Alla Isuka ite tamata Samaria sae me ikeu loko lalane noakele. Maria iono mere peneka. Hoko mere leneka. Kena iselu tamata mere, Au lakeni mo leke ilene Auku letaparu laleije noai. 34 Eleki tamata Samaria rame.” mere iluake lokoi, eleki isoba eni lakwaiju kena anggure kai leite eleki ikopa Yesuse Iatetuke maka kotie eni lakwaiju kena liba kahiti. Eleki isake ete Eni maka luluaru tamata mere kena eni keledaije, ikerini 11:1-13 roma luma rebe piasa tamata esi sebare kai iono lokoi mimise. 35 Eleki ele boba- (Mat. 6:9-13; 7:7-11) nure, iriluke kepene perake matai lua ete Kena petu sae me Yesuse Ikotie tamata rebe eni luma rebe kena tamata 11 loko Alla kena otoi sae me. Eleki esi rue kenae mere. Kepene mere esi kena Ikotie loko Alla pela, Eni maka lulu elake tamata eni gaji makerike petua sae ibeteke loko Yesuse be, “Tuhane, ate- lua. Kai ibeteke be, ‘Aselu loko tamata tuke ami kena maka kotie loko Alla, meije mina, sepo asabe yelu etei lesi bei lupe Yohanese iatetuke eni maka lulu- kepene rebe au rilukele meije, hoko na- aru.” 2 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, make au leu pine selie.’” “Kena imi kotie loko Allare, imi beteke 36 Kena Yesuse Ialenake umpama mere ele meije: pelare Iombe, “Bei sie telua meiju sire Lukase 11:3 128 Lukase 11:20

Amiki Amate ndete surga!§§ Hoko Amami ndete surga lekwe, Iriluke Ami kotie, pusue tamata esi ombe Amise misete ete imire lesi le neka hoko Ir- titinai le dosa sae mo. iluke Ro Misete ete tamata rebe kotie bei Aluake pletae ami tamata noma. Allare.” 3 Riluke manane ete ami panuhu ami kane pela petu noma. Tamata esi beteke be Yesuse kai 4 Ampune amiki dosaru, Beelsebule esi kerike sakesa! le ami lekwe ami ampune tamata rebe 11:14-23 esi ono dosa ete amire. Sebeie ami kena ro tiaru esi elake ete- (Mat. 12:22-30; Mrk. 3:20-27) heke ami yake leke ami ono dosa 14 Kena rebai sae me Yesuse Isirie ro yake.” tiae bei tamata moune. Kena ro tiare 5 Eleki Yesuse Iatetukesi pake siri bei tamata moune mere eleki ilepa umpama be, “Sepo sae bei imi pine sosoli. Hoko tamata bokala esi herane. kena kpetu tlai peneka ikeu loko eni 15 Po leini esi beteke be, “Yesuse Isirie ro ebe me eni luma eleki ikotie be, ‘Kuebe, tiare kena kbasa bei Beelsebule, ro tiaru riluke roti buai telu eteku mina, 6 le esi elake.” 16 Kai tamata leini esi teheke auku ebe sae ilia lalane bei lauke isili Yesuse kena lale misete mo hoko esi lokoku po auku sasaisa etei kena ikane kotie Yesuse Iono tanda herane leke esi moneka.’ rekwa be Yesuse Eni kbasare bei Tuhane 7 Po eni ebe mere ibeteke bei me lale ndete surga pibe mo. be, ‘Kuebe, kwale au yake, auku meture 17 Po Yesuse Irekwa lalesi hoko kwara peneka, au kai auku anaru ami Ibeteke lokosi kena umpama be, “Ro ntulu peneka hoko au betu kena riluke tiaru esi elake kai ro tiaru mere lupe roti ete ale moneka.’ nusa rebe kamale ipletaise neka. Nusare 8 Imi lene mimise! Masike amu ebe po elara lua hoko nusa mere atia ruae, isuka betu kena rilukele ete ale mo, po kai luma toini pine esi lene loko lomai sepo aasomi mo hoko akotie beini rame, mo hoko luma toini mere atia lekwe. hoko ibetu kena irilukele ete ale lulu 18 Sakesa neka, ro tiaru esi elake esirie aperlure neka. ro tiare mo. Le sepo esirie ro tiare hoko 9 Ele mere hoko imi lene mimise! Kotie esi kerajane elara lua hoko kerajane loko Alla hoko imi supu, nikwa hoko mere ruae atiae. Hoko Au sirie ro tiare imi tetue, lakae metu hoko meture baeke kena kbasa bei Beelsebule mo. 19 Hoko ete imi. 10 Le sire pine ikotie, isupu. saka imi beteke minare be Au sui ro Sire pine inikwa, itetue. Sire pine ilakae tiare kena kbasa bei Beelsebule, hoko metu, meture baeke etei. imi maka luluaru lekwe esi sui ro tiare 11 Bei imi pusumi meiju, sepo imi kena kbasa bei ro tiaru esi elake lekwe. nanae sae ikotie iane, hoko imi riluke Po imi maka luluaru lekwe esi rekwa niakwe etei mo moyo? 12 Pise ikotie peneka be imi noake ele mere tinai mo. manue telui, imi riluke kalajengkine 20 Po sepo Au sui ro tiare kena kbasa etei mo moyo? 13 Masike imire neuna bei Alla hoko mere tiluke ete imi be hoko piasa imi ono dosa, po imi rekwa Alla Ipletae imi tamata kai imi selu Eni bei riluke misete ete imi anaru peneka. kbasare peneka.

§§11:2 Lepate matai “ndete surga” mere, kena Alkitape akmenare esi ayataru sae mo. Lukase 11:21 129 Lukase 11:32

21 Ro tiaru esi elake mere umpamae 28 Po Yesuse Ibeteke be, “Yele, po lupe tamata ktiline rebe iraka eni lumare tamata rebe esi lene Alla Eni lepataru kai kena alata kena lisa leke tamata makete esi ono lululu, sie meru pine esi supu un- esi atia luma mere esi yelu yake. 22 Po tune elake lesi.” Aure lupe tamata rebe iktili lesi bei tamata ktiline minare. Au kusu eleki Tamata rebai meije au teta tamata ktiline minare eti itetu esi supu hukumane le esi hoko Au rana pusue alata kena lisare hlaleke loko Yesuse mo kai eni taneiaru bei eni lumare. Eleki Au 11:29-32 larakelu ete Auku ebearu. 23 Imi nete mimise! Sire pine ilulu Au (Mat. 12:38-42) mo hoko ile mere ilelike Aure neka, kai 29 Eleki kena tamata bokala esi lusire pine ilayani Au mo hoko ile mere ake uru keholi Yesuse, Ibeteke lokosi iatia Auku makerike.*” be, “Kena meije tamata mei nusa meije esi neu titinai. Le esi kotie be Au ono Ro tiare eleu suike loko tamata rebe tanda herane bei Alla etesi. Po Au ono ihlaleke loko Tuhane mo tanda herane bei Alla etesi mo, batuke tanda herane esa ete nabi Yunuse neka. 11:24-26 30 Tanda herane rebe eono kena nabi (Mat. 12:43-45) Yunuse, eono tamata Niniwe esi rekwa 24 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Sepo ro be Alla Iulake nabi Yunuse. Sakesa kai tiare esupu sui bei tamata laleije, hoko saisa rebe eono kena Au, Tamata Eni ekeu lilali me otoi nsekile kena erue Nanae meije, eono tanda be Alla Iulake ete mere. Po esupu otoi sae kena erue Au ete imi tamata rebai meije.† 31 Ak- mo hoko ebeteke be, ‘Au leu suike menare kamale bina bei sapleuke se- loko tamata rebe minae au keu beine.’ latane iluake bei lauke leke ilene Sa- 25 Eleki eleu suike, eselu luma mere hlaie lomo maka rekware iatetuke. Po au hoko ndopone sae moneka kai emalene lesi bei Salomo yo imi suka lene loko peneka. 26 Eleki ro tiae mere esiri kai Auku lepataru mo. Hoko tatike pine ekoti ro tiae itua maketa rebe ktolo lesi kena nusa meije kohore, petu kena teu beie, eleki pususi kusu rue kena tamata pakala ete pusue tamatare, kamale bina mere. Hoko tamata mere itaia lesi bei mere ibeteke imi tamata rebai meije imi akmenare.” nsalalaru le imi suka hleke bei ono dosa mo. 32 Akmenare nabi Yunuse ilepa ete Sire rebe isupu untune elake? tamata Niniweru, hoko esi hleke bei esi 11:27-28 dosa. Po Au lesi bei Yunuse yo imi lene 27 Eleki kena Yesuse Ilepa sa, bina sae loko Auku lepataru mo. Hoko tatike pine bei tamata bokala meru ikloloe loko kena nusa meije kohore, tamata Nini- Yesuse be, “Bina rebe ikeu blublulu le weru esi beteke imi nsalalaru.” Ale kai isusu Ale, isupu untune elake.”

*11:23 Ayate meije kena sou Yunanire ebeteke: “Esi lupuke sasaisa mo hoko esi poiele eleki ubalila.” †11:30 Akmenare Yunuse ime iane esi tibuine po isiri suike, sakesa kai namake pine Yesuse Imatare po Ikwana suike lekwe. Lukase 11:33 130 Lukase 11:49

kai lalemaru Alla Ionolu, imi rekwa Tuhane Eni lepataru moyo? 41 Po sepo imi riluke imi tanei ete molupe lampure ehita tamata susataru kena lale misete hoko pusue nanakwalami kai lalemi umise kai 11:33-36 dosa sae mo. (Mat. 5:15, 6:22-23) 42 Tamata Parisia imi! Tatike pine imi 33 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Tamata supu hukumane elake! Le imi ono misete isosu lampure ibunikele mpe sokate esi ete tamata mo kai nete loko Tuhane mo. lebui mo pise mpe lebalei mo. Po itolaele Tanei tone lalemi nete kena riluke beie ndete baba kena esi otoije leke pusue ete Alla sabokae lara butu esa. Imi riluke tamata rebe esi kusure pusue esi selu mere tinai po suke imi li loko tamata esi hitaije. 34 Matainaimu saka lampu ete makete kai nete loko Tuhane lekwe. nanakwalaimu. Sepo matainaimu umise 43 Tamata Parisia imi! Tatike pine imi hoko imi selu saisa rebe nkenale. Po sepo supu hukumane elake! Le imi suka rue matainaimu mise mo hoko imi selu nke- kena otoi misete lakwai esa me luma nale mo. 35 Ele mere hoko raka mimise ibada kai suka tamata esi beteke hlamate leke saisa rebe mise more imi selure mise ete imi me pasare. yake. 36 Sepo Tuhane Iono imi rekwa 44 Tatike pine imi supu hukumane nkenale peneka hoko imi ono saisare elake! Le imi ono tamata esi noake nkena saka lampure ehita imi kena esi be imire tamata misete eleyo mo imire hitaije.” tamata neuna. Hoko tamata rebe esi rekwa mosare esi supu lemake kena tiae Yesuse Inasuke tamata bei imi. Hoko imi sakesa kai nitu latai Parisiaru kai kuru Torataru rebe esi tandare sae mo hoko tamata esi keue esi babaije le esi rekwa mpuluta 11:37-54 mpe lebure mo.” (Mat. 23:1-36; Mrk. 12:38-40) 45 Eleki kuru Torate sae me iralake 37 Eleki kena Yesuse Iatetuke pela Yesuse be, “Kuru, Alepa lokosi ele mere peneka, tamata Parisi sae me ikoti hoko mere Asobue ami lekwe.” Yesuse kena ikane me eni lumare. Eleki 46 Po Yesuse Iombe, “Kuru Torata imi! Yesuse Ikeu sakesa kai tamata mere Tatike pine imi supu hukumane elake roma me eni luma. Yesuse Ikusu eleki lekwe! Le imi riluke pleta ktiline ete Irue kane kaisi. 38 Kena tamata Parisi tamata saka tolae tabeule blulute ete mere iselu Yesuse Ikane Ikoa balaI mo tamata, po imi tapa tamata mere mo hoko iherane, le suke kane mosare koa kena ilulu pleta mere. bala lulu tamata Yahudiaru esi atate 47 Tatike pine imi supu hukumane mina. elake lekwe! Le imi aseluke be imi mise 39 Po Tuhane Yesuse Inasukeni kai hoko imi ono nabiaru esi lataisu mise Iombe, “Tamata Parisia imi! Imire saka eleyo imi sakesa kai imi ntuana menaru, pikane rebe tamata ikoa batuke esi mu- rebe esi bunu nabiaru neka. 48 Imi kerike line po esi laleije mo hoko endopo sa. Ele nabiaru esi nitu lataije mere etiluke be mere hoko imi ono lelemake kena tiluke imi suka kena imi ntuana menaru esi imi atate be imire tamata miseta eleyo bunu nabiaru. 49 Ele mere hoko Alla rebe mo, imire tamata neuna rebe lalemi Irekwa sasaisa nere Ibeteke be, ‘Au ulake upenu kena lale loko taneia bokala. Auku nabia kai Auku maka ulakaru loko 40 Tamata boroka imi! Ite nanakwalama imi, leini imi bunusi eleyo leini imi ono Lukase 11:50 131 Lukase 12:10 susate etesi ela titinai. 50 Imi tamata re- tatike pine tamata makete esi biuwe le bai meije imi supu hukumane elake le lepate mere ete tamata bokala me ootoi imi tanggune imi ntuana menaru esi etia neka.” bunu nabia rebe Alla Iulakesi kena esi lepae Eni lepataru. Mere menai bei kena Suke imi rilami le Alla Alla Itola nusa meije sa. 51 Menai bei 12:4-7 Habela eti roma Sakaria rebe esi supu bunu me otoi maka pala tanei ete Allare (Mat. 10:28-31) kai me Alla Eni Lumare esi tlelare. Imi 4 “Auku ebea imi, imi nete! nete! Tatike pine esi lalakwaru tutuke Rilami le tamata rebe ibunu imi imi tamata rebai meije hoko imi supu nanakwalaimu yake. Le esi ktili kena hukumane elake titinai. bunu nanakwalaimu po esi pele rua imi 52 Kuru Torata imi! Imi supu huku- rore kena keu lolete surga mo. 5 Meije mane elake! Le imi bunike lalane leke au beteke Ile rebe suke imi rilami leIje. tamata esi rekwa Alla yake. Imi ruami Suke imi rilami le Alla, le Ile pine rekwaI mo! Imi pele tamata bokala leke Ihukume imi. Ikbasa kena Ibunu tamata esi hlaleke loko Alla yake, tamata meru kai Ikbasa kena Ipoie imi me otoi susate lalesi titinai kena nikwaI.’” titinai rebe aure kliti eti pela. Imi nete 53 Eleki kena Yesuse Ikeu bei otoi mimise! Ile mere pine suke rilami leI. mere, kuru Torataru kai tamata 6 Masike manu maka kane alare inai Parisiaru esi keu luluI rame kena esi lima, abelie kena kepe tone matai lu- tneu yelu bokala beiNi. 54 Esi ono ele are, po Alla Inetele. 7 Imi bua kwalai mere kena esi nikwa Yesuse Ilepa sala me uluimu lekwe esi bokalaru Irekware leke esi supu lalane kena esi kerikeNi. neka. Ele mere hoko rilami yake, le Alla Inete loko imi lesi bei manu maka kane Imi lulu tamata Parisi esi hidupe yake alare.” 12:1-3 Imi hlaleke loko Tuhane rila kena (Mat. 10:26-27) nakue ete tamata makete yake! Kena mere tamata boka titinai 12:8-12 12 esi keholi Yesuse, eti esi keleke lomai. Yesuse Iatetuke Eni maka lulu- (Mat. 10:19-20, 10:32-33, 12:32) aru akmena, hoko Ibeteke be, “Imi keta 8 “Imi lene mimise! Sire pine inaku bei tamata Parisiaru. Lulu esi hidupe Au me tamata maketa oasi be ilulu Au yake, le esi ono molupe esi hlaleke loko hoko Au lekwe nakui me Alla kai Eni Alla ntoli yo esi hidupe ele mere mo. malekataru oasi. 9 Po sire pine isuka Au Hoko esi hidupe misete more eono imi mo eleki ibeteke be ilulu Au mo me hidupe emise mo lesi, saka ragire pake tamata maketa oasi, hoko namake pine boka mo po eono tarigure esa ela titi- Au lekwe sukai mo me Alla oaIje kai Eni nai. 2 Saisa rebe tamata esi onoe kai esi malekataru oaisu. bunikele, tatike pine supu siriele. Kai 10 Sire pine ilepae tiae ete Au, Tamata saisa rebe tamata esi onoe esi tasouke Eni Nanae meije, hoko Alla Iampune lutikele, tatike pine supu baekele. 3 Kai tamata mere sa, po sire pine ilepae tiae saisa rebe imi lepae akbunikele, tatike ete Ro Misete hoko eti pelare eni dosaru pine tamata makete esi rekwae. Saisa supu ampune moneka. rebe tamata esi sasaele me luma laleije, Lukase 12:11 132 Lukase 12:31

11 Sepo tamata esi keri imi me Yahu- diaru esi luma ibada leke esi teu pakala Kaplalemi le imi hidupe yake ete imi, pise sepo esi keri imi ete 12:22-31 tamata elaka maka kbasaru kena esi teu pakala ete imire, imi rilami lesi yake (Mat. 6:25-34) kai kaplalemi kena saisa rebe imi ralake 22 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka eteise yake. 12 Le mere bei imi lalemi mo luluaru be, “Bei mere hoko Au beteke ete po mere Ro Misete Iono imi beteke saisa imi leke kaplalemi le imi hidupe yake, rebe suke imi betekele eteise.” kaplalemi le saisa kena kanele kai kinure yake. Kai kaplalemi le nanakwalami Tamata rebe eni taneia yake, kaplalemi le saisa kena pakele bokare inete Tuhane mo yake. 23 Le hidupe pentine lesi bei man- 12:13-21 ane kai nanakwalare pentine lesi bei 13 Eleki ile sae bei sie bokala meru pakiane. 24 Selu manuru, uaknane mo ibeteke loko Yesuse be, “Kuru, Abeteke kai uulu mo kai esi maka hnouke man- ete kwaliku leke ilara amiki taneiaru au ane sae mo po umata mo le Alla Iriluke supu lekwe.” manane etelu. Eleyo ete Allare imi pen- 14 Po Yesuse Ibeteke lokoi be, “Kuebe, tine lesi bei manuaru. 25 Kai kaplalemi Au supu bitike kena lara imi taneiaru leke mula. Imi betinake kaplaleime eono mo.” 15 Eleki Ibeteke suike be, “Nete imi musune tapa totonai o? 26 Sasaisa mimise! Lalemi loko taneia boka ku- neka masike tone po imi ktili kena ono ate yake le masike sae eni taneia boka mo, yo mula pine imi kaplalemi le yelu lekwe, po isupu hidupe misete batuke maketaru? bei taneia meru mo.” 27 Imi selu, kwapare masike ebitae 16 Eleki Yesuse Ialena kena umpama pakiane tekwa lupe tamatare mo po Au esa etesi be, “Tamata rebe eni taneia beteke ete imi be kena kamale Salomo bokala sae me eni tapele otoi sae ipletare eni pakiane sae mise saka kwapa esi hasile boka titinai. 17 Tamata mere labuije mo. 28 Bunare masike petu esa inoake me lalei be, ‘Au ono saisa leke au eleki endulu po Alla Iono esi labuiju hnouke auku taneia bokala meiju, le otoi mise titinai. Imi hlaleke loko Alla ktili kena hnouke taneiaru pela moneka.’ moneko? Alla Iriluke saisa rebe ite per- 18 Eleki inoake be, ‘Au ono elere. Au lure lesi bei Ionoe ete bunare. 29 Kai likwaie otoi maka tolae taneiaru eleki au kaplalemi le manane kena imi kane yake eleke suike ela lesi leke au hnouke auku kai saisa kena kinu yake le Alla Iaknekae gandume kai taneia maketaru pusulu ke- ete imi. 30 Le pusue yelu meru, tamata nae. 19 Eleki au rue amaueku, kane, kinu, mei nusa rebe esi hlaleke loko Alla more musune kena musune.’ esi nikwalu rame. Po Amami ndete sur- 20 Po Alla Ibeteke lokoi be, ‘Hei, gare Irekwa be yelu meru imi nikwa tamata boroke, petu meije amata neka. lekwe. 31 Imi hidupe, imi suka kena Alla Hoko taneia rebe ahnoukeule ete sia Ipletaele mina. Tatike pine saisa rebe imi lekwe?’ nikwa pela peture Alla Iriluke etemi.” 21 Sakesa kai tamata rebe ihnouke taneia boka mei nusare neka po taneia rebe lulu Tuhane enkenare inikwa mo.” Lukase 12:32 133 Lukase 12:48

suke imi lene loko Tuhane, le Au Tamata Yesuse Iahnau kena Eni Nanae tatike pine Au luake suike lupuke tanei ndete surga saka tamata ndeane iluake kena kpeture, rebe imi rekwa esi olase mo.” 12:32-34 (Mat. 6:19-21) Tamata rebe ilayani Tuhane mise, 32 “Masike imire tamata bokala kai rebe ilayani mise mo mo, po kaplalemi yake! Le kena Alla 12:41-48 Ipleta tamatare, laleIje ndina kai imi pleta sakesa kaiNi. 33 Abelie pusue imi (Mat. 24:45-51) taneiaru eleki riluke esi beline ete 41 Eleki Petruse ibeteke loko Yesuse tamata susataru. Imi ono ele mere, imi be, “Tuhane, hnaune kena umpama lupuke tanei miseta ndete surga. Taneia meru ete ami ruama pibe ete tamata meru urue kena otoi maka tola tanei makete lekwo?” 42 Eleki Tuhane Iralake rebe kahie pise tisele mo. Kai tanei rebe be, “Mere ete Auku maka lulua imi imi lupuke meru sirikelu moneka. Eleki lekwe. Tamata makerike misete kai tamata ndeanaru esi ndeaelu mo kai nkwakwate eti eni elake ibitikeni kena takalare kanelu mo. 34 Le imi lupuke iono elake ete tamata makerika make- taneia ndete surga, hoko lalemi kena taru leke lara manane etesi pela pe- meru rame.” ture, 43 tamata makerike mere isupu misete elake sepo kena eni elake ikeu eti Layani Tuhane suke mise ileure tamata mere iono loko eni mak- 12:35-40 erike mere rame. 44 Imi lene lokoKu 35 “Imi layani Tuhane suke aknekae mimise! ‘Tamata makerike mere eni mise kai ono mise! Imi alike pakiane kai elake ibitikeni kena iraka pusue eni lampure sosu aknekae neka leke layani taneiyaru. 45 Po sepo eni tamata mak- Tuhane. 36 Lupe tamata makerike, esi erike mere laleije mise mo eleki inoake akneka kena esi raka esi elake ileu bei me lalei be, ‘Auku elake ikeu mere tak- esi kane totlibare. Sepo esi elake iluake wali sa pine ileu.’ Eleki iteta pusue kai ilakae meture, esi baeke meture etei tamata makerika maketaru kai ikane nunu. 37 Tamata makerike esi raka esi kinu eti inseli. 46 Eleki eni elake ilu- elake eni lumare kai kena elake mere ake kena petu kai olase rebe irekwa iluake sepo iselusi raka rame, esi ntulu mo, eleki eni elake mere ihukumeni kai mo, hoko esi supu untune elake. Imi iono tamata makerike mere isupu susate lene mimise! Esi elake iakneka kai iu- elake, mere lupe tamata rebe ilene loko lake eni tamata makerika meru esi rue Alla more tatike pine isupu susate elake eleki ilayanisi. 38 Tamata makerika meru neka. esi supu untune elake sepo esi elake 47 Tamata makerike rebe irekwa saisa iluake erisi raka rame, masike iluake rebe eni elake isukare, po iakneka kai kena kpetu tlai pise lesi bei mere. 39 Imi iono loko saisa rebe eni elake isukae nete mimise mere bei umpama makete mere mo, hoko isupu teta kera lesi. 48 Po lekwe. Sepo luma upuije irekwa olase sepo tamata makerike irekwa saisa rebe kena tamata ndeane ikusu, hoko iraka eni elake isukare mise mo eleki iono leke tamata ndeane ikusu lumare yake. sala eti isupu teta, hoko tamata mak- 40 Hoko tatike pine eono ete imi ele mere erike mere isupu teta ela mo. Po sepo lekwe. Imi raka kai imi akneka rame le Alla Iriluke kbasa elake ete Eni tamata Lukase 12:49 134 Lukase 13:5 makerike leke ipletae tamata maketaru, tandaru, imi rekwa bei tale ulane kai yo ilulu Alla Eni lepataru mo, hoko Alla leare. Po mula pine imi selu yelu rebe Itutuke eni nsalale kai Ihukumeni ela lesi Au onoule kai imi lene Auku lepataru yo bei tamata maketaru neka.” imi natilu more?”

Yesuse Iluake leke Iono Imi ono mise kai imi musuaru tamata esi tebi lomai 12:57-59 12:49-53 (Mat. 5:25-26) (Mat. 10:34-36) 57 “Le mula pine saisa rebe imi rekwae 49 “Au luake mei nusa meije kena Au nkenare imi lulu more? 58 Sepo tamata tebi tamata rebe esi mise bei tamata rebe sae ikeri imi kena pakala, hoko atula esi ono neune. Mere saka Au liku auwe kena ono misete kaini kena roma me kena pusue tamata mei nusa meije leke tamata maka teu pakalare mosare. Le eono tamata esi tebi lomai. Au hlaleke sepo mo hoko tamata mere ikeri imi ete be auwe mere ekliti peneka. 50 Takwali tamata maka teu pakala. Pine tamata moneka Au supu susate elake sa. Susate maka teu pakalare ikeri imi ete polisiaru mere uono kena Au mosare, kaplaleKu eleki polisiaru esi kusue imi kena bui. titinai. 51 Imi betinake Au luake lomei 59 Imi lene mimise! Sepo esi kusue imi kena keri misete ete nusa meije leke kena bui hoko imi siri sa po suke imi seli nusare ndene o? Mo, imi lene mimise! pusue imi utanaru mina.” Au lomei leke pusue imi tamatare tebi Tamata rebe isuka hleke bei ono dosa lomai neka. 52 Bei meije luma toini rebe mo tatike pine isupu hukume eti pela sie limaya esi nasuke lomai, hoko sie luaya pise sie telua esi hlaleke lokoKu po 13:1-5 lesine esi hlaleke loko Au mo hoko luma Eleki kena mere tamata esi alena toini mere esi tebi lomai neka. 53 Amaisi 13 ete Yesuse be Pilatuse ibunu nasuke kwete mokwaiyaru, kai kwete tamata Galilea sie ilaru rebe esi pala mokwaiyaru esi nasuke amaisi, inaisi na- tanei ete Allare. 2 Kena Yesuse Ilene suke kwete binaru, kai kwete binaru esi mere, Ibeteke be, “Imi noake be Tamata nasuke inaisi. Kai ina tamoli esi nasuke Galilea meru esi supu bunu ele mere, binbeluaru, kai binbeluaru esi nasuke le esi dosaru ela lesi bei tamata Galilea inasi tamoliaru.” maketaru yake. 3 Mere imi noake sala. Nete! Sepo imi hleke bei ono dosa mo, Tamata esi nati Yesuse Eni hnauna hoko imi supu hukumane bei Alla eti kai saisa rebe Ionore mo pela neka. 4 Kai sakesa neka, sepo imi 12:54-56 noake be torene rebe ekoli me Siloame 54 Eleki Yesuse Ibeteke loko tamata me kota Yerusaleme eleki esepe sie butu bokala meru be, “Sepo imi selu moputire esa lesini kwalu rebe esi matare esi sa bei sapleuke lemataije suni, imi dosaru ela lesi bei tamata Yerusaleme beteke be ulane, hoko ulane tinai. maketaru hoko mere imi noake sala. 55 Sepo imi blake balate luake bei sela- 5 Nete! Sepo imi hleke bei ono dosa mo, tane, imi beteke be lea hoko lea tinai. hoko imi mata kai supu hukumane bei 56 Imire tamata maka ono misete lele- Alla eti pela lekwe.” make, imi selu lanite kai nusa meije esi Lukase 13:6 135 Lukase 13:22

15 Po Tuhane Yesuse Ibeteke be, “Imire Tatama rebe isuka hleke tamata maka ono misete lelemake! Imi bei ono dosa more lupe ara ono molupe tamata nkenale yo imi blake aini rebe ebua more lasae malereke tamata makete mo! Kena petu 13:6-9 pleije imi pusumi sirie imi lembuaru 6 Eleki Yesuse Ialena kena umpama be, kai keledaiaru bei kandane kena keu “Ile sae me iatnane ara aini sae me eni inukelu. Tinai moyo? 16 Lalemi noa imi ndinu anggure eleki ela peneka. Petu sae binatanaru yo matabinane meije Abra- me ikeu nikwa ara aini mere esi buaije hame eni anubu, ro tiaru esi elake ek- po isupu sae mo. 7 Eleki ibeteke loko basaeni musuna butu esa lesini kwalu eni tamata makerike me ndinu anggure peneka yo lalemi noai mo! Le mula pine mere be, ‘Au luake lomei kena nikwa ara imi beteke be tie matabinane bei ro tiare aini meije esi buaije pela talei, musuna esi kbasare kena petu pleije more?’” telu peneka po au supu sae mo. Hoko 17 Yesuse Iralake mere eono tamata lasae! Ekele batuke kena erana tapele rebe esi suka rare kaiNe esi asomi. Po esi nkopane neka.’ 8 Po tamata makerike tamata maketaru lalesi ndina kena esi mere ibeteke be, ‘Ntuane, sebeie musune selu Yesuse Iono pusue tanda herana meije mina! Namake au bita tapele ke- rebe umise titinai meru. holie kai au tolae pupuke kenae, 9 tinake talei suike ebua piseo, po sepo ebua mo Tuhane Eni jemate toini rebe Alla hoko lasa ne.’” Ipletaise, esi tapa boka kai tapa ktili Yesuse Iono bina sae me imise kena 13:18-21 tamata Yahudiaru esi petu plei (Mat. 13:31-33, Mrk. 4:30-32) 13:10-17 18 Eleki Yesuse Ialena kena umpama 10 Kena tamata Yahudiaru esi petu plei makete lekwe be, “Sepo Alla Ipletae rebai sae, petu rebe suke esi kerike mo, imi tamatare esi carare lupe umpama Yesuse Iatetuke me luma ibada. meije: 19 Tamata sae me irana bibite 11 Bina sae me kerakeni musuna butu lupe sasawi inai, ikeu mulaele me nd- esa lesini kwalu peneka iete mere, le ro inu, eleki ekusu kai etapa ela nunu kai tiare kbasaeni hoko kerakeni eti ibosu, eono ai elake. Esi sanaije elake hoko ma- hoko ikele ntoli mise moneka. 12 Eleki nure eono alai kenae leke etelu.” 20 Eleki kena Yesuse Iselu bina mere, Ikotini kai Yesuse Ibeteke lekwe be, “Sepo Alla Ibeteke lokoi be, “Matabinane, Au ono Iplete imi tamatare eonore, esi carare amu makerake mise peneka.” 13 Eleki lupe umpama meije: 21 Molupe tamata Yesuse Itolae balaI kena matabinane bina sae irana ragi teputi neka eleki ito- mere eleki imise sosoli hoko ikele ntoli hae kai terigu bokala, kiloa butu lua sosoli. Eleki matabinane mere iisike lesini lima eti utoha lomai mise kai esa Alla. ela.” 14 Po Luma ibada mere esi elake iono Yesuse le Iono matabinane mere imise Atula leke imi kusu metu rebe tone kena esi petu pleije pe. Eleki ibeteke loko 13:22-30 tamata bokala meru be, “Imi nete! Petu makerike petua ne, hoko luake kena (Mat. 7:13-14, 21-23) supu ono misete kena petu makerika 22 Eleki Yesuse Ikeu keholi kota kena meru. Po luake kena petu pleije yake.” kota, hena kena hena kena Iatetuke. Lukase 13:23 136 Lukase 14:5

Leke Ikeu siba lopai Yerusaleme. 23 Kena 32 Eleki Yesuse Iralake be, “Keu beteke mere ile sae me ibeteke loko Yesuse be, kena tamata nloene mere be, ‘Petu meije “Tuhane, tamata rebe supu rue sakesa kai bobanure Au sui ro tiae kai ono kai Alla eti pelare esi boka mo moyo?” tamata makerake esi mise po petu lu- Eleki Yesuse Ibeteke loko tamata ete are Au pelae Auku makerike.’ 33 Masike meru be, 24 “Imi atula ktili leke kusu ele mere po petu meije, bobanu kai petu metu tone. Le tamata bokala esi atula luare au keu rame, le sepo nabi isupu kena nikwa cara kena kusu po saisa mo. bunu hoko me kota Yerusaleme, po me 25 Le esi roma metu mosare yo luma up- Yerusaleme mulini mo. uije ikele ikobue meture hoko imi kele 34 Tamata Yerusalema! Imire maka me muli, eleki imi lakae meture kai imi bunu nabiaru, kai imi raba tamata rebe koti be, ‘Ntuane, baeke meture ete ami Alla Iulakesi loko imire. Au atula susuike mina!’ kena ahloke imi peneka lupe manure Iombe, ‘Au rekwa imia meru mo. Imia loke esi anaiju, po imi suka lene Au koti meru bei etia?’ 26 Hoko imi beteke be, imire mo. 35 Bei mere hoko Alla Iraka ‘Ami kane kai kinu sakesa kaiMu, kai imi kotare moneka kai kotare supu atiae. aatetuke me lalana me amiki kotare.’ Nete! Bei petu meije roma petu Au luake 27 Po Iombe, ‘Au rekwa imia meru mo, suike, imi selu Au moneka. Kena petu Au imi keu beiKu! Imi pusumi tamata ne- luake imi beteke be, una.’ 28 Kena mere imi rani kai malereke ‘Isike Ile rebe Iluake Eni nane Tuhane!’”‡ imi titinai le imi selu Abrahame, Isake, Yesuse Iono tamata makerake Yakupe kai pusue nabi maketaru Alla sae me imise kena petu plei Ipletaesi yo imi ruami supu sui me muli. 29 Kai tamata esi luake bei pusue nusa 14:1-6 meije, esi luake kai esi rue kena lak- Kena tamata Yahudiaru esi petu wasi rebe aknekae etesi peneka, kena 14 plei rebai sae me Yesuse Ilu- esi rue kane sakesa. 30 Imi nete mimise! ake loko tamata Parisiaru esi elake sae Tamata bokala esi lene Alla Eni lepataru me, kena Ikane ete mere. Kena Yesuse akmena, po esi hlaleke loko Alla sosoli Ikusu lumare pusue tamata rebe esi lu- mosa, eleki tamata maketa bokala lekwe ake esi limese luiNi rame. 2 Tamata mak- esi lene Alla Eni lepataru pamuli po esi erake sae me irue balale Yesuse. Tamata hlaleke loko Alla sosoli.” mere balai kai eni lelalu pakaelu. 3 Eleki Yesuse Ibeteke loko kuru Torataru kai Yesuse Ilimese kota tamata Parisia meru be, “Ono tamata Yerusaleme laleIje noae makerake imise kena tamata Yahudiaru esi petu pleije yele pibe mo?” 13:31-35 4 Pususi ndene, sae iralake Yesuse mo. (Mat. 23:37-39) Eleki Yesuse Ikerike tamata makerake 31 Kena mere tamata Parisia sie ilaru mere balaije eleki Iono imise eleki Iulake esi luake loko Yesuse kai esi beteke ileu ne. be, “Rue ete meije yake! Keu kena otoi 5 Yesuse Iombe, “Meije conto. Bei makete le kamale Herodese lalei kena imire sepo imi anae pise imi sape tetu ibunuMu.” kena likele masike petu pleije po imi

‡13:35 Isi. 118:26 Lukase 14:6 137 Lukase 14:24 bitike imi anae pise sape mere tinai pibe po namake pine Alla Ilelie pusue rebe mo?” aono misetaru kena tamata nkenale esi 6 Po tamata sae iralake Yesuse kwana suike.” moneka. Kwakwae yake! Alena umpama kena pesta kane elake 14:7-11 14:15-24 7 Yesuse Iselu tamua rebe esi supu un- (Mat. 22:1-10) dane esi luake, esi nikwa otoi maka 15 Kena Yesuse Iahnau mere, ile sae me rue rebe holmatele. Hoko Yesuse Ibeteke rebe ikane sakesa kai Yesuse, ibeteke be, lokosi pake umpama be, 8 “Sepo sae ikoti “Mise lesi, ete tamata rebe ikane sakesa ale kena totliba hoko rue me muka yake, kai Alla me otoi rebe Ipletaele.” le tinake totliba upui mere ikoti tamata 16 Po Yesuse Ialena kena umpama be, makete rebe holmatei lesi beimu. 9 Eleki “Ile sae me iono pesta elake kai ikoti totliba upuije ibeteke loko ale be aheti tamata bokala. 17 Kena esi tolae manane bei otoi mere, leke tamata meije irue ke- pela peneka, iulake eni tamata makerike nae. Eleki aasomi kai akele eleki arue kena keu beteke loko tamata rebe ikotisi kena otoi me muli lakwai esa. 10 Po be, ‘Mai noma le tola manane pela pene!’ sepo esi koti ale hoko aluake arue kena 18 Po pususi leuke na be esi luake mo. otoi me muli lakwai esa, hoko tinake Ile sae me ibeteke be, ‘Au kotie sala neka totliba upuije iluake beteke loko ale be, le au luake mo le au sabe ndinu lalei sae ‘Kuebe, arue me muka noma.’ Ele mere me hoko au keu selu mina.’ hoko asupu holmate me tamua make- 19 Ile sae me lekwe ibeteke be, ‘Au taru oaisu. 11 Le sire pine isuka supu kotie sala neka le au luake mo, le au sabe bitike, hoko Tuhane Irulukeni, kai sire lembu pasana limare resa hoko au keu pine isuka ono ntekwane hoko Tuhane teheke mina be umise pibe mo.’ Ibitikeni.” 20 Ile makete lekwe ibeteke be, ‘Uke au kaije resa hoko au kotie sala neka le au Ono misete ete tamatare luake mo.’ hlaleke esi seli suike yake 21 Eleki tamata makerike mere ileu 14:12-14 kai ibeteke ete ntuane mere hoko ntu- 12 Kai Yesuse Ibeteke loko tamata rebe ane mere inasu titinai, kai ibeteke lokoi ikoti Yesuse be, “Sepo aaknekae manane be, ‘Akeu loko tamata susata, tamata kena kane hkwata pise kpetu, hoko akoti harekute, tamata sisate kai tamata matamu ebearu yake, pise betamu pise kwal- apolala rebe esi me lalana elaka kai tona imu yake, pise amu luma toini maketa me kotare, kerisi lomei.’ yake, pise tamata me amu luma leini 22 Eleki tamata meru esi luake kai esi keholi yake rebe esi taneiaru bokare. rue po lesike otoi maleneta bokala sa. Le tatike pine esi koti suike ale kena Eleki tamata makerike mere ibeteke loko kane sakesa kaisi leneka. Ele mere hoko ntuane mere be, ‘Ntuane, amu pletare au asupu suike saisa rebe aonore. 13 Po sepo ono lulu peneka po lesike otoi maleneta aaknekae pesta elake, hoko akoti tamata bokala mei sa.’ susate, tamata rebe nanakwalaije mise 23 Eleki ntuane mere ibeteke be, ‘Akeu mo, tamata sisate kai tamata matapo- papelake lalana me kota mulini, atetue lale. 14 Eleki namake asupu misete elake tamata sae neka, kerisi lomei leke le esi sasaisa kena esi rilukele ete ale mo, esi penue luma meije.’ 24 Po imi nete Lukase 14:25 138 Lukase 15:7 mimise. Sae kuesa bei tamata rebe kotisi moneka. 35 Mere esi gunare sae moneka: akmenare iluake kena kane sakesa kaiKu tasie mere masike onoe kena pupuke kena Auku mejare yake.” lekwe po saisa moneka hoko poie neka. Lene mimise, sepo imi suka kena nati Lulu Yesuse hoko nete auku lepataru.” loko sasaisa yake 14:25-33 Alena umpama kena 25 Rebai sae me, tamata bokala esi domba rebe sirikele keu sakesa kai Yesuse. Eleki Yesuse Ihali 15:1-7 lokosi kai Ibeteke be, 26 “Sepo sire pine iluluKu pine laleije noa inai, amai, eni (Mat. 18:12-14) bina, eni nanaru, kwalinisi, betaisi pise Kena petu sae me tamata maka nanakwalai ruai lesi beiKu hoko ile mere 15 kotie pajake sie ilaru kai sie ikeu lulu Aure saisa mo. 27 Sire pine maketa lekwe esi luake loko Yesuse isuka supu susate saka Au supu bunu kena esi lene Iatetuke. Sie meru piasare kena ai tutini mo, hoko ilulu Aure saisa tamata esi kotise tamata dosa. 2 Tamata mo. Parisia kai kuru Torataru esi selu ele 28 Sepo bei imire, sire lalei kena ieleke mere hoko laleisu tia eleki esi beteke be, torene hoko irue neheke esi beline mina “Itrima tamata maka ono dosa kai Ikane leke irekwa be eni kepene pela kena sakesa kaisi!” 3 Hoko Yesuse Ialena kena eleke torene mere pibe mo. 29 Le sepo umpama etesi elere, mo hoko ikerike torene mere pela mon- 4 “Sepo sae bei imi pine eni domba eka, yo esi pandasire ono peneka. Hoko inai utune, eleki inai esa sirikele. Hoko pusue tamata esi selu eni makerike iono saisare? Au rekware, ikeu bei inai mere, esi malieni. 30 Eleki esi beteke butu sikwa lesini sikwaru ukane me be, ‘Tamata meije ieleke torene menai otoi melate leke ikeu nikwa loko inai peneka po ikerike pelae mo.’ rebe sirikele eti isupue. 5 Kai sepo isupu 31 Sepo kamale sae rebe eni solalua us- peneka, laleije ndina titinai kai itolae ata butu esa, ilisa kai kamale rebe eni so- ndete malaije eleki ileukele. 6 Eleki kena laua usata butu lua, hoko kamale mere iluake me eni lumare, ikoti eni ebearu inoake boka be iktili kena inabu eni kai sie me luma leini keholi kai ibeteke musu mere pibe mo. 32 Sepo irekwa be lokosi be, ‘Lalemi ndina sakesa kai au iktili mo hoko kena musua meru esi lau mina le auku domba inai rebe sirikele au sa, iulake tamata kena keu lokosi kena supu peneka.’ 7 Imi lene mimise! Sakesa ono misete kai lomai. 33 Ete imire sakesa neka, sepo tamata esa rebe maka ono neka, sire ilulu Au suke isuka keu bei eni dosa ihleke bei maka ono dosare, hoko sasaisa neka.” Alla kai Eni malekate ndete surgare laleisu ndina titinai, lesi bei lalesi ndina Tamata rebe ilulu Yesuse mo le le tamata butu sikwa lesini sikwa rebe sasaisa neka ihleke mo, mere sakesa esi nkena peneka kai rebe esi hleke bei kai tasie rebe enkale moneka ono dosa pende.” 14:34-35 (Mat. 5:13; Mrk. 9:50) 34 “Tasire ruale mise, po sepo enkale moneka hoko onoe nkale suike saisa Lukase 15:8 139 Lukase 15:30

kerike kai amaku esi manane lesi yo au Tuhane laleI ndina titinai, sepo ete meije mahake au mata manane. 18 Au tamata ihleke bei maka ono dosa leu loko amaku noma. Namake au kotie 15:8-10 sala ete amaku. Le au ono dosa ete Alla 8 Eleki Yesuse Ialena kena umpama kai amaku peneka. 19 Ikotie aure kena lekwe be, “Bina sae eni kepene matai eni nanae moneka po iono au kena eni butu esa, mere tamata makerike ikerike tamata makerike neka.’ Inoake ele mere petua butu esa esi belini. Eleki matai esa pela, 20 eleki ileu loko amai ne. sirikele. Hoko bina mere iono saisare? Kena ilau bei lumare moneka, amai Au rekware, isosu lampu kai ihlai leke selui peneka. Amai selu malerekeni titi- inikwa kepene matai mere eti isupue. nai hoko ibala sapai eleki inopai kai 9 Sepo isupu peneka, ikoti eni ebearu kai iatai. 21 Eleki kwete mulire ibeteke loko sie me eni luma leini keholi kai ibeteke amai be, ‘Amaku, auku sala elake ete lokosi be, ‘Lalemi ndina sakesa kai au Alla kai ete amaku ale peneka. Amaku mina le auku kepene matai rebe sirikele akotie aure amu anae yanoma.’ 22 Po au supu peneka.’ 10 Ele mere hoko imi eni nanare eni lepataru amai noake be lene mimise! Alla kai Eni malekata ndete mula mo kai ibeteke loko eni tamata surgare lalesi ndina titinai le tamata esa makerikaru be, ‘Rana lapu nanuke mis- ihleke bei maka ono dosare. Imi lene ete titinaije nunu lomei. Eleki alike ke- loko Auku lepata meiju!” nai kai sulike sapuku kena balaubuije kai alike spatu kena eni lelale.’ 23 Kai Alla laleI ndina titinai, sepo tamata rana sape anai nkopane eleki bunue, le ihleke bei maka ono dosa ami lalema ndina titinai, hoko ami kane 15:11-32 sakesa mina. 24 Le auku anae meije, au 11 Yesuse Ialena kena umpama lekwe betinake imata peneka, eleyo eri kwana be, “Ile sae me eni nanae mokwaia sie sa; sirikeni peneka, po meije ami supu luaya. 12 Eleki kwete mulire ibeteke loko suikeni peneka. Eleki esi ono pesta ne. amai be, ‘Amaku, larake iteki taneiaru 25 Kena mere kwete mena rebe ikerike ete luama noma leke au rana aukuere.’ me ndinure ileu, ilau bei lumare mon- Eleki amai ilara esi taneiaru ete lu- eka, ilene suline esi tulei kai lagu maka asi. 13 Petua ilaru lomei, kwete muli mala. 26 Eleki ikoti tamata makerike sae mere iabelie pusue eni taneia meru me kai itneui be, ‘Saisa me lumare?’ eleki ikeu kena negara makete. Me ne- 27 Eleki tamata makerike mere iralake gara mere ipake eni kepene papalani eti be, ‘Kwalimu ileu peneka, eleki amamu pusue. 14 Kena eni kepene pusue peneka, iulake bunu sape anai nkopane le lalesi eleki isupu susate tia senete elake, mere ndina titinai le kwalimu ileu kena misete le susate manane eluake kena negara peneka, hoko esi kane sakesa.’ mere. Hoko eni sasaisa kwale moneka. 28 Eleki kwete mena mere inasu kai 15 Eleki ikerike ete tamata sae me kota isuka kusu luma mo. Eleki amai siri lepa mere. Tamata mere iulake ikeu raka eni kaini leke ikusu. 29 Po ibeteke loko amai apalaru me eni ndinure. 16 Kwete muli be, ‘Musune kena musune au kerike ete mere tiai sene titinai peneka hoko lalei amaku ale, kai au lelie amu pletare rebai kena ikane manana oai bei apalaru esi kuesa mosa, yo amaku ariluke pipi anai mananaru po sae iriluke sasaisa etei mo. esa ete au kena au kane sakesa kai auku 17 Pusue meru uono etei pine hkutuke ebearu rebai kuesa mosa. 30 Po amaku lalei hoko ibeteke be, ‘Tamata rebe esi amu anae mere uke iluake resa, kai ia- Lukase 15:31 140 Lukase 16:13 tia amaku amu taneiaru pusulu kena ik- 7 Eleki ibeteke loko tamata sae leneka lema kai bina lalanaru, yo amaku abunu be, ‘Autane saisa?’ Eleki tamata mere sape anai nkopane etei.’ 31 Eleki amai iralake be, ‘Gandume likuta utune esa.’ iombe, ‘Kuanae, ara rue kai au rame, kai Eleki tamata maka ature kepene kai saisa rebe aukuere mere amuere neka. tanei mere ibeteke lokoi be, ‘Au ruluke 32 Suke ite lalema ndina kai ono pesta le bei amu utane. Arana amu sulate utane ite betinake kwalimu imata peneka, yo meije, arue leki sulate utane makete eri kwana sa; sirikeni peneka, po meije be amu utanaru gandume likuta butu ileu suike tetue ite peneka.’” kwalu.’ 8 Eleki iono ele mere ete tamata make- Ite pake iteki taneiaru, lulu taru lekwe rebe esi utane bei eni ntu- Tuhane suke enkena ane mere. Ntuane mere irekwa mere kai 16:1-9 iakue eni tamata maka ature kepene kai Eleki Yesuse Ialena ete Eni maka taneiaru irana eni ebearu laleisu.” Eleki 16 luluaru kena umpama be, “Ntu- Yesuse Ibeteke suike be, “Au alenake ane sae me eni taneia bokala. Ntuane umpama mere ete imi le masike tamata mere ibitike tamata sae kena iature eni rebe ihlaleke loko Tuhane more irekwa kepene kai eni taneiaru, eleki ntuane bei maka nikwa lalane leke supu untune mere ilene be tamata mere ipake libuke bei eni ebearu, irekwa lesi bei tamata ntuane mere eni kepene, hoko mere ik- rebe ihlaleke lokoIje neka. erike mise mo. 2 Hoko ntuane mere iko- 9 Lene mimise! Imi pake taneia mei tini kai ibeteke kenai be, ‘Au lene be nusa meije suke lulu Tuhane enkena akerike mise mo le apake libuke auku kena tapa tamata maketa kai supu kepene, hoko aleki pusue amu makerike ebe leke kena taneia mei nusa meije kena araka auku taneiaru le au rulukemu atia pusueule lia peneka kai imi mata bei amu makerike reneka.’ peneka, imi supu misete kai Itrima imi 3 Eleki tamata mere inoake me lalei be, kena misete ndete surga.” ‘Au ono elikare? Auku ntuane iruluke au Tamata rebe Tuhane Iono ikerike bei auku makerike reneka, pine au and- yelu mei nusa meije hoko tatike pine inu po au ktili mo, kai au raka kotie po Iono ikerike yelu ndete surga au asomi. 4 Au rekwa saisa rebe namake au onore peneka, leke masike au rulu bei 16:10-15 auku makerike meije po au supu ebea 10 “Tamata rebe inkwakwa kena ik- bokala leke au rue kaisi.’ erike loko makerike tone hoko ikerike 5 Eleki ikoti tamata rebe esi utane eni loko makerike elake nkwaka lekwe. Po elake eni taneiaru. Hoko ibeteke loko ile tamata rebe ikerike loko makerike tone menaije be, ‘Autane saisa bei auku elake nkawaka mo hoko ikerike loko mak- eni taneiaru?’ erike elake nkawa mo lekwe. 11 Sepo 6 Eleki tamata mere ibeteke be, ‘Leite Tuhane Ipersaye imi loko yelu mei nusa saitune tempayana utune esa.’ meije mo hoko Ipersaye imi mo lekwe Eleki maka rakare ibeteke loko tamata loko yelu ndete surga. 12 Kai sepo araka mere be, ‘Au ruluke bei amu utane. tamata makete eni tanei mise mo, hoko Arana amu sulate utane meije, arue leki amu taneiaru Alla Irilukelu mo. sulate utane makete be amu utanaru 13 Tamata esa iono tamata makerike leite saitune tempayana butu lima.’ ete sie luaya mo. Le sepo ikerike ete sie luaya, hoko laleije tiake sae yo laleije Lukase 16:14 141 Lukase 16:31 mise kai saere, kai ikerike mise ete sae, ikane manana oai rebe utetu bei tamata yo saere ikerike mise etei mo. Ete imire tanei bokala mere eni meja maka kane. sakesa neka, imi nete loko nusa meije esi Batuke ele mere mo, po asuaru lekwe taneiaru rame hoko imi kerike mise ete uluake lamu eni oanaru. Allare saisa mo.” 22 Eleki takwali mo Lasaruse imata, 14 Tamata Parisiaru esi lene Yesuse Eni eleki malekataru bitikeni, kerini loko lepata meru hoko esi malieNi le sie meru Abrahame lolete surga. Eleki tamata tamata maka lale loko kepene. 15 Eleki rebe eni taneia bokalare lekwe imata kai Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi bunike esi hnoukeni. 23 Eleki takunuije keu lope imi nsalalaru po Alla Irekwa lalemi. Le otoi susate titinai eti pela neka. Kena saisa rebe tamata esi noakele mise titi- isupu susate me otoi susate titinaije, il- naije Tuhane laleIje tiakele le mere tiae imese bei lauke lolete yo iselu Lasaruse titinai.” irue sakesa kai Abrahame. 24 Eleki ikoti be, ‘Ntuane Abrahame, lalemu noa au Tuhane Eni lepataru noma! Ulake Lasaruse ilutu balaije kena eti pelare sirike mo kwele leke ilomei tolae kena meikue le 16:16-18 au blake kera kuate kena auwe meije!’ 16 “Lepata rebe Musa ilekiule kai 25 Po Abrahame iombe, ‘Kuanae anete, hnauna rebe nabiaru esi lekiule, etiluke kena amata mosare asupu pusue taneia lalane ete imi bei akmena sa roma petu rebe miseta, yo Lasaruse isupu rebe tiaru Yohanese maka baptise neka. Menai bei kai susate neka. Hoko meije isupu mis- kena Yohanese mere esi alenake Sou ete yo asupu susate. 26 Kai kweune elake Misete kena Alla Ipletae ite tamatare, titinai rebe sae isabu tekwa more ereba hoko tamata esi atula kena supu rue ite, leke sire pine isuka keu bei mei ami kai Alla kena Alla Ipletare. 17 Ele mere lome loko imire saisa mo, kai bei me imi po Alla Eni hukuma rebe Musa ilekiule, lomei loko amire saisa mo.’ eti pelare sirike mo. Masike nusa meije 27 Tamata mere iombe, ‘Sepo ele atiae, po hurupe esa pise titike esa lekwe mere hoko au kotie beimu leke aulake rebe ileki pende sirike mo. Lasaruse ikeu me amaku eni luma. 28 Le 18 Hoko sire pine ihleke eni bina eleki kwaliku sie limaya sa, hoko iahnausi ikai bina makete, lulu Allare isablia. Kai mimise leke esi lulu auku hidupe yake sire pine ikai bina rebe ihlekeije, lulu Al- kai esi kusu kena otoi susate meije lare isablia lekwe.” yanoma.’ 29 Po Abrahame iombe, ‘Bukua rebe Tamata rebe eni taneia bokala po Musa kai nabiaru esi leki Alla Eni lap- ilene loko Alla mo, kai tamata rebe ataru eme kaisi peneka, hoko sebeie esi eni tanei sae mo po ilene loko Alla lulu neka.’ 16:19-31 30 Eleki tamata mere iombe, ‘Mo, am- 19 Eleki Yesuse Ialena kena umpama ate Abrahame, sepo tamata matale sae be, “Tamata sae me eni taneia bokala, ikwana suike kai ikeu beteke etesi hoko ialike lapu nanuke mahmelane rebe pi- esi hlaleke loko Alla kai esi hleke bei ono asare esi belini elake kai pela petu laleije dosa.’ ndina titinai le eni taneia meru. 20 Eleki 31 Abrahame iombe, ‘Sepo esi lulu me eni metu uluije, tamata susate sae me saisa rebe Musa kai nabiaru esi lekiule eni nane Lasaruse intulu. Nanakwalaije mo, hoko sakesa neka. Masike tamata penu kena oana. 21 Lasaruse lalei kena Lukase 17:1 142 Lukase 17:14 matale ikwana suike kai beteke etesi, esi Tamata eni hidupe luluI more neka.’” kena layani ete Tuhane 17:7-10 Imi ono eti tamata maketa esi ono dosa yake! 7 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Bei imire sire pine eni tamata makerike ileu bei 17:1-4 maka andinu pise bei maka ala binatane, (Mat. 18:6-7, 21-22; Mrk. 9:42) eleki ibeteke loko eni tamata makerike Yesuse Ibeteke loko Eni maka lu- mere kena kane sosolire? 8 Sae iono ele 17 luaru be, “Piasare tamata iono mere mo. Po ibeteke loko tamata mak- tamata makete iono dosa. Po sire pine erike mere be, ‘Tolae manane eteku leke iono tamata makete iono dosa, isupu au kane. Kai aalike pakiane misete leke susate ela titinai. 2 Sepo imi ono tamata arue raka au kane eti au kane pela, pine rebe ipakuna mo, rebe ihlaleke loko akane sa.’ 9 Kai masike tamata makerike Aure iono dosa, imi supu hukumane mere ikerike loko eni makerike pela elake titinai lesi bei esi lo imi mokane peneka po tamata mere ikotie trima kasi kena batu elake eleki poiemi lope meite bei tamata makerike mere mo. 10 Ete imi nanuke eleki bature molo le imi.¶ 3 Hoko lekwe ele mere neka. Sepo imi layani imi raka mimise! saisa rebe Au ulake imi layanire hoko Sepo kwalimu pise betamu iono dosa, tatike pine imi beteke be, “Amire batuke lakeni. Po sepo ikotie sala kai ihleke bei Amu tamata makerike, ami suka saisa maka ono dosa hoko ampuneni neka. rebe Aulake ami onore.” 4 Sepo iono dosa etemu petu esare re- Yesuse Iono tamata makerake bai itu, kai pela rebai iluake lokomu pine kusta sie butu esa esi mise ibeteke be, ‘Au ono dosa etemu kai kotie sala’, eleki ihleke bei maka ono dosa, 17:11-19 hoko ampuneni neka.” 11 Eleki kena Yesuse Ikeu me kota Yerusaleme, Ikeue otoi Galilea kai Hlaleke Samaria esi ote. 12 Eleki kena Ikusu 17:5-6 hena sae me, tamata makerake usai kai 5 Eleki Eni maka ulakaru esi beteke tinaiju puluele sie butu esa esi luake lokoI be, “Tuhane, tapa ami leke ami lokoI. Esi kele lau beiNi.** 13 Kai esi hlaleke ktili loko Alla.” kloloe be, “Yesuse, Kuru, laleuMe noa 6 Eleki Tuhane Yesuse Iralakesi be, ami noma!” “Sepo imi maka hlaleke loko Allare 14 Eleki Yesue Ilimese lokosi masike tone saka sasawi inai§, po kai Ibeteke be, “Imi keu aseluke imi beteke loko ara aini meije be, nanakwalami ete imamaru. Imi lene ‘Boritemu kai kusu ndau meite,’ hoko loko Musa eni pleta kena tamata rebe elene lokomu.” imise bei makerake usai kai tinaiju

¶17:2 Tamata leini esi noake ayate mere ebeteke tamata rebe esi hlaleke loko Tuhane resa hoko ihlaleke ktili mosa, leini esi noake ayate meije ebeteke kwetela, kai leini esi noake ayate meije ebeteke tamata rebe eku esi hlaleke resare esi ono dosa. §17:6 Sasawi inai: sasawi inai mere inai tone po ekusu eleki namake pine eono ai elake. **17:12 kele lau: kena mere tamata makerake usai kai tinaiju puluele isupu lake kena tehaike tamata piasa. Lukase 17:15 143 Lukase 17:37 puluele!” Eleki kena esi me lalane tlai susate elake mina kai tamata rebai meije sa kena keu loko imame, esi makerake esi suka Au mo, eleki esi trima Au mo, sirike beisi peneka. pine Au luake suike kena petu sae me. 15 Eleki ile sae bei sie butu esa meru 26 Petu kena Au, Tamata Eni Nanae iselu be imise peneka, eleki ileu kena meije, Au luake suike, tamata esi rekwa isike Alla kena na elake. 16 Eleki ile mo be Alla Ihukumesi. Hoko esi hidupe mere itatu me Yesuse Eni lelale kai sakesa kai kena petua akmena Nu eri ikotie trima kasi bei Yesuse. Tamata ruere neka. 27 Batuke esi noake loko mere tamata Samaria, tamata Yahudi maka kane, kinu kai esi kai lomai rame mo. 17 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Sie butu eti Nu ikusu kena bote elake kai kwele esa meru esi mise pususi peneka! Yo lolo nusare eti tamataru esi mata pususi. sie sikwaru esi etia? 18 Sie meru esi 28 Kai sakesa kai kena Lote, tamata esi lomei suike kena kotie trima kasi bei kane, kinu, abeli, andinu kai eleke luma. Tuhane moneka batuke ile esa meije, 29 Po kena Lote isiri bei Sodome, auwe rebe tamata Yahudi more o?” 19 Eleki kai walirane rulu hoko kota mere esi Yesuse Ibeteke loko tamata mere be, tamataru esi mata pususi. “Keleke kai aleu. Amu makerake emise 30 Kena Au, Tamata Eni Nanare, Au lu- peneka le ahlaleke ktili lokoKu.” ake suike lekwe, tamata esi noake mo be Au luake kena teu pakala pamuli soso- Tanda kena Alla Iluake Ipletae tamata like. 31 Kena mere imi nete imi taneiaru yake! Tamata rebe esi rue kena otoi 17:20-37 maka malama ndete luma muline, rulu (Mat. 24:23-28, 37-41) leke naya po kusu kena rana yelu me 20 Tamata Parisiaru esi tneu Yesuse luma lalei yanoma. Tamata me ndinu, be, “Tatike pine Alla Iluake, Ipletae ite leu kena rana sasaisa yanoma. 32 Imi tamata mei nusa meije saka kamale nete loko Lote eni binare, isupu susate elake petu ila.” Eleki Yesuse Iralakesi le lalei loko eni taneiaru. 33 Masike esi be, “Alla Ipletare esi tanda kena selure bunu imi le imi suka lulu Au, hoko mula sae mo. 21 Kai tamata esi beteke mo be, mo le imi supu rue kai Alla eti pela. Po ‘Selu, Alla Ipletare ete meije pise ete sepo imi suka lulu Alla mo leke mata mpaije. Le meije Alla Ipletae imi me yake, hoko imi supu rue kai Alla eti lalemi menai peneka.’” pela mo. 34 Lene mimise! Kena Au luake 22 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka suike, kpetu mere sie luaya rebe esi ntulu luluaru be, “Roma esi peture imi suka kena niane esa, ile rebe ihlaleke loko selu Au, Tamata Eni Nanare petu kuesa Aure isupu hlamate, yo ile makete rebe noma, po imi supu selu Au mo. 23 Kai ihlaleke loko Au more isupu hlamate tatike pine tamata esi beteke ete imi be mo. 35 Eleki bina lua rebe esi tutu gan- selu Iete mpaije pise Iete meije, po imi dume, ile rebe ihlaleke loko Aure isupu keu lokosi yake kai keu lulusi yake. 24 Le hlamate yo ile makete rebe ihlaleke loko tatike pine Au, Tamata Eni Nanare Au lu- Au more isupu hlamate mo. 36 [Sie luaya ake suike ele mere mo. Au, Tamata Eni rebe esi me ndinure, ile sae isupu keri yo Nanare, Au luake suike sakesa kai silane ile saere sebeieni.]††” baeke ehita bei lanite uwei roma lanite 37 Eleki Yesuse Eni maka luluaru esi uwei. 25 Po Alla Eni rencanare Au supu beteke loko Yesuse be, “Tatike pine

††17:36 Ayate meije kena Alkitape sou Yunania akmenaru sae mo. Lukase 18:1 144 Lukase 18:15

Tuhane Aluake suike etia?” Eleki Yesuse Tuhane Itrima tamata rebe Iralakesi kena umpama be, “Sepo tamata kwakwaeni more me oaIje imata, imi rekwae, le imi selu bei manu maka kane matale ulupuke lo- 18:9-14 mai me otoi matale. Au lekwe ele mere 9 Yesuse Iatetuke kena tamata rebe neka, sepo Au luake suike pusue tamata iholmate tamata makete more kai inoake rekwae.” be me Alla oaIje, ile tamata nkenale neka. Yesuse Ialena kena umpama lokoi Kotie loko Tuhane rame le ite be, 10 “Tamata sie luaya esi keu me hlaleke be tatike pine Itapa ite Tuhane Eni Luma kena kotie loko Alla. 18:1-8 Tamata sae tamata Parisi kai tamata Eleki meije Yesuse Ialena kena sae tamata maka kotie pajake. 11 Eleki 18 umpama ete Eni maka luluaru tamata Parisi mere ikele kai ikotie loko leke Iatetukesi kotie loko Alla rame. Alla be, ‘Alla, au kotie trima kasi bei Ale, Saisa rebe imi kotiele bei Allare masike le au ono saka tamata maketa rebe esi Irilukele mosare po imi noake yake be ono dosaru mo: aure tamata ndeane mo, Alla Ilene imi kotie lokoIje mo. 2 Yesuse tamata nloene mo, tamata rebe sablia Ibeteke be, “Kota sae me, ete mere mo kai lupe tamata maka kotie pajake tamata maka teu pakala rebe rilai le meije mo. 12 Le miku esare au tahane Alla mo kai iholmate tamata mo irue ete tia senete rebai lua, au riluke bei auku mere. 3 Kai me kota mere, bina balu sae taneiaru rebe lara butu esa ete Tuhane.’ me iluake rame loko tamata maka teu 13 Po tamata maka kotie pajake mere pakala mere kai ibeteke lokoi be, ‘Alepa ikele lau beini, kai inehe kena bitike tapa au kena tamata rebe iono pakala kai ului lolete lanite mo. Kaplalei titinai kai aure mina.’ ikotie loko Alla be, ‘Alla, laleMu noa au 4 Masike matabinane mere ikotie beini tamata dosa meije noma.’” rebai boka po tamata maka teu pakala 14 Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi lene mere ilene lokoi mo, 5 po tamata maka loko Au mimise! Kena luasi leu me teu pakala mere inoake me lalei be, luma, tamata maka kotie pajake mere ‘Bina balu meije itoneke au kuate hoko pine supu trima bei Tuhane, sakesa kai mise lesi au lepa tapai kena eni pakalare tamata nkenale me Tuhane oaIje, po leke iluake lokoku kena itoneke au kuate Tamata Parisi mere supu trima mo. Le yanoma.’” sire pine kwakwaeni, isupu holmate bei 6 Eleki Tuhane Ibeteke loko Eni maka Alla mo. Po sire pine kwakwaeni mo, ile luluaru be, “Nete mimise loko saisa mere pine isupu trima kai supu holmate rebe tamata maka teu pakala tiae mere bei Alla.” ibetekele. 7 Alla Isuka tapa imi lesi bei maka teu pakala mere. Alla Itapa Eni Tuhane Itrima tamata rebe esi maka lulua rebe esi hlaleke lokoI kai hlaleke lokoI saka kwete tona kotie lokoI pela pita kai kpetu. Kai Alla 18:15-17 Itapaise, Itatike takwali moneka. 8 Imi lene mimise le tatike pine Iralake imi (Mat. 19:13-15; Mrk. 10:13-16) sosoli. Po kena Au, Tamata Eni Nanae 15 Eleki tamata esi liku esi kwete luake suike lomeije tamata esi hlaleke tona loko Yesuse, eleki esi kotie bei loko Aure elika? Au tetue tamata rebe esi Yesuse leke Ikerikesi kai riluke misete hlaleke loko Aure esi boka mo piseo?” ete kwetela meru. Po Eni maka lulu- Lukase 18:16 145 Lukase 18:34 aru esi ono tamata meru. 16 Po Yesuse ekusu lalune benaije bei tamata rebe eni Ikoti kwetela meru kai Ibeteke loko taneia bokalaru iono Alla Eni tamata Eni maka luluaru be, “Lake esi keri kena Ipletae tamatare.” kwete tona meiju lokoKu yake le tamata 26 Eleki tamata rebe esi lene Yesuse rebe kwakwaesi mo po esi hlaleke nunu Ibeteke ele mere esi beteke loko Yesuse saka kwetela ele meiju pine esi rue be, “Sepo susa ele mere hoko sire pine kai Alla kena Ipletae pusue tamatare. isupu hlamate bei Allare?” 17 Imi lene mimise! Tamata rebe ihlaleke 27 Yesuse Iombe, “Batuke Alla Iono loko Tuhane sakesa kai kwete tonaru hlamate ete imi tamata. Alla Iono sasaisa esi hlaleke mo, hoko tatike pine kena neka. Imi tamatare, imi ono sasaisa mo.” Ipletae pusue tamatare, irue tehaike Alla 28 Petruse iombe, “Kuru, Ami tola mo.” amiki yelu pusulu peneka eleki ami luluMu!” Tamata rebe eni taneia boka susa 29 Yesuse Iombe, “Imi lene loko Au kena rue tehaike Alla kena Ipletae ite mimise! Sire neka pine ikeu bei eni luma, eni bina, eni kwalini pise betai, 18:18-30 amai pise inai kai eni nanae le ilayani (Mat. 19:16-30; Mrk. 10:17-31) Tuhane leke ruai kai tamata makete 18 Eleki tamata elake sae me ibeteke lekwe esi ono Alla Eni tamata kena Iple- loko Yesuse be, “Kuru, Ale tamata mis- tae tamatare, 30 hoko isupu misete elake ete. Au ono saisa leke kena au matare au bei Alla mei nusa meije, lesi bei isebie supu rue tehaike Allare?” eni bina, kwalini, betai, amai, inai, eni 19 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, “Le nanae kai eni luma. Eleki kena imatare mula pine abeteke Au misere? Pusue irue kai Alla eti pela.” tamatare sae imise mo batuke Alla ruai. 20 Arekwa pusue Alla Eni pletaru peneka Yesuse Ibeteke suike be, hoko: ‘Asablia yake, abunu yake, andea “Lau mo Au matare reneka” yake, aono saksi palani yake, holmate 18:31-34 amamu kai inamu.’” 21 Tamata mere iombe, “Kuru, au lulu (Mat. 20:17-19; Mrk. 10:32-34) pusue pleta meije bei kena auru tone sa.” 31 Eleki Yesuse Ikoti Eni maka lulua 22 Yesuse Iombe, “Alulu pleta esa butu esa lesini luaru eleki Ibeteke lokosi mosa: ‘Akeu abelie amu yelu pusulu be, “Meije ite keu lolete Yerusaleme eleki riluke esi kepene ete tamata susate hoko saisa rebe nabiaru esi lekie kena hoko mere sakesa kai atola taneia ndete Au, Tamata Eni Nanare uono tinai neka. surga. Mere pela pine alomei lulu Au 32 Le esi riluke Au ete tamata rebe esi sa!” rekwa Alla mosa, eleki esi aboroeKu kai 23 Eleki kena tamata mere ilene ele esi toeKu, 33 kai esi teta Au rebai boka mere, kaplalei le eni kepena bokala. eleki esi bunu Au. Po ele petu luare Au 24 Yesuse Ilimese lokoi kai Ibeteke be, kwana suike bei matale.” “Tamata rebe eni taneia bokala hoko 34 Po Yesuse Eni maka luluaru esi nati susa titinai kena iono Alla Eni tamata saisa rebe Yesuse Ibetekele mo. Le pusu kena Alla Ipletae tamatare. 25 Mire lesi meru lupe supu bunikelu beisi hoko esi ete binatane elake rebe kotiele untare nanti saisa rebe Yesuse Ibetekele mo. Lukase 18:35 146 Lukase 19:13

Yesuse Iono tamata “Sakeuse rulu lomei le petu meije Au matapolale sae imise suka keu me amu luma kai ntulu ete mere.” 18:35-43 6 Eleki Sakeuse irulu nununu kai (Mat. 20:29-34; Mrk. 10:46-52) laleije ndina titinai. Eleki itrima Yesuse 35 Eleki kena Yesuse Imei Ikusu kota me eni luma ne. 7 Po tamata bokala rebe Yeriho nere, ete mere tamata matapolale esi selu ele mere esi muruke be, “E, selu. sae irue kokotie me lalane leine. 36 Eleki Yesuse Irue kai tamata rebe eni dosa kena ilene be tamata bokala esi lia hoko elake le mula?” itneu be, “Saisa mere?” 8 Eleki Sakeuse ikele kai ibeteke loko 37 Eleki esi beteke etei be, “Yesuse bei Tuhane Yesuse be, “Tuhane, au lara lu- Nasarete Ilia.” ake auku taneiaru eleki au rilukele ete 38 Eleki ibiuwe be, “Yesuse, Kamale tamata susate kai tamata sire pine au Dauta eni Anubu, laleMu noaku noma!” lemakeni le eni kepene, au leuke eteije 39 Eleki tamata rebe esi akmenare esi esi bokalaru rebai ata bei rebe au rana lakeni leke indene. Po ibiuwe ktili lesi beine.” leneka be, “Kamale Dauta eni Anubu, 9 Yesuse Ibeteke lokoi be, “Petu meije laleMu noaku noma!” ale kai amu luma toini pusumi supu hla- 40 Eleki Yesuse Ikele kai Iulake keri mate bei Alla, le atiluke ruamu peneka tamata mere lokoI. Eleki kena itehaike be ale Abrahame eni anubu lekwe. 10 Au, Yesuse, Ibeteke lokoi be, 41 “Akoti Au Tamata Eni Nanae meije, Au luake lomei leke Au ono saisa ete ale?” Eleki tamata kena nikwa kai ono hlamate tamata rebe mere ibeteke loko Yesuse be, “Ntuane, saka domba rebe sirikele bei esi upuije, leke au selu!” leke esi supu hukumane le esi dosaru 42 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, yake.” “Ahlaleke lokoKu peneka, hoko Au ono amise. Aselu!” 43 Kena mere neka isupu Tamata rebe isupu persaya kena selu sosoli hoko ilulu Yesuse kai isike yelu tona, tatike pine isupu Alla. Kai tamata bokala esi selu saisa persaye kena yelu elaka lekwe rebe Yesuse Ionore, esi isike Alla. 19:11-27 Sakeuse ihleke bei ono (Mat. 25:14-30) dosa kai ilulu Yesuse 11 Tamata bokala esi lene loko 19:1-10 Yesuse Eni hnaunaru, hoko Ialena Yesuse Ikusu kota Yeriho, Ikeue kena umpama etesi. Le petu mere 19 kota laleije. 2 Ete me kota mere Yesuse kai Eni maka luluaru esi tehaike tamata sae eni nane Sakeuse. Tamata kota Yerusaleme kai tamata meru esi mere iono elake ete tamata maka kotie betinake Yesuse Ipletae nusare menaije pajake, kai eni taneiaru boka titinai. repeneka. 12 Yesuse Ibeteke be, “Tamata 3 Sakeuse lalei kena iselu Yesuse po saisa elake sae me rebe eni taneia boka, mo le tamata esi boka kuate kai iroko. ikeu me kota sae me lau titinai leke 4 Eleki ibala akmena bei tamata bokala lantikeni kena kamale pine ileu pleta meru eleki isa kena ai elake sae me me eni hena. 13 Kena ikeu mosare, ikoti lalane leine rebe Yesuse Ikeuele, leke eni tamata makerike sie butu esa eleki iselu Yesuse. 5 Kena Yesuse Iroma otoi iriluke kepene mase matai butu esa mere, Ilimese lolete eleki Ibeteke be, papelakesi, eleki ibeteke lokosi be, ‘Imi Lukase 19:14 147 Lukase 19:35 pake kepene meije kena imi abeli, eti mere beini eleki rilukele ete tamata rebe au leu.’ eni kepene matai butu esare.’ 14 Po kena ikeu peneka, eni tamataru 25 Po esi beteke loko ntuane mere laleisu tiakeni eleki esi ulake keu lului be, ‘Ntuane, eni kepene matai butu esa kena beteke ete tamata elake me kota peneka.’ mere be, ‘Ami suka tamata meije iono 26 Po kamale iombe, ‘Imi lene mimise! kamale ete ami mo.’ Sire rebe ilayani au mise, isupu bokala 15 Eleki kena bitikeni kena kamale lesi. Po sire rebe ilayani au mise more, pela peneka, eleki ileu. Eleki iulake isupu tone kai au rana leuke beini lekwe. koti eni tamata makerika rebe iriluke 27 Kai meije pusue auku musuaru rebe kepene eteise leke irekwa be esi abeli esi suka au ono kamale etesi more, kerisi kenare esi untune ila. 16 Eleki ile rebe lomei kai bunusi mei oakue.’” iluake akmenare ibeteke be, ‘Ntuane kamale, kepene mase matai rebe arilukele Yesuse Ikusu kota Yerusaleme ete aure au supu untune kepene mase 19:28-40 matai butu esa.’ 17 Eleki ibeteke loko ile mere be, ‘Amu makerike mise ku- (Mat. 21:1-11; Mrk. ate. Ale, auku tamata makerike mis- 11:1-11; Yoh. 12:12-19) ete. Makerike tone akerike loko mise 28–29 Eleki kena Yesuse Ilepae pusue peneka hoko au riluke akbasae kotaya meru, Ikeu siba akmena beisi lolete butu esa.’ 18 Eleki eni tamata makerike kota Yerusaleme. Eleki Yesuse kai Eni saere iluake kai ibeteke be, ‘Ntuane ka- maka luluaru esi luake me hena Betpage male, kepene mase matai rebe arilukele kai hena Betania me ulate Saitune aini ete aure, au supu untune kepene mase bokalaru. Eleki Yesuse Iulake Eni maka matai lima.’ 19 Eleki ibeteke loko eni lulua sie luaya si kei akmena loko hena tamata makerike mere be, ‘Ete ale, au esi tehaikele pende. Ibeteke loko luasi riluke akbasae kotaya lima.’ 20 Eleki eni be, 30 “Luami keu akmena lora hena kai makerike sae leneka iluake kai ibeteke kena luami kusu henare, ete mere imi be, ‘Ntuane kamale, meije amu kepene selu binatane keledai tlai esa esi lo kena mase matai rebe arilukele, au hnoukele mekute. Keledai tlai mere tamata sae isa kukuru kena lenso, 21 le rilaku le ale, kwale mosa. Eleki luami lutae kai neha le ntuane aktolo kuate. Arana kepene lomei lokoKu. 31 Sepo tamata itneu imi rebe tamata makete esi tolae kena banke be, ‘Imi luta keledai tlai mere le mula?’ lekwe, kai arana tnanele esi hasile rebe Imi ralakeni be, ‘Tuhane Ipakele.’” ruamu atnane mo.’ 22 Eleki kamale mere 32 Eleki kwetela lua rebe Yesuse Iu- iombe, ‘Makerike neune. Au hukume ale lakeise esi keu, hoko kena luasi kusu lulu amu lepate. Arekwa be aure tamata henare, esi tetue keledai tlai esi loe lulu ktolone rebe rana saisa rebe aukue mo Yesuse Ibetekele. 33 Eleki kena luasi luta kai au rana hasile bei saisa rebe au at- keledai tlai mere, tamata rebe esi keledai nanele mo. 23 Hoko le mula pine auku tlai mere esi beteke loko luasi be, “Le kepene akusue kena banke more? Leke mula pine imi luta keledai tlai mere?” au leure au rana auku kepene mere kai 34 Eleki luasi beteke be, “Tuhane esi bunare? Ipakele.” 24 Eleki ibeteke loko tamata rebe esi 35 Eleki esi keri keledai tlai mere loko kele ete mere be, ‘Rana kepe mase matai Yesuse. Eleki Eni maka luluaru esi tola esi lapuna mei muliaru ndete keledai Lukase 19:36 148 Lukase 20:6 tlaije kai esi buake Yesuse Irue kenae. 36 Kai kena Yesuse Ikeu kena keledai tlai Yesuse Isui maka abelia mere tamata bokala esi tolae esi lapu bei Tuhane Eni Luma nanukaru me lalane. 19:45-48 37 Kena esi tehaike Yerusaleme, me lalane ruluke bei ndete ulate Saitune aini (Mat. 21:12-17; Mrk. bokala, pusue Eni maka luluaru lalesi 11:15-19; Yoh. 2:13-22) ndina kai esi isike Alla ela titinai le esi 45 Eleki Yesuse Ikusu me Tuhane Eni selu Iaseluke kbasa bokala peneka. Esi Luma. Eleki Isui tamata maka abelia ete kloloe loko Alla be, mere. 46 Ibeteke lokosi be, “Alla Ibeteke 38 Isike kamale elake. Aluke kena me Eni lepate rebe lekire be: Tuhane eni nane! Meije Alla Ale ‘Tamata esi rekwa Auku Lumare otoi rebe ndete surga kai ami tamata kena maka kotie loko Au, po imi mei nusa meije pusuma rue mise! pake kena tamata ndeane esi otoi.” Amu kbasare hita lakwai esa ndete 47 Pela petu Yesuse Iatetuke me surga rebe nanu titinai!”‡‡ Tuhane Eni Lumare. Imama elaka kai 39 Eleki tamata Parisia lua pise telu kuru Torataru kai tamata elaka esi esi sakesa kai tamata bokala meru esi nikwa lalane kena esi bunuI, 48 po rilasi beteke loko Yesuse be, “Kuru, lake Amu le tamata bokala meru le tamta bokala maka luluaru.” meru esi lulu Yesuse kai esi suka lene 40 Eleki Yesuse Iombe, “Imi lene loko lokoI rame. Au mimise! Sepo esi ndene, hoko batua meiju ululusi kai ubiuwe leke isike Alla.” Yesuse Eni kbasare bei sire Yesuse Iranie kota Yerusaleme 20:1-8 19:41-44 (Mat. 21:23-27; Mrk. 11:27-33) 41 Kai kena esi tehaike kota Eleki kena rebai sae me Yesuse Yerusaleme peneka, eleki kena Yesuse 20 Ikusu me Tuhane Eni Luma kena Iselu kota mere hoko Iraniele, 42 kai Iatetuke Sou Misete bei Alla. Eleki Ibeteke be, “Au laleKu susa le tamata imama elakaru kai kuru Torataru kai me kota Yerusaleme! Mise lesi petu tamata Yahudiaru esi elaka mpai lale esi meije ruasi rekwa sire pine Ikbasaesi luake lokoI, 2 eleki esi tneu Yesuse be, kena esi rue misere. Po meije lalane “Ntuane, Abeteke ete ami be sire iriluke kena rue misere bunike beisi sa. 43 Le kbasa ete Ale kena Aono yelu meru?” roma esi petu, tamata rebe esi suka 3 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Hoko tamata Yerusaleme mo esi luake keholi yele po Au tneu imi mina be, 4 Yohanese kotare bei papelake esi leinu eleki Ibaptise tamatare, isupu kbasa bei Alla esi ono stelene keholi kotare mpe tla pibe tamata?” leke tamata bei kota meije esi naya 5 Eleki esi lepa loko lomai be, “Sepo moneka. 44 Hoko esi atia esi tamataru ite beteke be, ‘Tuhane Iriluke kbasa kai esi lumaru eti unesa kai tapele le mere ete Yohanese’, hoko tatike pine Alla Iluake kena Ihlamate tamatare, esi Yesuse Ibeteke be, ‘Le mula pine imi trimaI mo.” hlaleke loko Yohanese more? 6 Po sepo ite beteke be, ‘Bei tamata’, hoko tatike

‡‡19:38 Isi. 118:26 Lukase 20:7 149 Lukase 20:21 pine ite supu raba kena batu bei tamata Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi makete. Le pususi hlaleke be Yohanese noake elika be tamata rebe eni nd- nabi bei Alla.” inu anggure mere iluake, iono saisa ete 7 Eleki esi beteke loko Yesuse be, “Ami tamata maka seba meru? 16 Iluake bei rekwa mo.” otoi mere eleki ibunu pusue tamata ne- 8 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Hoko una meru eleki iriluke ndinu mere ete yele, Au lekwe suka beteke mo be Au tamata makete.” Esi lene ele mere, esi ono pusu yelu meru kena kbasa bei sire.” beteke loko Yesuse be, “Uono ele mere yake!” 17 Eleki Yesuse Ilimese lokosi kai Tamata Yahudi esi elakaru lupe Ibeteke be, “Sepo ele mere hoko Alla Eni tamata maka seba ndinu rebe ktolone lepate kena Maka Hlamate rebe Tuhane ItalukeIne eono elia? Le Alla Eni lepate 20:9-19 rebe lekire beteke elere: (Mat. 21:33-46; Mrk. 12:1-12) ‘Tamata esi kerike luma esi poie batu sae 9 Eleki Yesuse Ialena kena umpama me ete tamata bokala meru be, “Tamata po tatike pine batu mere kena elukue lili sae me iatnane anggure kwawi bokala. elake esi uweije.’ Eleki ndinu anggure mere iono tamata 18 Tamata rebe itetu kena batu mere maketa esi sebae eleki ikeu takwali me isupu kera lakwai esa kai tamata rebe otoi makete. 10 Kena esi taleije, ndinu batu mere etetu kenai hoko esepei upui mere iulake eni tamata makerike mutale.” sae loko tamata maka seba mere leke 19 Eleki kuru Torata kai imama isupu bei esi hasile. Po esi tetai pine elakaru esi nikwa lalane kena kerike esi ulake ileu kai esi ono ikeri sasaisa Yesuse kena mere neka le esi rekwa kai moneka. 11 Eleki ndinu upui mere iulake esi nati Yesuse Ialena kena umpama tamata makete loko tamata maka seba mere lokosi. Po rilasi le tamata mere suike. Po esi tetai lekwe kai esi ono maketaru hoko esi sebeie Yesuse. asomieni pine esi ulake ileu kai esi ono ikeri sasaisa more neka. 12 Eleki ndinu Tamata Parisiaru esi tneu Yesuse upui mere iulake eni tamata makerike kena pajake leke Iralake sala makete suike lekwe kena rebai telu, po 20:20-26 esi tetai lekwe kai esi poini lopai ele mulini. (Mat. 22:15-22; Mrk. 12:13-17) 13 Eleki ndinu upui mere iombe, ‘Au 20 Eleki kuru Torata kai imama ono saisa lekwe? Au ulake auku anae elakaru esi limese luie Yesuse rame. rebe au okine ikeu loko tamata maka Hoko esi ulake tamata kena esi limese seba mere tinake esi ono lokoi mise luie Yesuse. Tamata meru esi ono piseu.’ lupe tamata misete hoko esi suka ono 14 Eleki Eni nanare iluake loko tamata Yesuse ilepa saisa rebe eono kaisare maka seba ndinure. Eleki esi selui bei isuka mo leke esi riluke Yesuse ete ndinu anggure hoko esi beteke loko lo- gubernure mere. 21 Eleki tamata meru mai be, ‘Meije ndinu upuije eni nanare esi tneu Yesuse be, “Kuru, ami rekwa hoko mai ite bunui leke ite supu ndinu be Abetekele tinai. Aatetuke saisa rebe anggure meije.’ 15 Eleki esi kerikeni kai Alla Isuka atetukele ete amire. Saisa esi poini lopai ale mulini pine esi bunui.” rebe Alepaele masike tamata elakaru esi noake mere mise mo po rilaMu kena Lukase 20:22 150 Lukase 20:43

Alepae mo. 22 Hoko ite tamata Yehudi 34 Eleki Yesuse Iralakesi be, “Batuke seli pajake ete kaisare tinai pibe mo?” tamata kwanale esi kai, 35 po kena 23 Po Yesuse Irekwa be tamata meru tamata rebe supu bitike kena kwana lalesi lua hoko Ibeteke lokosi be, 24 “Imi suike bei matale peneka kai kena Alla riluke kepene kena seli pajake ete Au Ipletae imi tamatare esi kai suike mon- mina leke Au selue.” Eleki Itneu be, eka. 36 Le esi mata suike moneka le esi “Tamata oalalei me kepene matai mije saka malekata peneka. Kai esi kwana sire? Kai sire eni nane?” Eleki esi ralake suike bei matale peneka hoko Alla Eni Yesuse be, “Kaisare enie.” nanae kenasi. 37 Imi persaye tamata 25 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, matale ikwana suike mo. Po Musa “Riluke Kaisare eniere ete Kaisare kai ibeteke lekwe be tamata matale tatike riluke Alla Eniere ete Alla.” pine kwana suike. Le Alla Ibeteke ete 26 Hoko esi supu ono Yesuse Iralake Musa ndete tapuane butuije be, ‘Aure sala mo me tamata bokala meru. Tamata Alla ete Abrahame, Isake kai Yakupe.’ meru esi herane le Yesuse Iralake mise Tuhane Ibeteke ele mere po Abrahame, hoko esi ndene neka. Isake, kai Yakupe esi mata peneka. 38 Ile Alla ete tamata matale mo, po Yesuse Ilepa ktili be tatike pine ete tamata kwanale neka. Hoko pusue tamata matale esi kuana suike Tuhane Eni jemate toini rebe esi mata pende, Tuhane Irekwa be tatike pine esi 20:27-40 kwana suike.” (Mat. 22:23-33; Mrk. 12:18-27) 39 Kena kuru Torataru esi lene ele 27 Eleki tamata toini me esi nane mere, esi beteke loko Yesuse be, “Kuru, tamata Saduki rebe esi hlaleke be tamata Aralake mise kuate.” 40 Eleki nehe kena matale kwana suike moneka. Esi luake tneu sasaisa bei Yesuse suike moneka. loko Yesuse kai esi lemake lokoI leke Ilepa sala. Hoko esi beteke lokoI be, Maka Hlamate mere, Dauta Eni 28 “Kuru, Musa ibeteke ete ami be, ‘Sepo Tuhane kai eni anubu lekwe kwalimu imata pine eni nanae sae mo 20:41-44 hoko akai bina balu mere neka leke iruele nanae kena seli kwalimu.’ 29 Eleki (Mat. 22:41-46; Mrk. 12:35-37) meije alena umpama kena kwalia sie 41 Eleki Yesuse Ibeteke loko kuru itua. Kwali menare ikai eleki imata Torataru be, “Le mula pine tamata esi po eni nanae sae mo. 30 Eleki kwalini beteke be Maka Hlamate mere Irulu bei nomore luare ikai bina balu mere eleki Dautare? 42 Le Dauta ruai beteke Alla imata po eni nanae sae mo. 31 Eleki Eni lepate kena Maka Hlamate me buku sakesa neka kwalini nomore telu eti Isike Tuhane be, kwalini nomore iture esi kai kai bina ‘Alla Ibeteke loko auku Tuhane be: balu mere, eleki esi mata po esi nane Arue sapleuke Auku makwanale rebe sae mo. 32 Eleki bina balu mere imata holmatele kai pleta sakesa kaiKu,¶¶ lekwe. 33 Eleki kena pususi kwana suike 43 eleki tatike pine Au ono tamata rebe bei matale, bei kwalitoia sie itua meru lalesi tiake Aure esi lene loko Ale sire pine iono mokwai ete bina balu neka.’ mere, le pususi kai bina esa mere?

¶¶20:42 Isi. 110:1 Lukase 20:44 151 Lukase 21:13

44 Dauta ruai ikoti Maka Hlamate eni Tuhane hoko Dauta eni anubu kena Yesuse Ilepa loko Tuhane Eni Maka Hlamate elika lekwe?” Lumare be namake atiae kai tamata esi supu susate Yesuse Ibeteke loko Eni maka 21:5-19 luluaru leke keta bei kuru Torataru (Mat. 24:1-14; Mrk. 13:1-13) 20:45-47 5 Eleki kena sie luaya pise telua esi (Mat. 23:1-36; Mrk. 12:38-40) beteke be, “E, Tuhane Eni Lumare, 45 Eleki kena tamata bokala esi lene selue nteki titinai le batuaru kai taneia Yesuse Iatetuke sa, Ibeteke loko Eni rebe rilukelu ete Allare uandulikele.” Po maka luluaru be, 46 “Imi keta bei kuru Yesuse Ibeteke lokosi be, 6 “Tatike pine Torataru le kwakwaesi kuate. Esi suka petu sae me tamata bei otoi makete esi pake lapune nanuke kai keu hole, eleki luake lomei kena atia Tuhane Eni Luma esi suka tamata esi lepae hlamate etesi meije. Batua rebe utebabake lomaije, sae me pasare. Eleki esi rue otoi misete lak- tebabake lomai moneka.” wai esa me iteki luma maka kotie loko 7 Eleki Eni maka luluaru esi beteke Allare, kai kena pesta hoko esi rue kena loko Yesuse be, “Kuru, yelu rebe minae otoi misete rebe holmatele. 47 Eleki esi Abetekele uono petu ilare? Kai kena yelu paksa matabina balua esi layanisi kena meru uono mosare esi tandare saisa?” esi taneyaru. Eleki esi kotie loko Alla 8 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Imi pusumi takwali lakwai esa leke tamata bokala lene mimise leke imi supu lemake bei esi noakeise tamata misete. Tamata saka maka lemake rebe esi lepa loko petu Au kuru Torata meru sisupu hukumane bei luake suike yake. Esi beteke siere Maka Alla ktili lesi bei tamata makete.” Hlamate kai esi beteke be, takwali mo nusa meije atiare reneka po imi lene Matabina balu susate sae lokosi yake! 9 Eleki imi lene be nusaru iriluke pusue eni kepene lisa kai lomai kai hoha elake hoko hkutuke imi yake le piasare nusa kai nusa 21:1-4 esi lisa kai lomaije neka po nusare koho (Mrk. 12:41-44) mosa. Yesuse Ime Tuhane Eni Lumare 10 Tatike pine nusa esi lisa kai nusa 21 esi lalei, eleki Ibitike oalaleI Iselu makete kai nusa rebe kamale ipletale tamata rebe esi tanei bokala esi kusu lisa kai nusa rebe kamale makete iple- kepene kena otoi maka tola kepene, esi tale lekwe. 11 Eleki isu elake kena otoi nane peti derma. 2 Eleki Iselu matabina bokala kai susae manane kai makerake balu susate sae me iluake lomei kai kenasi. Kai imi selu kai rilami le tanda ikusue kepene tone bei tembaga matai ntauta bei ndete lanite. lua. 3 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Imi lene 12 Po kena yelu meru pusulu uono mimise! Matabina balu susate meije mosare, tamata esi kerike imi kai esi ono ikusu kepene boka lesi bei sie maketaru. imi supu susate ela titinai eleki esi kusue 4 Le esi kusu kepene bokala bei esi taneia imi me Yahudiaru esi luma ibada kai esi bokala, po matabina balu meije tamata kusue imi kena bui eleki esi riluke imi susate hoko kepene sae mo. Masike ele ete tamata elakaru kai kamalaru le imi mere po ikusue pusue eni kepene.” hlaleke loko Aure pe. 13 Eleki kena mere imi lepae Sou Misete bei Alla kena Au Lukase 21:14 152 Lukase 21:35 etesi. 14 Ele mere hoko saisa rebe imi noake kena lepa le imire imi rilami le Aure Tamata Eni Nanae rebe yake, 15 le kena mere imi beteke saisa Au luake mei nusa meije etesi neka, le imi beteke mere bei ruami 21:25-28 mo po Au ono imi rekwa titinai kena imi beteke etesi eti esi rare kai imi moneka. (Mat. 24:29-31; Mrk. 13:24-27) 16 Kai amami, inami, kawalimi, betami, 25 “Kai tatike pine ndete lanite imi luma toini kai imi ebearu esi ono lematai, bulane kai kmalearu selu susate ete imi. Kai esi bunu leini bei imia tebikelu eti tamata rilasi le saisa rebe meru. 17 Kai tamata lalesi tiake imi le imi eono mere. Pusue nusa rilasi titinai hlaleke loko Aure pe. 18 Po Au raka imi le kohua elakaru esi tulei ela titinai. rame. 19 Kai sepo imi tahane hoko tatike 26 Eleki tamata rilasi titinai eti esi koli pine imi supu hlamate bei Alla eti pela.” kai kleaesi kena esi selu yelu rebe uono kena nusa meije, le kbasa rebe undete Yesuse Ibeteke be tatike pine tamata lanite unisu. 27 Eleki kena petua meru ktolonaru esi atia kota Yerusaleme tamata esi selu Au, Tamata Eni Nanae, Au luake suike lokomi kena moputi kai 21:20-24 kena kbasare ktili titinai kai hita lakwai (Mat. 24:15-21; Mrk. 13:14-19) esa. 28 Kai sepo imi selu yelu meru uono 20 “Eleki sepo imi selu solaluaru esi menai peneka hoko imi tahane lale kai luake keholi kota Yerusaleme hoko imi lale ndina neka le takwali mo imi supu rekwa be kota mere takwali mo atiae hlamate neka.” neka. 21 Kena mere tamata Yudea esi naya lolete ulate kai tamata rebe esi Alena umpama kena ara aini me kota Yerusaleme esi siri bei kotare 21:29-33 kai rebe esi me kota muline, kusu lomei kota yanoma. 22 Le mere petu kena supu (Mat. 24:32-35; Mrk. 13:28-31) hukumane lulu lepata bei Alla rebe 29 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi kena lekire emere peneka. 23 Kena petu mere alena umpama be, “Imi selu loko ara ete bina rebe esi keu blublulure kai aini pise ai saisa neka. 30 Sepo imi selu bina rebe erisi susu kwete tone sare esi esi loine ukusu hoko imi rekwa be tale blake kera titinai. Le susate elake elu- musute lau moneka. 31 Imi selu susata ake ete kota mere kai Tuhane Ihukume meru uono peneka hoko mere saka pusue tamata meiju. 24 Kai tamata leini umpama meije imi rekwa be Alla Ipletae esi supu bunu kena sari kai leini esi tamatare repeneka. supu keri me pusue nusa tamata Yahudi 32 Imi lene lokoKu mimise! pusue yelu more. Kai tamata Yahudi more esi pletae meije uono kena tamata rebai meije Yerusaleme kena ktiline eti roma petu pusumi mata mosare. 33 Tatike pine nusa rebe Tuhane Alla Iteure.” meije atiae, po Auku lepataru rue eti pela!” Imi rakami mimise 21:34-38 34–35 “Imi raka ruami mimise! Imi ono pesta kai nseli yake eleki ono yelu rebe neuna yake, pise imi noake imi hidupe Lukase 21:36 153 Lukase 22:13 yake. Leke petu Tuhane Iluake rebe hku- rebe esi raka Tuhane Eni Lumare leke tuke Iluake pende, imi nete loko petu ilepa lupu kaisi be iriluke Yesuse eteise mere. Le petu rebe Iluake, pusue tamata elika. 5 Hoko lalesi ndina titinai kai esi hkutukesi titinai. 36 Imi nete kai namake lepa lupu kena riluke kepene ete Yudase. rame kai kotie loko Alla rame leke imi 6 Eleki Yudase isuka kena rana kepena ktili kena petu susata meru, eti Au, meru hoko bei petu mere inikwa petu Tamata Eni Nanae, Au luake suike loko misete kena riluke Yesuse etesi nden- imi. Kena imi tetue Aure, rilami mo le dene leke tamata maketa esi rekwa yake. imi sala sae mo.” 37 Pela petu, kena pitare Yesuse Iate- Yesuse Ilupuke Eni maka luluaru tuke me Tuhane Eni Luma po kena kpe- kena aknekae manane kena petu ture Ikeu lolete ulate saitune kena Intulu nete suike siri bei Mesire ete ndetere. 38 Pela beleti tamata bokala 22:7-13 esi luake me Tuhane Eni Luma leke esi lene Yesuse Iatetuke. (Mat. 26:17-25; Mrk. 14:12-21) 7 Eleki petu kena pesta tamata Yahudi Imama elakaru kai kuru Torataru esi esi kane roti rebe pake ragi more, hoko nikwa lalane kena bunu Yesuse piasare esi bunu domba anai leke nete suike petua akmena rebe Alla Isirie esi 22:1-2 ntuana menaru bei nusa Mesire. 8 Eleki (Mat. 26:1-5; Mrk. Yesuse Iulake Petruse kai Yohanese be, 14:1-2; Yoh. 11:45-53) “Luami keu aknekae manane kena ite Eleki takwali mo pesta tamata kane sakesa leke ite nete suike loko 22 Yahudiaru esi kane roti rebe pake Alla Isirie iteki ntuana menaru bei nusa ragi more. Petu mere esi betekele petu Mesire.” Paska, petu tamata Yehudiaru esi nete 9 Esi ombe, “Kuru, ami nikwa otoi etia suike loko Alla Isirie esi ntuana menaru kena moa manane?” bei Mesire. 2 Eleki imama elakaru kai 10 Yesuse Iombe, “Imi keu ndete kuru Torataru esi nikwa lalane nden- kotare, imi tetue mokwai sae iliku dene kena kerike kai bunu Yesuse po ri- kwele kena hlau buini ihbora imi. Eleki lasi le tamata bokala, le tinake esi nasu imi keu lului eti ikusu luma, 11 Eleki kai esi hoha hoko mere imama elaka kai beteke kena luma upuije be amiki kuru Torate ruasi sala. Kuru Itneu be, ‘Sokati etia kena Ikane manane sakesa kai Eni maka luluaru Yudase isuka abelie Yesuse kena pesta nete suike Alla Isirie esi ntuana menaru bei Mesire?’ 12 Eleki 22:3-6 luma upui mere itiluke lumare esi (Mat. 26:14-16; Mrk. 14:10-11) sokati elake sae ndete tetu. Eleki imi 3 Eleki ro tiaru esi elake ekbasae Yu- aknekae manane ete mere.” dase rebe kotine Iskariote laleije. Yudase 13 Eleki Petruse kai Yohanese luasi keu mere ile sae bei Yesuse Eni maka lulua hoko esi selu saka Yesuse Ibeteke ete butu esa lisini luaru. 4 Eleki Yudase ikeu luasi. Eleki luasi aknekae manane kena loko imama elakaru kai tamata elaka pestare ete mere. Lukase 22:14 154 Lukase 22:32

tamata rebe esi bunu Aure, isupu susate Meja Perjamuane ela titinai.” 23 Eleki Eni maka luluaru esi lepa loko lomai be, “Bei itea meiju sire 22:14-23 pine iono ele mere ete iteki kurure?” (Mat. 26:20-29; Mrk. 14:17-25; Yoh. 13:21-30; 1Kor. 11:23-25) Yesuse Eni maka luluaru esi rare kai lomai loko sire pine iela lesire 14 Eleki olase kena esi kane sakesa hoko Yesuse Iluake eleki Irue sakesa kai 22:24-30 Eni maka luluaru pine esi kane. 15 Yesuse 24 Eleki Yesuse Eni maka luluaru esi Ibeteke lokosi be, “LaleKu kena kane rare kai lomai be beise sire pine iela pesta nete suike Alla Isirie iteki ntuana lesire. 25 Ele mere hoko Yesuse Ibeteke menaru bei Mesire kai imi kena Au supu lokosi be, “Nusa rebe esi rekwa Alla susate mosare! 16 Imi lene mimise! Au more esi kamalaru esi pletae esi rayataru kane sakesa kai imi le Au kane ele meije lulu esi sukare neka. Esi suka kotise suike moneka roma petu rebe imi rue maka tapa rayate. 26 Po imi ono lulusi sakesa kai Alla kena Ipleta imi pusumi yake. Bei imire sire pine tamata elake, eti pelare.” suke iono saka tamata rebe eni kbasa 17 Eleki Yesuse Irana oba sae epenu sae mo. Kai tamata elake suke ikerike kena anggure kweline eleki Ikotie trima saka tamata maka layani. 27 Tamata rebe kasi bei Alla eleki Ibeteke lokosi be, iela lesire mere ile rebe irue kanere po “Ranae kai imi pusumi kinu leleiye bei tamata rebe ilayanire mo. Po Au mei kai oba esa mere. 18 Imi lene mimise! Au imire, Aure tamata maka layani. kinu sakesa kai imi le Au kinu anggure 28 Kena Au supu susate, imi keu bei Au kwelini meije moneka roma petu rebe mo. 29 Ele mere hoko Au riluke kbasa ete imi rue sakesa kai Alla kena Ipletae imi imi kena imi pleta saka AmaKu Iriluke pusumi eti pelare.” kbasa ete Aure. 30 Ele mere hoko lalemi 19 Eleki Yesuse Irana roti, Ikotie trima ndina sakesa kai Au kena Au ono Ka- kasi bei Alla eleki Ibire roti mere. male. Kai imi rue kena otoi maka pleta Eleki Irilukele ete Eni maka luluaru kai butu esa lesini luaru kena imi pletae Ibeteke be, “Meije nanakwalaKu rebe nusa Israele esi sukua butu esa lesini supu susate ete imi. Ono ele meije rame luaru.” leke imi nete loko Au.” 20 Ele mere lekwe kena esi kane pela Yesuse Ibeteke be namake Iriluke anggure kwelini etesi kai Ibeteke Petruse iombe irekwaI mo be, “Meije Auku lalakwe rebe bei imi 22:31-34 pine ponikele leke ono taluke beluke bei Alla ete imi. Lau mo Au mata neka hoko (Mat. 26:31-35; Mrk. Auku lalakwe siri leke imi rekwa be lep- 14:27-31; Yoh. 13:36-38) ata bei Allare uono peneka. 31 Eleki Yesuse Iombe, “Simone, Si- 21 Po Au beteke leke imi rekwa be mone, araka mimise! Le Alla Isebeie ro tamata rebe iriluke Au ete tamata rebe tiaru esi elake teheke ale, lupe tamata esi laleisu tiake Au leke esi bunu Aure, imei kbisi gandume esi kwesaije bei esi tinate isakesa kai ite mei meja meije. 22 Tatike leke tebi misete bei tiare. 32 Po Au kotie pine Tamata Eni Nanae Isupu susate loko Alla etemu leke ahlaleke ktili loko hoko Imata sa le Tuhane Iteu peneka. Po Au rame. Kai kena ahlaleke loko Au ktili tatike pine tamata rebe iriluke Au loko Lukase 22:33 155 Lukase 22:49 peneka, hoko aono amu kwalia make- bokalaru. Hoko Eni maka luluaru esi keu taru esi hlaleke ktili loko Au lekwe.” sakesa kaiNi. 40 Eleki kena esi luake me 33 Eleki Petruse ibeteke be, “Tuhane, ulate mere hoko Yesuse Ibeteke lokosi masike au kusu bui kai au mata sakesa be, “Imi kotie loko Alla leke imi supu kaiMu po au lulu Ale rame.” teheke bei ro tiaru esi elake, imi ono 34 Eleki Yesuse Ibeteke loko Petruse dosa mo.” be, “Alene lokoKu mimise! Petu meije, 41 Eleki Yesuse ruaI lora toto beisi kena kpetu meije neka, manu tulale etot- eleki Itatu lope tapele eleki Ikotie loko lae mosare ale ruamu beteke rebai telu Alla be, 42 “AmaKu, sepo Asuka hoko peneka be arekwa Au mo!” Atapa Au mina leke tie Au bei susate rebe suke Au supue meije. Po lulu Imi ruami akneka mise le Auku sukare yake po lulu Amu sukare.” tatike pine imi supu susate [43 Eleki Malekate esa bei ndete lan- 22:35-38 ite luake lokoI kena riluke ktiline eteI. 35 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni maka 44 Hoko Yesuse Isusa titinai hoko Ikotie luluaru pususi be, “Kena Au ulake imi loko Alla ktili titinai. Eni knatile ksulue akmenare Au beteke ete imi be, ‘Imi keri saka lalakwe ktepu lope tapele.]* kepene yanoma, keri tase kai sandale 45 Eleki Yesuse Ileu lokosi kai Iselusi yanoma.’ Hoko kena mere imi susa sa- ntulu peneka le kaplalesi titinai. 46 Eleki saisa o? Eleki esi ralake Yesuse be, ‘Mo, Ibeteke lokosi be, “Le mula pine imi ntu- ami susa sasaisa mo.’” lure? Imi betu kai imi kotie loko Alla 36 Yesuse Iombe, “Po meije, sire pine leke imi supu teheke bei ro tiaru esi eni kepene pise tase me hoko ikerie. Kai elake, imi ono dosa mo.” sire pine eni sari sae mo hoko iabelie eni lapune nanuke kena isabe sari. 37 Imi Tamata esi luake kena lene lokoKu mimise! Imi ono ele mere le esi kerike Yesuse me Alla Eni lepata rebe lekire ebeteke Au 22:47-53 elere: esi noake Aure tamata neune. (Mat. 26:47-56; Mrk. Alla Eni lepata rebe lekie mere uono 14:43-50; Yoh. 18:3-11) reneka le teu peneka.”§§ 47 Eleki kena Yesuse Ilepa kai Eni 38 Esi ombe, “Tuhane, selu ete meije maka luluaru sa, tamata bokala rebe esi sari nanuka lua mei.” suka kerike Yesuse esi luake sakesa kai Yesuse Iombe, “Hleke! Lepa loko sari Eni maka lulu sae bei sie butu esa lesini moneka!” luaru rebe eni nane Yudase. Yudase ikeu akmena yo tamata bokala meru esi keu Yesuse Ikotie loko Alla ktili titinai lului. Eleki Yudase itehaike Yesuse eleki me ulate Saitune aini bokala iata Yesuse. 48 Eleki Yesuse Ibeteke loko Yudase be, “Yudase, aata Au Tamata Eni 22:39-46 Nanare mere tanda be aabelie Au o?” (Mat. 26:36-46; Mrk. 14:32-42) 49 Eleki kena Yesuse Eni maka lulua 39 Eleki Yesuse Isiri bei kotare hoko rebe esi sakesa kaiNe, esi selu saisa rebe lupe piasare Ikeu lopai ulate Saitune aini esi suka onore hoko esi beteke loko

§§22:37 Yes. 53:12 *22:44 Ayata meiju kena Alkitape sou Yunania akmenaru sae mo. Lukase 22:50 156 Lukase 22:69

Yesuse be, “Tuhane, ami lasasi kena sari lekwe!” Po Petruse ibeteke be, “Mo, Au noma!” 50 Eleki sae bei Eni maka luluaru mo!” ilasa tamata makerike ete imame elake 59 Eleki kasuke olase ului, ile sae lekwe eni tinaloini makwanale. ibeteke be, “Tinai, tamata meije isakesa 51 Eleki Yesuse Ibeteke lokoi be, kai Yesuse lekwe le ile meije tamata “Hleke! Ono suike ele mere moneka!” Galilea.” Eleki Yesuse Ikerike tamata mere 60 Po Petruse ibeteke be, “Mo, Au tinaloine eleki emise suike sosoli. nati saisa rebe abeteke ete aure mo.” 52 Eleki Yesuse Ibeteke loko imama Eleki kena ilepa sa, manu tulale etotlae. elakaru, elaka maka raka Tuhane Eni 61 Eleki Tuhane Yesuse Ihali kai limese Lumare kai tamata Yahudiaru esi elaka loko Petruse. Eleki Petruse inete suike rebe esi luake kena kerikeNi be, “Aure loko Tuhane Yesuse Ibeteke be, “Manu tamata maka atia pemerinta mo, hoko tulale etotlae mosare abeteke rebai telu imi kerike aure, imi keri sari kai ai buai peneka be, Arekwa Au mo.” 62 Eleki isiri yake! 53 Pela petu Au keu ndete Tuhane rani eti hnetekeni le isusa. Eni Luma uwei keholi eleki Au atetuke ete mere takwali peneka, po imi kerike Esi toae Yesuse kai esi tetaI Au ete mere mo. Po yele, meije petu ete 22:63-65 imi kena kerike Au le petu meije petu kena ro tiaru esi elake rebe maka pletae (Mat. 26:67-68; Mrk. 14:65) yelu neunaru ekbasa.” 63 Eleki tamata rebe esi raka Yesuse esi toaeNi kai esi tetaI. 64 Esi obi oalaleIje Petruse ilemake rebai telu eleki esi beteke lokoI be, “Abeteke be be irekwa Yesuse mo sire iteta Ale?” 65 Kai lepata tiae bokala lekwe rebe esi lepaele ete Yesuse. 22:54-62 (Mat. 26:57-58, 69-75; Mrk. 14:53-54, Yesuse Isupu keri loko imame elake 66-72; Yoh. 18:12-18, 25-27) 22:66-71 54 Eleki esi kerike Yesuse kai esi keriNi me imame elake lakwai esare (Mat. 26:59-66; Mrk. eni lumare. Kai Petruse ilulu Yesuse bei 14:55-64; Yoh. 18:19-24) lauke. 55 Eleki me imame elake lakwai 66 Eleki kena bebeleti lakwai esa Yahu- esare eni otoi kena malamare, tamata ete diaru esi Tamata elakaru, imama elakaru mere esi lupuke auwe eleki esi rue pasa kai kuru Torataru esi lupuke lomai kena keholie. Eleki Petruse irue pasa kaisi ete teu lepate ete Yesuse le piasa sie meru mere. 56 Eleki bina makerike ete imame pine esi teu pakala rebe ono sala kena elake iluake eleki iselu Petruse irue kai agamare. Eleki tamata maka rakaru esi tamata bokala meru, hoko ililakeni kai keri Yesuse me oasi. 67 Eleki esi beteke ibeteke be, “Tamata meije isakesa kai loko Yesuse be, “Sepo Ale Maka Hlamate Yesuse lekwe.” hoko Abeteke ete ami.” Eleki Yesuse 57 Po Petruse ilemake be, “Mo, au Iralake be, “Masike Au beteke ete imi rekwa Ile mere mo.” po imi lene loko Au mo; 68 kai masike 58 Eleki takwali mo ile makete lekwe Au tneu sasaisa loko imi po imi ralake iselu Petruse kai ibeteke be, “Ale mere Au mo. 69 Bei petu meije Au, Tamata ile sae bei Yesuse Eni tamata toini Eni Nanae Au rue sapleuke Alla rebe Ik- Lukase 22:70 157 Lukase 23:17 basa lakwai esare Eni makwanale rebe rebe Herodese ipletaele, eleki iulake holmatele.” tamata esi keriNi loko Herodese, kena 70 Esi beteke loko Yesuse be, “Sepo ele mere Herodese ime Yerusaleme. 8 Kena mere hoko Ale, Alla Eni Nanae o?” Herodese iselu Yesuse, laleije ndina titi- Yesuse Iombe, “Yele, lepate mere nai le saisa rebe Yesuse Ionoule, Ilenelu tinai! Aure Alla Eni Nanae.” takwali peneka, kai isuka kena tetue 71 Esi beteke sosoli be, “Ite nikwa Yesuse. Ihlaleke be isupu selu Yesuse tamata kena tutuke Yesuse moneka le Iono tanda herane. 9 Bei mere hoko ruaI beteke Eni salare be Isakesa kai Herodese itneu Yesuse rebai bokala po Alla.” Yesuse Iralakeni kwale mo. 10 Pusue imama elaka kai kuru Torata rebe esi ete Yesuse Isupu keri loko Pilatuse mere esi kele lorau kai esi tutuke Yesuse kena nsalale elaka. 11 Eleki Herodese 23:1-5 kai eni solaluaru esi malie Yesuse kai (Mat. 27:1-2, 11-14; esi sobueNi eti esi alike pakiane mis- Mrk. 15:1-5; Yoh. 18:28-38) ete kenaI lupe kamale ipakele. Eleki esi Eleki pusue agamare esi elaka leukeNi suike loko Pilatuse. 12 Bei ak- 23 maka teu pakalaru esi ulake keri menare Herodese kai Pilatuse luasi na- Yesuse loko gubernure Pilatuse. 2 Ete suke lomai, po kena petu mere luasi ono mere esi tutuke Yesuse be, “Ami selu ebe misete kai lomai. Tamata meije Ikeri lalane tiae ete tamata bokala. Kai Ibeteke loko tamata bokala Tamata esi teu hukumane leke esi seli pajake ete Kaisare yake le matale kena Yesuse Ibeteke be Ile Maka Hlamate tamata kai 23:13-25 Ile Kamale.” 3 Eleki Pilatuse ibeteke loko Yesuse be, (Mat. 27:15-26; Mrk. “Ale, tamata Yahudiaru esi Kamale o?” 15:6-15; Yoh. 18:39-19:16) Eleki Yesuse Iralakeni be, “Yele, lepate 13 Eleki Pilatuse ilupuke imama mere tinai!” elakaru kai tamata elakaru pususi kai 4 Eleki Pilatuse ibeteke loko imama tamata bokala, 14 kai ibeteke lokosi be, elakaru kai tamata bokala meru be, “Imi keri tamata meije lomei lokoku “Tamata meije Eni sala sasaisa mo kena le imi beteke be Ikeri hnauna tiae ete Isupu hukumane.” Roma esi pemerinta. Hoko meije au 5 Po esi lepae tiae rame loko Yesuse tneuI mei imi oami loko lepata rebe imi be, “Eni hnaunaru elei pusue otoi Yudea lepaele kenaIje peneka po tamata meije peneka eti tamata esi ono hoha elake. Iono tiae sasaisa mo. 15 Kai Herodese Menai bei ndete Galilea eti roma ete lekwe isupu tiae saisa mo rebe tamata meije.” meije Ionoe le iulake keriNi lomei suike loko ami. Tamata meije iono Yesuse Isupu keri loko Herodese neune sasaisa mo kena Isupu hukumane 23:6-12 matale. 16 Ele mere hoko au tetaI eleki 6 Pilatuse ilene mere eleki itneu be, au tieI. “Tamata meije tamata Galilea o?” 7 Kena [17 Le piasare kena Yahudiaru esi petu esi beteke be Yesuse tamata bei otoi pestare, itie tamata esa bei buije etesi.]†

†23:17 Ayate meije kena Alkitape sou Yunania akmenaru sae mo. Lukase 23:18 158 Lukase 23:38

18–19 Eleki kena mere me buije tamata lokosi be, “Matabinana bei Yerusaleme! sae eni nane Barabase, isupu kusu bui le Imi ranie Au yake po imi ranie ruami kai ile kai eni tamata toinu esi hohae pemer- imi anaru. 29 Le namake roma esi petu inta kai bunu tamata. hoko tamata esi beteke be, ‘Mise lesi Pilatuse isuka sirie Yesuse po tamata bina rebe ikeu blublulu kwale mo, kai esi suka sirieNi bei buije mo. Esi kloloe rebe eni nanae sae mo kai isusu kwete sakesa be, “BunuI! Sirie Barabase ete tone kwale mosa!’ 30 Kena petu mere ami!” tamata esi beteke loko ulata nanukaru 20 Eleki Pilatuse ibeteke lokosi tiktili be, suike lekwe be, “Imi tamata Yahudi, ‘Ulate mai robi sepe ami.’ Kai esi beteke suka au sirie imi kamale, o?” Le isuka loko ulata rokonaru be, ‘Mai robi obi kena sirie Yesuse. 21 Po esi kloloe suike ami.’ lokoi be, “PakuI ahlake ai batai leke 31 Le ete Au rebe sala sasaisa more, Imata! PakuI ahlake ai batai leke Imata!” esi ono susate ete Au ele mere, hoko ete 22 Eleki Pilatuse ibeteke lokosi suike imi rebe ono sala bokalaru, tamata esi kena rebai telu be, “Le mula pine au ono susate lesi ete imi leneka. Au lupe onoI ele mere yo Iono neune sasaisa ai matane hoko aure kotu mo. Po imire mo? Tamata meije Iono neune sasaisa tamata ono dosa hoko imi lupe ai nsekile mo kena eono Isupu hukumane matale. rebe aure kotu pusure.” Hoko au tetaI eleki au tieI.” 32 Kai esi keri tamata neuna lua lekwe 23 Po esi kloloe ktili lesi loko Pilatuse kena esi pakusi ahlake ai batai leke esi be, “PakuI ahlake ai batai leke Imata!” mata sakesa kai Yesuse. 33 Eleki kena esi Eleki esi lesi kena paku Yesuse ahlake roma otoi sae, esi nane Ulu alati, esi ai bataije ne. 24 Eleki Pilatuse iteu lep- paku Yesuse ahlake ai bataije ete mere ate kena paku Yesuse ahlake ai batai leke kai tamata neuna luaru lekwe esi paku Imata lulu esi kloloe lokoije. 25 Kai isirie luasi ahlake ai bataije neka. Hoko sae Barabase maka bunure lulu esi kotie kena leiNi makwanale kai sae kena leiNi beine, yo iriluke Yesuse etesi kena esi mapale. 34 Eleki Yesuse Ikotie loko AmaI hukumeNi lulu esi sukare. be, “Amate, ampune esi neunaru le esi rekwa saisa rebe esi onore mo!” Eleki Tamata esi paku esi poie undi leke esi rekwa be sire pine Yesuse ahlake ai batai isupu Yesuse Eni lapunaru. 35 Tamata bokala esi kele lia loko 23:26-43 Yesuse yo tamata Yahudi esi elakaru (Mat. 27:32-44; Mrk. esi toaeNi be, “Yesuse meije, Ihlamate 15:21-32; Yoh. 19:17-27) tamata makete yele, hoko sebeie Ihla- 26 Eleki kena esi keri Yesuse, esi tetue mate ruaI, sepo Ile Maka Hlamate rebe tamata Kirene sae eni nane Simone, ileu Alla IulakeIne.” bei kota mulini. Esi kerikeni eleki esi 36 Kai solaluaru lekwe esi lepa tiae ete paksai keri Yesuse Eni ai batai rebe Yesuse neka. Esi riluke anggure mak- tatike pine esi paku Yesuse kenare. Eleki linute eteI. 37 Kai esi beteke be, “Sepo ilulu Yesuse muline. Ale Kamale Yahudi hoko ono hlamate 27 Tamata bokala esi lulu Yesuse eleki ruaMu.” 38 Eleki ete mere esi leki ndete ete mere lekwe matabinana esi luluI. baba bei Yesuse uluIje be, “Tamata Hoko matabinana meru esi ranie Yesuse. Yahudi esi Kamale.” 28 Po Yesuse Ihali lokosi kai Ibeteke Lukase 23:39 159 Lukase 24:1

39 Ile sae bei tamata ktolona lua rebe pakusi kena ai batai sakesa kai Yesuse Yusupe ihnouke Yesuse isobue Yesuse be, “Ale Maka Hlamate kena liane benai moyo. Aono Ahlamate kai ami lekwe.” 23:50-56 40 Po ile saere ilakeni be, “Suke rilamu le Alla le ale tamata ktolone, asupu (Mat. 27:57-61; Mrk. hukumane sakesa kaiNi. 41 Luai supu 15:42-47; Yoh. 19:38-42) hukumane meije lulu luaiki dosare, po 50–51 Eleki tamata sae me eni nane Yesuse Iono dosa sasaisa mo.” 42 Eleki Yusupe. Ibei kota Arimatea me otoi ibeteke be, “Yesuse, kena Aluake lomei Yudea. Lulu Tuhane, ile tamata nke- suike kena pletae ami tamatare, Anete nale. Inamake petu kena Alla Ipletae loko au.” 43 Yesuse Ibeteke lokoi be, tamatare. Ile, agamare esi elake maka “Ahlaleke lokoKu! Petu meije arue kai teu pakala lekwe. Po kena teu pakala Au ndete surga.” ete Yesuse isuka kena bunu Yesuse mo. 52 Ikeu loko Pilatuse leke ikotie Yesuse Teu Yesuse Eni nasite leke ihnoukeNi. 53 Eleki Yusupe itati Yesuse bei ai tutine eleki ikeriNi me 23:44-49 liane benai rebe kalie me ula bature. (Mat. 27:45-56; Mrk. Eleki ikopaI kena obite nurui nanuke 15:33-41; Yoh. 19:28-30) misete eleki itolaeNi kena liane benai 44 Eleki kena olasa butu esa lesini mere. Liane benai mere esi tolae matale lua hkwatare, pusue nusare kpetu hoko kenae rebai sae mosa. 54 Petu mere, petu kpetu roma olasa telu kmau, 45 le kena moa manane pise ono saisa neka le lemataije hita mo. Eleki obite nurui totonaije tamata Yahudi esi petu pleije elake rebe blulute mpai Tuhane Eni reneka. Lumare esi lalei rebe ereba sokati mise 55 Eleki ete mere matabinana rebe titinaije, ekahie bei ndete roma mpe.‡ esi lulu Yesuse bei ndete Galileare esi 46 Eleki Yesuse Ikloloe loko AmaI be, keu sakesa lekwe kena selu liane benai “Amate, Au riluke Auku nasite eteMu.” mere kai esi selu be tola Yesuse etika. Eleki kena Ilepa pelare teu Eni nasite 56 Eleki matabinana meru esi leu pine sosoli ne. esi aknekae leite boini ntelete kena esi 47 Eleki solalu utune esare esi elake tolaele kena Yesuse. Eleki kena tamata iselu yelu rebe uono mere hoko iisike Yahudi esi petu pleije esi lulu Torate Alla be, “Tinai, tamata meije eni sala sae hoko kerike sasaisa. mo!” 48 Kai tamata bokala rebe esi kele lupu ete mere kena esi selu Yesuse, esi Yesuse Ikwana suike bei matale selu yelu rebe uono mere hoko esi leu kai 24:1-12 kaplalesi titinai. 49 Kai Yesuse Eni ebearu kai matabinana rebe esi luluI bei ndete (Mat. 28:1-10; Mrk. Galilea kena layani Yesuse esi selu pusue 16:1-8; Yoh. 20:1-10) yelu rebe uono meru bei lauke. Kena petu miku bebeleti matabi- 24 nana meru esi keri leite boini ntelete rebe esi aknekaele kena esi to-

‡23:45 Obite nuruije kahire esi natire be akmenare tamata dosare ikeu me Tuhane oaije mo po bei Yesuse Imatare, mere Ibuka lalane kena keu lansune loko Tuhane. Lukase 24:2 160 Lukase 24:24 laele kena Yesuse me liane benai laleije. 2 Eleki kena esi roma me liane benaije Yesuse IaselukeNi me lalane esi selu batu elake rebe epele lutike liane lorau hena Emause benaije ekloli bei liane benaije peneka. 24:13-35 3 Kena esi kusu mpai liane benai laleije esi selu Tuhane Yesuse Ime moneka. (Mrk. 16:12-13) 4 Eleki esi kele totakesi le Yesuse Ime 13 Eleki kena petu mere lekwe, Yesuse moneka. Eleki hkutukesi yo sie luaya esi Eni maka lulua sie luaya esi keu lo- kele tehaikesi. Luasi pakiane selue kliti. rau hena sae me esi nane Emause. Hena 5 Eleki rilasi titinai hoko esi tatu lope mere esi lauke kiloa butu esa lesini tapele po tamata lua meru esi beteke esa bei kota Yerusaleme. 14 Eleki lulu lokosi be, “Le mula pine imi nikwa Ile lalane luasi alenake loko pusue rebe eku kwanale bei mei tamata matale? 6 Iete uono kena Yesuse. 15 Kena luasi alenare, meije moneka. Ikwana suike bei matale Yesuse Iluake loko luasi eleki telusi keu peneka. Imi nete suike loko saisa rebe sakesa. 16 Po saisa eono luasi eti luasi Ibeteke ete imi kena Indete Galilea sare rena Yesuse mo. 7 be, “Au, Tamata Eni Nanae esi riluke 17 Yesuse Ibeteke loko luasi be, “Luami Au ete tamata rebe esi hlaleke loko Alla alenake saisa mei lalane meije?” mo eleki esi paku Au ahlake ai batai Eleki luasi kele, kai selu oalaleisu eleki Au mata po kena petu luare Au ruowelu. 18 Eleki ile rebe eni nane kwana suike bei matale.” 8 Eleki esi nete Kleopase iralake Yesuse be, “Amate, suike loko Yesuse Eni lepate mere. yapine bei pusue tamata rebe esi lu- 9 Kena esi leu bei liane benai mere ake me kota Yerusaleme, ale ruamu pine esi alenake pusue yelu rebe uono etesi arekwa saisa rebe eono pamuli meije mo me liane benaije ete Yesuse Eni maka piseo?” ulaka sie butu esa lesini esaru kai 19 Eleki Yesuse Ibeteke loko luasi be, Eni maka lulua maketaru. 10 Matabinana “Saisare?” meru: Maria bei Magdalene, Yohana, Luasi ralakeNi be, “Saisa eono kena kai Maria, Yakobuse inai. Kai matabina Yesuse bei Nasarete. Ile Nabi. Eni lep- maketa rebe esi sakesa kaise esi beteke ataru kai Eni makerikaru mise titinai ete Yesuse Eni maka ulakaru lekwe. 11 Po ete Alla kai mise ete tamata. 20 Po ima- esi betinake matabina meru esi lepa maru kai amiki elakaru esi rilukeNi ete kleklema hoko esi lene loko esi lepataru tamata kena esi bunuI hoko esi pakuI mo. 12 Po Petruse ikeleke kai ibala lora ahlake ai batai eleki Imata. 21 Eleyo kena liane benaije. Kena iroma nda liane be- bunuI mosare ami hlalekeNi kena Ihla- naije inobo bebeke lopai lale yo batuke mate ite tamata Israele po imata petu iselu obite nurui nanuke misete rebe lua kena meije pene. 22 Po hkutuke ami kopa Yesuse kenare. Hoko Petruse hku- titinaije neka le amiki matabinana lua tukeni titinai, eleki ileu. Po inoake me pise telu, kena bebeleti lakwai esa esi lalei be saisa eono kena Yesuse? keu lora liane benai rebe tolaeNi kenare, 23 po esi seluI me moneka. Eleki esi leu esi beteke be malekataru esi aselukesi etesi kai esi beteke be, ‘Ikwana suike bei matale peneka.’ 24 Eleki amiki ebea lua pise telu esi keu lora liane benaije esi selu yo tinai, Ime moneka.” Lukase 24:25 161 Lukase 24:52

25 Eleki Yesuse Ibeteke loko luasi be, Ibeteke lokosi be, “Le mula pine imi “Imi boro, imi lene loko nabia akme- noake be meije Au more? naru esi lepataru mo! 26 Maka Hlamate 39 Selu balaKu kai Auku lelale. Meije suke Isupu susate ele mere mina pine Au. Kerike Au kai imi selu le nitu matale Isupu rue kena pleta sakesa kai Alla.” hoko esi tinai kai luline sae mo.” 27 Eleki Yesuse Iatetuke Alla Eni lepate 40 Eleki Iaseluke Eni balaije kai Eni kenaI rebe lekie, bei me Musa ilekire eti lelale etesi. 41 Kai esi hlaleke lokoI mosa roma nabiaru esi lekire ete luasi. le lalesi ndina kuate kai hkutukesi. 28 Eleki telusi lau bei hena rebe esi keu Yesuse Ibeteke lokosi be, “Imi manane lokore moneka hoko Yesuse Iono lupe sae, o?” 42 Eleki esi riluke iane pahpala Ikeu siba rame, 29 po luasi luti Yesuse be, otoi eteI. 43 Eleki Iranae kai Ikanele me “Amate, rue kai ami noma le lemataije oaisu. suni neka hoko kpeture reneka.” Eleki 44 Eleki Ibeteke lokosi be, “Meije Auku Yesuse Ilulu luasi, kusu me luma kena lepate ete imi kena ite eri sakesa sa be, Intulu kaisi ete mere. ‘Alla Eni lepate kenaKu rebe me bukua 30 Eleki kena esi rue kane Yesuse Irana Musa kai bukua nabiaru kai me bukua rotire eleki Ikotie loko Alla, Ibirele kai Isike Alla suke uono sa.’” Iriluke etesi. 31 Eleki hkutuke luasi be 45 Eleki Yesuse Iono lalesi leke esi mere Yesuse. Po sirikeNi sosoli bei lu- nati Alla Eni lepate. 46 Ibeteke lokosi asi. 32 Luasi lepa loko lomai be, “Minae be, “Me Alla Eni lepata rebe lekire me lalane kena Ialena kai luaije, Iate- ebeteke be, ‘Maka Hlamate Isupu susate tuke Alla Eni lepataru, luaki lalema nd- eti Imata po ele petu luare Ikwana suike. ina titinai.” 47 Eleki Auku maka luluaru esi pake 33 Eleki kena mere lekwe luasi leu Auku kbasare kena beteke Auku hnau- suike lolete Yerusaleme. Ete mere luasi naru papelake nusa kai otoi leke tamata tetue Eni maka lulua esa lesini esaru kai esi hleke bei maka ono dosa leke Tuhane tamata rebe esi me kaise, esi lupuke lo- Iampunesi. Esi keu beteke mere menai mai. 34 Eleki esi beteke loko luasi be, bei Yerusaleme eti roma pusue nusa.’ “Tinai, Tuhane Yesuse Ikwana suike 48 Hoko imi pine imi sasike kai alenake peneka le IaselukeNi loko Petruse.” be Au mata peneka po Au kwana suike. 35 Eleki luasi lekwe esi alenake Yesuse 49 Kai tatike pine Au natue Alla Eni Rore Ialena kai luasi me lalane kai luasi renaI ete imi reba Amaku Italukele ete imi kena Ibire rotire kena esi kane. pende. Po imi namake mei kota meije, roma Alla Ikbasae imi bei ndete surga.” Yesuse IaselukeNi ete Eni maka luluaru pususi leke esi lene lokoI Yesuse Ibiti lolete surga 24:36-49 24:50-53 (Mat. 28:16-20; Mrk. 16:14-18; Yoh. (Mrk. 16:19-20; Ula. 1:9-11) 20:19-23; Ula. 1:6-8) 50 Eleki Yesuse Ikerisi siri bei kotare 36 Eleki kena esi alena sa Yesuse Iluake lolete Betania. Ete mere Iriluke misete lokosi kai Ibeteke be, “Hlamate. Imi rue etesi. 51 Eleki kena erI riluke misete etesi mise kai Alla.” sa, Ibiti beisi lolete surga. 52 Eleki esi 37 Eleki hkutukesi kai rilasi le esi tatu pususi lope tapele lokoI eleki esi noake be esi selu nitu matale. 38 Eleki leu lope Yerusaleme hoko laleisu ndina Lukase 24:53 162 Lukase 24:53 titinai. 53 Hoko esi keu me Tuhane Eni Luma rame kai esi isike Alla rame. 163 Yohanese 1:8

c. Yelu rebe uono me otoi Galilea kena Sou Misete kena Yesuse lau mo petu pesta tamata Yahudiaru esi rebe Yohanese Ilekiule nete suike loko Alla Isirie esi ntuana menaru bei Mesire (pasale 6). Lepate Menai d. Yelu rebe uono me otoi Yudea kena Sou Misete meije Yesuse Eni maka lu- lau mo tamata Yahudiaru esi pesta nete lua rebe ibeteke ruai be Yesuse Iokine, suike loko esi ntuana menaru esi ono tale ilekie (21:20-24; kai 13:23; 19:26; 20:2; bei ai sanai me otoi nsekile (7:1-10:21) 21:2-7). Sou Misete meije lekie leke e. Yelu rebe uono kena lau mo petu tamata rebe esi baisele esi persaye pesta nete suike loko Alla Isirie tamata be Yesuse, Maka hlamate rebe Alla Israelaru esi ntuana menaru bei Mesire ItalukeNi. Ile Alla Eni Nanae. Kai baue kena kerike Yesuse nere (pasale 11-12) hlaleke lokoIje supu rue kai Alla eti pela 3. Yesuse Iatetuke Eni maka luluare (20:30-31). kena kpetu rebe bobanure esi bunuI nere Kena pasale 1 roma pasale 12, ite baise (pasale 13-17) tanda herana itu rebe Yesuse Ionaule. 4. Kerike Yesuse, BunuI kai Ikwana Baue tanda herana meru tamata esi suike (18:1-20:29) rekwa be Yesuse, Maka Hlamate rebe 5. Sou Misete meije esi tujuane (20:30- Alla ItalukeNi. Kai Ile Alla Eni Nanae. 31) Rebai boka ite baise Yesuse IbetekeIne 6. Yesuse Eni hnauna pamuli: Kena Alla Eni Nanae (1:34; 1:49; 3:16-18; Yesuse Ikwana suike, IaselukeNi ete Eni 5:23-25; 11:4; 11:27; kai 20:31). Rebai maka lulua sie ituaru (pasale 21) boka Yesuse Ibeteke ruaI be: “Au meije Yesuse Kristuse mere, Alla Eni roti rebe betekele be eono tamata isupu lepate kai Hitate ete pusue rue kai Alla eti pelare.” (6:35); “Aure tamata mei nusare saka Hitate (8:12).”; “Aure saka metu (10:7,9).”; “Aure maka raka domba 1:1-18 misete (10:11, 14).”; “Aure maka ono Bei akmena sa kena nusa meije tola tamata ikwana suike kai ono tamata esi 1 mosa Yesuse rebe kotine Alla Eni rue kai Alla eti pela (11:25).”; “Aure lepate Ime peneka. Isakesa kai Alla kai saka lalane (14:6).”; “Aure saka anggure Ilere Tuhane Alla lekwe. 2–3 Kena nusa aini (15:1, 5).”. Rebai sae me lekwe meije tola mosare, Isakesa kai Alla. Ito- Yesuse Ibeteke be “Kena ruele Abrahame lae nusa meije kai pusue yelu mei nusare mosare, Au me peneka (8:58).” lulu Alla Eni pletare. 4 Pusue tamata mei Isi nusare esi nasite beiNi kai bei Eni hidupe 1. Yohanese eni lepate memenai kena nkenale eono tamata esi selu hitate bei Yesuse (1:1-18) Allare. 5 Esi kotiNe Hitate. Le Iono hi- 2. Tanda herana rebe Yesuse Ionolu tate ehita melene kai melene ebunu Hi- kai eni hnauna ete tamata rebe etiluke tate mere mo. ete ite be Ile, Alla Eni Nanae (1:19- 6 Takwali mina, rebai sae me Alla Iu- 12:50) lake ile sae, eni nane Yohanese. 7 Ilu- a. Yesuse Ilayani memenai mei Nusare ake kena ilepa loko Hitate mere, leke (1:19-4:54) bei ilepare pusue tamata esi hlaleke loko b. Yelu rebe uono me kota Yerusaleme Yesuse. 8 Yohanese mere Hitate mo po kena petu pleije (pasale 5) batuke iluake kena ilepa loko Hitate Yohanese 1:9 164 Yohanese 1:28 mere. 9 Le Hitate tinai rebe Ihita pusue tamatare, Iluake lomei nusa. Yohanese ilepa loko ruai 10 Hoko Hitate luake, eleki Imei nusa ete tamata Yahudiaru peneka kai Itolae nusa meije lulu Alla 1:19-28 Eni pletare po masike ele mere tamata nusa meije esi trimaI mo. 11 Iluake loko (Mat. 3:1-12; Mrk. 1:1-8; Eni negara po Eni tamataru bokala esi Luk. 3:3-6, 15-17) trimaI mo. 12 Po pusue tamata rebe esi 19 Petu rebai sae me tamata Yahu- trimaI kai esi hlaleke lokoIje, Iriluke diaru esi elaka rebe esi rue me kota kbasa etesi kena esi ono Alla Eni nanae. Yerusaleme esi ulake imamaru kena 13 Mere saka ruelesi suike. Ruelesi suike sakesa kai tamata Lewi kena esi keu tneu mere lupe piasa ruele kwetele mo. Kai Yohanese. Esi tneui be, “Ale sire?” bei mokwai lalei kena supu kwetele mo. 20 Eleki Yohanese iralakesi titinai be, Esi ono Alla Eni Nanae le Tuhane Ionosi “Aure Ile rebe Alla IulakeNi kena hla- supu hidupe beluke. 14 Esi kotie Yesuse, mate tamatare mo.” Alla Eni lepate ete ite tamatare. Ruaije 21 Eleki esi tneui be, “Hoko ale sire? Alla po Iono tamata kena Irue sakesa Ale nabi Elia, piseo?” Yohanese iombe, kai ite mei nusa meije po takwali mo “Mo.” Esi ombe, “Ale nabi rebe ak- kai kena mere ite selu Eni kbasa peneka. mena taluke be tatike pine iluake lomei Eni kbasare ela titinai le Ile Tuhane Alla nusare, piseo?” Iombe, “Mo.” Eni Nanae esane. Pusue rebe nkenale 22 Esi ombe, “Sepo ele mere hoko bei Allare, ite rekwa titinai kai Alla Eni abeteke ete ami be ale sire? Leke ami leu lale misete rebe mise titinai ete itere, ite beteke ete tamata elaka rebe esi ulake rekwa beiNi. ami tneu alere.” 15 Yohanese iluake le tita kena Yesuse 23 Iombe, “Aure tamata rebe ibeteke be, “Ile meije pine Au betekeNi ete imire loko tamata bokala ndete otoi nsekile be, be, Iluake pamuli bei au po Eni kbasare ‘Imi aknekae lalemi leke imi hlaleke loko ela lesi au le kena ruele au mosare Alla.’” Yohenese ilepa mere lulu akmena Ime peneka.” 16 Imise titinai. Kai bei nabi Yesaya ibetekele. Eni lale misete mere pine Iriluke mis- 24 Tamata rebe esi supu ulake bei ete rame ete ite. 17 Tuhane Eni huku- tamata Parisiaru, 25 esi ombe, “Sepo ale, maru ite supulu bei Musa. Po Alla Eni Ile rebe Alla IulakeNi kena hlamate misete ete itere kai Eni nkenale, ite rek- tamatare mo, nabi Elia mo, nabi mo, wae baue Yesuse Kristuse. 18 Sae iselu hoko abaptise tamata le mula?” Tuhane Alla mosa batuke Eni Nanae 26 Yohanese iombe, “Au baptise esane ruaI rebe Isakesa kaiNi kai rebe tamata kena kwele. Po kena mere imi ItehaikeIne. Kai Eni Nanae esane mere sakesa kai Ile sae me po imi rekwaI mo. pine Iaseluke AmaI ete ite. 27 Ile mere Iluake pamuli beiku po au supu rue sakesa kaiNi mo le Eni kbasare ktili titinai.” 28 Pusue yelu rebe Yohanese Ionolu meru me hena Betania, kwele Yordane rebe Yohanese ibaptise tamataru kenare esi tebai. Yohanese 1:29 165 Yohanese 1:47

esi keu kaiNi me Eni maka rue lakwaije, Yesuse saka Domba Anai eleki esi rue kaiNi petu mere. rebe palae ete Allare 40 Sie luaya rebe esi lene Yohanese 1:29-34 eni lepate eleki ile sae bei sie lua meru 29 Eleki ele bobanure Yohanese iselu ikeu lulu Yesuse, mere Andrease, Si- Yesuse Iluake lokoi. Eleki Yohanese mone Petruse kwalini mulire. 41 Eleki ibeteke be, “Selu, mere Alla Eni Domba Andrease ialena kai Yesuse pela eleki Anai rebe Iampune tamata mei nusare ikeu loko kwalini Simone eleki ibeteke esi dosaru. 30 Ile mere pine au beteke be, be “Kwali, ami tetue Ile rebe Alla Iu- ‘Iluake pamuli bei au po au rue sakesa lakeNi kena hlamate tamatare peneka.” kaiNi mo le Eni kbasare ktili titinai.’ Mere kena sou Ibranire Mesiase yo Le ruele au mosare Ime peneka. 31 Kena sou Yunanire Kristuse. 42 Eleki Andrease menaije au rekwaI mo be Ile Kristuse. iliku Simone loko Yesuse. Po au baptise tamata kena kwele leke Yesuse Ilimese Simone eleki Ibeteke tamata Israele esi rekwaI.” lokoi be, “Ale Simone, Yohanese eni 32–33 Bei akmena au rekwai mosa po nanae, po namake esi kotie ale Kepase, Alla Iulake au baptiseNi kena kwele. kena sou Yunanire Petruse, natire be Alla Ibeteke loko au be, “Sepo aselu batu.” Ro Misete Irulu bei ndete lanite pine Yesuse Ikoti Pelipuse kai esabuke sae hoko Ile mere pine Ibap- Natanela leke esi luluI tise tamataru, Iono Ro Misete Ikbasaise. Eleki roma esi peture au selu Ro Misete 1:43-51 selu saka manu abune erulu bei ndete 43 Eleki ele bobanure Yesuse Isuka keu lanite esabuke kenaI pine au rekwaI. lori otoi Galilea, eleki Inikwa loko Peli- 34 Au ruaku seluI peneka hoko au puse roma Itetuini. Eleki Ibeteke lokoi beteke ete imi be Ile meije Alla Eni be, “Mai lulu Au!” 44 Pelipuse tamata Nanae.” bei kota Betsaida, Andrease kai Petruse luasi bei mere neka. 45 Pelipuse itetue Yesuse Eni maka lulua memenaiju Natanela eleki ibeteke lokoi be, “Ami 1:35-42 tetue Ile rebe Alla IulakeNi kena hlamate 35 Eleki ele bobanure Yohanese ikele tamata rebe Musa ilekiNi me bukua rebe me otoi mere kai eni maka lulua lua. kotiele Alla Eni lepate kai nabia make- 36 Kena iselu Yesuse Ilia ete mere eleki taru esi lekiNi me bukua makete peneka. ibeteke loko eni maka lulua meru be, Mere Yesuse, Yusupe Eni nanae, tamata “Selu, Ile mere Alla Eni Domba Anaije!” bei hena Nasarete.” 37 Sie luaya meru esi lene Yohanese 46 Eleki Natanela ibeteke lokoi eni lepate eleki esi keu lulu Yesuse. be, “Maka Hlamate Iluake bei hena 38 Yesuse Ihali sapa muliNi eleki Iselu Nazarete saisa mo. Hena mere to esi keu luluIje kai Itneusi be, “Imi nikwa kuate.” saisa?” 47 Eleki Pelipuse ibeteke lokoi be, Esi ombe, “Kuru, ami nikwa loko Ale. “Mai ite keu leke ale ruamu seluI.” Arue etia?” Kena Yesuse Iselu Natanela iluake lokoI, 39 Yesuse Iombe, “Mai leke imi ruami Yesuse Ibeteke be, “Selu, Natanela meije selue.” Esi keu kaiNi leke esi selu be, Irue tamata Israele titinai, tamata maka etia. Kena mere kasuke olasa ata kmau, lemake mo.” Yohanese 1:48 166 Yohanese 2:17

48 Eleki Natanela itneu Yesuse be, mokwai rebe ikaije. 10 Kai ibeteke lokoi “Tuhane, le mula pine Arekwa auku be, “Piasare tamata esi riluke anggure sifate?” Yesuse Iombe, “Kena Pelipuse rebe misete titinaije akmena, kai kena ikeri ale mosare, Au selu ame ara aini esi kinu eti esi nseli peneka pine riluke esi uweije.” anggure rebe mise kuate more. Po ale 49 Natanela iombe, “Ntuane Kuru, mo, ahnouke anggure misete titinaije eti Ale, Alla Eni Nanae. Ale, Israelaru esi roma meije pine asiriele.” Kamale.” 11 Yesuse Iono tanda herane meme- 50 Yesuse Iombe, “Ahlaleke lokoKu naije emere. Iono mere me kota Kana me peneka le Au beteke be, ‘Au selu ame ara otoi Galilea. Iaseluke Eni kbasa elake bei aini esi uweije.’ Tatike pine aselu tanda ndete surgare baue tanda herane mere. herane ela lesi bei meije. 51 Lene loko Hoko Eni maka luluaru esi hlaleke lokoI Auku lepate meije, namake aselu lanite titinai. baeke kai Alla Eni malekataru esi rulu sa 12 Eleki Yesuse Ikeu lori kota Kaper- loko Au, Tamata Eni Nanare.” naume sakesa kai inaI kai kwalinisi kai Eni maka luluaru. Esi rue ete mere petua Totliba me kota Kana ilaru. 2:1-11 Eleki kena petu telu suike totliba Yesuse Isui tamata maka abelia 2 sae me kota Kana me otoi Galilea, kai maka tukare kepene bei kai Yesuse inaI ete mere lekwe. 2 Yesuse Tuhane Eni Lumare kai Eni maka luluaru esi supu koti 2:13-25 kena totoliba mere lekwe. 3 Eleki kena esi anggure pusu peneka, Yesuse inaI (Mat. 21:12-13; Mrk. beteke lokoI be, “Yesuse, esi anggure 11:15-17; Luk. 19:45-46) pusu peneka.” 13 Kena lau mo tamata Yahudi esi 4 Eleki Yesuse Ibeteke loko inaI be, pesta nete suike Alla Isirie esi ntuana “InaKu, abeteke ete Au yake. Petu kena menaru bei Mesire, Yesuse Ikeu lolete Au beteke ruaKue emeije mosa.” kota Yerusaleme. 14 Eleki kena Ikusu me 5 Po Yesuse inaI beteke loko tamata Tuhane Eni Lumare, Itetue tamata maka makerikaru be, “Imi ono lulu saisa rebe abeli lembu, domba kai manu abune Ibetekele neka.” kai maka tukare kepene me Tuhane Eni 6 Ete mere esi tolae tempayana buina Lumare esi uweije. 15 Yesuse Iselu ele ne kena koa saisa rebe lulu tamata Yahu- mere, Iono mekute buai maka hbali eleki diaru esi atate suke koare. Tempayana Isui pusue esi dombaru kai lembuaru meru buini esare, ekute kwele litera bei Tuhane Eni Lumare. Ihali maka utune. 7 Yesuse Iombe, “Kute kwele kena tukare kepenaru esi mejaru eti esi kepe- tempayana meru eti upenu.” Eleki esi naru utetu liplapu lori lopai. 16 Eleki kute kwele eti upenu. 8 Yesuse Iombe, Ibeteke loko maka abelie manu abunaru “Imi ripa toto kai kerie ete totlibare esi be, “Bitike pusulu bei meije. Imi ono elake.” Eleki esi kerie ete totlibare esi AmaKu Eni Lumare kena otoi maka abeli elake. 9 Eleki kena totlibare esi elake in- yake!” 17 Hoko Eni maka luluaru esi nete enake kwele rebe elelie anggure mere loko lepate matai bei Alla Eni lepate pende, irekwa be anggure mere ebei etia rebe lekire, eombe, “Au oki AmaKu Eni mo, po tamata makerike rebe iripare Lumare. Kai bei mere pine ekeri Au kena irekwae. Eleki totlibare esi elake ikoti matale.” Yohanese 2:18 167 Yohanese 3:14

18 Eleki tamata Yahudiaru esi elakaru 4 Nikodemuse iombe, “Ntuane kuru, esi lepa lelie Yesuse be, “Aaseluke tanda Tamata rebe intua pende ruelei suike herane sae ete ami leke ami rekwa be Ak- elia? Ikusu suike kena inai tibuine kai basa kena ono ele mere.” inai rueleije yelo?” 19 Yesuse Iombe, “Namake imi selu 5 Yesuse Iombe, “Au beteke ete ale titi- tanda herane elere: Tuhane Eni Luma nai be sepo sae pine ruelei bei kwele kai meije likwaiele, po Au eleke suikele Tuhane Eni Rore kbasaeni mo hoko ile batuke petua lua.” mere sae bei Alla Eni tamata rebe Ikba- 20 Esi ombe, “Amiki ntuanaru esi eleke saise mo. 6 Le iteki nanakwalama meiju Tuhane Eni Luma meije ekane musuna ite inama iruele ite po rue eti pela kai butu ata lesini ne, yo Aombe Aelekele Allare mere bei Alla Eni Rore. 7 Hku- batuke petua lua o?” tuke ale yake, sepo Au beteke loko ale 21 Po esi rekwa mo be Yesuse Ibeteke be, ‘Ruele ale suike mina pine aono Alla Tuhane Eni Lumare, mere Ibeteke ruaI Eni tamata.’ 8 Selu balate. Ehbue loko Eni nanakwalaIje. 22 Hoko kena Ikwana etia neka eleki ite lene esi tuleije po ite suike bei matale pende, Eni maka lu- rekwa mo be eluake bei etia pise ehbue luaru esi nete loko lepate rebe Ibeteke loko etia. Sakesa kai tamata rebe Alla mere. Hoko esi hlaleke titinai loko Alla Eni Rore Iono supu hidupe beluke le ite Eni lepata rebe lekiule kai lepata rebe kbasae Alla Eni Ro mere mo pise ite Yesuse Ilepaele. rekwa Eni lalane mo po ite selu kena 23 Kena Yesuse Irue me Yerusaleme tamata esi hidupe pela peture.” kena tamata Yahudiaru esi pesta nete 9 Nikodemuse iombe, “Yelu meru suike Alla Isirie esi ntuana menaru bei uonore elia?” Mesire, tamata bokala esi hlaleke lokoI 10 Eleki Yesuse Iombe, “Aatetuke le esi selu tanda herana rebe Ionoule. tamata Israelaru yo le mula pine anati 24 Po Yesuse ruaI persayesi mo, le tamata yelu mere more? 11 Au beteke ete ale be eni sifate Irekwae titinai. 25 Kai lepa loko ami lepae loko saisa rebe ami rekwae tamata makete eni sipate eteI moneka, le kai ami beteke saisa rebe ami selue tamata laleije Irekwae. kena matama ruama. Au beteke meije tinai po alene loko mo. 12 Au lepa loko Yesuse Ilepa kai Nikodemuse yelu mei nusa meije apersaye au mo. loko rue kai Alla eti pelare Ele mere hoko lepa loko yelu ndete 3:1-21 surgare lekwe apersaye mo lesi leneka. Tamata Parisi sae me eni nane 13 Sae isa lolete sorga mosa eleki irulu 3 Nikodemuse, ile agama Yahudiaru lomei nusa suike kena ibeteke sorgare esi elake sae. 2 Kena kpetu rebai sae ete imi. Batuke Au, Tamata Eni Nanae, me iluake loko Yesuse kai ibeteke be, ruaKu pine rulu bei ndete surga kena “Ntuane kuru, ami rekwa be Alla Iu- beteke surgare ete imi. lake Ale kena Aatetuke ami. Le tamata 14 Kena akmenare Musa isake niakwe makete iono tanda herane kena aseluke bei tembagare me otoi nsekile leke Alla Eni kbasare lupe Aonore saisa mo, sire pine ibitike ului kena selu niakwe sepo kbasa bei Allare sae mo.” 3 Yesuse Iombe, “Alene mimise! Tamata rebe ruelei suike more, ile mere sae bei sie rebe Alla Ikbasaise mo.” Yohanese 3:15 168 Yohanese 3:36 mere isupu hlamate bei niakwe keteije.¶ ndi kwele Yordane tebaije kai ale lekwe Sakesa neka, Au, tamata eni Nanare na- alepae lokoI peneka, Ibaptise tamata make Au supu sake kena ai tutini. 15 Leke lekwe kai tamata boka titinai esi keu sire pine ihlaleke loko Aure, isupu hla- lokoI, hoko tamata esi luake loko ite mate eti pela. boka moneka.” 16 Alla Ioki tamata mei nusa meije 27 Yohanese iombe, “Ele mere neka titinai eti Iriluke Au, Eni Nanae esane le sae iono sasaisa mo sepo Alla ndete lomei nusa meije leke sire pine ihlaleke surga Iriluke ktiline etei mo. 28 Imi loko Aure isupu rue kai Alla eti pela. ruami lene saisa rebe akmenare au 17 Le Alla Iulake Au luake lomei nusa betekele ete imire peneka. Au beteke be meije kena Au hukume tamata mei nusa aure Ile rebe Alla ItalukeNi kena hlamate meije mo po kena hlamate tamata mei tamatare mo. Batuke Alla Iulake au lu- nusa meije. 18 Sire pine ihlaleke loko Au, ake akmena beiNI. 29 Meije laleku nd- Alla Eni Nanae esane hoko isupu huku- ina titinai. Le Ile rebe au aknekae lalane mane mo, po sire pine ihlaleke loko Au eteIje Ime peneka. Au meije batuke mo hoko Alla Itutukeni peneka. 19 Alla tamata piasa. Ile saka mokwai rebe iono Itutukeni le Au rebe kotie Aure hitate, kena ikai. Saka au aknekae eni yelu Au luake mei nusa peneka po tamataru pusulu kena ikaije. Hoko petu kena mok- batuke esi trima melene. Esi trima me- waije kai binare luasi kai lomaije mina lene le esi ono neune. 20 Tamata rebe pine laleku endina titinai. 30 Pentine, isuka ono neune isuka hitate mo hoko Isupu isike rame kena ono tamata elake itehaike hitate mo, leke iono neune selu yo au kurane rame ono tamata tone. yake. 21 Po sire pine iono nkenale hoko 31 Iluake bei ndete surga hoko Iela lesi iluake loko hitate leke saisa rebe ionore bei pusue tamata mei nusare. Po rebe lu- tamata esi rekwa be mere lulu Alla Eni ake bei nusa meije, batuke tamata nusa sukare.” meije neka hoko batuke ilepa loko nusa meije neka. Ibei ndete surga hoko Iela Yohanese ilepae loko Yesuse lesi bei pusue tamata. 32 Ilepa loko saisa 3:22-36 rebe Iselure kai rebe Ilenere po tamata 22 Eleki Yesuse Ikeu sakesa kai Eni mei nusa meije sae ipersaye Eni lepataru maka luluaru lori otoi Yudea kai Irue mo. 33 Po sire pine ipersaye loko Eni lep- kaisi ete mere kai Ibaptise tamata. ataru hoko inaku be Allare Inkena. 34 Le 23–24 Kena mere Yohanese maka baptise Yesuse Iluake bei Tuhane Alla hoko Ilepa ikusu bui mosa. Ibaptise tamata me hena loko Tuhane Alla Eni lepataru le Tuhane Ainone tehaike hena Salime, le ete mere Alla Eni Rore kbasaeNi. 35 Tuhane Alla kwele bokala. Tamata bokala esi luake Ioki Eni Nanae Yesuse titinai kai Iriluke rame lokoi leke ibaptisesi. pusue kbasare eteI. 36 Hoko sire pine ih- 25 Eleki tamata leini rebe esi lulu laleke loko Alla Eni Nanae mere, isupu Yohanese eni maka luluaru kai tamata rue kai Alla eti pela, po sire pine ihlaleke Yahudia sae me esi nasuke lomai loko loko Eni Nanae mere mo, hoko isupu rue atate koa nanakwalare. 26 Eleki esi lu- kai Alla mo po Alla Iaseluke Eni nasute ake loko Yohanese kai esi beteke lokoi etesi hoko Ihukumesi bei meije eti pela.” be, “Kuru, Tamata rebe Isakesa kai ale

¶3:14 Tuhane Iulake Musa isake niakwe leke tamata Israela rebe niakwe keteise esi mata yake. Meije tatu loko ro tiare mo. Ntu. 21:9 Yohanese 4:1 169 Yohanese 4:23

nanu titinai, hoko Asupu kwele rebe er- Yesuse Ialena kai bina iluke hlamate mere bei etia? 12 Yakupe sae bei otoi Samaria amiki ntuane mena iriluke prigi meije 4:1-42 ete ami. Ruai eri rana kwele bei meije Tamata Parisiaru esi lene be tamata kena ikinue kai eni bina kai nanaru kai 4 boka titinai esi ono Yesuse Eni maka eni binatanaru kinu beije neka. Hoko lulua kai esi kotie Yesuse Ibaptisesi, AmaKu Anoake be Alesi bei amiki ntu- eti boka lesi bei rebe luake kena lulu ane mena Yakupe yake.” Yohanese. 2 Eleyo Yesuse ruaI baptise 13 Yesuse Iombe, “Sire pine ikinu mo, po Eni maka luluaru pine esi bap- kwele meije, kmalakeni suike sa, 14 po tisesi. 3 Kena Yesuse Irekwa be tamata sire pine ikinu kwele rebe Au rilukele Parisiaru esi lene kena saisa rebe Yesuse eteije, eti pelare kmalakeni moneka. Le kai Eni kwetelaru esi onoule peneka kwele rebe Au rilukele eteije ekeu rame hoko Ikeu bei otoi Yudea leke leu suike me laleije eti isupu rue kai Alla eti pela.” me otoi Galilea. 4 Kena Ikeure, Ikeue otoi 15 Bina mere iombe, “Ntuane, riluke Samaria. 5 Eleki Iluake me kota sae me kwele mere ete au, leke kmalake au yake otoi Samaria esi nane Sikare. Kota mere kai au luake lomei kena kerie kwele lau bei tapele rebe akmena Israelaru esi yanoma.” ntuana mena Yakupe irilukele ete eni 16 Yesuse Iombe, “Keu koti amu mok- nanae Yusupe mo. 6 Yakupe eni prigire wai ilomei.” ete mere. Yesuse nanaIje kerae lalane 17 Bina mere iombe, “Auku mokwai hoko Irue me prigi mere esi leine. Kena sae mo.” mere kasuke olasa butu esa lesini lua Eleki Yesuse Iombe, “Abeteke tinai, hkwata. 7–8 Eleki Yesuse Eni maka lulu- 18 le akai mokwaia lima peneka kai mok- aru esi siba me kota Sikare kena sabe wai rebe irue kai ale mere lekwe amu manane. mokwai mo.” Takwali mo bina Samaria sae me ilu- 19 Bina mere iombe, “Tuhane, meije ake kena keri kwele bei prigi mere. Eleki pine au rekwa be Ale nabi. 20 Amiki Yesuse Ibeteke lokoi be, “Kuanae, riluke ntuana menaru esi tatu loko Alla kena kwele ete Au noma.” ulate meije po imi tamata Yahudiaru imi 9 Bina Samaria mere ibeteke lokoI sukare tamata esi tatu loko Allare batuke be, “AmaKu, Ale tamata Yahudi, aure me kota Yerusaleme.” tamata Samaria. Le mula pine ama 21 Yesuse Iombe, “Kuanae, persaye akotie kwele bei au kena Akinure?” loko Au, roma esi petu hoko tamata esi Ilepa loko Yesuse ele mere le piasare tatu loko Alla Amate mei ulate meije tamata Yahudiaru esi ono ebe kai tamata moneka kai me kota Yerusaleme mon- Samaria mo. eka. 22 Imi tamata Samariaru imi tatu 10 Yesuse Iombe, “Kuanae, sepo loko Alla po imi rekwa mo be Alla mere arekwa Au meije sire, kai sepo arekwa sire. Po ami tamata Yahudiaru, ami tatu Alla Eni misete rebe Irilukele ete loko Alla le ami rekwa beiNi le tatike tamatare hoko kuanae ruamu pine pine rue kai Alla eti pelare ebei tamata akotie kwele bei Au kena akinue. Kai Yahudi. 23 Po roma esi petu kai esi pe- namake pine Au riluke kwele rebe eono ture meije peneka tamata esi tatu loko hlamate ete ale.” Alla kena cara tinai le Alla Eni Rore 11 Bina mere iombe, “Ntuane, Amu Itapasi leke esi rekwa tatu loko Amate maka ripa kwele sae mo kai prigi meije Elake. Le Alla Isukare tatu lokoIje kena Yohanese 4:24 170 Yohanese 4:45 cara ele mere. 24 Allare Ro hoko sire pine petu kena ite ulu hasile. Petu meije Alla itatu lokoIje suke itatu lokoI kena Ro kai Iono tamata esi hlaleke lokoI leke seli tatu titinai.” imi susate. Kai tamata rebe esi hlaleke 25 Bina mere iombe, “Au rekwa be esi supu rue kai Alla eti pela. Leke saka Ile rebe Alla IulakeNi kena Ihlamate tamata maka andinu kai tamata maka tamata rebe kotiNe Kristuse namake Ilu- ulure, ite lalemaru ndina sakesa le ite ake. Sepo Iluake hoko Ibeteke pusue supu miseta bokala. 37 Le lepate matai be meru ete ami.” sae iatnane kai sae makete iulure, mere 26 Yesuse Iombe, “Abeteke Kristuse, tinai. 38 Le Au ulake imi keu me ndinu mere Au rebe mei lepa kai ale.” rebe imi kerike ktili lokole mo, leke imi 27 Kena Yesuse Eri alena kai bina supu hasile bokala. Tamata rebe esi ak- Samaria mere sa, Eni maka luluaru esi menare, esi kerike ktili lokole, po imi luake kai hkutukesi le Yesuse Ialena kai supu hasile bokala bei esi makerike kti- bina Samaria mere. Po sae itneu bina line mere.’” mere mo be, inikwa saisa pise le mula 39 Tamata Samaria bokala bei kota pine Yesuse Ialena kaine? mere esi hlaleke loko Yesuse le bina 28 Eleki bina mere isebeie eni tem- mere ibeteke be, “Auku atate eliare payane ete mere kai ileu lorau kotare kai Yesuse Ibeteke pusulu ete au peneka.” ibeteke loko tamata ete meru be, 29 “Mai 40 Eleki kena tamata Samariaru esi lu- selu mina! Auku atate eliare, Ile sae ake loko Yesuse, esi kotie beiNi leke Irue ete ndare Ibeteke pusulu ete au peneka. kaisi. Hoko Irue kaisi petua lua. Tinake Ile ndare rebe Alla IulakeNi kena 41 Kai bei Iatetukeise, tamata bokala Ihlamate tamatare piseo?” 30 Eleki esi esi hlaleke lokoI lekwe. 42 Kai esi beteke siri bei kotare kena selu Yesuse. loko bina mere be, “Ami hlaleke loko 31 Kena tamata bokala meru esi luake Tuhane mere batuke bei saisa rebe mosare, Eni kwetaru esi beteke lokoI be, abetekele moneka po bei ami lene ruaI “Kuru, kane mina.” eriNi lepataru kai ami rekwa be Ilere 32 Po Iombe, “Auku manane mei. Imi Maka Hlamate tamata mei nusa meije rekwa mo.” tinai.” 33 Eleki Eni maka luluaru esi beteke Yesuse Ileu lori Galilea loko lomai be, “Sae ikeri manane eteI pene piseo?” 4:43-45 34 Yesuse Iombe, “Sepo Au lulu Alla 43 Petua lua peneka, Yesuse Irue me rebe Iulake Aure Eni sukare, kai Au kota Sikare eleki Ikeu lori otoi Galilea. ono pusue makerike rebe Irilukele ete 44 Yesuse Ibeteke peneka be, “Piasare Aure, mere pine eono laleKu endina. nabi isupu holmate bei tamata me eni Saka tamata rebe tiai sene eleki ikane eti hena mo kai eni luma toinu mo.” 45 Po ipilare. 35 Imi beteke be, ‘Bulana ata sa kena Iluake ndi otoi Galilea, tamata pine ulu hasile esi talei.’ Po Au beteke ete meru esi sapaI kena misete le esi ete imi be, ‘Selu, tamata Samaria esi selu yelu rebe Yesuse Ionolu mpai kota luake le esi suka hlaleke loko Au! Sie Yerusaleme kena pesta tamata Yahudi- meru saka ndinu rebe esi hasile plisi aru esi nete suike loko Alla Isirie esi ntu- peneka rebe ulure yele pende. 36 Meije ana menaru bei Mesire peneka. Yohanese 4:46 171 Yohanese 5:10

Yesuse Iono tamata makerake imise Yesuse Iono tamata makerike me kena tamata Yahudiaru esi Yahudiaru esi kamale eni otoi petu plei me tibu Betesda maka ruere eni nanare imise 5:1-18 4:46-54 Tamata Yahudiaru esi petu elake (Mat. 8:5-13; Luk. 7:1-10) 5 tehaike repeneka eleki Yesuse Ikeu 46 Eleki Yesuse Ileu suike me kota lopai kota Yerusaleme, leke Ionoe ete Kana me Galilea. Ete mere kena mpaije. 2 Me Yerusaleme tehaike metu akmenare Yesuse Iono kwele elelie kusu loko kotare rebe esi nane metu anggure. Tamata sae me tamata Domba, ete mere tibu sae me lulu sou makerike ete kamale eni nanare Ibranire kotiele tibu Betesda. Tibu mere kerakeni me kota Kapernaume. 47 Eleki esi otoi lima me esi leine rebe kotiele kena ilene be Yesuse Iluake me otoi serambi. 3 Kai me serambia meru tamata Galilea bei mpai otoi Yudea, hoko ikeu makeraka bokala esi ntulu ete mere. loko Yesuse kai ibeteke kenaI leke Ikeu Tamata matapolala, tamata harekuta kai me Kapernaume kena Iono eni nanare tamata sisata rebe esi [tatike tibu mere eni makerake mise le kerakeni ktili enlisure. 4 Le Tuhane Eni malekate rere- titinai. 48 Yesuse Iombe, “Imi hlaleke bai rulu kena tibu mere kai inisuke loko Aure batuke kena imi selu tanda tibu mere. Kai sire pine ikusu akmena herane rebe Au onoule.” lope tibure kena tibure enlisure mak- 49 Eleki tamata makerike ete kamale erake sasaisa neka emise beini.]§ 5 Ete mere iombe, “Ntuane, keu loko auku mere mokwai sae me kerakeni musuna anare nunu noma yapine imata.” butu telu lesini kwalu peneka. 6 Eleki 50 Eleki Yesuse Iombe, “Akeu noma, le kena Yesuse Iselu tamata mere intulu ete amu anare imise peneka.” Tamata mere mere, Irekwa be tamata mere kerakeni ihlaleke loko Yesuse ilepare eleki ikeu. takwali peneka. Yesuse Iombe, “Asuka 51 Kena ime lalane tlai, itetue eni tamata kena amise o?” makerikaru esi beteke lokoi be, “Ntuane, 7 Tamata makerake mere iombe, “Ntu- amu anare imise peneka.” ane, kena tibure enlisure, sae iruluke au 52 Tamata mere iombe, “Auku anare lope tibure mo. Kai kena au ono kena imise kena olase ilare?” rulu lope tibure tamata makete irulu ak- Esi ombe, “Memane kasuke kena mena bei au peneka.” olase esa hkwatare eni musute sirikele.” 8 Yesuse Iombe, “Ele mere hoko betu, 53 Kwetele mere amai inete be kena olase bitike amu paile kai keu.” 9 Kai kena mere Yesuse Iombe, “Amu anare imise mere neka tamata mere imise sosoli eleki peneka.” Eleki ruai kai eni luma toini ibitike eni paile eleki ikeu. pususi hlaleke loko Yesuse. Po Yesuse Iono mere kena tamata 54 Yesuse Iono misete meije kena rebai Yahudiaru esi petu pleije, eleyo piasare lua kena Iluake me otoi Galilea bei otoi kena petu pleije tamata Yahudiaru esi Yudeare. kerike mo. 10 Hoko tamata Yahudiaru esi beteke loko tamata rebe imise mere be, “Petu meije petu plei hoko akeri amu paile yake.”

§5:4 Ayata meiju kena Alkitape sou Yunania akmenaru sae mo. Yohanese 5:11 172 Yohanese 5:33

11 Po iombe, “Tamata rebe Iono au make tamata sae neka rebe Au suka misere Iulake au be, ‘Bitike amu paile kai isupu rue kai Alla eti pelare Au ono keu.’” isupu rue kai Alla eti pela. 22 AmaKu Iteu 12 Esi ombe, “Sire rebe Ibeteke etemu pakala ete tamata mo, le Iriluke pusue be, ‘Bitike amu paile kai keure?’” Eni kbasa kena teu pakalare ete Au, Eni 13 Po tamata rebe imise mere irekwa Nanare. 23 AmaKu Iono ele mere leke sire mere moneka. Le Yesuse ikeu me pusue tamata esi holmate Au lupe esi tamata bokala meru peneka. holmate AmaKue neka. Sire pine ihol- 14 Kena petu mere neka Yesuse mate Au mo, hoko iholmate AmaKu mo Itetueni suike me Tuhane Eni Luma lekwe, rebe Iulake Au lomei nusa meije. laleije eleki Ibeteke lokoi be, “Meije 24 Saisa rebe Au beteke meije tinai: amise peneka hoko aono dosa yanoma sire pine ilene loko Auku lepataru kai leke asupu susate rebe ektili lesire ihlaleke loko AmaKu rebe Iulake Aure yake.” hoko isupu rue kai Alla eti pela. Ile 15 Eleki tamata mere isiri kai ialenake mere isupu hukume mo, le isupu tie bei ete tamata Yahudiaru be Yesuse pine matale peneka hoko isupu rue kai Alla Ionoi mise. 16 Hoko tamata Yahudiaru eti pela. 25 Lene mimise! Namake lau mo esi atula kena ono susate ete Yesuse le petua kena tamata rebe esi saka tamata Iono tamata esi mise bei makerake kena matale le esi hlaleke lokoKu mosare esi tamata Yahudiaru esi petu pleije. lene Au, Alla Eni Nanare naKue, kai 17 Po Yesuse Ibeteke lokosi be, petua meru luake meije peneka. Kai sire “AmaKu Ikerike pleti mo eti meije neka, pine ilene naKue, isupu hidupe misete. hoko Au lekwe kerike rame.” 26 Le Amakue hidupe esi uwei, hoko 18 Hoko tamata Yahudiaru esi atula Iono Au, Eni Nanae meije hidupe esi ktili lesi leneka kena bunuI, le batuke uwei lekwe. 27 Kai Iriluke kbasa eteKu Ituli kai Yahudiaru esi petu pleije mo kena teu pakala ete tamata le kotie Aure po kai Ibeteke be AmaI kena Allare, ele Tamata Eni Nanae. mere hoko Inoake be Isakesa kai Alla. 28 Imi herane Auku lepate meije yake le roma esi peture tamata matalaru esi Yesuse Ilepa loko Eni lene naKue, 29 eleki esi siri bei nitu- kbasare kai nkenale lataiju. Sire pine kena eri kwana sare 5:19-47 iono misete, ikwana kena petu mere 19 Yesuse Iralake tamata meru be, “Imi neka kai irue eti pela. Yo sie rebe esi ono lene mimise kai persaye! Alla Eni Nanae tiare esi kwana suike kena supu hukume. meije, Au ruaKu hake sae mo kena ono 30 Saisa neka rebe Au onore, pusulu saisa rebe Au suka onore. Au suka ono bei Au ruaKu sukare mo. Au teu pakala saisa rebe Au selu AmaKu Ionore. Le ete tamatare lulu pleta bei Alla. Kai saisa rebe AmaKu Ionore, mere lekwe saisa rebe Au teure enkena le Au teue Au onore neka. 20 Le AmaKu Ioki Au, kai lulu ruaKu sukare mo po batuke Au Iaseluke pusue rebe ruaI onoule eteKu. lulu AmaKu rebe Iulake Aure Eni sukare. Kai namake Iaseluke makerika maketa 31 Sepo Au lepa le ruaKu hoko saisa rebe rebe uela lesi bei meije lekwe, leke imi Au lepaele, tamata esi noakele tinai mo. herane. 21 Makerike rebe ela lesire elere: 32 Po kena Tuhane Alla Ilepae Au kena AmaKu Iono tamata matalaru esi kwana tamata esi lenele, Au rekwa be saisa suike, kai Iono esi supu rue kai Alla rebe Ilepaele tamata esi lene lokole. eti pela. Au lekwe ele mere neka. Na- 33 Imi ulake tamata loko Yohanese maka Yohanese 5:34 173 Yohanese 6:11 baptise leke lene ilepare peneka, kai ilepae nkenale kena Aure ete imi peneka. Yesuse Iala tamata usata lima 34 Saisa rebe Au onoule Au nikwa tamata 6:1-15 kena ilepaele ete imi mo, po Au beteke Yohanese eni lepate ete imi leke imi (Mat. 14:13-21; Mrk. ruami lenele leke Alla Ihlamate imi. 6:32-44; Luk. 9:10-17) 35 Yohanese saka lampu rebe ekliti kai Takwali mina pine Yesuese Ikeu ehita keholi. Kai lalemi ndina kena selu 6 lopai tlaka Galilea tebai, rebe pi- esi hitaije batuke petua ilaru neka. 36 Po asare tamata esi kotiele tlaka Tiberiase. makerike rebe AmaKu Iteue kena Au 2 Kena Iluake mpai tlaka tebai, tamata kerikele, rebe kena meije Au kerikele, bokala esi keu luluI le esi selu Yesuse elesi bei saisa rebe Yohanese ilepae kena Iono tanda herane peneka, rebe Iono Aure. Makerike meije pine etiluke be tamata makerakaru esi mise bei esi mak- AmaKu Iulake Au. 37 Kai AmaKu rebe Iu- erakaru. 3 Eleki Yesuse Isa lolete ulate lake Aure Ilepae Au ete imi lekwe. Imi eleki Irue ete mere, kai Eni maka lulu- lene naIje mosa kai imi seluI mosa. 38 Eni aru. 4 Kena mere tamata Yahudiaru esi lepataru imi hnoukelu me imi lalemi mo pesta nete suike Alla Isirie esi ntuana le Au rebe Iulake Aure, meije imi hlaleke menaru bei Mesire lau moneka. lokoKu mo. 39 Alla Eni lepata rebe leki- 5 Kena Yesuse Ili keholi, Iselu tamata ule imi atetuke rame le imi noake be ono bokala esi luake lokoI. Eleki Ibeteke ele mere namake imi supu rue kai Alla loko Pelipuse be, “Ite sabe roti bei eti pela. Alla Eni lepata rebe lekiule otoi etia leke tamata bokala meiju esi leini me ulepae Au lekwe, 40 po imi suka kanere?” (6 Yesuse Irekwa saisa rebe luake loko Au mo leke imi supu rue kai Ionore peneka po Ilepa ele mere kena Alla eti pela mo. Iteheke Pelipuse be ihlaleke ktili pibe 41 Au nikwa tamata esi holmate Au mo.) mo. 42 Po imire lupe Au mo. Au rek- 7 Pelipuse iombe, “Ntuane, masike ware imi oki Alla mo. 43 Au luake le sabe roti kena kepene perake utuna lua, AmaKu Eni kbasare, imi trima Au mo kai masike esi supu teteputi po eromasi po sepo tamata makete iluake le ruai mo.” eni kbasa, imi trimai. 44 Sepo batuke imi 8 Eleki Yesuse Eni maka luluaru sae nikwa tamata esi holmate imi, yo imi rebe eni nane Andrease, Simone Petruse suka supu holmate bei Alla rebe Esane kwalini iombe, 9 “Ete meije kwete mok- mo, hoko namake imi hlaleke loko Au wai sae mei ikeri roti buai lima rebe ono moneka. 45 Imi noake be namake Au tu- bei terigu rebe esi beline ela mo kai iana tuke imi me AmaKu oaIje yake, le na- inai lua. Po meije upela tamata bokala make Musa rebe imi hlalekeine pine itu- meiju mo.” 10 Yesuse Iombe, “Ulake tuke imi. 46 Le sepo imi persaye saisa tamata meru esi rue.” Otoi mere melate rebe Musa ilekiule hoko suke imi per- hoko esi rue kena melate neka. Tamata saye Au lekwe, le kena buku rebe Musa meru pusuise kasuke tamata mokwaia ilekiule ubeteke Au lekwe. 47 Po sepo imi sie usata lima. Some bina kai kwetela pesaye loko saisa rebe Musa ilekiule mo, mosa. 11 Eleki Yesuse Irana rotia meru hoko saisa rebe Au betekele lekwe imi kai Ikotie trima kasi loko Alla. Pela persaye loko more neka.” bei mere Ibire rotiaru kai Ilarakele ete tamata bokala meru. Kai Ilarake ianaru Yohanese 6:12 174 Yohanese 6:33 etesi lekwe. Hoko esi kane eti esi pila kai utati me tehaike otoi rebe memane titinai. Yesuse ikotie trima kasi loko Alla le ro 12 Kena pususi kane pila peneka tiaru eleki iriluke ete tamata bokalaru Yesuse Ibeteke loko Eni maka luluaru esi kanele. 24 Kena tamata bokala meru be, “Imi lupuke rotia lesina meru, hleke esi selu Yesuse pise Eni maka luluaru esi otoi sae yake.” 13 Eleki esi lupuke rotia ete mere moneka, hoko esi sa soa buina lesinu kena sokata butu esa lesini lua meru kai esi keu lopai kota Kapernaume penuta. kena nikwa loko Yesuse. 14 Tamata bokala meru esi selu Yesuse Yesuse saka roti rebe Iono mere hoko esi beteke be, “Tinai, Ile eono tamata ihidupe meije nabi rebe Alla Italuke be Iluake lomei nusare.” 6:25-59 15 Yesuse Irekwa be tamata meru esi 25 Kena tamata bokala meru esi tetue luake kena esi keriNi leke esi bitikeNi Yesuse me tlaka tebai mere, esi ombe, kena kamale etesi, hoko Ikeu beisi lolete “Ntuane Kuru, Aluake ete meije olase ulate. ila?” 26 Eleki Yesuse Iombe, “Imi nikwa loko Yesuse Ikeu ndete kwele babai Au le imi nati tanda herana rebe Au onolu ete imire mo, po imi nete batuke 6:16-21 kane leke pila. Au beteke meije tinai. (Mat. 14:22-33; Mrk. 6:45-52) 27 Batuke lalemi kena kerike loko man- 16 Kena kmau peneka Yesuse Eni maka ane rebe tatike pine pusue kai puluele luluaru esi keu lope tlaka leine. 17 Eleki yake. Po suke lalemi kena kerike loko esi sa soa buini leke esi sai lopai kota manane rebe pulue mo kai rebe eono Kapernaume. Kena mere kpetu peneka supu rue kai Alla eti pelare. Manane po Yesuse Iluake lokosi mosa. 18 Eleki mere namake Au, Tamata Eni Nanare, kena mere me tlakare kohu le sanute Au rilukele ete imi, le Alla Amate Iriluke elake. 19 Eleki kena esi sai kasuke kiloa kbasa eteKu peneka kena Au ono mere.” lima pise ne, esi selu Yesuse Iluake lokosi 28 Esi ombe, “Ele mere hoko suke ami kai Ikeu ndete kwele babai. Hoko rilasi ono saisa leke elulu Alla Eni sukare?” titinai. 20 Po Yesuse Ibeteke lokosi be, 29 Yesuse Iombe, “Rebe Alla Isukae bei “Rilami yake, meije Au!” 21 Hoko laleisu imire meije: Isukare, imi hlaleke loko Au ndina titinai eti esi kotie Yesuse Isa kena rebe Alla Iulake Aure.” soa buine lokosi. Kena mere lekwe esi 30 Esi ombe, “Ele mere hoko Aono roma nda kmalane rebe esi keu lokore. tanda saisa leke ami selue kai ami hlaleke loko Ale? Asuka ono saisare? Tamata bokala esi nikwa Yesuse 31 Amiki ntuana menaru esi kane man- 6:22-24 ane rebe kotiele manna ndete otoi nsek- 22 Eleki ele bobanure tamata bokala ile. Mere lekie me Alla Eni Lepata rebe rebe erisi ndi tlaka tebai sare esi nikwa lekire be: Iriluke roti etesi bei ndete loko Yesuse le esi noake be memane surga leke esi kanele.” batuke soa buini esa ete mere, kai esi 32 Yesuse Iombe, “Imi lene, meije rekwa be Yesuse Eni maka luluaru esi tinai! Musa iriluke roti bei ndete surga keu kena soa buini mere, eleyo Yesuse mo po AmaKu pine Iriluke roti rebe tinai Ikeu kaisi mo. 23 Po kena mere soa buini ete imi bei ndete surga. 33 Le roti rebe maketa ilaru luake bei kota Tiberiase AmaKu Iriluke bei ndete surgare namake Yohanese 6:34 175 Yohanese 6:58 erulu kai eono tamata mei nusa meije esi ono lulu Eni lepataru, namake esi luake supu rue kai Alla eti pela.” lokoKu. 46 Imi nati sala yake be tamata 34 Hoko esi beteke lokoI be, “Tuhane, leini me esi selu Alla peneka. Batuke Au riluke roti mere ete ami rame noma.” ruaKu rebe luake bei Allare pine Au seluI 35 Yesuse Iombe, “Au meije roti rebe peneka. betekele be eono tamata isupu rue kai 47 Au beteke leke imi rekwa be sire Alla eti pelare. Sire pine iluake lokoKu pine ihlaleke loko Au hoko namake hoko eti pelare tiai sene moneka, kai isupu rue mise kai Alla eti pela. 48 Aure sire pine ihlaleke lokoKu hoko eti pelare roti rebe eono tamata ihidupe. 49 Imi kmalakeni moneka. ntuana menaru esi kane manane rebe 36 Po lupe Au beteke ete imi pende, kotiele manna ndete otoi nsekile kai esi be Masike imi selu Au peneka po imi mata peneka. 50 Po meije roti rebe erulu hlaleke loko Au mo. 37 Pusue tamata mei bei ndete surgare, emei imi oami. Sire nusa rebe AmaKu Irilukesi ete Aure na- pine ikane roti meije, isupu rue eti pela. make esi luake lokoKu. Kai sire pine ilu- 51 Aure roti rebe rulu bei ndete surga, ake lokoKu, Au trimai. 38 Le Au rulu bei roti rebe eono tamata ihidupe. Sire pine ndete surgare kena ono saisa rebe Au ikane roti meije hoko irue eti pela. Roti sukare mo, po kena ono Alla rebe Iu- rebe Au betekele, mere tinaKue, rebe lake Aure, Eni sukare. 39 Ile rebe Iulake namake Au rilukele leke eono hlamate Aure Eni sukare pusue tamata rebe Ir- tamata mei nusa meije.” ilukesi ete Aure sae imata eti pela yake, 52 Esi lene mere, esi nasuke lomai kai po leke Au ono esi supu kwana suike esi ombe, “Tamata meije Iriluke tinaije kena petu rebe nusare kohore. 40 Tinai, kena ite kanele eono elia?” AmaKu Eni sukare be pusue tamata rebe 53 Yesuse Iombe, “Imi persaye, meije esi nati be Au meije Alla Eni Nanae kai tinai! Au, Tamata Eni Nanae meije esi hlaleke lokoKu hoko esi supu rue tinaKue pine sire ikane mo kai ikinu mise kai Alla eti pela. Kai Au pine ono esi Auku lalakwe mo hoko isupu rue kai kwana suike bei matale kena petu rebe Alla eti pela mo. 54 Tamata rebe ikane nusare kohore.” tinaKue kai ikinu Auku lalakwe, Isupu 41 Hoko tamata Yahudiaru lalesi tiake rue kai Alla eti pela, kai kena nusare ko- Yesuse le Ibeteke be Ile, roti rebe rulu hore Au ono ikwana suike bei matale. bei ndete surgare. 42 Esi ombe, “Ile meije 55 Le tinaKue mere manane tinai kai Yesuse, Yusupe eni nanare pi moyo? InaI Auku lalakwe mere kwele maka kinu kai amaIje ite renaise pi moyo? Hoko tinai. 56 Sire pine ikane tinaKue kai ik- ibeteke be Irulu bei ndete surga, mere inu Auku lalakwe, iesa kai Au kai Au elia leneka?” esa kaini. 57 AmaKu ndete surga rebe 43 Yesuse Iombe, “Imi lalemi tiake Au Ihidupe Iulake Au kai Au hidupe bei yake. 44 Sae kuesa isupu luake loko Au AmaKu. Ele mere lekwe sire pine ikane mo, sepo AmaKu Ikerini loko Au mo. Au tinaKue, isupu hidupe bei Au saka Au meije pine AmaKu Iulake Au. Kai sire supu hidupe bei AmaKue. 58 Au meije pine Iluake lokoKu, namake Au ono ik- roti rebe rulu bei ndete surga, rebe wana suike kena petu rebe nusare ko- sakesa kai roti rebe imi ntuana menaru hore. 45 Kena bukua rebe nabiaru esi esi kanele mo, le masike esi kane mere lekire lepate matai eombe, ‘Namake po esi mata peneka. Sire pine ikane roti Alla Iatetuke pusue tamata.’ Hoko pusue meije, isupu rue eti pela.” tamata rebe AmaKu Iatetukeise kai esi Yohanese 6:59 176 Yohanese 7:9

59 Yesuse Ibeteke pusue meru me Tuhane Amu lepate pine eono ami supu Kapernaume, kena Iatetuke me luma rue kai Alla eti pela. 69 Ami persaye ibadare. peneka kai ami rekware Alla IulakeMu, Amise titinai le dosa sae mo.” Lepata rebe uono tamata 70 Yesuse Iombe, “Au ruaKu pine isupu rue mise kai Allare bitike imi butu esa lesini lua meiju, po 6:60-66 tatike pine ile sae me bei imi iono lulu 60 Kena tamata esi lene Yesuse Eni lep- ro tiare esi sukare.” 71 Yesuse Ibeteke ate, Eni maka lulua bokala esi lepa loko mere, Ibeteke Yudase, Simone Iskari- lomai be, “Lepate meije ktili kuate. Sire ote eni nanare. Le masike Yudase mere pine iktili kena ono lulure?” ile sae bei Yesuse Eni maka luluaru po 61 Yesuse Irekwa be Eni maka lulu- tatike iriluke Yesuse ete tamata rebe esi aru esi lepa kai lomai loko Eni lep- suka bunuIje. ataru hoko Iombe, “Auku lepate eono Yesuse kwaliNisi persayeNi mo lalemi tiake Au o? 62 Batuke Au beteke mere yo lalemi tiake Au peneka. Hoko 7:1-9 sepo imi selu Au, Tamata Eni Nanare, Yesuse Ikeue otoi Galilea keholi. Au leu suike lolete surga rebe Au luake 7 Isuka keu me otoi Yudea keholi mo beije lekwe hoko elia leneka? 63 Tamata le ete mere tamata Yahudiaru esi elakaru ihidupe batuke bei Ro Misete. Tamata lalesi kena bunuI. eni ktiline esi guna sasaisa mo. Lep- 2 Kena mere tehaike tamata Yahudi- ata rebe Au beteke ete imi meije Ro aru esi pesta nete suike loko esi ntuana Misete Eni lepate kai lepata rebe eono menaru esi rue kena tala me otoi nsek- tamata irue kai Alla eti pela. 64 Po bei ile peneka. 3 Eleki Yesuse kwalini mu- imire leini me esi lene loko Auku lep- liaru esi beteke lokoI be, “Akeu bei meije ataru mo.” Yesuse Ibeteke ele mere le lopai otoi Yudea leke Amu maka lulu- bei menaje Irekwa peneka be siasi pine aru esi selu tanda herana rebe Aonoule esi hlaleke lokoI mo, kai sire pine na- lekwe. 4 Le tamata rebe inikwa ruai eni make iriluke Yesuse ete tamata rebe esi nane, ibunike saisa rebe ionore mo. suka bunuije. 65 Yesuse Iombe, “Bei mere Sepo Aono tanda herane tekwa, namake hoko Au beteke ete imi peneka be suke suke Akeu onoe leke tamata mei nusare AmaKu ndete surgare Itapa imi mina pususi rekwae.” 5 Kwalinisi lepa lokoI pine imi supu luake lokoKu.” ele mere le ruasi lekwe esi hlaleke lokoI 66 Menai bei mere sosoli neka tamata mo. bokala rebe piasare esi lulu Yesuse esi 6 Yesuse Iombe, “Kwalia imi, Alla Eni luluI moneka. petu ete Au kena keure emeije mosa. Po ete imire, petu sasaisa neka imi keure Petruse inaku ete Yesuse yele. 7 Mei nusare tamata lalesi tiake imi 6:67-71 mo po lalesi tiake Au le Au alenake esi 67 Yesuse Ibeteke loko Eni kwetala sie neune. 8 Imi keu loko pesta mere ak- butu esa lesini luaru be, “Yapine imi keu mena. Au keu mosa le Auku petu kena bei Au sa piseo?” keure emeije mosa.” 9 Ibeteke lokosi ele 68 Simone Petruse iombe, “Tuhane, mere kai Ikeu bei otoi Galilea mo. mo. Ami keu loko sire lekwe? Batuke Yohanese 7:10 177 Yohanese 7:31

esa sa kena petu plei rebe tamata esi Yesuse Iatetuke kena tamata kerike kena more. 22 Eleyo imi ruami Yahudiaru esi petu elake lekwe sunate tamata kena petu plei 7:10-24 leke lulu hukume rebe Musa iriluke 10 Kena kwalinisi keu lolete ete imire. Sunate mere lekwe Musa eni Yerusaleme loko pesta mere peneka, hukume mo, po sunate mere iteki ntu- eleki petua lua pise telu pine Ikeu po ana mena Abrahame, Isake kai Yakupe Ikeu akbunike. 11 Kena pesta mere esi atate. 23 Sepo imi sebeie tamata esi tamata Yahudiaru esi elakaru esi nikwa sunate kena petu plei leke imi lulu Musa lokoI. Esi beteke be, “Tamata mere eni pleta kena sunate, hoko Au ono Ietiare?” tamata nanakwalaije pusue mise kena 12 Tamata bokala me pestare esi lepae petu pleije imi nasuke Au le yake. 24 Imi Yesuse mamau. Leini esi beteke be Imise teu pakala ete saere lulu saisa rebe selure titinai. yake po lulu nkenale.” Po leini esi beteke be, “Imise mo le Ile- Tamata Yahudiaru esi rare make loko tamata leke esi keue lalane kai lomai be Yesuse Maka tiae.” 13 Esi alenake Yesuse po rilasi le Hlamate tinai pibe mo yapine tamata maketa esi lene, hoko esi lepa mamau. Le ruasi lekwe esi rilasi le 7:25-31 esi elakaru. 25 Tamata Yerusalema ilaru esi ombe, 14 Kena erisi ono pesta sa Yesuse Ikusu “Ile meije pine esi ono kena bunuIje me Tuhane Eni Lumare kena iatetuke moyo? 26 Kai selu Ilepa ete tamata ete mere. 15 Hoko tamata Yahudiaru esi bokala meru, ilepa akbunike mo kai elakaru hkutukesi. Esi ombe, “Tamata sae ilakeNi mo. Yapine iteki elakaru esi meije Isupu atetu bei kuru lupe itere rekwa be Ile mere pine Alla IulakeNi mo yo Irekwa yelu meiju elia!” 16 Yesuse kena hlamate tamatare piseo? 27 Po mo Iombe, “Saisa rebe Au atetukele meije piseo, le Ile rebe Alla IulakeNi kena Ihla- Auku hnauna mo po meije Ile rebe Iu- mate tamatare Ibei etiare ite rekwa mo. lake Aure, Eni hnaune. 17 Batuke tamata Yo Ile meije, Ibei etiare ite rekwae.” rebe eni hidupe lulu Tuhane Eni sukare 28 Kena Yesuse Eri atetuke me Tuhane pine irekwa be Auku hnauna meiju bei Eni Lumare sa, Ikloloe be, “Tinai, imi Alla pibe bei laleKu ruaKu. 18 Sire pine rekwa Au kai Au bei etiare, imi rekwae, iatetuke bei lalei ruai hoko inikwa hol- po Au luake bei laleKu ruaKu mo po Alla mate ete ruai. Po sire pine inikwa Alla Iulake Au. Ilere mere pine rebe tamata Eni nane misere, ilepae misete rame. Ile- esi persayeNi po imi rekwaI mo. 29 Au make tamata mo. 19 Imi rekwa Alla Eni rekwaI le Au luake beiNi kai Iulake Au.” pletaru bei Musa peneka, po imi lulu 30 Eleki esi ono kena kerikeNi, po sae pleta meru mo. Le mula pine imi ono ikerikeNi mo le petu kena kerikeNi mere kena bunu Aure?” mosa. 31 Po bei tamata meru, bokala esi 20 Tamata bokala meru esi ombe, “Sae hlaleke lokoI. Esi beteke be, “Ile rebe iono kena bunu Ale mo. Mere ro tiaru esi Alla Iulakeni kena hlamate tamatare elake kbasae leleuMe.” Imei tineije meije peneka le Iono tanda 21 Yesuse Iombe, “Imi pusumi her- herana bokala peneka.” ane yo batuke Au ono tanda herane Yohanese 7:32 178 Yohanese 7:52

meije nabi rebe Alla Italuke be IluakeNi Tamata Yahudiaru esi elakaru esi lomei nusare.” ulake maka rakaru esi kerike Yesuse 41 Kai leini esi beteke be, “Ile rebe Alla 7:32-36 IulakeNi kena hlamate tamatare Imeije 32 Tamata Parisiaru esi lene tamata neka.” bokala ete meru esi lepae Yesuse ma- Po leini esi hlaleke lokoI mo hoko esi mau. Hoko esi keu sakesa kai imama ombe, “Ile mere rebe Alla IulakeNi kena elakaru kena koti tamata maka raka Ihlamate tamatare mo. Le Iluake bei otoi Tuhane Eni Lumare leke esi kerike Galilea. 42 Le Alla Eni lepata rebe leki- Yesuse. ule beteke be Ile rebe Alla IulakeNi kena 33 Eleki Yesuse Ibeteke loko tamata hlamate tamatare bei otoi Galilea mo po bokala meru be, “Au rue kai imire tak- Ile mere kamale Dauta eni anubu hoko wali moneka eleki Au leu loko Ile rebe Ibei kota Betleheme le kamale Dauta ibei Iulake Aure. 34 Imi nikwa loko Au, po imi kota mere.” 43 Hoko tamata bokala meru tetue Au mo, le otoi rebe Au rue kenare esi rare kai lomai leI. 44 Tamata leini esi imi keu lokore saisa mo.” ono kena kerike Yesuse, po sae itola bala 35 Eleki tamata Yahudiaru esi elakaru kenaI mo le petu kena kerikeIne mere esi tneu lomai be, “Ikeu etia pine ite mosa. tetueNi suike saisa more? Yapine Ikeu Nikodemuse ilepa le Yesuse loko iteki tamata rebe esi rue kena otoi lauke sakesa kai tamata Yunaniaru, leke 7:45-52 Iatetuke tamata Yunaniaru piseo? 36 Le 45 Tamata maka raka Tuhane Eni Ibeteke be namake ite nikwa lokoI po Luma, rebe ulakesi kena kerike Yesuse tetueNi mo kai ite keu loko Eni otoi esi leu loko imama elakaru kai tamata maka ruere saisa mo. Ilepa mere esi Parisiaru. Eleki esi tneusi be, “Le mula natire saisare?” pine imi keri Tamata mere lomei more?” 46 Esi ombe, “Kwatite! Ami lene sae Kwele rebe eono hlamate ilepa lupeI mosa!” 7:37-44 47 Eleki tamata Parisiaru esi ombe, 37 Eleki petu rebe pentine kena tamata “Ei! Yapine Iliku imi kena lalane tiae Yahudiaru esi pestare, mere petu pa- piseo? 48 Imi selu, bei iteki tamata muli sosolike. Yesuse Ikele kai Ikloloe elakaru sae ihlaleke lokoI mo, pise bei be, “Sire pine kmalakeni, iluake loko tamata Parisiaru sae ihlaleke lokoI mo. Au leke Au inukeni. 38 Sire pine ihlaleke 49 Po tamata bokala meru esi boro, le esi loko Au, namake isupu saisa lulu Alla rekwa bei Tuhane Eni lepate rebe Musa Eni lepata rebe lekiule be, ‘Namake bei ilekiule mo hoko esi lene loko Yesuse. tamata mere laleije, saka kwele bolai Namake pine esi supu hkutuke bei Alla.” rebe eboboke, eono supu rue kai Alla eti 50 Eleki Nikodemuse, ile sae bei sie pela.’” 39 Mere Yesuse Ilepa loko tamata meru rebe akmenare iluake loko Yesuse rebe esi hlaleke lokoIje tatike Ro Misete pende iombe, 51 “Lulu Tuhane Eni lepate Ikbasaesi. Le kena mere Ro Misete mere rebe Musa ilekire, sebeie ilepa loko saisa Iluake mei nusa mosa, le Yesuse Isupu rebe ionore mina pine hukumeni sa.” bitike lolete leke Iaseluke Eni kbasare 52 Eleki esi sobueni be, “Yapine ale mosa. tamata Galilea lupe Yesuse piseo? 40 Tamata bokala esi lene Yesuse Ilepa Abaise Alla Eni lepata rebe lekiule mere hoko sie leini esi beteke be, “Ile Yohanese 7:53 179 Yohanese 8:21 mimise, hoko arekwa be nabi sae ibei Yesuse saka hitate ete nusa meije Galilea mo.” 8:12-20 Bina sae isablia 12 Yesuse Ibeteke loko tamata bokala 7:53-08:11 be, “Aure saka hitate ete nusa meije. 53 [Eleki pususi leu me esi lumaru, Sire pine ilulu Au hoko irue kena melene po Yesuse Isa lolete ulate saitune aini moneka po irue kena hitate rebe eono 8 bokalaru. 2 Eleki bebeleti lakwai esa tamata esi supu rue kai Alla eti pelare.” sa Ikeu me Tuhane Eni Lumare suike 13 Tamata Parisiaru esi ombe, “Alepae leneka kai tamata bokala esi luake lokoI. ruaMu ete ami, hoko amu lepata meru Eleki Yesuse Irue kena Iatetukesi. 3 Kena nkena mo.” mere kuru Torataru kai tamata Parisiaru 14 Eleki Yesuse Iralakesi be, “Masike esi keri bina sae me lokoI. Esi tetue bina Au lepae sasaisa kena ruaKu ete imi po mere isablia. Esi ulake bina mere ikele saisa rebe Au lepaele mere tinai, le Au me tamata bokala meru esi tlaisu. 4 Esi luake bei etia kai Au keu loko etiare beteke loko Yesuse be, “Kuru, ami tetue Au rekwae. Po imire mo, Au luake bei bina meije isablia. 5 Kena Tuhane Eni etia kai Au keu loko etiare imi rekwa lepate rebe Musa Ilekire ebeteke be raba mo. 15 Imi teu pakala ete tamatare lulu bina rebe iono ele meije eti imata. Hoko tamata eni suka, po Au teu pakala ete Anoake elia?” 6 Esi beteke ele mere kena sae kuesa mo. 16 Kai sepo Au teu pakala esi teheke Yesuse, leke esi supu Yesuse hoko saisa rebe Au teure enkena, le Au Iono sala, leke esi tutukeNi kena pakala. ruaku teue mo po AmaKu rebe Iulake Po Yesuse inobo kai Ileki kena bal- Aure, luaMa teue sakesa. 17 Kena buku aubuije kena tapele babaije. 7 Po esi rebe Musa ilekie rebe imi atula kena lu- tneu Yesuse rame, eleki Ikele Iombe, lure ebeteke be: kena teu pakalare suke “Bei imire sire eni dosa sae more, ile sie luaya esi lepa kena sasike sasaisare mere pine iraba bina meije akmena kena sakesa, hoko lene lokole. 18 Rebe lepae batu.” 8 Eleki Inobo lope suike kai Ileki Aure sie luaya me, saere Au ruaKu kai kena tapele. saere AmaKu rebe Iulake Aure.” 9 Kena kuru torataru kai tamata 19 Eleki esi ombe, “AmaMu Ietia?” Parisiaru esi lene Yesuse Ilepa ele Yesuse Iombe, “Imi rekwa Au mo kai mere hoko esi keu tamata esesa beiNi Imi rekwa AmaKu mo. Le sepo imi rekwa sosoli. Menai bei ntuanaru mina Au hoko imi rekwa AmaKu lekwe.” pine kwete belukaru esi pamuli. Eti 20 Yesuse Ibeteke pusue meru kena Yesuse ruaI kai bina mere eri kele Iatetuke me Tuhane Eni Lumare, me kena lakwaije. 10 Eleki Yesuse Ikele kai tehaike otoi maka tolae kepene. Po sae Iombe, “Kuanae, pususi etia pende? Sae ikerikeNi mo le mere petu kena kerikeNi ihukume ale moyo?” mosa. 11 Bina mere iombe, “Tuhane, sae mo.” Tamata rebe esi hlaleke Yesuse Yesuse Iombe, “Au lekwe Au hukume more esi mata le esi dosaru ale mo. Akeu kai bei meije aono dosa yanoma.”]** 8:21-30 21 Eleki Yesuse Ibeteke loko tamata bokala meru suike be, “Namake pine Au

**8:11 Ayata meiju kena Alkitape sou Yunania akmenaru sae mo. Yohanese 8:22 180 Yohanese 8:43 keu, kai imi nikwa loko Au po imi tetue nai hoko imire Auku maka lulua titinai. Au mo le otoi rebe Au keu lokole imi 32 Hoko imi rekwa saisa rebe nkenale kai supu keu loko mo. Po imi mata le imi mere eono imi supu tie.” dosaru.” 33 Esi ombe, “Amire Abrahame eni 22 Eleki tamata Yahudiaru esi elekaru anubua. Sae kuesa iono ami kena tamata esi beteke be, “Yapine Ikeu bunu ruaI makerike rebe eni kbasa sae more rebai piseo? Eti Ibeteke be otoi rebe Ikeu sae mosa, hoko Abeteke be ami supu tie lokole ite supu keu loko more.” le mula?” 23 Yesuse Iombe, “Imi bei mpe, bei 34 Yesuse Iombe, “Auku lepate meije nusa meije, po Aure mo, Au bei ndete, tinai. Tamata rebe iono dosa, mere bei surga. 24 Bei mere hoko Au beteke ete dosare kbasaeni saka tamata makerike imi peneka be namake imi mata le imi rebe eni kbasa sae more. 35 Hoko sire dosaru. Le sepo Au rebe Au betekeKu ete pine iono dosa, isakesa kai tamata mak- imi pende pine imi hlaleke lokoKu mo erike rebe irue rame mo, me luma rebe hoko imi mata le imi dosaru tinai neka.” ikerike kenare. Eleyo ile rebe tamata 25 Esi ombe, “Hoko Ale mere sire?” makerike ikerike eteije eni nanaru esi Eleki Yesuse Iombe, “Au beteke susuike rue ete mere eti pela. 36 Hoko sepo ete imi pende.†† 26 Yelu bokala me sa Au, Alla Eni Nanare Au tie imi, mere rebe suke Au betekelu ete imi kai Au teu imi supu tie titinai.” 37 Eleki Yesuse pakala ete imi. Po Ile rebe Iulake Aure Iombe, “Au rekwa be imire Abrahame Eni lepataru nkena tinai. Kai saisa rebe eni anubua, po imi suka bunu Au le Au betekelu ete imi tamata nusa meije, imi suka lene loko Auku hnaunaru mo. Au lenelu beiNi.” 38 Saisa rebe Au selu Amaku Iaseluke ete 27 Tamata meru esi nati mo be Ilepa Aure, mere pine Au betekele. Imi lekwe, mere Ilepae loko Alla Amate. 28 Hoko imi ono saisa rebe amami esi atetukele Yesuse Ibeteke lokosi be, “Kena imi sake ete imire.” Au, Tamata Eni Nanae meije kena ai tu- 39 Esi ombe, “Amiki upu kena tine mina pine imi rekwa be Au meije, Abrahame.” rebe Au betekeKu ete imi pende kai Au Yesuse Ibeteke lokosi be, “Sepo imire ono sasaisare bei laleKu mo po Au lepae Abrahame eni anubua titinai hoko saisa saisa rebe AmaKu Iatetukele ete Aure. rebe Abrahame ionore imi onoe. 40 Au 29 Kai Ile rebe Iulake Aure, Imei kaiKu. beteke nkenale rebe Au lenele bei Isebei Au ruaKu mo, le Au ono saisare Amakue ete imi, yo imi suka bunu Au. eono laleIje ndina.” Abrahame iono ele mere mo. 41 Imi ono 30 Kena Yesuse Ibeteke pusue muru, saisa rebe amami ruami esi onore.” tamata bokala esi hlaleke lokoI. Esi ralake be, “Amire kwetele bei tamata maka ono ntasite mo. Amiki Am- Lene loko Alla Eni Lepataru ate batuke esa, mere Alla ruaI.” hoko supu tie ite bei dosaru 42 Yesuse Iombe, “Sepo imi amate 8:31-36 kena Alla hoko suke lalemi noa Au le 31 Eleki Yesuse Ibeteke loko tamata Au luake beiNi. Au luake, lulu ruaKu Yahudia rebe esi hlaleke lokoI pende be, suka mo po Alla ruaI pine Iulake Au. “Sepo imi ono lulu Auku lepataru titi- 43 Le mula pine imi nati saisa rebe Au

††8:25 Tamata leini esi noake ayate meije esi natire elere: Au lepa kai imi kena saisa lekwe? Yohanese 8:44 181 Yohanese 9:7 betekele more? Le imi tahane kena lene sasaisa mo. Po Amaku pine Iholmate Au. Auku hnaunaru mo. 44 Imi amate kena Ile, rebe imi beteke be imi Alla, 55 eleyo ro tiaru esi elake kai imi lulu esi sukare. imi rekwaI mo po Au rekwaI. Kai sepo Yele mere maka bunu bei nusare tola Au beteke be Au rekwaI mo, hoko Aure menaije sa. Esuka ono nkenale mo, le tamata nloene sakesa kai imire neka. Po me esi laleije nkenale sae kwale mo. mo, Au rekwaI kai Au ono lulu Eni hnau- Sepo elemake, mere elemake tinai le esi naru. 56 Imi upu Abrahame laleije nd- sifate ele mere peneka. Yele mere maka ina titinai le namake pine iselu Auku lemake, kai maka lemake esi uweije ke- petuaru. Yele, iselu Au peneka kai eono nae. 45 Po Au beteke nkenale, hoko imi laleije ndina titinai.” suka lene loko Au mo. 46 Bei imire sire 57 Tamata Yahudiaru esi ombe, “Amu isupu aseluke bukti be Au ono dosare? musune roma butu lima mosa yo aselu Le mula pine Au lepae nkenale, imi per- Abrahame peneko?” saye Au more? 47 Tamata rebe iluake bei 58 Yesuse Iombe, “Auku lepate meije Alla, tamata mere itrima Alla Eni hnau- tinai: Kena ruele Abrahame mosare Au naru. Po imi luake bei Alla mo hoko imi me peneka. Au beteke meije tinai.” trima Eni hnaunaru mo.” 59 Eleki tamata Yahudia meru esi ono kena rana batu kena raba Yesuse, le Yesuse Iela lesi bei Abrahame Iombe Isakesa kai Alla, po Ikbuni beisi 8:48-59 kai Isiri keu bei Tuhane Eni Lumare. 48 Tamata Yahudiaru esi ombe, “Ami Tamata matapolale bei kena beteke peneka be Ale mere tamata ruelei sa Yesuse Ionoi selu Samaria, kai ro tiaru esi elake kbasae laleuMe peneka. Ami betekele tinai.”‡‡ 9:1-41 49 Yesuse Iombe, “Ro tiare kbasaeKue Eleki kena Yesuse Ilia, Iselu ile sae mo, po Au holmate AmaKu yo imi sobue 9 me iselu mo bei ruelei menai sa. Au. 50 Au nikwa kena tamata esi holmate 2 Eleki Eni maka luluaru esi tneuI be, Au mo. Po Ile sae me Isukare Au supu “Ntuane Kuru, sire iono dosare, ile meije holmate, kai Ile mere pine Iteu pakala. ruai pibe eni elake inaiju, eti ruele ile 51 Au beteke meije tinai: sire pine iono meije iselu more?” lulu Auku hnaunaru, eti pelare imata 3 Yesuse Iombe, “Bei ruai mo kai bei moneka.” eni elake inaiju mo po leke tamata esi 52 Esi ombe, “Meije pine ami rekwa selu Alla Eni kbasare kerike kenaije. be ro tiaru esi elake bkasae laleume 4 Kena Auru mei sare saka eru kpita sa, titinai. Abrahame yo imata peneka, kai ite kerike loko Alla rebe Inatue Aure Eni nabiaru lekwe pususi mata peneka yo makerikaru, le kpetu peneka hoko sae ik- Aombe sire pine iono lulu Amu hnau- erike moneka. 5 Kena Au Aru mei nusa naru, eti pelare imata moneka. 53 Abra- meije sa hoko au ono hitate ete nusa hame ruai yo imata peneka, kai pusue meije.” nabiaru lekwe esi mata peneka, hoko Ale 6 Eleki kena Yesuse Ilepa pusue meru meije sia? Aela lesi bei iteki upute Abra- pela, Iktoe lope tapele eleki Itoha Eni hame yelo?” toele kai tapele eleki Iahmulake tamata 54 Yesuse Iombe, “Sepo Au nikwa kena matapolale mere mataije kenae. 7 Yesuse tamata esi holmate Au, hoko esi untune Iombe, “Akeu koa oalalemu me tibu

‡‡8:48 Esi kotie Yesuse, tamata Samaria le esi suka tamata Samaria mo. Yohanese 9:8 182 Yohanese 9:32

Siloame.” Siloame esi natire supu ulake. esi tneusi be, “Meije imi nanae rebe Eleki tamata mere ikeu koa oalaleije imi betekeni be iselu mo kena ruelei eleki ileure mataije selu peneka. menaije sare o? Hoko elia pine meije 8 Tamata rebe esi rue tehaike eni iselu pende?” lumare kai tamata rebe esi rekwai be ak- 20 Eleki eni elake inaiju esi ombe, menare iono tamata kokotire, esi beteke “Ami rekware meije amiki nanae, kai be, “Ile meije rebe maka kotie rame iselu mo bei kena ruelei menaije sa, 21 po moyo?” 9 Leini esi beteke be, “Tinai, elia pine meije iselu pende ami rekwa imeije.” mo, kai sire pine ionoi selure lekwe Kai leini esi beteke lekwe be, “Mo, ami rekwai mo. Tneu ruai le elake inai po selui sakai.” Eleki tamata mere ruai peneka hoko ilepa le ruaije yele.” 22 Eni beteke be, “Tinai, au meije.” elake inaiju esi lepa ele mere le rilasi le 10 Esi ombe, “Elia pine mataume tamata Yahudiaru esi elakaru, le esi teu supu selure?” 11 Iombe, “Ile rebe ko- lepate peneka be sire inaku be Yesuse tine Yesuse, Itoha tapele kai Eni toele Kamale Hlamate hoko ikusu luma ibada eleki Iahmulakele kena matakue. Eleki moneka. 23 Ele mere eti eni elaka in- Iombe, ‘Keu me tibu Siloame leke koa aiju esi beteke be, “Ile elake Inai peneka oalaleume.’ Eleki Au keu kai kena au hoko tneu ruai loko noma.” koa oalalekue eleki au supu selu sosoli.” 24 Eleki esi koti suike ile rebe ak- 12 Esi ombe, “Ietia?” Eleki iombe, “Au menare iselu more kai esi beteke lokoi rekwa mo.” be, “Ala ete Alla be alemake mo. Le 13–14 Kena Yesuse Itoha tapele kai Iono ami rekwa be tamata rebe Iono mataume tamata mere mataije selure kena tamata selure, tamata dosa.” Yahuriaru esi petu plei. Eleki esi keri 25 Tamata mere iombe, “Ile mere tamata mere loko tamata Parisiaru. tamata dosa pise mo au rekwa mo. Po 15 Hoko tamata Parisiaru esi tneu rebe au rekware be akmenare au selu tamata mere be, “Elia pine matamu es- mo po meije au selu peneka.” 26 Esi elure?” Eleki iralake be, “Yesuse Iah- ombe, “Iono saisa kenaume? Kai Iono mulake matakue kena tapele rebe Iko- aselure elia?” 27 Iombe, “Au beteke ete laele, eleki au koa oalelekue eleki au selu imi peneka po imi lene loko au mo. Hoko sosoli ne.” le mula pine imi suka lene suikele? Imi 16 Eleki tamata Parisia leini esi beteke suku ono Eni maka lulua lekwe piseo?” be, “Ile rebe Iono tamata meije iselure, 28 Esi toaini be, “Ale, tamata mere Eni Ibei Alla mo le Iholmate iteki petu pleije maka lulua po amire Musa eni maka mo.” lulu. 29 Ami rekwa be Alla Ilepa ete Musa Po tamata leini esi ombe, “Tamata peneka po ete tamata mere ami rekwa dosare iono tanda herane ele meije saisa mo be Ibei eteia.” mo.” Hoko esi rare kai lomai. 30 Tamata mere iombe, “Au rekwa bei 17 Eleki esi beteke suike loko tamata imia meiju mo. Iono mataku eselu yo mere be, “Iono, aselu peneka hoko Ibei etiare imi rekwaI mo pe? 31 Ite anoake be Ile mere sire?” Eleki iombe, rekwa be Alla Ilene loko tamata dosa “Ile nabi.” mo batuke Ilene loko tamata rebe kerike 18 Po tamata Yahudiaru esi elakaru lulu Alla Eni pletare kai rebe lulu Eni esi lene lokoi mo be tamata mere ak- sukare. 32 Bei kena Alla Itolae nusa meije menare iselu mo kai meije iselu peneka, menai sa sae ilene tamata iono tamata eti esi keu koti eni elake inaiju. 19 Eleki rebe selu mo bei kena ruelei menai isupu Yohanese 9:33 183 Yohanese 10:16 selu. 33 Sepo tamata mere bei Alla mo papelake esi nanaru pine isirielu. 4 Sepo hoko Iono sasaisa mo.” isiri pusue dombaru peneka hoko ikeu 34 Esi ombe, “Ale meije ruele ale asupu akmena yo domba meru ukeu lului, le dosa peneka kai meije aatetuke ami urena naije. 5 Po tamata makete hoko yelo?” Eleki esi suini siri. ukeu lului mo, kai unaya beini le tamata 35 Yesuse Ilene be esi suini siri peneka. makete mere urena naise mo.” Eleki Yesuse Ikeu tetueni kai Ibeteke 6 Mere Yesuse Ialena umpama etesi po lokoi be, “Ahlaleke loko Tamata Eni esi nati yelu rebe Yesuse Ibeteke etesi Nanare o?” mere mo. 36 Iombe, “Tuhane, Ile mere sire? Leke 7 Hoko Yesuse Iombe, “Imi lene loko Au hlaleke lokoI?” Auku lepate meije le meije tinai: Aure 37 Yesuse Iombe, “Ile mere aseluI saka metu kena kusu loko domba meru. peneka kai mei Ilepa kai ale meije.” 8 Pusue tamata rebe esi luake akmena 38 Eleki iombe, “Tuhane, au hlaleke bei Aure, esi saka tamata ndeane kai lokoMu!” Eleki itatu loko Yesuse. maka bunu kai dombaru lene esi lepare 39 Yesuse Iombe, “Au luake lomei mo. 9 Aure saka metu. Sire pine ikusu nusare kena tiluke be sire inkena kai baue Au hoko isupu hlamate. Namake sire isala. Au tiluke lalane ete tamata isaka domba meru ukusu kai usiri baue rebe esi rekwa Alla mosare, saka Au meture kena ukinu kai ukane. 10 Tamata ono tamata matapolale iselu. Po tamata ndeane iluake batuke kena indea kai rebe esi noake be esi rekwa Tuhane Alla ibunu. Po Au luake leke Au ono tamata pende namake esi rue rame kena me- esi supu misete bei Alla boka titinai. lene. Esi saka tamata rebe esi selu po esi 11 Aure saka dombaru esi maka raka ono tamata matapolale suike.” misete. Dombaru esi maka raka misete, 40 Eleki tamata Parisia ete meru esi imata seli eni dombaru. 12 Po tamata beteke loko Yesuse be, “Hoko, ami meiju maketa rebe domba upuije isebasi kena lekwe selu moyo?” raka dombare esi ono elere; kena esi selu 41 Yesuse Iombe, “Sepo imi beteke be binatane serigala maka kane dombare imi selu mo hoko Tuhane Ileuke sala ete eluake, esi naya sosoli bei domba meru. imi mo. Po imi naku be imi rekwa pusue Eleki binatana maka kane domba meru rebe nkenale hoko mere imi ono dosa uluake kena kane domba meru hoko un- sa.” aya bei lomai. Maka raka domba meru esi naya le domba meru esie more pe. Yesuse saka dombaru 13 Esi naya le esi kerike batuke kena supu esi maka raka misete gaji neka po esi tuli kai domba meru mo. 10:1-21 14 Po Aure, dombaru esi maka raka Yesuse Ibeteke be, “Imi lene loko misete, Au rekwa Auku dombaru. Kai 10 Au lepa meije le meije tinai: Sire Auku dombaru urekwa Au lekwe. pine ikusu loko dombaru esi kandane 15 Hoko saka AmaKu Irekwa Au kai Au baue esi meture mo hoko mere tamata lekwe rekwa AmaKu. Kai namake Au ndeane kai maka bunu. 2 Po sire pine riluke nanakwalaKue kena mata seli ikusu loko meture hoko ile mere dom- Auku dombaru. 16 Auku domba maketa baru esi maka rakare. 3 Tamata rebe me lekwe po ulupuke lomai kai Auku iraka meture esi baeke meture etei kai domba meiju mosa. Namake Au kerisi maka raka domba mere eni dombaru leke esi lupuke lomai kai Auku domba ukeu lului le urena esi upuije naije. Ikoti meiju. Namake esi lene naKue mina Yohanese 10:17 184 Yohanese 10:39 pine esi luake loko domba meiju leke baya mo. 27 Auku dombaru ululu Au le- esi rue kena kandane esa. Eleki Au pare. Au rekwasi kai esi lulu Au. 28 Au rakasi. onosi rue kai Alla eti pela hoko esi 17 AmaKu Ioki Au le Au riluke supu susate eti pelare moneka. Kai sae nanakwalaKue kena mata leke namake iranasi bei Au moneka. 29 AmaKu Ir- Au kwana suike. 18 Sae ibunu Au iluke pususi ete Au peneka, Iela lesi bei palani mo. Po Au naku kena riluke pusue tamata. Hoko masike sae lekwe nanakwalaKue. Pusue meru lulu po iranasi bei AmaKu moneka. 30 Au kai Auku suka. Auku kbasa kena riluke AmaKu esa.” nanakwalaKue leke esi bunuKu, kai Au 31 Eleki tamata Yahudiaru esi rana kbasa kena kwana suike le makerike batu leke esi ono kena raba Yesuse meije, AmaKu Irilukele ete Au.” leke Imata. 32 Yesuse Iombe, “AmaKu 19 Yesuse Ibeteke ele mere, uono Eni makerika miseta bokala rebe Au tamata Yahudiaru esi nasuke lomai kerikele, Au aselukelu ete imi. Bei pusue sosoli suike. 20 Tamata bokala esi beteke makerika meru andia pine eono imi raba be “Lene lokoI yake. Ro tiaru esi elake Aure?” ekbasaeNi hoko Imake.” 33 Tamata Yahudiaru esi ralakeNi be, 21 Po leini esi beteke lekwe be, “Ami ono kena raba Ale, bei tanda her- “Tamata rebe ro tiaru esi elake ane rebe Aonore mo po le Alepa tiae loko ekbasaine, piasare ilepa ele mere Alla. Ale mere bei tamata po AonoMu mo. Ro tiaru esi elake eono tamata saka Alla.” matapolale iselure saisa mo.” 34 Yesuse Iombe, “Kena bukua rebe Musa ilekiule, rebe imi atula kena ono Tamata Yahudiaru esi lulure ebeteke be: Kotie imire Alla Eni trima Yesuse mo nanae. 35 Ite rekwa be pusue Alla Eni 10:22-39 lepata rebe lekire erue eti pela. Hoko 22 Petu kena tamata Yahudiaru esi tamata rebe esi trima Alla Eni lepataru, ono pesta kena nete suike loko esi kotise Alla Eni nanae.¶¶ 36 Hoko le mula koa Tuhane Eni Luma me Yerusaleme. pine imi beteke be Au lepa tiae loko Kena mere ndirine talei. 23 Eleki Yesuse Alla le Au beteke be Aure Alla Eni ikeu lori lopai me Tuhane Eni Lumare Nanare? Eleyo Au meije AmaKu Ibitike esi otoi rebe esi nane otoi Salomore. Au kai ruaI pine Iulake Au lomei nusa 24 Kena mere tamata Yahudiaru esi ke- meije. 37 Sepo Au kerike AmaKu Eni holi Yesuse kai esi ombe, “Kuru, roma makerika rebe Iulake Au kerikeule mo petu ila sa pine Abeteke be Ale sire? hoko hlaleke loko Au yake. 38 Au rekwa Leke ami noake ale rame yake. Sepo imi persaye loko saisa rebe Au betekele Ale, Ile rebe Alla IulakeNi kena hlamate ete imire mo. Po imi selu Auku mak- tamatare titinai hoko Abeteke ntontoli erike rebe misete hoko bei mere pine neka.” imi hlaleke loko Au. Bei pusue meru imi 25 Yesuse Iombe, “Au beteke ete imi rekwa be Au kai Amakue esa.” peneka po imi persaye mo. Yelu rebe Au 39 Eleki esi ono kena kerike Yesuse onoule, mere pine etiluke be Au meije leneka po esi supu kerikeNi mo le Ikeu sia. Mere Au lulu AmaKu Eni pletare. beisi. 26 Imi persaye mo le imire auku dom-

¶¶10:35 Kena sou Yunanire esi leki be ‘Esi kotise Alla.’ Yohanese 10:40 185 Yohanese 11:25

Au, mere saka ikeu kena pita hoko pah- Yesuse Irue me kwele burueni mo le iselu nusa meije. 10 Po Yordane esi tebai sire pine ikeu kena kpetu hoko pahbu- 10:40-42 rueni le hitate sae etei mo. 11 Iteki kwali 40 Eleki Yesuse Ikeu suike me kwele Lasaruse intulu peneka, po namake Au Yordane esi tebai me akmena Yohanese keu betukeni.” maka baptise iruere eleki Irue ete mere. 12 Hoko Eni maka luluaru esi beteke 41 Tamata bokala esi luake lokoI kai esi lokoI be, “Tuhane, sepo batuke intulu beteke be, “Yohanese iono tanda her- hoko namake imise bei eni makerake.” ane kena tiluke Tuhane Eni kbasare 13 Yesuse Ibeteke be Lasaruse intulu saisa mo po pusue yelu rebe akmena mere natire be imata peneka, po esi nati Yohanese ilepaelu kena Yesuse, pusulu be Yesuse Ibeteke Lasaruse intulu pi- onore meije peneka.” 42 Eleki tamata asa. 14 Hoko Yesuse Ibeteke ntoli etesi bokala ete mere esi hlaleke loko Yesuse. be, “Lasaruse imata peneka. 15 Po laleKu endina lekwe, masike Au ndi mo. Le Lasaruse imata meije emise lesi ete imi leke imi hlaleke 11:1-27 loko Au. Kena meije, mai ite keu loko Ile sae me eni nane Lasaruse, irue Lasaruse.” 11 me hena Betania sakesa kai betai 16 Eleki Tomase rebe kotine Didimuse Maria kai Marta luasi. 2 Maria mere bina esi natire kwete kleite ibeteke loko eni rebe iahmulake Tuhane Eni lelale kena ebea maka lulu maketaru be, “Mai ite leite boini ntelete kai ibasae kena eni keu luluI, sebeie ite mata sakesa kaiNi.” buare. Kena rebai sae me Lasaruse ker- 17 Kena Yesuse Iluake ndi Betaniare akeni. 3 Eleki Lasaruse betai lua meru esi tamata esi beteke eteI be hnouke nauke loko Yesuse be, “Tuhane, amiki Lasaruse petua ata kena liane benaije betama rebe Aokine kerakeni.” peneka. 18 Hena Betaniare etehaike kota 4 Kena Yesuse ilene sou mere eleki Yerusaleme, esi lauke kasuke kiloa telu. Ibeteke be, “Makerake mere eono imata 19 Tamata Yahudia bokala esi luake loko mo. Po mere eono leke Alla Isupu isike, Marta kai Maria peneka kena ono laleisu kai eono leke Au, Alla Eni Nanae meije ndina le esi susa loko esi betare imatare. supu isike lekwe.” 20 Kena Marta ilene be Yesuse Iluake, 5 Yesuse Ioki Marta, Maria kai isiri sosoli kena ikeu sapa Yesuse, yo Lasaruse. 6 Po kena Yesuse Ilene be Maria iri rue me luma. 21 Eleki Marta Lasaruse kerakeni, Iri ono neka kena ibeteke loko Yesuse be, “Tuhane, kena Irue petua lua ete mere. 7 Petua lua mere pine Amei hoko betaku imata meru lia, eleki Ibeteke loko Eni maka mo. 22 Po au rekware, kena meije neka luluaru be, “Mai ite leu lori Yudea saisa rebe Tuhane Akotie bei Allare, noma.” Irilukele.” 8 Eleki Eni ketelaru esi beteke lokoI 23 Yesuse Iombe, “Marta, Namake be- be, “Ntuane Kuru, beluke meije tamata tamu ikwana suike.” Yahudiaru esi ono kena esi raba Ale kena 24 Marta iombe, “Yele, au rekware batu peneka leke Amata, yo meije Asuka tatike pine kena nusare kohore Lasaruse leu lori leneko?” ikwana suike kena tamata matalaru esi 9 Yesuse Iralakesi kena umpama be, kwana suike.” “Pitare esi olasa ului butu esa lesini lua 25 Yesuse Iombe, “Au meije pine maka moyo? Hoko sire pine ikeu sakesa kai ono tamata ikwana suike, kai Au meije Yohanese 11:26 186 Yohanese 11:47 lekwe pine maka ono tamata isupu rue mere esi kwara lutike esi meture kena kai Alla eti pela. Sire pine ihlaleke loko batu elake. Au, masike imata peneka po namake ik- 39 Yesuse Iombe, “Sisae batu mere bei wana suike. 26 Kai tamata kwanale rebe liane benaije esi meture!” ihlaleke loko Au, namake isupu rue kai Eleki matale mere betai Marta iombe, Alla eti pela. Auku lepate meije apersaye “Po Tuhane, tolaeni ete meije petua pibe mo?” ata mei peneka hoko boine mpulute 27 Marta iombe, “Yele Tuhane, Au peneka.” persaye. Ale Alla Eni Nanae, rebe Iu- 40 Yesuse Iombe, “Au beteke ete ale lakeMu kena ono Maka Hlamate mei peneka be: sepo ahlaleke lokoKu hoko nusa meije.” namake aselu Alla Eni kbasare ela titinai.” 41 Hoko tamata esi sisae batu mere. Yesuse Iono Lasaruse ikwana suike Eleki Yesuse Ilimese lolete lanite kai 11:28-44 Ibeteke be, 28 Eleki kena Marta ilepa ele mere “AmaKu, Au kotie trima kasi neka le pela, ikeu koti kwalini Maria kai isasa Alene naKue peneka. lokoi be, “Ntuane Kuru Iluake peneka, It- 42 Au rekware Ara lene naKue rame. neu lokomu.” 29 Kena Maria ilene mere, Po Au beteke meije ete tamata rebe esi ikeleke nununu eleki ikeu loko Yesuse. kele ete meije leke esi rekwa be Am- 30 Kena mere Yesuse Ikusu hena mosa. ate Ale pine Aulake Au lomei nusa Iri me hena mulini sa, me otoi rebe meije.” Marta itetuIje sa. 31 Tamata Yahudia 43 Ilepa ele mere pela, eleki Ikloloe ela rebe esi me Maria eni lumare kena esi titinai be, “Lasaruse, siri lomei!” 44 Eleki ono laleije ndinare esi selu Maria ikeleke Lasaruse rebe imata petua ilaru pende nununu kai isiri, hoko esi keu lului sosoli isiri bei liane benaije. Eni lelale kai bal- le esi noake be ikeu rani me liane benai aiju, obite nuruije ere bali sa, kai obite rebe hnouke Lasaruse kenare. maka obi oalele ere obi oalaleije sa. 32 Kena Maria iluake me otoi mere Yesuse Iombe, “Buka obita meru bei iselu Yesuse, eleki itatu me Yesuse oaIje nanakwalaije leke ikeu mise.” kai iombe, “Tuhane, sepo kena mere Amei hoko betaku imata mo.” Imama elakaru lalesi 33 Kena Yesuse Iselu Maria irani kai esa kena bunu Yesuse tamata Yahudia rebe esi luake sakesa 11:45-57 kaine esi rani lekwe, hoko Yesuse Is- usa titinai. 34 Yesuse Iombe, “Imi tolae (Mat. 26:1-5; Mrk. 14:1-2; Luk. 22:1-2) Lazaruse etia?” 45 Tamata Yahudia rebe esi luake kena Esi ombe, “Mai Tuhane, keu selui!” ono Maria laleije ndinare, sie bokala 35 Eleki Yesuse Irani. 36 Hoko tamata beisi esi hlaleke loko Yesuse le esi selu Yahudiaru esi beteke loko lomai be, Yesuse Iono Lasaruse ikwana suike. 46 Po “Selu, laleIje noa Lasaruse titinai.” leini esi keu alenake saisa rebe Yesuse 37 Po sie leini beisi esi ombe, “Iono Ionore ete tamata Parisiaru. 47 Hoko tamata matapolale esi selu; hoko mula imama elakaru kai tamata Parisiaru esi pine Iono Lasaruse Ikwana suike sasaisa ulake koti tamata elaka maketa rebe esi more?” teu pakala kena agamare leke esi lupu 38 Yesuse Isusa titinai, eleki Ikeu me kaisi. Pususi ombe, “Suke ite ono saisa? Lasaruse eni liane benaije. Liane benai Ile mere Iono tanda herane sasaisa neka. Yohanese 11:48 187 Yohanese 12:9

48 Sepo ite sebeieNi ele meije rame, hoko namake tamata bokala esi hlaleke lokoI. Maria isoba leite boini ntelete titinai Kai namake tamata Romaru esi elakaru kena Yesuse me hena Betania esi luake kai esi atia Tuhane Eni Lumare 12:1-8 kai iteki tamataru.” 49 Eleki ile sae eni nane Kayapase, (Mat. 26:6-13; Mrk. 14:3-9) Imame Elake kena musune mere, iombe, Lesike petua ne sa pine tamata “Imi rekwa sasaisa mo. 50 Imi rekwa mo 12 Yahudiaru esi pesta nete suike be pentine ete iteki tamataru, tamata esa Alla Isirie esi ntuana menaru bei Mesire, imatare mise lesi bei atia pusue iteki Yesuse Ikeu lora hena Betania. Lasaruse tamataru.” rebe Yesuse Ionoi kwana suike irue ete 51 Kayapase eni lepate mere ebei lalei mere. 2 Me Lasaruse eni lumare, esi mo, po mere Tuhane Iono ilepaele, le aknekae manane ete Yesuse kena esi kena musune mere iono Imame Elake kane sakesa kaiNi, hoko Marta ilayani. hoko mere ilepae Yesuse Imatare ete Eleki Lasaruse kai eni tamataru esi kane tamata Yahudiaru. 52 Kai batuke ete sakesa kai Yesuse. 3 Eleki Maria iluake tamata Yahudi ruasi mo, po pusue Alla le leite boini ntelete rebe esi beline Eni nanaru rebe esi me papelake otoi mei ela titinai kasuke litere kwatai. Eleki nusare leke esi lupuke lomai kena esa. isoba Yesuse Eni lelale kenae kai ibasa 53 Eleki bei petu mere tamata Yahudi- kena eni buare. Hoko esi boine lila aru esi elakaru esi lepa lupu kena bunu pusue luma laleije. 4 Po Yudase Iskari- Yesuse. ote, Yesuse Eni maka lulu rebe tatike 54 Bei mere hoko Yesuse Ilepa ete pine iriluke Yesuse ete tamata rebe tamata bokala me tamata Yahudiaru esi suka bunuIje ibeteke be, 5 “Ei beta, oasi moneka. Ikeu bei mere lora kota sae le mula pine leite boini ntelete mere me esi nane Efraime tehaike otoi nsekile. aabelie mo, leke esi kepene arilukele Irue ete mere kai Eni maka luluaru. ete tamata susate more? Sepo aabeliele 55 Kena mere tamata Yahudiaru esi hoko esi beline sakesa kai gaji musune pesta nete suike Alla Isirie esi ntuana esa.” 6 Yudase ilepa ele mere po inete menatu bei Mesire lau moneka. Hoko loko tamata susate mo, le lalei loko tamata bokala bei hehenaru esi luake kepene. Piasare irana bei kepene rebe me kota Yerusaleme kena esi anditae irakaule. nanakwalaisu bei esi dosaru, leke esi 7 Yesuse Iombe, “Sebeieni! Iono meije, aknekae lalesi loko petu pesta mere. iakneka kena imi tolae Au kena liane be- 56 Esi ninikwa loko Yesuse ete mere. Kai naije. 8 Tamata susate erisi rue sakesa kena esi lupuke lomai me Tuhane Eni kai imi rame hoko imi tapasi kena petu Luma uweije esi lepa loko lomai be, “Imi andia nere yele, po Au rue kai imi rame noake elia? Petu pesta meije Iluake mo moneka.” piseo?” 57 Esi lepa ele mere le imama Imama elakaru lalesi esa elakaru kai tamata Parisiaru esi lepae kena bunu Lasaruse tita peneka be sire pine irekwa Yesuse Ietiare suke ibeteke etesi. Po mere leke 12:9-11 esi keu kerikeNi. 9 Tamata Yahudia bokala esi lene be, “Yesuse Inda Betania.” Hoko esi keu lora. Esi keu batuke kena esi selu Yesuse mo po esi keu kena esi selu Lasaruse rebe Yohanese 12:10 188 Yohanese 12:27

Yesuse Iono ikwana suike bei matale. lomai be, “Ite ono tekwa sasaisa mon- 10 Bei mere hoko imamaru lalesi esa eka. Selu, pusue tamata mei nusare esi kena bunu Lasaruse. 11 Le bei Lasaruse keu luluI.” pine tamata Yahudi bokala esi keu beisi Yesuse Ibeteke NanakwalaIje kena hlaleke loko Yesuse. saka gandume inai 12:20-36 Pusue tamata laleisu ndina kena Yesuse Ikusu kota Yerusaleme 20 Kena pesta tamata Yahudiaru esi nete loko Alla Isirie esi ntuana menaru 12:12-19 bei Mesire, tamata bokala esi luake me (Mat. 21:1-11; Mrk. Yerusaleme kena tatu loko Alla. Kena 11:1-10; Luk. 19:28-38) mere, tamata Yunania leini esi luake 12 Eleki ele bobanure tamata bokala kena tatu loko Alla lekwe. 21 Eleki esi rebe esi luake me kota Yerusaleme kena keu loko Pilipuse. Pilipuse mere tamata pesta mere, esi lene be Yesuse Ikusu kota bei Betsaida me otoi Galilea. Esi keu Yerusaleme kena petu mere. Ime lalane eleki esi ombe, “Ntuane, ami suka tetue tlai sa. 13 Eleki esi keu rana yelu sanai Yesuse.” saka umae sanai kena holmate Yesuse 22 Eleki Pilipuse ikeu beteke mere ete eleki esi keu sapa Yesuse hoko esi biuwe Andriase, eleki luasi keu beteke ete be, Yesuse be, “Ntuane, tamata Yunaniaru “Isike Alla! Alla Iriluke misete ete esi nikwa lokoMu.” tamata meije, rebe Iluake le Alla Eni 23 Eleki Yesuse Ibeteke loko luasi be, kbasare. Ile Kamale Israele!” “Petu kena Au, Tamata Eni Nanare supu 14 Yesuse Itetue binatane keledai tlai holmate emeije peneka. 24 Au beteke sae me eleki Isa kenae.§§ Hoko mere saka meije tinai. NanakwalaKu meije saka Alla Eni lepate rebe leki peneka be, gandume inaije. Sepo gandume inai 15 “Tamata Yerusalema, rilami yake! Imi esare atnanele kena tapele mo hoko gan- Kamale Iluake loko imi. Iluake Isa dume tapa boka mo. Po sepo gandume keledai tlai.”* atnanele hoko ekusu, elabu eleki ebua 16 Kena mere Yesuse Eni maka lulu- hoko supu ganduma bokala. 25 Sakesa aru esi nati saisa rebe eono mere mo. Po kai imi tamata mei nusa meije neka. Sire kena Alla Iono tamata esi isike Yesuse pine inoake batuke loko eni hidupe mei le Imata kai Ikwana suike pine Eni maka nusa meije yo isuka mata le Au mo, hoko luluaru esi nete be pusue rebe tamata esi namake eni hidupe mere sirikele. Po onoe ete Yesuse mere sakesa kai Alla Eni sire pine inoake batuke loko eni hidupe lepata rebe lekilu kena Yesuse. mei nusa meije mo, hoko namake Irue 17 Kai tamata rebe esi selu Yesuse kai Alla eti pela. 26 Sire pine ikerike Ikoti Lasaruse isiri bei liane benaije me Auku ndinure namake ilulu Au leke kena Ionoi kwana suike esi keu alenake isakesa kai Au kena otoi esa. Kai Amaku rame ete tamata makete. 18 Hoko tamata Iono isupu holmate lekwe. bokala esi keu loko Yesuse le esi lene 27 LaleKue tahane rua susate rebe elu- be Yesuse pine Iaseluke kbasa bei Alla. ake meije mo hoko namake Au beteke 19 Eleki tamata Parisiaru esi beteke loko saisa ete Amaku kena meije? Au beteke

§§12:14 Yesuse Isa binatane keledai tlaije, mere tiluke be Eni sifate kwakwaeNi mo. *12:15 Sa. 9:9 Yohanese 12:28 189 Yohanese 12:44 be, ‘Ama Ahetie susate mere bei Au petu Yesuse Ilepa pela eleki Iheti bei otoi meije noma.’ Po Au beteke ele mere saisa mere kai Iaseluke oaI etesi moneka. mo le Au luake lomei nusa meije kena Au Tamata Yahudia bokala esi supu susate meije neka.” 28 Eleki Yesuse hlaleke loko Yesuse mo Ibeteke loko Alla elere, “AmaKu, tiluke Amu kbasare ete tamata nusa meije leke 12:37-43 esi selue leke AmaKu Amu nane supu 37 Masike Yesuse Iono tanda herana isike rame.” bokala me tamata Yahudiaru oasi po esi Yesuse Ilepa ele mere eleki tamata nai hlaleke lokoI mo. bei ndete sorga sosoli be, “Au isike Auku 38 Esi hlaleke mo leke Alla Eni lepate nane peneka namake pine Au isikele rebe akmena nabi Yesaya ibetekele suke suike lekwe.” eono. Nabi Yesaya ibeteke be, 29 Pusue tamata bokala ete mere esi “Tuhane, tatike pine sire ipersaye loko lene lepate mere. Leini esi beteke be, iteki lepata meiju? “Mere kla.” Po leini esi beteke be, “Mo, Tamata kuesa moneka rebe inaku be malekate ilepa lokoI.” pusue yelu rebe uono meije bei 30 Eleki Yesuse Ibeteke lokosi be, “Lep- Tuhane Amu kbasare.” ate rebe imi lenele mere loko Au mo 39 Nabi Yesaya ibeteke lekwe be esi po loko imi. 31 Meije petu kena teu persaye more bei saisa. pakala ete nusare meije peneka. Kena 40 Ibeteke be, “Tuhane ruaI pine Iono meije Alla Inabu ro tiaru esi elake rebe mataisu selu mo kai ulu buaisu ela kbasa mei nusare. 32 Po sepo petu kena leke esi selu yake kai esi noake yake Au supu sake bei nusa meije† hoko Au kai leke esi leu suike lokoI yake kai lupuke pusue tamata kena luake loko yapine Iono mise suike kaisi.” Au.” 33 Yesuse Ilepa mere leke tamata esi 41 Yesaya ibeteke ele mere le iselu rekwa be namake Imata kena ai tutine. Yesuse Eni kbasare hita titinaije peneka, 34 Tamata bokala meru esi beteke hoko ilepa loko Yesuse. lokoI be, “Kena Tuhane Eni lepate rebe 42 Masike ele mere lekwe po tamata Musa ilekire ebeteke be Ile rebe Alla Iu- Yahudia boka esi hlaleke loko Yesuse. lakeNi kena Ihlamate tamatare Irue eti Kai tamata Yahudiaru esi elaka bokala pela. Hoko Tamata Eni Nanae mere sire, lekwe esi hlaleke loko Yesuse neka. Po le Abeteke be Asupu sake kena ai tutine esi nehe kena beteke mo le esi asomi, bei nusa meije?” le rilasi le yapine tamata Parisiaru esi 35 Eleki Yesuse Ilepae ruaI etesi be, lakesi kena kusu Yahudiaru esi luma “Takwali moneka Tamata rebe kotiNe ibadaru. 43 Esi nehe kena beteke mo kai Hitate, rebe Isakesa kai imire sirikeNi. asomi le esi suka titinai kena tamata esi Meije Hitate Imei sa hoko imi keu sake- isikesi, po esi noake supu isike bei Allare saNi yapine kpetu. Sire rebe ikeu kena mo. melene namake irekwa mo be ietia. Yesuse Eni lepataru pake kena 36 Au beteke ete imi leke imi hlaleke loko hukume tamata mei nusare Hitate mere kena Hitate eme kai imi sare leke tamata esi kotie imire Hitate Eni 12:44-50 kwetele.” 44 Eleki Yesuse Ilepa kena na elake be, “Sire rebe ihlaleke loko Au, mere

†12:32 Supu sake bei nusa meije natire be Yesuse kena ai tutine. Yohanese 12:45 190 Yohanese 13:17 ihlaleke loko Au ruaKu mo po hlaleke nurui. 5 Eleki Iliti kwele kena baskome loko Ile rebe Iulake Au lomei nusa meije. inai sae, eleki Iono kena Ikoa Eni maka 45 Kai sire pine iselu Au peneka hoko luluaru esi lelaru kai Ibasa esi lelalaru iselu Ile rebe Iulake Aure neka. 46 Au kena handoke nurui rebe Ibali akwaIje luake lomei nusa kena keri hitate leke kenare. 6 Kena Ikoa roma Simone rebe pusue tamata rebe esi hlaleke loko aure kotine Petruse, Simone iombe, “Tuhane, esi rue kena melene yake. Akoa auku lelale yake.” 47 Tamata rebe esi lene Auku lepataru 7 Yesuse Iombe, “Saisa rebe Au onoe peneka po esi trima more, Au luake kena meije anati mosa po tatike pine anati hukumesi mo. Po Au luake kena hla- sa.” mate nusa meije 48 Po namake kena nusa 8 Petruse iombe, “Yake Tuhane, Akoa meije atiare, pake Auku lepataru kena auku lelale, au suka kwalele mo le mere teu pakala ete tamata rebe esi trima Au mise mo.” mo le esi trima Auku lepataru more. Po Yesuse Iombe, “Sepo Au koa amu 49 Le Au lepa lulu laleKu mo po bei lelale mo hoko amu hubungane kai Aure AmaKu rebe Iulake Au luake Itiluke ete sae mo.” au, pusue yelu rebe suke Au betekele ete 9 Simone Petruse iombe, “Ele mere imire. 50 Au rekwa be saisa rebe Iulake hoko, Tuhane, batuke auku lelale yake Au betekele ete imire, eono imi rue kai po balakue kai ulukue lekwe.” Alla eti pela. Hoko Au luake, saisa rebe 10 Yesuse Iombe, “Tamata rebe isuku AmaKu Ibeteke ete Aure, Au betekele ete pende, iputi pusui peneka. Hoko batuke imi.” koa eni lelale neka. Imia meiju imi puti peneka po imi pusumi mo.” 11 Yesuse Yesuse Ikoa Eni maka Ibeteke be pususi more, le namake pine luluaru esi lelalaru sire iabeliNe Irekwa peneka. 13:1-17 12 Kena Yesuse Ikoa Eni maka lulu- Eleki ele bobanure pesta tamata aru esi lelalaru pela eleki Ialike eni lapu 13 Yahudiaru esi nete suike loko nanuke kai Irue suike. Yesuse Iombe, Alla Isirie esi ntuana menaru bei Mesire “Imi nati saisa rebe Au ono ete imire o? hoko Yesuse Irekwa peneka be Ileu bei 13 Imi kotie Aure Kuru kai Tuhane. Mere nusa meije loko Amaije, esi petuaru tinai, le Aure imi Kuru kai imi Tuhane. mere peneka. Yesuse Ioki Eni tamataya 14 Hoko sepo Au rebe imi Kuru kai imi mei nusa meije, kai meije esi petua kena Tuhane Au koa imi lelalaru, imi ruami Iaseluke be Iokisi titinai. lekwe suke imi koa lelale lomai lekwe. 2 Kena kmaure, Yesuse kai Eni maka 15 Au tiluke lalane meije ete imi, leke luluaru esi rue kane sakesa. Ro tiare esi imi layani lomai lulu saisa rebe Au ono elake ekbasae Yudase, Simone Iskariote ete imi pende. 16 Auku lepate meije tinai: eni nanare laleije menai peneka leke ia- suke imi lulu Au layani imire le imi ela belie Yesuse ete tamata rebe esi suka lesi bei Au mo. Imire Auku makerike. bunuIje. 3 Yesuse Irekwa be AmaI Iriluke Tamata makerike iela lesi bei ile rebe ik- pusue nusa meije kena Ikbsae peneka. erike eteije mo, kai tamata rebe isupu Kai Irekwa lekwe be Iluake bei Alla, ulake iela lesi bei ile rebe iulakine mo. kai namake Ileu suike loko Alla lekwe. 17 Sepo imi rekwa pusue meije peneka 4 Hoko Yesuse Ikele kai Ilesu eni lapu pine imi ono lulue hoko Tuhane Iono nanuke, kai Ibali akwaIje kena handoke lalemi ndina.” Yohanese 13:18 191 Yohanese 13:35

26 Yesuse Iombe, “Namake Au lutu roti Yesuse Ibeteke saisa rebe kena obare eleki Au riluke etei, hoko Yudase isuka onore imere.” Eleki Yesuse Irana roti, Ilutu 13:18-20 kena obare eleki Irilukele ete Yudase, 18 Yesuse Ibeteke lekwe be, “Namake Simone Iskariote eni nanare. 27 Kena ile sae me ilulu saisa rebe Au betekele Yudase irana roti mere eleki ro tiaru mo hoko namake Tuhane Iono laleije esi elake kbasae laleije sosoli. Yesuse ndina mo. Au bitike imi kena lulu Au Iombe, “Saisa rebe asuka onore aonoe hoko Au rekwa lalemi titinai. Imi lene nunu noma.” 28 Sie rebe esi kane ete mimise! Bei imire namake ile sae me mere sae kuesa inati Yesuse Eni lepate iono lulu Alla Eni lepate rebe lekire loko Yudase mere mo. 29 Leini esi noake esi lepate matai ebeteke be, ‘Sire pine be Yesuse Iulake Yudase kena isabe sa- ikane kai Au kena otoi esa, namake saisa kena pakele me pesta mere, pise ihali mulini kena ikeu beiKu.’ 19 Meije keu riluke kepene ete tamata susate. Esi Au betekele ete imi kena eono mosare, noake ele mere le Yudase esi bendahara. leke sepo imi selu yelu rebe Au betekelu 30 Kena Yudase irana roti mere ete imi pende uonore, pine imi persaye peneke, eleki isiri sosoli. Kena mere be Aure sia, rebe Au beteke ete imi kpetu peneka. pende. 20 Auku lepate meije tinai: Sire Yesuse Ibeteke pleta beluke pine itrima Ile rebe Au ulakiNe, hoko ete Eni maka luluaru mere itrima Au peneka. Kai sire pine itrima Au, hoko mere itrima Ile rebe Iu- 13:31-35 lake Aure peneka.” 31 Kena Yudase ikeu peneka, Yesuse Iombe, “Alla Iono tamata esi holmate Yesuse Ilepae Yudase Au, Tamata Eni Nanae meije, esi petuaru meije peneka. Kai tamata esi hol- 13:21-30 mate Allare baue saisa rebe Au onore. (Mat. 26:21-25; Mrk. 32 Sepo tamata esi isike Allare baue saisa 14:18-21; Luk. 22:21-23) rebe Au onore, hoko Alla Iholmate Aure 21 Kena Yesuse Ibeteke mere pela, baue rebe Ionore. Kai Alla Iholmate Au laleIje susa titinai, eleki Ibeteke ntoli ete sosoile reneka. 33 Kuanae imi, Au rue Eni maka luluaru be, “Auku lepate meije takwali kai imi moneka. Namake imi tinai: Bei imia meiju namake ile sae me nikwa lokoKu, po lupe rebe Au beteke iabelie Au.” ete Yahudiaru esi elakaru pende, meije 22 Eleki Eni maka luluaru esi limese lo- Au beteke ete imi lekwe be, “Otoi rebe mai, esi herane titinai le esi rekwa mosa Au keu lokole imi supu keu loko mo. be Yesuse Ibeteke mere sia. 23 Yesuse Eni 34 Imi pusumi lene mimise! Meije Au maka lulu rebe Iokini titinaije irue me riluke pleta beluke ete imi. Suke imi Yesuse leine.‡ 24 Simone Petruse ikode oki lomai. Imi oki lomaije suke molupe lokoi leke itneu Yesuse be mere sire. Au oki imire. 35 Le sepo imi oki lomai 25 Eleki kwetele mere isisa loko Yesuse hoko tamata esi rekwa be imire Auku kai ibeteke be, “Tuhane, sire?” kwetela.”

‡13:23 Buku meije Yohanese ilekie. Yohanese isuka beteke ruai eni nane mo. Batuke ibeteke loko ruai be Yesuse Eni maka lulua rebe Iokini titinai. Yohanese 13:36 192 Yohanese 14:17

AmaKu. 7 Imi rekwa Au peneka hoko Yesuse Iombe namake mere imi rekwa AmaKu lekwe. Kai meije Petruse ibeteke ete tamata imi rekwaI kai seluI peneka.” maketa be irekwaI mo 8 Pilipuse iombe, “Tuhane, tiluke AmaMu ete ami, mere mise ete ami 13:36-38 peneka.” (Mat. 26:31-35; Mrk. 9 Po Yesuse Iombe, “Pilipuse, Au 14:27-31; Luk. 22:31-34) sakesa kai imi takwali peneka, yo 36 Simone Petruse itneu Yesuse be, arekwa Au more. Sire pine iselu Au, “Tuhane, namake Akeu etia?” Yesuse mere sakesa kai iselu AmaKu peneka. Iombe, “Au keu meije asupu keu kai Au Hoko le mula pine abeteke be Au tiluke mo! Namake pine akeu luluKu sa.” AmaKu ete imire? 10 Pilipuse, Au kai 37 Petruse iombe, “Tuhane, le mula AmaKue esare apersaye moyo? Au kai pine au supu keu kai Ale kena meije AmaKue esa hoko saisa rebe Au betekele mosare? Au suka kena mata le Tuhane ete imire, lenele le mere Au lepae bei Amu nane peneka.” laleKu rua mo po Au kai AmaKue esa 38 Yesuse Iombe, “Petruse, asuka mata kai saisa rebe Au onore sakesa kai Ionore le Au tinai o? Alene mimise! Na- neka. 11 Persaye Auku lepataru be Au make manure totlae mosare, abeteke kai AmaKue esa. Pise persaye loko Au ete tamata makete rebai telu peneka be bei tanda herana rebe Au onoule pende. arena Au mo.” 12 Auku lepate meije tinai. Sire rebe ihlaleke loko Au, hoko tatike pine iono Yesuse Ibuka lalane ete ite tanda herane lupe Au onoule pende. kena keu loko AmaI Tinai, namake iono tanda herane lesi bei 14:1-14 rebe Au onoule le namake Au keu kai Yesuse Ibeteke loko Eni maka lu- AmaKu loko otoi sae me. 13 Kai saisa 14 luaru be, “Imi rilami yake. Imi rebe imi kotiele, Au rilukele ete imi le hlaleke loko Alla kai hlaleke loko Au imire Auku maka lulu peneka, leke sisi lekwe. 2 AmaKu Eni lumare otoi bokala holmate AmaKu rame bei saisa rebe Au kena rue. Au keu lokole leke Au aknekae onoe eteise. 14 Au beteke ete imi suike otoi ete imi. Au beteke mere ete imi lekwe be, ‘Saisa rebe imi kotiele kena le imi otoi mere eme titinai. 3 Sepo Au Auku nane, Au rilukele pusue ete imi.’” aknekae imi otoije peneka, pine Au leu Yesuse Italuke be Alla kena rana imi leke ite keu loko otoi mere Iriluke Ro Misete leke otoi rebe Au rue kenare ete mere lekwe imi me. 4 Imi rekwa lalene loko 14:15-31 otoi rebe Au keu lokore peneka.” 15 Yesuse Ibeteke lekwe be, “Sepo imi 5 Eleki Tomase iombe, “Tuhane ami oki Au titinai hoko imi lulu Auku ple- rekwa otoi rebe Akeu lokore mosa, taru pusulu. 16 Kai namake Au kotie bei hoko ami rekwa lalane loko otoi mere AmaKu leke Iono Ro Misete Ikbasae imi elia?” 6 Yesuse Iombe, “Au meje pine ono kena seli Au kena ono imi ktili, kai na- lalane ete tamata rebe esi keu loko Al- make Ikbasae imi rame. 17 Ro Misete lare. Bei Au pine tama esi rekwa saisa mere bei Alla rebe beteke nkenale bei Al- rebe nkenale bei Allare kai esi supu lare. Tamata mei Nusa meije esi trimaI rue kaiNi eti pela. Sire rebe ikeu loko mo le esi seluI mo kai esi rekwaI mo. Po AmaKu, batuke isakesa kai Au pine tetue Yohanese 14:18 193 Yohanese 15:9 imi rekwaI le Ime kai imi kai tatike pine meru uono mosa, po leke kena yelu meru imi kaiNe esa. uonore imi persaye. 30 Au lepa boka 18 Namake Au sebeie imi lupe kwete moneka le ro tiaru esi elake rebe kbasae kwasoi mo. Po namake Au leu suike nusa meije eluake peneka. Po Ikbasae loko imi. 19 Takwali moneka tamata mei Au mo. 31 Po namake Au sebeie Au mata nusa meije esi selu Au moneka. Po na- leke Au lulu saisa rebe Amaku Ibetekele make pine imi selu Au suike. Namake pende leke tamata mei nusa meije esi Au kwana suike hoko namake imi lekwe, rekwa be Au oki AmaKu. kwana suike neka. 20 Sepo Au kwana Esalere! Mai ite keu bei meije.” suike peneka pine imi rekwa be Au kai Yesuse saka anggure aini rebe misete AmaKue esa. Kai imi lekwe, esa kai Aure neka. 15:1-8 21 Sire pine itrima Auku lepataru kai Yesuse Ibeteke loko Eni maka Iono lulue hoko ile mere ioki Au. Amaku 15 luluaru pake umpama be, “Au lekwe Ioki tamata rebe ioki Au titinaije. meije saka anggure aini misete kai Au okiNi kai Au aselukeKu etei rame.” Amakue saka tamata rebe eni ndinu 22 Eleki Yudase makete rebe Yudase anggure mere. 2 Auku sainaiju mere imi. Iskariote more iombe, “Tuhane, le mula Hoko sanai rebe ubua more Itetue yo pine namake AaselukeMu ete ami, yo ete sanai rebe ubuare Iandita beilu mimise tamata nusa meije more?” leke ubua boka lesi leneka. 3 Imi persaye 23 Yesuse Iombe, “Sepo sire ilulu Auku Auku lepataru peneka hoko imi dosaru lepataru hoko mere ioki Au titinai. Kai sae moneka. 4 Imi esa kai Au kai Au Amaku Iokini. Kena meije Au kai Amaku lekwe esa kai imi. Ai sanaije lekwe ebua Ami me kaini. 24 Sire pine ioki Au mo bei ruale mo, ebua sepo ere sakesa kai hoko ilulu Auku lepataru mo. Kai lepata esi aine. Sakesa neka imi supu hlamate rebe imi lenelu pende, mere bei Au ru- sepo imi haie Au. aKu mo po bei AmaKu rebe Iulake Au 5 Aure saka anggure aini kai imire esi lomeije. sanaiju. Sire rebe ihaie Au, Au haieni 25 Au beteke meije pusue ete imi kena hoko isupu hasile boka titinai le sepo imi Au rue sakesa kai imi sare. 26 Po sepo Au haie Au mo hoko imi ono sasaisa mon- leu loko Amaku peneka hoko AmaKu Ir- eka. 6 Sire rebe ihaie Au mo isupu poie iluke Ro Misete Itapa imi. Namake Ro lupe poie ai sanaije eleki enseki. Eleki Misete mere Iluake kena Auku nane. tamataru esi lupukele eleki esi poiele Iatetuke imi kena sasaisa neka kai Ianete kena aure leke tutuele. 7 Sepo imi haie imi loko pusue saisa rebe Au betekele ete Au kai Auku lepataru imi lene lokolu imire. 27 Namake Au ono lalemi ndene hoko imi kotie sasaisa rebe imi suka saka laleKue ndene kena sasaisa neka. kena kotiele bei Aure, imi supue. 8 Sepo Lale ndenete ele mere tamata mei nusa imi ono misete sasaisa neka hoko mere meije sae blake mosa. Hoko kaplalemi etiluke be imire Auku maka lulu titinai yake kai rila yake. kai mere imi holmate Amaku.” 28 Imi lene Au beteke ete imi peneka Pleta kena oki lomai be, ‘Au keu po Au leu suike loko imi sa.’ Sepo imi oki Au titinai hoko namake 15:9-17 lalemi ndina le Au keu loko AmaKu le 9 Yesuse Ibeteke lekwe be, “Lupe Eni kbasare lesi bei Au. 29 Au beteke AmaKu Ioki Au, Au lekwe oki imi. Hoko pusue meiju ete imi peneka po pusue imi rue kai lomai lupe Au oki imire. Yohanese 15:10 194 Yohanese 16:4

10 Sepo imi lulu Auku pletaru hoko mo. 21 Esi ono susate ete imi le imi lulu imi nete rame loko Au oki imire, lupe Aure pe. Esi ono pusue meru ete imi AmaKu Ioki Au rame le Au lulu AmaKu le esi rekwa Ile rebe Iulake Aure mo. Eni pletaru. 22 Sepo Au luake mo kai Au beteke pusue 11 Au beteke pusue meiju ete imi meru etesi mo hoko Alla Ileuke sala etesi leke laleKu ndinare, eono laleime ndina mo. Po meije Au luake peneka kai Au rame kai lalemi ndina titinai. 12 Imi lene beteke pusue meru etesi peneka po esi Auku pleta meije mimise: imi oki lomai ono lulu mo hoko esi ono dosa. Hoko lupe Au oki imire. 13 Tamata rebe isuka esi lepa le ruaise esi guna sasaisa mo. kena riluke nanakwalaije kena mata seli 23 Sire pine laleije tiake Au, mere laleije eni ebearu, ile mere rebe iokisi titinai. tiake AmaKu lekwe. 24 Sepo tanda her- 14 Auku ebe kena imi sepo imi lulu Auku ane rebe tamata makete esi onore saisa pletaru ete imire. 15 Au kotie imire Auku more Au aselukele etesi mo hoko esi tamata makerike moneka le tamata mak- supu dosa mo. Po meije masike esi selu erike irekwa, ile rebe ikerike eteije eni pusue meru lekwe po lalesi tiake Au kai makerike mo. Po Au kotie imire Auku AmaKue neka. 25 Tuhane Eni lepate rebe ebe le Au beteke pusue yelu rebe Au Musa ilekie rebe esi atula kena esi lu- lenelu bei AmaKue ete imi peneka. 16 Imi lure ebeteke be: Lalesi tiake Au papalani. bitike Au mo po Au pine bitike imi. Hoko lepate mere eonore mere peneka. Kai Au teu imi peneka kena imi keu 26 Namake Au ulake Maka tapa sae Ilu- lepae Sou Misete kai ono tamata boka esi ake loko imi. Iluake bei Amaku. Ilere hlaleke loko Au, kai tamata rebe hlaleke Ro Misete rebe beteke Alla Eni nke- loko Aure tapa rame leke saisa rebe imi nalaru. Kai Ibeteke Au lekwe. 27 Kai imi kotiele bei AmaKu kena Auku nane, Ir- lekwe suke imi lepae loko Au ete tamata ilukele ete imi le imire Auku tamata makete le kena Au kerike memenai mei peneka. 17 Auku pleta ete imire meije, nusa meije imi haie Aure pe.” ‘Suke imi oki lomai.’” Tahane rame Tamata mei nusa meije lalesi tiake 16:1-4a Yesuse kai Eni maka luluaru Yesuse Ibeteke lekwe be, “Au 15:18-27 16 beteke pusue meije ete imi leke 18 Yesuse Ibeteke lokosi suike lekwe kaplalemi yake kai imi hleke bei hlaleke be, “Sepo tamata lalesi tiake imi hoko loko Aure yake. 2 Le namake imi supu nete be lalesi tiake Au akmena bei imi sui bei luma ibadare. Kai roma esi peture peneka. 19 Imi lulu tamata mei nusa tamata rebe esi bunu imire esi noake be meije esi sukare hoko lalesi tiake imi mere Alla Iulakesi. 3 Esi ono ele mere le mo po Au bitike imi bei tamata mei esi rekwa Au mo kai AmaKu mo. 4 Po Au nusa meije peneka hoko imi lulu tamata beteke pusue meiju ete imi, leke roma mei nusa meije esi sukare moneka, hoko esi peture imi nete be Au betekele ete lalesi tiake imi. 20 Imi nete loko saisa imi peneka.” rebe Au betekele ete imi pende be, Ro Misete Itapa tamata rebe tamata esi ono susate ete Au peneka hlaleke loko Yesuse hoko esi ono susate ete imire neka. Kai sepo esi lulu Auku lepataru hoko esi lulu 16:4b-15 imi lepataru neka. Le tamata makerike Yesuse Ibeteke lekwe be, “Au beteke iela lesi bei tamata rebe ikerike eteije susata rebe tatike pine uonore ete imi Yohanese 16:5 195 Yohanese 16:28 bei kena imi lulu Au menaije mo le roma 17 Eleki kena Yesuse Eni maka luluaru meije Auru haie imi sa, 5 po meije Au esi lene mere, esi beteke loko lomai be, leu loko AmaKu rebe Iulake Au lomeije “Le mula pine Ibeteke loko ite be lau reneka, po sae bei imi itneu Au mo mo ite seluI moneka, po lau mo ite selu be, ‘Akeu loko etia?’ 6 Po meije imi suikeNi leneka? Kai Ibeteke lekwe be kaplalemi le saisa rebe au beteke pende Ikeu loko AmaIje?” 18 Kai esi tneu lomai be namake pine Au keu. 7 Imi persaye Au lekwe be, “Ibeteke be, ‘Lau mo.’ Mere esi beteke meije: Au keu bei imire mise lesi natire be mula? Ite rekwa esi natiru mo.” ete imi. Le sepo Au keu mo hoko Ro Mis- 19 Yesuse Irekwa be esi suka tneu saisa ete Iluake loko imi kena Itapa imi mo. Po beiNi hoko Ibeteke lokosi be, “Imi tneu sepo Au keu hoko Au ulake Iluake loko lomai loko saisa rebe minae Au betekele imi. 8 Sepo Iluake namake Ibeteke be be, ‘Lau mo imi selu Au moneka po lau tamata nusa meije esi ono dosa peneka mo imi selu suike Au lenekare o?’ kai beteke saisa rebe lulu Allare nkenare 20 Imi lene mimise! Kena Au keu kai beteke loko Alla Eni hukume ete nusa peneka, tatike pine imi hnasike Au po meije. 9 Kai Ibeteke be tamata esi ono tamata mei nusare lalesi ndina. Imi susa dosa peneka le esi hlaleke loko Au more. po tatike pine imi susare lelie kena lale 10 Kai Ibeteke be saisa rebe Au onore ndinate. 21 Ite selu, tamata bina kena iru- lulu Allare nkena. Namake esi rekwa be ele kwetele iblake kera titinai po kena me Alla oaIje Au nkena le Au keu leke iruele kwetele pela peneka inete loko Au sakesa kai AmaKu. Kena mere imi iblake kera mere moneka le laleije ndina selu Au moneka. 11 Ro Misete pine Ilepae le eni nanare ruelei peneka. loko Alla Ihukume nusa meije le petu 22 Ete imi lekwe sakesa neka. Kena kena Alla Ihukume ro tiaru esi elake rebe meije imi susa loko Au po Au leu suike kbasae nusa meije, emere peneka. leke ite tetue lomai, hoko lalemi ndina 12 Yelu bokala me sa rebe suke Au titinai. Sae makete iono imi susa suike betekelu ete imi, po namake imi nati mo. moneka. Lalemi ndina rame. Hoko Au betekelu mosa. 13 Po sepo Ro 23 Kena petu mere imi tneu sasaisa Misete Iluake hoko Ibeteke nkenale bei loko Au moneka. Imi lene mimise! Sa- Alla kai namake Iatetuke imi leke imi saisa rebe imi kotiele bei AmaKu kena rekwa be nkenale mere saisa. Ilepa bei Auku nane, Irilukele ete imi. 24 Roma laleI ruaI mo po bei saisa rebe Ilenele meije imi kotie saisa bei Amaku kena kai Ibeteke saisa rebe tatike pine pa- Auku nane mosa. Po meije imi kotie mulire eonore ete imi. 14 Saisa rebe Au saisa kena Auku nane hoko imi supue betekele ete Ro Misete, Ibetekele ete imi. leke lalemi ndina rame. Ro Misete Iisike Aure ele mere. 15 Pusue 25 Pusue meiju Au lepae kena yelu rebe AmaKu Eniere mere Aukue. umpama. Po takwali moneka Au lepa Ele mere hoko saisa rebe Ro Misete loko imire pake umpama moneka Ibetekele ete imire, Au betekele eteI.” po Au lepae loko Amaku ntontoli ete imi. 26 Kena petu mere imi kotie loko Masike imi supu susate po Amaku kena Auku nane. Kai Au kotie namake laleime ndina rame loko AmaKu ete imi moneka. Kai Ilene 16:16-33 imi, 27 le AmaKu Ioki imi titinai. Ioki 16 Yesuse Ibeteke lekwe be, “Lau mo imi le imi oki Au titinai kai imi persaye imi selu Au moneka po lau mo imi selu be Au luake bei Alla. 28 Au luake lomei suike Au leneka.” Yohanese 16:29 196 Yohanese 17:12 nusa meije bei AmaKu, po meije Au leu kena Au kerike pelae Auku makerike bei nusa meije loko AmaKu.” rebe Ama Aulake Au kerikele. 29 Eleki Eni maka luluaru esi ombe, 5 AmaKu, Au kotie bei Ale leke Au leu “Meije Tuhane Abeteke ntoli ete ami suike loko Ale, peneka kai Alepare pake umpama mon- Au supu kbasa rebe hita titinai lupe lu- eka. 30 Ami rekwa peneka be masike ami aIkie kena nusa meije tola mosare.” beteke saisa rebe ami tneu bei Tuhane Yesuse Ikotie loko Alla Ale mo po Arekwa ami lalemaru peneka. ete Eni tamataru Hoko ami persaye be Aluake bei Alla.” 31 Yesuse Iombe, “Kwetala imi! Hoko 17:6-26 meije imi persaye loko saisa rebe Au 6 Yesuse Ibeteke lekwe be, betekele o? 32 Imi nete! Namake petua “AmaKu ndete surga, Au alenake Ama pamuliaru, kai esi petuaru meije peneka Ale ete tamata mei nusa meije rebe kena imi naya bei Au. Imi leu loko imi Arilukesi ete Aure peneka. ruami otoije kai imi sebie Au ruaku. Po Kai esi lulu Amu lepataru peneka. Au ruaku mo le Amaku Ihaie Au. 7 Meije esi rekwa lepate rebe Au betekele 33 Pusue meiju Au betekele ete imi eteise peneka kai pusue rebe Au leke lalemi ndene le imi kai Aure esa onoule, bei AmaKu Ale. peneka. Mei nusa meije imi supu susata 8 Le pusue lepate rebe Abeteke ete Aure, boka titinai po lalemi ktili neka le nusa Au betekele etesi peneka kai esi meije esi ktiline Au nabu peneka.” trima peneka. Esi rekwa titinai be Au luake bei Ama Yesuse Ikotie loko Alla leke Amai Ale kai esi persaye be Au luake, Ama kai RuaI lekwe supu isike Aulake Au. 17:1-5 9 Ama, Au kotie etesi. Au kotie ete nusa Yesuse Ilepae pusue meru eleki meije mo, 17 Ilimese lolete lanite kai Ikotie be, po batuke Au kotie ete sie rebe Ama Ar- “Amate, meije roma esi petu rebe Ama ilukesi ete Aure Ateure peneka. le sie meru AmaKu Amu tamataya. Au kotie Ama Aaseluke Auku kbasa 10 Auku tamataru sakesa kai AmaKu rebe hita titinaije leke tamata esi selue. Amu tamataru neka. Leke bei mere lekwe Au aseluke Ama Kai AmaKu Amu tamataru sakesa kai Amu kbasa Auku tamataru neka. rebe hita titinaije. Kai bei sie meru pine Au supu holmate. 2 Amate, Aono Au kbasae pusue tamata 11 Meije Au luake loko Ama Ale. Au rue mei nusa meije peneka, mei nusa moneka, leke Au ono pususi supu rue eti pela. po erisi mei nusa sa. Sie rebe esi rue eti pelare, mere sie rebe AmaKu Amise titinai le dosa sae mo! Arilukesi ete Aure. Ama Arakasi kena Amu kbasa rebe ar- 3 Supu rue eti pelare natire be: leke esi ilukele ete Au pende, rekwa Ama Ale ruaMue Alla rebe leke onosi esa lupe Ama kai Aure esare. tinai, 12 Kena Au mei kaisi sare, Au rakasi kena kai esi rekwa Aure Yesuse Kristuse, Ama Amu kbasare. rebe Ama Aulake Au kena luake. Au rakasi leke esi supu hlamate, batuke 4 AmaKu, Au holmate Ama Ale mei nusa ile esa pine mo. meije peneka Yohanese 17:13 197 Yohanese 18:2

Ile mere rebe teu peneka be tatike pine Ama Aulake Au. isupu poie kena otoi narakare. 22 Au onosi supu holmate lupe Aono Au Eono ele mere leke rebe lekie me Alla supu holmate. Eni lepate eonore mere peneka.¶ Leke esi esa lupe luaIje esare neka. 13 Meije Au luake loko Ama Ale, Au 23 Au kaisi kai Ama kai Au, ite esa kai beteke pusue meiju ete Ama Ale lomai titinai. kena Auru mei nusa sare, Leke tamata mei nusa meije esi rekwa be leke lalesi ndina lupe laleKue ndinare. Au luake lomei nusare, 14 Au beteke Amu lepataru etesi peneka. AmaKu Aulake Au kai Aokisi sakesa kai Tamata rebe esi lulu Auku lepataru more Aoki Aure neka. laleisu tiakesi, 24 AmaKu, Au kotie bei Ale leke sie rebe le esi lulu nusa meije esi sukare mo, Arilukesi ete Aure esi me kena lak- saka Au lekwe lulu nusa meije esi sukare wakue neka more neka. leke esi selu Auku kbasa hita titinai rebe 15 Au kotie leke Ama Aranasi bei mei Ama Arilukele ete Aure nusa meije mo, le Ama Aoki Au bei kena nusa meije tola po Au kotie leke Arakasi bei ro tiaru esi mosa. elake rebe eono tiare. 25 AmaKu, Ankena! Tamata mei nusa 16 Sakesa kai Aure neka, Au lulu nusa meije esi rekwa Ale mo, meije esi sukare mo, po Au rekwa Ama Ale. sie lekwe esi lulu nusa meije esi sukare Kai Auku maka luluaru lekwe esi rekwa more neka. be Au luake lomei nusare, Ama 17 Ama Apake Amu lepata rebe nkenale Aulake Au. leke Aonosi kena Amu tamata rebe 26 Au beteke Ama Ale etesi peneka, kai esi dosa sae mo. Au ono mere rame 18 Sakesa kai Ama Aulake Au lomei leke esi oki tamata makete saka Ama nusare, Aoki Aure ele mere lekwe Au ulakesi kena beteke kai leke esi esa kai Au.” Auku lepataru ete tamata mei nusa meije. Yesuse Isupu kerike 19 Beisi pine Au riluke nanakwalaKue 18:1-11 lulu Ama Amu laleume ruamu, leke esi ono Ama Amu tamata, (Mat. 26:47-56; Mrk. kena esi layani Ama Ale le esi persaye 14:43-50; Luk. 22:47-53) Ama Amu lepate nkenale. Kena Yesuse Ikotie loko Alla pela 20 AmaKu, Au kotie batuke ete ruasi mo 18 eleki Yesuse kai Eni maka luluaru po Au kotie ete sie maketa lekwe esi keu lopai kwele nsekile rebe kotiele rebe esi lulu sie meru esi lepataru Kidrone, esi tebai. Ete mere ndinu sae, eleki esi hlaleke loko Au pende. saitune ukusu boka titinai hoko Yesuse 21 Au kotie leke pusue laleisu esa lupe kai Eni maka luluaru esi kusu ndinu lalei luaIje. mere kai esi rue ete mere. 2 Ndinu mere Au kotie leke esi esa kai Ite leke tamata Yudase rebe iriluke Yesuse ete tamata mei nusare esi persaye be Au luake rebe esi suka bunuIje irekwae peneka, le lomei nusare, Yesuse Irue sakesa kai Eni maka luluaru

¶17:12 Isi. 41:10 Yohanese 18:3 198 Yohanese 18:23 ete mere rebai bokala peneka. 3 Hoko tamoli. Kayapase mere imame elake Yudase iluake ete mere sakesa kai solalu kena musune mere. 14 Kai ile mere pine Romawi bokala kai maka raka Tuhane iahnau tamata Yahudiaru esi elakaru Eni Lumare, esi keri sari, ai buai, lampu peneka be, “Mise lesi tamata esa imata kai obore. Tamata meru esi supu ulake ete tamata bokala.” bei imama elaka kai tamata Parisiaru. 15 Simone Petruse kai Yesuse Eni maka 4 Yesuse Irekwa yelu rebe tatike pine lulu sae lekwe luasi lulu Yesuse. Yesuse uono kenaIje peneka, eleki Itehaikesi kai Eni maka lulua sae mere imame elake Itneusi be, “Imi nikwa loko sire?” irenai peneka. Hoko ikusu lulu Yesuse 5 Esi ombe, “Ami nikwa Yesuse tamata lopai luma uweije. bei Nasarete.” Yesuse Iombe, “Mere Au.” 16 Eleyo Petruse ikele me muli, me pa- Yudase rebe iriluke Yesuse ikele sakesa gare esi meture. Eleki Yesuse Eni maka kaisi ete mere neka. 6 Kena Ibeteke be, lulua rebe impe lale kai Yesuse mere isiri “Mere Aure,” esi sele beiNi kai esi koli ilepa kai bina maka raka meture leke lope tapele. 7 Eleki Itneu suike leneka be, kusue Petruse lopai lale. 17 Eleki bina “Imi nikwa loko sire?” Esi ombe, “Yesuse maka raka meture ibeteke loko Petruse tamata bei Nasarete.” be, “Sala mo, ale mere tamata mere 8 Yesuse Iombe, “Au beteke ete imi Eni maka lulua lekwe piseo?” Petruse peneka be, ‘Mere Au.’ Sepo imi nikwa iombe, “Mo.” lokoKu hoko tamata maketa rebe esi 18 Kpetu mere ndiri titinai hoko mak- sakesa kaiKu meije sebeie esi leu.” erika kai maka raka imame elake, esi 9 Yesuse Ilepa ele mere leke Eni lep- lupuke auwe kena esi pasa. Eleki Petruse ate rebe akmena Ibetekele be, “AmaKu, ikeu lokosi leke ipasa kaisi. tamata rebe Arilukesi eteKue, Au rakasi 19 Imame elake lakwai esa, Hanase leke esi supu hlamate,” eonore mere rebe iplei peneka itneu Yesuse loko Eni pene. maka luluaru kai yelu rebe Iatetukeule. 10 Kena mere Simone Petruse iliku 20 Eleki Yesuse Iralakeni be, “Au ate- sari nanuke hoko isirae bei esi lumare tuke me tamata bokala oasi, Au atetuke eleki ilasa tamata makerike ete imame akbunike mo. Kai piasare Au atetuke elake eni tinaloine teue. Tamata mak- me tamata Yahudiaru esi luma ibadaru erike mere eni nane Malkuse. 11 Eleki kai me Tuhane Eni Lumare kai piasare Yesuse Ibeteka loko Petruse be, “Kusue tamata Yahudiaru esi ete mere lekwe. amu sarire kena esi lumare! Abetinake 21 Hoko le mula pine ntuane atneu Aure? susate rebe AmaKu Iono Au supure, Au Tneu tamata rebe esi lene Au atetukeise, suka mo moyo?” le sie meru esi rekwa saisa rebe Au atetukele eteise.” Petruse ibeteke rebai telu 22 Kena Yesuse Ilepa ele mere eleki be irena Yesuse mo tamata maka raka sae me ipapake Yesuse kai beteke be, “Anehe kena lepa 18:12-27 loko imame elake ele mere rilamu lei (Mat. 26:57-75; Mrk. moyo?” 14:53-72; Luk. 22:54-71) 23 Eleki Yesuse Iombe, “Sepo Au lepa 12 Eleki solalua meru kai esi elake kai meije sala hoko beteke lomei be sala tamata maka raka Tuhane Eni Lumare saisa! Po sepo Au beteke meije nkena esi kerike Yesuse eleki esi loI. 13 Esi hoko le mula pine apapake Aure?” keri Yesuse loko Hanase, Kayapase amai Yohanese 18:24 199 Yohanese 18:40

24 Eleki Hanase iulake esi keri Yesuse 33 Eleki Pilatuse ikusu suike kai ikoti loko imame elake sae eni nane Kaya- Yesuse eleki itneuI be, “Alere Kamale pase. Kena mere Yesuse balaIje eru lo sa. Yahudi o?” 25 Kena mere Simone Petruse eri pasa 34 Yesuse Iombe, “Atneu ele mere bei sa. Eleki tamata ete meru esi beteke ale ruamu pibe tamata makete esi beteke lokoi be, “Ale mere tamata mere Eni Au ete ale o?” maka lulua piseo?” Petruse ilemakesi be, 35 Pilatuse iombe, “Arekwa be aure “Mo!” tamata Yahudi more pi moyo? Amu 26 Eleki tamata makerike ete imame tamataru ruasi kai imama elakaru pine elake sae eni luma toini kai makerike esi keriMu lomei lokoku. Aono sala rebe Petruse ilasa tinaloine ibeteke loko saisa?” Petruse be, “Mempetuke au selu asakesa 36 Yesuse Iombe, “Auku otoije bei nusa kai Tamata mere, imi rue me ndinu meije mo, le sepo bei nusa meije hoko saitune. Lemake yake.” Auku tamataru esi luake kena lisa kaisi 27 Eleki Petruse ilemake suike leneka peneka leke keri Au ete Yahudiaru esi be, “Au mo.” Kena mere panuhuke ma- tamata elakaru yake. Po saisa mo le nure totlae. Auku otoije bei nusa meije mo.” 37 Eleki Pilatuse Iombe, “Hoko Ale Esi keri Yesuse loko Pilatuse mere Kamale, o?” Yesuse Iombe, “Ale ruamu pine abeteke be Aure Kamale. Amu 18:28-38a lepate mere tinai. Ruele Au mei nusare (Mat. 27:1-2, 11-14; leke Au ono Kamale. Au luake lomei Mrk. 15:1-5; Luk. 23:1-5) nusa meije kena lepae nkenale. Tamata 28 Eleki bebeleti lakwai esa sa esi keri rebe nikwa nkenale esi lene loko Au.” Yesuse bei Kayapase eni lumare kerini 38 Eleki Pilatuse iombe, “Rekwa nke- me gubernure eni luma. Kena mere nale mere elia?” tamata Yahudiaru esi kusu gubernure eni luma laleije moneka yapine molia Pilatuse iteu pakala kena sesi ete mere. Le sepo esi supu moli hoko paku Yesuse ahlake ai batai esi supu kusu pesta nete suike loko Alla 18:38b-19:16a Isirie esi ntuana menaru bei Mesire mo. Esi atate ele mere. 29 Hoko Pilatuse isiri (Mat. 27:15-31; Mrk. lokosi me muli kai ibeteke lokosi be, 15:6-20; Luk. 23:13-25) “Tamata meije Eni sala saisa?” Eleki Pilatuse iisiri suike loko tamata 30 Esi ombe, “Sepo Eni sala saisa mo Yahudiaru eleki ibeteke lokosi be, hoko ami keriNi loko ntuane ale leke “Tamata meije Eni sala sasaisa mo. mula?” 39 Po kena imi pesta nete suike loko Alla 31 Pilatuse iombe, “Imi keriNi kai se- Isirie imi ntuana menaru bei Mesire, beiye imi teu pakala eteI lulu imi aga- piasare au sirie tamata bei buije ete imi. mare esi hnaune.” Po esi ombe, “Amiki Hoko imi suka au sirie Kamale Yahudi kbasa sae mo kena hukume tamata ete imi, o?” eti imata.” 32 Eono ele mere leke lulu 40 Eleki esi kloloe lokoi be, “Sirie Yesuse Eni lepate rebe Ibetekele be kena Yesuse yake! Po sirie Barabase.” Imatare eono elika. Barabase mere ikusu bui le ile tamata rebe neune titinai mei nusa Roma. Yohanese 19:1 200 Yohanese 19:19

Pilatuse Ilepa kai tamata Yahu- ete ale leke hukume Aure, eni dosare ela 19 diaru pela eleki ikusu kai iulake lesi bei ale.” solaluaru esi teta Yesuse kena mekute 12 Kena Pilatuse ilene Yesuse Ilepa buai. 2 Eleki solaluaru esi liu liute bei ele mere, iatula kena isirie Yesuse. Po ai nluline sanai, eleki esi alikele kena tamata Yahudiaru esi biuwe lokoi be, Yesuse ulu buaIje. Eleki esi alike lapu “Sepo atie Yesuse hoko ale mere Kaisare nanuke mahmelane kenaI leke seluI saka eni ebe mo. Le sire pine inaku be ile ka- kamale. 3 Eleki esi lomei susuike me male hoko mere isobue Kaisare.” oaIje kai esi ombe, “Hlamate, Kamale 13 Pilatuse ilene esi lepa ele mere hoko Yahudi!” Eleki esi papake asuleiNu. iulake sirie Yesuse, eleki Pilatuse irue me 4 Eleki Pilatuse isiri suike kai ibeteke otoi maka teu pakala rebe esi nane Sisine loko tamata bokala meru be, “Imi lene, bei batu (kena sou Ibranire Gabata). au sirie Yesuse lome loko imi leke imi 14 Kena mere lau mo olase butu esa rekwa be au supu Eni nsalale sae mo.” lesini lua hkwatare reneka. Ele bobanure 5 Eleki esi sirie Yesuse lokosi. Ialike petu plei rebe panuhuke pesta tamata liute bei ai nluline sanai kena uluIje Yahudiaru esi nete suike loko Alla Isirie kai lapu nanuke mahmelane. Eleki Pila- esi ntuana menaru bei Mesire. tuse ibeteke lokosi be, “Imi selu tamata Eleki Pilatuse ibeteke loko tamata mere!” Yahudiaru be, “Imi Kamale Imeije!” 6 Eleki kena imama elakaru kai tamata 15 Eleki esi biuwe be, “BunuI! BunuI! maka raka Tuhane Eni Lumare esi selu PakuI ahlake ai batai leke Imata!” Pila- Yesuse, esi biuwe be, “PakuI ahlake ai tuse iombe, “Hoko au paku imi Kamale batai leke Imata! PakuI ahlake ai batai ahlake ai batai leke Imata, o?” Imama leke Imata!” elakaru esi ombe, “Amiki kamale makete Eleki Pilatuse iombe, “Imi ranaI kai sae mo, batuke Kaisare.” 16 Eleki Pilatuse sebeie imi ruami pakuI ahlake ai batai iriluke Yesuse etesi leke esi pakuI ahlake neka le au supu tamata meije Eni sala ai bataije leke Imata. sasaisa mo.” 7 Tamata Yahudia meru esi ombe, Tamata esi paku “Lulu hukume rebe Musa ilekire, tamata Yesuse ahlake ai batai mere suke bunuI le Iombe Ilere Alla Eni 19:16b-27 Nanae.” 8 Kena Pilatuse ilene esi beteke ele (Mat. 27:32-38; Mrk. mere hoko rilai lesi leneka. 9 Eleki Pi- 15:21-27; Luk. 23:26, 33-43) latuse ikusu suike kai esi kusue Yesuse. Eleki esi rana Yesuse bei Pilatuse eleki Eleki itneu Yesuse be, “Ale mere bei esi keriNi. 17 Yesuse Isiri, Ikeri Eni ai etia?” batai rebe tatike pine esi pakuI kenare Po Yesuse Iralake mo. 10 Hoko Pilatuse lolete Otoi Ulu Alati (kena sou Ibranire ilepa suike be, “Asuka lepa kai au moyo? Golguta). 18 Esi luake ndete Golguta Meije au beteke leke Arekwa be au kbasa eleki esi pakuI ahlake ai batai ete mere. kena sirieMu kai au kbasa kena pakuMu Kai esi paku sie luaya sakesa kaiNi ahlake ai batai leke Amata.” lekwe. Yesuse Impe tla yo sae isapleuke 11 Yesuse Iombe, “Sepo amu kbasa mapale kai sae isapleuke makwanale. mere Alla Iriluke ete ale mo hoko ak- 19 Kai Pilatuse iulake esi paku lepate basae Au mo. Hoko ile rebe iriluke Au matai ndete baba bei Yesuse uluIje. Lep- ate matai mere be: Yesuse bei Nasarete, Yohanese 19:20 201 Yohanese 19:34 tamata Yahudiaru esi Kamale. 20 Tamata Yahudi bokala esi baise lepate mere Yesuse imata ndete ai tutine le otoi rebe esi paku Yesuse ahlake ai 19:28-30 bataije lau bei kotare mo kai lepate mere esi lekie kena sou Ibrani, sou Latine kai (Mat. 27:45-50; Mrk. sou Yunani. 15:33-37; Luk. 23:44-46) 21 Eleki imama elakaru esi ombe, 28 Yesuse Irekwa be lau mo teu Eni “Ntuane Pilatuse! Leki be, ‘Tamata nasite neka kai lepata bei Alla rebe Yahudiaru esi Kamale yake.’ Po leki be, lekiule uonore reneka, hoko Iombe, ‘Tamata meije ruaI Iombe Ile tamata “KmalakeKu.” Yahudiaru esi kamale.’” 29 Ete mere anggure maklinute oba 22 Po Pilatuse iombe, “Yake! Saisa rebe toini me. Eleki esi lutu karane opole au leki pende lulu mere neka.” bei ndau meite kena anggure maklinute 23 Kena solaluaru esi paku Yesuse mere, eleki esi rilukele kena ai buai rebe ahlake ai bataije pela peneka eleki esi esi kotiele hisope, lolete Yesuse biruIje. rana Eni pakiane eleki esi larae kena ata 30 Kena Yesuse Ihmoso anggure mak- papelakesi. Kai esi rana Eni lapu nanuke linute mere eleki Iombe, “Auku mak- lekwe. Lapu nanuke mere sae iboli mo le erike pela pene!” bitaele bei ndete roma mpe. Eleki Inobo lope kai teu Eni nasite ne. 24 Eleki solalua meru esi beteke loko Solalu sae me isipa Yesuse apuIje lomai be, “Ite kahi larake lapu nanuke meije yake. Po ite poie undi leke rekwa 19:31-37 be sire pine isupure.” Mere eono leke 31 Petu rebe esi paku Yesuse ahlake lulu Alla Eni lepate rebe lekire be, ai bataije esi ele bobanure petu plei “Esi larake Auku pakiane, kai esi poie panuhuke tamata Yahudi esi pesta nete undi loko Auku lapu nanuke.” suike loko Alla Isirie esi ntuana menaru Kai tinai, solaluaru esi ono ele mere. bei Mesire rebe esi namakele. Hoko 25 Me tehaike ai tutini rebe esi pakuI tamata Yahudiaru esi suka mo be kena kenare, Yesuse inaI, inaI kwalini, Maria esi petu pleije matala rebe pakusi ahlake Klopase eni bina kai Maria bei Mak- ai bataije erisi me aia tutinaru sa, le petu dalena esi kele ete mere. 26 Eleki kena plei mere ekena pesta nete suike loko Yesuse Iselu inaI kai Eni maka lulu rebe Alla Isirie esi ntuana menaru bei Mesire. Iokini titinaije esi kele ete mere eleki Hoko tamata Yahudiaru esi elekaru esi Yesuse Ibeteke loko inaI be, “Inaku, keu loko Pilatuse kai esi kotie beini leke kwete mokwai mere amu anare.” letu tamata rebe esi ndete aia tutinu esi 27 Eleki Yesuse Ibeteke loko Eni ketele lelalaru leke esi mata nunu kai rulukesi mere be, “Kuebe, matabinane mere in- bei aia tutinaru. 32 Eleki solaluaru esi amu.” Eleki bei mere Eni maka lulu mere keu kena letu sie meru esi lelalaru. Hoko irana Yesuse inaI kena irue kaini. sie luaya rebe pakusi ahlake ai batai sakesa kai Yesuse letu esi lelalaru akmena. 33 Eleki kena esi roma Yesuse, esi selu Yesuse Imata peneka. Hoko esi letu Eni lelale moneka. 34 Po solalu sae me isipa Yesuse apuIje kena oi hoko lalakwe toha kwele usiri. Yohanese 19:35 202 Yohanese 20:11

35 Tamata rebe ruai eri selu pusue meru, ruai lekwe pine ialenakelu kai Yesuse Ikwana suike bei matale yelu rebe ialenakeule tinai. Irekwa be 20:1-10 mere tinai hoko ialenakele ete tamata bokala leke esi persaye. 36 Ele mere leke (Mat. 28:1-10; Mrk. lulu Alla Eni lepate rebe lekiule lepate 16:1-8; Luk. 24:1-12) matai sae be: Eni luline rekwa letu sae Kena petu miku bebeleti eru kwale mo. 37 Kai me Alla Eni lepate rebe 20 kpetu sa, Maria bei Makdalena lekiule lekwe, lepate matai sae lekwe be: ikeu lora liane benai rebe tola Yesuse Esi limese loko Ile rebe esi sipaIje. kenare. Eleki iselu batu elake rebe pele lutike liane benaije esi nanaije eheti Yusupe itola Yesuse kena liane benai kena leini peneka. 2 Eleki ibala loko Si- mone Petruse kai Yesuse Eni maka lulu 19:38-42 rebe Iokini titinaije eleki ikoti loko luasi (Mat. 27:57-61; Mrk. be, “Tamata esi rana Tuhane bei liane 15:42-47; Luk. 23:50-56) benaije peneka. Esi tolaeNi etiare ami 38 Eleki Yusupe, tamata Arimatea, rekwaI mo!” ikotie bei Pilatuse leke iruluke Yesuse 3 Hoko Petruse kai Yesuse Eni maka bei ai tutine. Yusupe mere ihlaleke loko lulu sae mere luasi keu lora liane be- Yesuse kai Yesuse Eni maka lulua lekwe naije. 4 Luasi bala sakesa po Eni maka po isibake mo le rilai le tamata Yahu- lulu sae mere inunu lesi bei Petruse diaru esi elakaru. Pilatuse isuka hoko hoko iluake akmena nda liane banaije. Yusupe ikeu ruluke Yesuse bei ai tutini 5 Eleki ibebeke lopai lale hoko iselu mere. 39 Kai Nikodemuse rebe kena ak- obite nurui nanuke misete rebe kopa menare iluake loko Yesuse kena kpeture, Yesuse kenare eme. Po Ikusu lopai lale ikeu sakesa kai Yusupe lekwe. Nikode- mo. 6 Eleki Simone Petruse iluake, ikusu muse ikeri leite boini nteleta mure kai lopai lale. Iselu obite nurui nanuke mis- tluhane, kasuke kiloa butu telu. 40 Eleki ete mere lekwe. 7 Po iselu obite nurui luasi ruluke Yesuse kai luasi kopaI kena rebe lo Yesuse uluIje etehaike obite nu- obite nurui misete sakesa kai leita boini rui nanuke mere mo, po eluluke tebikele nteleta meru kena Eni nanakwalaIje, kena otoi makete. 8 Eleki Yesuse Eni lulu piasare tamata Yahudiaru esi onoe maka lulu rebe iluake akmenare ikusu kena tamata matale. 41 Eleki me tehaike leneka, hoko iselu pusue meru mina pine otoi rebe esi paku Yesuse ahlake ai ipersaye be Yesuse ikwana suike peneka. bataije tamane sae ete mere. Ete me 9 Masike kena Alla Eni lepate rebe lekire tamane tone mere liane benai beluke ebeteke peneka be tatike pine Yesuse Ik- sae me, tolae matale kena mosa. 42 Kai wana suike po bei akmena eti meije Eni petu mere esi bobanure tamata Yahudi- maka luluaru esi rekwa lepata meru esi aru esi petu plei. Kai liane benai mere natire mo. 10 Eleki Eni maka lulua lua teane hoko esi tolae Yesuse Eni matale meru esi leu lorau luma. ete mere. Yesuse IaselukeNi ete Maria bei Makdalena 20:11-18 11 Po Maria ikele tehaike liane benaije eleki irani. Kena iranire ibebeke Yohanese 20:12 203 Yohanese 20:29 lopai liane benai laleije. 12 Eleki iselu 20 Eleki kena Yesuse Ibeteke ele mere malekata lua esi pake lapu putile. Esi rue pela, Iaseluke Eni balaI rebe esi pakure kena otoi rebe tolae Yesuse kenare. Sae kai tibuiNi rebe esi sipare. Kena Eni irue sapleuke uluIje kai sae irue sapleuke maka luluaru esi seluIje, laleisu ndina lelale. titinai. 13 Eleki malekata meru esi tneui be, 21 Yesuse Iombe, “Hlamate! Imi supu “Matabinane, arani le mula?” misete! AmaKu Iulake Au lepa Sou Mis- Eleki Maria iombe, “Esi rana auku ete, hoko kena meije Au lekwe ulake Tuhane peneka kai au rekwa be esi to- imi kena imi lepa Sou Misete ete tamata laeNi etia mo.” 14 Maria ilepa ele mere bokala.” 22 Kena Ibeteke ele mere pela, pela, ihali mulini, iselu Yesuse Ikele me Inasi kenasi eleki Ibeteke be, “Imi trima muline. Po irena be mere Yesuse mo. Ro Misete. 23 Sepo imi ampune tamata 15 Yesuse Iombe, “Matabinane, arani sae eni dosa hoka Alla lekwe Iampuneni. le mula? Anikwa loko sire?” Sepo imi ampune tamata sae eni dosaru Maria inoake be tamata mere tamane mo hoko Alla lekwe Iampuneni mo.” esi upuije hoko iombe, “Ntuane, sepo Yesuse IaselukeNi ete Tomase ahetie auku Tuhane bei meije hoko abeteke ete au be atolaeNi etia leke au 20:24-29 keu ranaI.” 24 Yesuse Eni maka lulu sae kwete 16 Yesuse Iombe, “Maria!” ktebale eni nane Tomase. Kena Yesuse Eleki Maria ihali loko Yesuse eleki IaselukeNi ete Eni maka luluaru, Tomase iombe, “Rabuni.” Esi nati kena sou ime mo. 25 Hoko Yesuse Eni maka lulua Ibranire ‘Kuru.’ maketaru esi beteke lokoi be, “Tomase, 17 Po Yesuse Iombe, “Matabinane, ami selu iteki Tuhane peneka!” kerike Au yake le Au keu loko AmaKu Po Tomase iombe, “Au selu paku lak- mosa! Akeu loko kwaliKusi beteke etesi wai me balaIje mosa kai au tolae balaku be Au keu loko AmaKue reneka. Kai Ile kena paku lakwai mere mosa kai lakwai imi Ama lekwe, Auku Alla kai imi Alla butai me tibuine mosa hoko Au persaye lekwe.” imi lepata meru mo.” 18 Eleki Maria bei Makdalena ileu 26 Eleki Petua kwalu suike Yesuse Eni beteke ete Yesuse Eni maka luluaru be, maka luluaru esi lupu suike kena luma “Au selu Tuhane! Ikwana suike peneka!” mere kai Tomase isakesa kaisi. Esi kwara Eleki Ibeteke Yesuse Eni hnaune eteise. meturu pusulu. Po hkutukesi yo Yesuse Ikele me tlelaisu eleki Ibeteke be, “Hla- Yesuse IaselukeNi ete mate kenami! Imi supu misete!” 27 Eleki Eni maka luluaru Ibeteke loko Tomase be, “Selu bala lalekue kai kerikele. Bitike balaume kai 20:19-23 tolaele kena tibuikue. Apersaye mo le (Luk. 24:36-39, 47-49) mula? Persaye noma, meije Au.” 28 Eleki 19 Kena petu miku mere neka kena Tomase iralakeNi be, “Yele, meije auku kmau peneka Yesuse Eni maka luluaru Alla.” 29 Eleki Yesuse Iombe, “Aselu au esi lupuke lomai kena luma sae me kai mina pine apersaye. Tamata rebe esi selu esi kwara matuaru le rilasi le Yahudiaru Au mo po esi persaye, Alla Iono laleisu esi elakaru. Eleki htutukesi yo Yesuse ndina.” Ikele me tlaisu eleki Iombe, “Hlamate kenami! Imi supu misete!” Yohanese 20:30 204 Yohanese 21:16

7 Eleki Yesuse Eni maka lulu rebe Pusue lekie leke imi persaye Iokine ibeteke loko Petruse be, “Imi seluI 20:30-31 mimise! Mere Tuhane Yesuse.” Kena 30 Tanda herana maketa bokala sa Petruse ilene be mere Tuhane Yesuse, rebe Yesuse Ionolu me Eni maka lulu- hoko ialike eni lapune le ialike lapune aru oasi po supu leki pusue kena buku mo eleki ibua lope tlakare. 8 Yo Yesuse meije mo le boka kuate. 31 Po pusue rebe Eni maka lulua maketaru esi sai lu- lekie kena buku meije, leke imi hlaleke lui kai esi neha uete rebe epenu kena be Yesuse, Ile rebe Alla Iulakeni kena iana meru. Esi lau bei laiuluije mo. Esi hlamate tamata. Ile, Alla Eni Nanae. Kai lauke kasuke metera utune neka. 9 Eleki sepo imi hlaleke lokoI hoko imi supu rue kena esi rulu bei soa buine, esi selu eti pela. auwe lanati, asake iane ndete baba kenae kai roti. 10 Yesuse Iombe, “Keri iane Yesuse Iaseluke ruaI ete Eni inai kuila lomei bei iana rebe eku imi maka lulua sie itua me tlaka supure.” Tiberiase esi laiuluije 11 Eleki Simone Petruse isa lorau soa 21:1-14 buine eleki ineha uete lora kmalene. Eleki Yesuse Iaseluke ruaI suike Uete mere epenu kena iana elaka bokala, 21 ete Eni maka luluaru me tlaka pusure inai utune esa butu lima lesini Tiberiase esi laiuluije. Hoko Iaseluke telu. Masike iana bokala meru po uete ruaI ele meije: 2 Ete me laiului mere Si- kahi mo. 12 Yesuse Iombe, “Kwalia imi, mone Petruse, Tomase rebe kotine kwete mai kane.” Eni maka luluaru, rekwa ktebale, Natanela bei kota Kana me otoi sae inehe kena tneu mo be, mere sia Galilea, Sebedeuse eni nanaru kai Yesuse le pususi rekwa be Ile Tuhane Yesuse. Eni maka lulua lua lekwe esi lupuke 13 Eleki Yesuse Itehaikesi kai Irana roti lomai ete mere. 3 Eleki Simone Petruse kai iane eleki Irilukele etesi. ibeteke lokosi be, “Kwalia imi, au keu 14 Hoko bei kena Yesuse Ikwana suike poie uete.” bei matale, Iaseluke ruaI ete Eni maka Esi ombe, “Ami keu kai ale.” Eleki esi luluaru rebai telu kena mere. sa kena soa buine, po kena kpetu mere Yesuse Itneu Petruse be esi supu iane inai kuesa moneka. laleije noaI pibe mo 4 Eleki kena lau mo lemataije bola nere, Yesuse Ikele nda laiuluije po Eni 21:15-19 maka lulua esi renaI be mere Yesuse mo. 15 Eleki kena esi kane pelare, Yesuse 5 Eleki Yesuse Ikoti lokosi be, “Kwalia Itneu Simone Petruse be, “Simone, imi, imi supu iane o?” Yohanese eni nanae. Aoki Au lesi bei sie Esi ombe, “Ama, supu sasaisa mo.” meiju lalesi oki Aure moyo?” 6 Eleki Yesuse Ikoti be, “Poie imi Petruse iombe, “Tinai, Tuhane. Ru- uete sapleuke makwanale hoko imi supu aMu pine Arekwa be au oki Ale.” iane.” Eleki esi poie uete sapleuke mak- Yesuse Iombe, “Pialae Auku dom- wanale hoko esi neha rua uete moneka baru.”§ le iane boka titinai. 16 Yesuse Itneu suike be, “Simone, Yohanese eni nanae. Aoki Au o?”

§21:15 Pialae ete meije maksute be raka tamata makete, riluke manane, li loko tamata makete leke kerake yake kai riluke hnaune leke hlaleke nkenale rame. Yohanese 21:17 205 Yohanese 21:25

Petruse iombe, “Tinai, Tuhane. Ru- kerike nere, irue tehaike Yesuse kai it- aMu pine Arekwa be au oki Ale.” neu be, “Tuhane, sire rebe iriluke Ale Yesuse Iombe, “Pialae Auku ete tamata rebe esi suka bunu Alere?”** dombaru.” 21 Eleki kena Petruse iselu Yesuse Eni 17 Yesuse Itneu suike leneka be, “Si- maka lulu mere, ibeteke loko Yesuse be, mone, Yohanese eni nanae. Aoki Au o?” “Tuhane, tatike pine saisa eono kena ile Eleki Petruse laleije penu le Yesuse It- meije?” neu rebai telu be, “Aoki Au o?” 22 Yesuse Iombe, “Alulu Au. Anoake Petruse iombe, “Tuhane, sasaisa neka ebe maketaru yake. Sepo Au suka irue eti Arekwae. Tuhane, Arekwa peneka be au Au luake suike, mere arekwa roma mere oki Ale.” mo.” Yesuse Iombe, “Pialae Auku dom- 23 Eleki lepate mere elei ete pusue baru.” 18–19 Eleki Yesuse Ilepa kena Yesuse Eni maka luluaru be Yesuse tiluke Petruse eni matale eono elia leke Eni maka lulu mere imata moneka. Po tamata esi isike Alla. Yesuse Ibeteke loko Yesuse Ibeteke ete Petruse ele mere mo Petruse be, “Anete mimise! Kena ara batuke Iombe, “Sepo Au suka kena irue belu sare ruamu lo akwamu kai akeu eti Au luake suike mere arekwa roma lo etia neka lulu lalemu. Po sepo an- mere mo.” tua peneka hoko abitike balaume eleki 24 Yesuse Eni maka lulu mere au. Au tamata makete esi lo akwaume kai esi alenake yelu rebe Yesuse Ionoule. Kai au kerimu loko otoi rebe asuka keu loko leki yelu rebe mei buku meije. Tamata more.” Po ara lulu Au rame. esi rekwa be saisa rebe au betekele meru tinai. Yesuse Eni maka lulu rebe Iokini titinai Lepate mulini 21:20-24 21:25 20 Eleki kena Petruse ihali, iselu me 25 Kai yelu bokala lekwe rebe Yesuse muline Yesuse Eni maka lulu rebe Iokini Ionolu, po sepo leki pusulu sae kena sae titinaije ikeu lulusi. Ile mere rebe kena hoko nusa meije esi otoi sae moneka esi rue kane sakesa kena Yesuse isupu kena tolae pusue buku rebe lekilu meru.

**21:20 Yoh. 13:25 206 Maka Ulakaru 1:5

2. Yesuse Eni maka ulakaru esi lepae Yesuse Eni Maka Sou Misete me kota Yerusaleme (2:1- Ulakaru esi Makerike 8:3) 3. Yesuse Eni maka ulakaru esi lepae Lepate Menai Sou Misete me otoi Samaria kai Yudea Buku “Yesuse Eni Maka Ulakaru Esi (8:4-9:31) Makerike” meije Lukase ileki sibae buku 4. Petruse ilepae Sou Misete ete Sou Misete rebe ilekire. Buku meije tamata Yahudi more (9:32-12:25) ebeteke Alla Eni Rore Ikbasae Yesuse Eni 5. Pauluse kai eni ebearu esi keu lepae maka ulakaru kai tamata maketa rebe esi Sou Misete memenaije (13:1-14:28) hlaleke lokoIje kena esi lepae Sou Mis- 6. Yesuse Eni maka luluaru kai pe- ete menai bei kota Yerusaleme eti pusue natuaru esi lupuke lomai me kota nusare eliare (1:8). Pusue nusa meru me Yerusaleme. Esi natue sulate ete tamata pusue otoi Yudea kai Samaria eti otoi Yahudi mo rebe esi hlaleke loko Yesuse Asia, otoi Makedonia, kota Korintuse kai (15:1-35) eti kota Roma. Kai ebeteke Yesuse Eni 7. Pauluse kai eni ebearu esi keu lepae maka ulakaru esi keu lepae Alla Eni lep- Sou Misete kena rebai luare (15:36- ate kena Yesuse ete tamata Yahudi me 18:22) kota Yerusaleme po sie bokala esi suka 8. Pauluse kai eni ebearu esi keu lepae lene lokosi mo hoko esi lepae lepata Sou Misete kena rebai telure (18:23- meru ete tamata Yahudia more lekwe me 21:26) otoi maketaru roma pusue nusa. 9. Tamata Yahudiaru esi kusue Kena Yesuse Eni maka ulakaru esi rue Pauluse kena bui me kota Yerusaleme sa, imame elake kai tamata Yahudiaru kai me kota Kaisareare (21:27-26:32) esi elakaru esi me. Kai bei elaka meru, 10. Solaluaru esi keri Pauluse lolete boka esi ono maka teu pakala ete Is- kota Romare (27:1-28:31) raele. Sie meru esi tutuke Pauluse le lulu Menai Musa eni pletaru iono sala po mere tinai mo. Tinaije esi tutukeni le ibeteke be ite 1:1-5 tamatare ktili kena lulu Musa eni ple- Auku ebe Topiluse, kena buku rebe taru mimise mo hoko suke ite pusuma 1 au leki akmenare, au alenake pusue hlaleke loko Yesuse kena Maka Hlamate rebe Yesuse Ionoule kai Iatetukelu, bei leke Ihlamate ite kai Inete iteki dosaru kena Iluake menai roma petu kena moneka. Ibiti lolete surgare, ete ale peneka. Yele rebe pentine kena buku meije, 2 Kena Ibiti lolete surga mosare, Iple- Alla Eni Rore Iluake kena Ikbasae tamata tae Eni maka ulakaru kena Ro Misete rebe esi hlaleke loko Yesuse me kota Eni kbasare. 3 Kena Isupu susate roma Yerusaleme kena petu Pentakostare. mata peneka, IaselukeNi ete Eni maka Pusue yelu rebe uono kena petu mere ulakaru susuike be Ikwana suike tinai. etiluke be Alla Eni Rore Ipletae tamata Le petua butu ata, IaselukeNi susuike kai rebe hlaleke Yesuse rame kai Iono esi Ibeteke Alla Ipletae ite tamatare etesi. ktili rame. 4 Kena petu sae me, Ikane sakesa kaisi, Isi Ibeteke kenasi be, “Imi keu bei kota 1. Alla Iaknekae Yesuse Eni maka Yerusaleme yake, po imi namake saisa ulakaru kena esi keu lepae Sou Misete rebe Alla Italukele rebe imi lene bei (1:1-26) Aure. 5 Yohanese ibaptisemi kena kwele, Maka Ulakaru 1:6 207 Maka Ulakaru 1:20 po takwali moneka Ro Misete Ikbasae Yohanese, imi.” Yakobuse, Andrease, Tuhane Yesuse Ibiti lolete surga Pilipuse, 1:6-11 Tomase, 6 Kena Yesuse Eni maka ulakaru esi Bartolomeuse, lupuke lomai suike kaiNe, esi tneuI be, Matiuse, “Tuhane, kena meije Atie ami tamata Is- Alpeuse eni nanae Yakobuse, raele bei tamata Roma esi kbasare kai Simone bei golongane Selote; golon- bitike sae bei ami kena iono kamale ete gane mere esi suka tamata makete esi ami lupe akmenare o?” 7 Yesuse Iralakesi kbasaesi mo, be, “Petu kena bitike ile sae bei imi kena Yakobuse eni nanae Yudase. ono kamale, imi rekwa mosare, mula 14 Kai lalesi esa kena kotie loko Alla mo le AmaKu pine Ikbasa kena teue. rame sakesa kai binaya sie telua pise 8 Po kena Ro Misete Iluake kai kbasae ata, kai Maria Yesuse Inai, kai Yesuse imi peneka, hoko imi supu kbasa beiNi. kwaliNisi. Hoko imi alenake Au ete tamata mei Matiase isupu bitike kena seli Yudase kota Yerusaleme, pusue otoi Yudea, otoi Samaria kai roma pusue nusa.” 9 Kena 1:15-26 Ilepae mere pelare, Ibiti lolete surga. Eni 15 Kena petu sae me kasuke sie utune maka ulakaru esi limese lulu Ibiti lo- esa butu lua esi lupuke lomai. Eleki letere, eleki moputire esou lutikeNi hoko Petruse ikele mpe tla kai ibeteke lokosi esi seluI moneka. 10 Kena erisi limese be, loko Yesuse lolete lanite sa, sie luaya 16–20 “Kwali betaya. Imi lene loko au esi kele me leisu, esi alike lapu putile. mina. Yudase mere ile sae bei ami, kai 11 Eleki sie luaya meru esi beteke lokosi isupu tiluke kena alenake Sou Misete be, “Tamata Galilea, le mula pine imi sakesa kai amire neka, po itiluke lalane kele limese lolete lanite? Yesuse rebe imi ete tamata rebe esi suka bunu Yesuse. seluI biti lolete surga bei imire, namake (Yudase isabe tapele otoi kena kepene Iluake suike lupe imi seluI biti lolete sur- rebe tamata maka bunu Yesuse esi riluke gare neka.” eteije peneka. Eleki ikoli atakobue kena otoi mere hoko tibuine parae eleki tainu Yesuse Eni maka ulakaru esi kotie siri pusulu mei muli. Hoko pusue tamata loko Alla rame me kota Yerusaleme kota Yerusaleme esi rekwa Yudase imata 1:12-14 kena tapele rebe isabele mere. Eleki esi 12 Eleki Yesuse Eni maka ulakaru ono otoi mere esi nane Hakale-Dama, esi leu bei me ulate Saitune lope lulu esi soure. Esi natire Tape Lalakwe kota Yerusaleme. Ulate mere tehaike Nsolite.) Kena akmenare, Dauta ileki kota Yerusaleme, esi lauke kasuke kilo kena Yudase me buku Isike Tuhane be: esa. 13 Eleki kena esi luake mpe kota ‘Sebeie eni lumare malene, Yerusaleme, esi sa lolete lumare esi kai sebeie tamata sae irue kena mo. sokati ndete tetu rebe esi rue kenare. Sie Kai eni makerike sebeie tamata makete meru: ikerikele neka.’†† Petruse,

††1:16-20 Isi. 69:26, 109:8 Maka Ulakaru 1:21 208 Maka Ulakaru 2:13

Alla Eni lepate rebe Ro Misete Iono 5 Kena petu mere tamata Yahudia Dauta ibetekele, meije suke eono tinai bokala bei hehena mei nusa make- hoko meije eono peneka. taru rebe esi hlaleke loko Allare esi 21 Hoko tapa tamata esa ete ami rue me kota Yerusaleme. 6 Kena tamata kena iseli Yudase. Ile mere suke bei me kotare esi lene tamata nai meru tamata rebe esi lulu ami kena Tuhane hoko tamata bokala esi luake kena selu. Yesuse Eri sakesa kai ami sare, 22 menai Tamata meru hkutukesi le tamata rebe bei Yohanese isuku Tuhane Yesuse eti esi hlaleke loko Yesuse esi lepa kena roma Ibiti lolete lanite leke isakesa kai tamata bokala meru esi souaru. 7 Tamata ami kena alenake be iselu Yesuse ik- bokala meru totakesi kai hkutukesi. wana suike bei matale.” 23 Hoko esi Eleki esi beteke be, “Tamata rebe esi tiluke sie luaya. Sie luaya meru: Yusupe lepa meije pususi tamata Galilea moyo? kai Matiase. Yusupe mere rebe esi 8 Le mula pine esi lepa kena iteki soua koteine Barsabase, eni nane saere Yus- rebe ite lepaele me iteki henaru? tuse. 24 Eleki pususi kotie loko Alla be, 9 Ite meiju bei: “Tuhane, Ale pine rekwa pusue ami otoi Partia, tamata lalema, hoko Atiluke ile sae bei otoi Media, sie luaya meiju, 25 leke ialenake Sou otoi Elame, Misete sakesa kai ami seli Yudase rebe kai otoi Mesopotamia. itetu bei eni makerike Yesuse Eni maka Bei otoi Yudea, ulake kai imata peneka kai irue kena otoi Kapadokia, otoi susate titinai lau bei Alla eti pela.” otoi Pontuse, 26 Eleki esi poie undi ete luasi leke esi kai otoi Asia. rekwa be sire pine isupu bitike eleki Ma- 10 Bei otoi Prigia, tiase isupue. Hoko Matiase pine itapa otoi Pampilia, Yesuse Eni maka ulaka butu esa lesini bei otoi Mesire, esa meru. kai bei ootoi me Libia tehaike kota Kirene, Ro Misete Irulu loko tamata kai tamata meiju leini bei kota Roma. rebe esi hlaleke loko Yesuse 11 Ite meiju leini 2:1-13 tamata Yahudi, Kena petu Pentakostare pusue kai leini tamata maketa rebe esi lulu Alla 2 tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse sakesa kai tamata Yahudi. esi lupuke lomai kena luma esa. 2 Eleki Leini tamata maketa bei nusa Kreta kai esi lene sare tuleije rulu bei ndete bei otoi Arape. lanite. Esi tuleije saka makmale ela Ite pusuma lene tamata meiju esi titinai. Sare tulei mere eluake kena alenake saisa rebe Alla Ionolu kena luma rebe esi lupuke lomai kenare. Eni kbasare, esi alenakelu kena iteki 3 Eleki esi selu saka meia ukliti saka souaru.” auwe klitini ulei lori lopai kai usabuke 12 Totake pususi kai hkutukesi kai esi papela tamata. 4 Hoko Ro Misete Ik- beteke loko lomai be, “Le mula pine ele basae pusue tamata rebe esi hlaleke loko meije?” 13 Po tamata leini esi toaesi be, Yesuse. Eleki pususi lepa kena sou ma- “Mere esi nseli.” maketa, lulu Ro Misete Ibeteke etesi kena esi lepaelu. Soua meru esi atetukelu mosa. Maka Ulakaru 2:14 209 Maka Ulakaru 2:33

rebe piasare uono mo rebe Alla Iono Petruse iatetuke tamata bokala Yesuse Ionolu ete imire. Pusue meru imi be Alla Eni Rore elia rekwalu peneka. 23 Lulu Alla laleI ruaI, 2:14-40 Iriluke Yesuse ete imi. Imi sebeie tamata 14 Hoko Petruse kai Yesuse Eni maka neunaru esi pakuI ahlake ai bataije hoko ulaka maketa sie butu esa lesini esaru esi mere sakesa kai imi bunuIje neka. 24 Po kele. Eleki Petruse ilepa ktili lokosi be, Alla Iono Ikwana suike bei tamata mata- “Kwali betaya tamata Yahudi kai pusue laru. Imata peneka po Alla Iono Ikwana tamata rebe rue mei kota Yerusaleme, suike le imata eti pelare saisa mo. 25 Bei imi lene lokoku lepate mimise leke imi akmena sa, Kamale Dauta ibeteke Yesuse nati. 15 Ami nseli saka imi noake mo, Ikwana suike be: le meije uke olasa sikwa beleti sa. 16 Po ‘Au rekware Tuhane Irakaku meije lulu Alla Eni lepate rebe nabi kai Itapaku mimise leke saisa eatia au Yoela ilekire be, yake. 17 ‘Kena nusare koho nere 26 Hoko laleku ndina Au ono Ro Misete Ikbasae pusue tamata. kai au isikeNi, Saisa rebe Au betekele kai au rekware ete imi kwete mokwai kai kwete binaru be kena au matare au supu misete. esi betekele ete imi. 27 Le Asebeie au mata eti pela mo, Kai imi kwete belukaru esi selu kai kena au rebe hlaleke loko Ale, saisa rebe Au aseluke eteise. kena au matare Aono nanakwalaku atia Kai imi elaka inaiju esi kmanie mo. saisa rebe Au rilukele eteise.‡‡ 28 Atiluke lalane ete au 18 Ete Auku tamata makerikaru lekwe, kena au supu rue mise, mokwai pise bina Au ono Ro Misete kai laleku ndina le Arakaku.’ Ikbasaesi, 29 Kwali betaya imi, meije au beteke hoko esi lepa saisa rebe Au suka esi iteki ntuane mena Dauta ete imi. Imata betekele. kai hnoukeni peneka, eni lataije eti 19 Au ono tanda herane ndete lanite kai meije ere me sa. 30 Alla Ibeteke kai Ila mei nusa, etei peneka be sae bei eni anubuaru Au ono lalakwe kai auwe kai auwe tatike pine Alla Ibitikeni kena kamale. Le kweini. Dauta irekwa Alla Ibeteke mere kai ile 20 Kena petu elake kai misete nabi lekwe, hoko irekwa saisa rebe Alla rebe Tuhane Ipleta tamatare eono Ionore. 31 Dauta irekwa be namake Maka mosare, Hlamate rebe Alla IbetekeNi, Ikwana lemataije mele titinai suike bei matale. Hoko Dauta ibeteke be: kai bulane elala saka lalakwe. ‘Maka Hlamate, 21 Kena petu mere sire rebe Ikoti ampune Alla Isebei Imata eti pela mo. bei Tuhane Nana kwalaIje pulue kai atia mo.’ hoko isupu ampune kai isupu hlamate.’ 32 Maka Hlamate mere Yesuse. Ile 22 Kwali betaya imi tamata Israela! Imi mere pine Alla Iono Ikwana suike lene mimise loko au beteke meije: Alla bei matale. Ami pusuma pine selu Ik- Iono imi nati be Iriluke kbasa ete Yesuse wana suike. 33 Kai kena Alla IbitikeNi bei Nasarete. Mere imi selulu kena yelu kena Irue sapleuke Eni makwanale, Alla

‡‡2:17 Yl. 2:28-32 Maka Ulakaru 2:34 210 Maka Ulakaru 3:8

Iriluke Ro Misete eteI lupe akmena 43 Alla Iono Yesuse Eni maka ulakaru Ibetekele. Kai Iono Ro Misete Ikbasae esi ono tanda herana bokala, hoko ami lupe imi selulu kai lenelu meije. tamata bokala meru esi herane kai ri- 34 Dauta ibeteke ruai mo le isa lolete lasi. 44 Tamata rebe esi hlaleke loko Alla surga mo, po ibeteke Yesuse be: meru esi teu lomai mo kai sae eni sa- ‘Alla Ibeteke loko auku Tuhane be, saisare esi pake polie. 45 Sepo esi abelie 35 Arue sapleuke Auku makwanale esi tapele pise taneiaru, eleki esi kepene eti Au ono Amu musuaru esi lene esi larakelu ete lomai lulu sae eni per- lokoMu.’ lure. 46 Pela petu esi lupuke lomai me 36 Hoko pusue tamata Israele suke rekwa Tuhane Eni Luma, kai esi kane sakesa mimise be Yesuse rebe imi pakuI ahlake me esi lumaru kena lale ndinate kai hol- ai bataije, Alla IbitikeNi kena Tuhane kai mate lomai kena misete. 47 Esi isike Alla Maka Hlamate.” rame, kai pusue tamata kota mere esi 37 Kena esi lene Petruse eni lepata sukasi. Kai pela petu esi tapa boka rame, meru hoko kaplalesi titinai. Eleki esi le Tuhane Iono hlamate tamatare tapa beteke loko Petruse kai Yesuse Eni maka rame. ulaka maketaru be, “Kwalia, hoko saisa Petruse kai Yohanese luasi rebe suke ami onore?” ono tamata sae me 38 Petruse iralakesi be, “Imi naku imi rebe ikeu tekwa mo imise dosaru kai imi supu baptise kena supu tanda be lulu Yesuse leke imi dosaru 3:1-10 supu ampune. Hoko Alla Iono Ro Mis- Kena petu sae me, olase telu kmauni ete Ikbasae imi. 39 Tuhane Italuke mis- 3 olase kena kotie loko Alla, Petruse ete kena Ro Misete Ikbasae imi kai kai Yohanese luasi keu lolete Tuhane imi nanaru kai tamata rebe esi rue Eni Luma. 2 Kena mere tamata sae me me hena laukaru, sabokae Tuhane Alla ikeu tekwa mo bei kena inai ruelei sa Isuka kotise.” hoko esi tohini. Pela petu tamata mere 40 Kai Petruse ilepae Sou Misete esi tolaeni tehaike Tuhane Eni Lumare bokala lekwe, kai iahnausi be, “Imi esi metu rebe esi nane Metu Misete, leke kotie bei Alla rame leke imi supu ikotie kepene bei tamata rebe esi kusu hlamate. Kai leke imi supu susate Tuhane Eni Lumare. 3 Kena tamata mere sakesa kai tamata rebai meije yake, iselu Petruse kai Yohanese luasi ono rebe namake Alla Iatiaise.” kena kusu Tuhane Eni Luma nere, eleki ikotie kepene bei luasi. 4 Luasi lime- Jumate menaije esi hidupe sei eleki Petruse ibeteke be, “Li loko 2:41-47 ami lua.” 5 Hoko tamata mere ilimese 41 Tamata bokala esi lene loko Petruse luasi kai ihlaleke be luasi riluke saisa eni lepataru eleki Yesuse Eni maka etei. 6 Po Petruse ibeteke be, “Ami lua- ulakaru esi baptisesi. Hoko kena petu maki kepene sae mo, po saisa rebe lua- mere tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse makie meije, ami rilukele ete ale. Kena esi tapa sie usata telu. 42 Tamata meru Yesuse Kristuse, bei Nasarete mere Eni esi supu atetuke rame bei Yesuse Eni nane, akele kai akeu!” 7 Eleki ikerike maka ulakaru kai esi lupuke lomai rame. tamata mere eni bala makwanale eleki Esi rue kena kane sakesa kai kotie loko itapai kena ikele. Eleki tamata mere Alla sakesa. eni lelale kai esi tlukuinu ktili sosoli. 8 Tamata mere ibua kele kai ikeu lori Maka Ulakaru 3:9 211 Maka Ulakaru 3:26 lopai. Eleki ikeu lulu luasi lopai Tuhane matale peneka. Ami selu meru pusulu Eni Lumare, ikeu bua lolete lope kai titinai. iisike Alla. 9 Pusue tamata ete meru esi 17 Kwali betaya! Meije pine au rekwa selu ikeure kai iisike Allare. 10 Esi rena be saisa rebe imi kai imi elakaru imi tamata mere tamata rebe piasare irue onolu ete Yesuse, imi onolu le imi rekwa kena ikotie kepene me Metu Misete me mo be Yesuse Maka Hlamate. 18 Mere Tuhane Eni Lumare, hoko pususi hku- eono lulu loko Alla Eni lepata rebe bei tukesi kai esi beteke be, “Ei, tamata mere akmena sa rebe nabiaru esi betekelu be ikeu tekwa pene!” Maka Hlamate rebe Alla IulakeNe Isupu susate eti mata. 19 Ele mere hoko kwali Petruse iatetuke me otoi betaya imi ono dosa suike yanoma, leke sae me Tuhane Eni Luma Iampune imi dosaru. 20 Kai kena Tuhane rebe esi nane Salomo Iluake loko itere, Itapa ite ktili hoko 3:11-26 ite lalema ndina titinai. Kai Tuhane Iu- 11 Tamata keu tekwa mo rebe imise lake Yesuse loko ite suike, le bei akmena pende, ikeu lulu Petruse kai Yohanese sa IbitikeNi kena Maka Hlamate ete ite luasi rame, hoko tamata bokala esi bala peneka. 21 Yesuse mere Irue ndete surga lupu loko telusi me otoi sae me Tuhane sa eti Alla Iono pusulu belu lulu akmena Eni Lumare le esi herane. Otoi mere esi Alla Eni lepata rebe nabia mise titinai nane otoi Salomo.¶¶ 12–16 Kena Petruse esi betekelu. Nabia meru Alla Ibitikesi. iselu tamata bokala meru ibeteke be, 22 Lupe Musa ibeteke be: “Tamata Israele, le mula pine tamata ‘Tatike pine Tuhane Alla, iteki Tuhane meije imisere, imi heranele? Kai le mula Iulake Ile sae ete imi bei ite ruama pine imi limese ami rame? Imi betinake kena iono nabi molupe Alla Iulake ami ono ikeure kena amiki kbasa pise aure. Hoko suke ite lene loko saisa ami lulu loko Alla Eni lepataru? Imi selu rebe ibetekele. tamata meije imise kai iktili peneka, le 23 Kai sire pine ilene loko nabi mere eni ihlaleke loko Yesuse kai Eni kbasare. lepataru mo hoko isupu rue kai Alla Tamata meije ihlaleke loko Yesuse hoko Eni tamataru mo kai isupu bunu.’ imise peneka lupe imi selui mei imi 24 Saisa rebe eono kena Yesuse kena oami meije. Alla rebe iteki ntuana mena petua meiju pusue nabia bei nabi Abrahame, Isake, Yakupe kai iteki ntu- Samuele kai nabia pamuli beini pususi ana maketa lekwe esi hlaleke lokoIje, betekele peneka. 25 Alla Italuke misete pine Ibitike Yesuse kena supu holmate. rebe nabiaru esi betekele mere ete ite, Yesuse mere Alla Eni Makerike. Yesuse esi anubuaru. Mere lulu Alla Italuke mis- rebe imi keriNi loko Pilatuse kai imi lepa ete kai iteki ntuana menaru, Alla Ibeteke tiae lokoI, masike Pilatuse ibeteke be tieI loko Abrahame be, ‘Bei amu anubuaru le Eni sala sae mo. Yesuse Imise titinai au riluke misete ete pusue tamata mei le dosa sae mo kai Inkena po imi sukaI nusa meije.’ Alla Italuke misete mere mo kai imi suka kena Pilatuse itie tamata ete ite lekwe. 26 Ele mere eti Alla Ibitike maka bunu ete imi. Kwali betaya, imi Yesuse kena Eni Makerike, kai IulakeNi bunu Ile rebe Iriluke nasite ete pusue loko ite akmena. Leke Iriluke misete ete tamata Po Alla Iono Ikwana suike bei ite. Iriluke misete ete itere, Iono ite naku

¶¶3:11 Otoi mere esi nane Salomo le kena nete loko kamale Salomo. Maka Ulakaru 4:1 212 Maka Ulakaru 4:22 iteki dosaru ete Alla kai ite hleke bei ono Eni lepate rebe lekire beteke tamata esi neune.” sukaI more be, ‘Tamata esi kerike luma, Petruse kai Yohanese luasi me esi poie batu inai sae me, elaka maka teu pakalaru oasi po tatike pine batu mere 4:1-22 pake kena lukue lili elake esi ueije.’ Kena Petruse kai Yohanese luasi lepa 12 Hoko batuke bei Yesuse pine tamata 4 ete tamata bokala meru sa, ima- esi supu hlamate. Le mei nusa meije maru, elake maka raka Tuhane Eni tamata sae makete isupu kbasa bei Alla Lumare kai tamata Sadukiaru esi lu- kena ihlamate ite mo.” ake lokosi. 2 Hoko lalesi tiake Petruse 13 Tamata elaka maka teu pakala meru kai Yohanese luasi le esi atetuke tamata esi herane le Petruse kai Yohanese lu- bokala meru be Yesuse Ikwana suike asi rilasi mo kai esi rekwa be luasi meru bei matale peneka hoko pusue tamata tamata kola mo kai tamata piasa neka. matale lekwe esi kwana suike bei Eleki hkutuke lalesi be akmenare luasi matale. 3 Hoko esi kerike luasi kai esi keu sakesa kai Yesuse. 14 Po le tamata kusu luasi kena bui eti bobanu beleti rebe imise mere ikele sakesa kai luasi, le kmau peneka. 4 Po bei tamata rebe hoko esi beteke sasaisa ete luasi mon- esi lene luasi atetuke mere, bokala esi eka. 15 Esi ulake luasi sosoli be, “Siri hlaleke loko Yesuse, pusuise sie usata nunu.” Eleki esi lepa loko lomai. 16 Hoko lima. esi beteke be, “Ite ono saisa ete luasi le 5 Ele bobanure elaka maka teu pusue tamata mei kota Yerusaleme esi pakalare, tamata Yahudiaru esi elakaru rekwa luasi ono tanda herane elake mere kai kuru Torataru esi lupuke lomai me peneka. Kai ite lekwe lemake lele saisa kota Yerusaleme. 6 Esi luake loko imame mo. 17 Po leke luasi ono tamata sisate elake Hanase, Kayapase, Yohanese, imisere elei ete tamata rame yake hoko Aleksandere kai imama elakaru esi anu ite lake luasi be esi lepa loko Yesuse maketa lekwe. 7 Esi keri Petruse kai moneka.” Yohanese lokosi, eleki esi tneu luasi be, 18 Hoko esi koti luasi kusu suike eleki “Imi ono tamata sisate mere imise kena esi beteke loko luasi be, “Luami lepae ktiline pise kbasa bei sire?” loko Yesuse moneka.” 8 Eleki Petruse iralakesi kena kbasa bei 19 Po Petruse kai Yohanese esi beteke Ro Misete be, “Imi tamata Yahudiaru be, “Imi noake be lene loko imi pletare imi elakaru kai imama elakaru! 9 Imi nkena pibe lene loko Alla Eni pletare keri ami lomei kena pakala le ami ono nkena? 20 Ami hleke bei lepae saisa rebe tamata sisate imise, kai imi suka kena ami selue kai ami lenelu mo le lene loko rekwa be ami ono tamata mere imis- Alla Eni pletare nkena.” 21 Tamata elaka ere elia. 10 Hoko imi kai tamata Israele maka teu pakala meru esi nasuke Petruse pusumi suke rekwa be tamata meije kai Yohanese luasi po esi sala sasaisa ikele kena misete mei imi oami meije, kena hukume luasi mo. Po esi lakesi re- bei ktiline kai kbasa bei Yesuse Kristuse bai suike be esi lepa loko Yesuse yanoma tamata Nasarete rebe imi pakuI ahlake pine esi sirie luasi le tamata bokala esi ai bataije, po rebe Alla Iono Ikwana isike Alla le tamata sisate mere imisere. suike bei matale. Hoko bei Yesuse mere 22 Tamata rebe isupu misete le tanda pine tamata meije ikele kena misete mei herane mere, eni musuna butu ata lesi imi oami. 11 Yesuse mere pine kena Alla peneka. Maka Ulakaru 4:23 213 Maka Ulakaru 5:4

Amu kbasare kai esi herane. Yesuse mere Tamata toini rebe esi hlaleke Amu Makerike rebe Eni dosa sae mo.” loko Yesuse esi kotie loko 31 Kena esi kotie loko Alla pelare, otoi Alla leke rilasi yake rebe esi kotie kenae mere enisu. Eleki Ro 4:23-31 Misete Ikbasa pususi hoko esi lepae Sou 23 Kena tamata Yahudiaru esi elakaru Misete bei Allare rilasi moneka. kai imama elakaru esi tie Petruse kai Tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse Yohanese eleki luasi keu loko luasi esi lara poli esi taneiaru ebearu. Eleki luasi alenake saisa rebe tamata meru esi beteke ete luaise. 4:32-37 24 Kena esi ebearu esi lene mere, esi 32 Pusue tamata rebe esi hlaleke loko kotie loko Alla sakesa be, “Tuhane, Amu Yesuse meru lalesi esa. Kai sae eni saisa kbasare ela titinai. Ale pine tolae lanite iblake be mere ruai enie mo, po saisa kai tapele meije kai meite kai pusue yelu rebe esie, esi lara polie. mei nusa meije. 25 Kai akmenare Aono 33 Kai Yesuse Eni maka ulaka meru esi Ro Misete Ikbasae kamale Dauta, amiki supu kbasa elake kena esi lepae Tuhane ntuane menare, ibeteke be, Yesuse Ikwana suike bei matale rame, ‘Tamata makete rebe tamata Yahudi hoko Alla Iriluke misete etesi rame. more 34 Kai sae isusae sasaisa mo le esi tapele esi nasu titinai. kai esi luma esi abelielu eleki esi keri esi Kai lalesi kena ono tiae ete Tuhane kepene, 35 kai esi rilukele ete Yesuse Eni po mere eono etesi mo? maka ulakaru. Eleki kepena meru Yesuse 26 Kamala mei nusa meije esi akneka Eni maka ulakaru esi larakelu ete pususi kena esi lisa, lulu sae erini perlure. kai tamata elaka esi lupuke lomai kena 36–37 Lupe Yusupe, iabelie eni tapele esi ono tiae ete Tuhane, eleki iriluke eni kepene ete Yesuse Eni Ile rebe Alla IulakeNi kena Iono hlamate maka ulakaru. Yusupe meije irulu bei ete tamatare.’ Lewi, bei nusa Sipruse. Yesuse Eni maka 27 Tuhane Amu lepata meru uono ulakaru esi kotine Barnabase, esi natire peneka le Herodese kai Pontiuse Pila- kwetele rebe iono lale ndina. tuse esi lupu kai tamata makete rebe Ananiase kai Sapira tamata Yahudi more kai tamata Israele luasi lemake Ro Misete mei kota meije peneka. Esi lupu kena esi ono tiae ete Yesuse, Amu Makerike 5:1-11 rebe Eni dosa sae mo kai rebe AbitikeNi Ile sae me eni nane Ananiase kai kena Maka Hlamate. 28 Esi lupuke lomai 5 eni bina Sapira luasi abelie esi kena esi ono saisa rebe akmenare Alepae tapele otoi. 2 Eleki esi beline luasi to- peneka be tatike pine eono. Kai mere lae beie ete lua ruasi. Yo esi lesine lulu Amu kbasa kai laleuMe. 29 Meije Ananiase ikerie ete Yesuse Eni maka Tuhane Aselu, esi ono ami rilama. Ami ulakaru eleki ibeteke be, “Ntuane, tapele meiju Amu makerike hoko Atapa ami esi belini pusulu meije.” 3 Eleki Petruse leke ami rilama yake kena lepae Amu ibeteke lokoi be, “Ananiase, le mula Sou Misete rame. 30 Kai Amu kbasare pine asebeie ro tiaru esi elake ekbasae eono ami ono tamata makerakaru esi ale, eti alemake Ro Misete kai atola mise kai ami ono tanda herana kena beie tapele esi beline ete ale ruamue? Yesuse Eni Nane leke tamata esi selu 4 Tapele mere kena abelie mosare, mere Maka Ulakaru 5:5 214 Maka Ulakaru 5:24 amue, kai kena abeliele, esi kepene wai, kena hlaleke loko Alla. 15 Kai esi lekwe mere amue. Hoko le mula pine tohi tamata makerakaru kena obite eleki laleume noake kena ono ele mere? Mere esi ono esi ntulu me mahpaite leinu batuke alemake tamata mo po alemake kena paile. Leke sepo Petruse ilia ete Alla lekwe!” 5 Kena Ananiase lene lepate mere, ninuije kenasi esi mise. 16 Kai mere, klolikeni kai teu eni nasite sosoli. tamata bokala bei kota maketa me Hoko pusue tamata rebe esi lene mere tehaike kota Yerusaleme esi luake, esi rilasi titinai. 6 Tamata beluka sie ataya keri tamata makeraka kai tamata rebe pise limaya esi luake, esi kopa Ananiase ro tiaru kbasaesi. Hoko pususi mise bei eleki esi tohini siri kai esi keu hnoukeni. esi makerakaru kai tamata rebe ro tiaru 7 Kasuke olase ului telu suike, Anani- kbasaesi, ukbasaesi moneka. ase eni bina iluake. Irekwa saisa rebe Yesuse Eni maka ulakaru eono kena eni mokwaije mo. 8 Petruse esi supu siri bei buije ibeteke lokoi be, “Betaku, beteke ete au be imi abelie tapele, esi belini esale 5:17-25 meije o?” Eleki iralake be, “Tinai, esale 17 Imame elake kai eni maka luluaru, mere.” tamata Sadukiaru esi nasu le lalesi tia. 9 Petruse ibeteke be, “Le mula pine ale 18 Hoko esi ulake kerike Yesuse Eni maka kai amu mokwai luami lalemi esa kena ulaka meru eleki esi kusuesi kena bui. teheke Ro Misete? Aselu, tamata rebe esi 19 Po kena kpeture Alla Eni malekate keu hnouke amu mokwaije esi leu pene ebaeke buije esi meturu kai esiriesi, eleki me. Hoko esi tohi ale leneka.” 10 Klo- ebeteke be, 20 “Imi keu kai imi kele me likeni sosoli me Petruse oaije kai teu eni Tuhane Eni Lumare eleki imi atetuke nasite. Kai kena tamata beluka meru esi tamata bokala ete mere kena Alla Iono kusure imata peneka. Esi tohini siri kai tamata rue mise kai rue kaiNi eti pelare esi hnoukeni me eni mokwai leini neka. elia.” 21 Eleki esi lului hoko esi siri bei 11 Hoko pusue tamata rebe esi hlaleke buije, bebeleti sa esi kusu me Tuhane Eni loko Yesuse kai tamata maketa rebe esi Lumare eleki esi atetuke ete mere. lene mere, esi rilasi le Alla titinai. Eleyo imame elake kai eni maka luluaru esi lupuke tamata Israele esi elaka Yesuse Eni maka ulakaru esi ono maka teu pakalaru pususi. Eleki esi tanda herane kena kbasa bei ulake tamata kena rana Yesuse Eni maka Tuhane ete tamata bokala ulakaru bei me buije. 22 Po kena tamata 5:12-16 rebe esi supu ulake esi luake me buije, 12 Kai Yesuse Eni maka ulakaru esi Yesuse Eni maka ulakaru esi me mon- ono tanda herana bokala kena kbasa eka. Eleki esi leu beteke ete elaka maka bei Tuhane me tamata bokala oasi. teu pakalaru. 23 Esi beteke be, “Ntuane, Kai pusue tamata rebe esi hlaleke loko ami selu meture kunci saka piasare neka Yesuse esi lupu rame kena lale esa me kai tamata rebe esi raka buije esi kele Tuhane Eni Lumare esi otoi rebe esi nane me meture neka. Po kena ami baeke me- Otoi Salomore. 13 Kai tamata maketa ture eleki ami kusu ami tetue tamata sie ilaru esi nehe kena hlaleke loko sae me bui laleije moneka.” 24 Eleki kena Yesuse lupe tamata toini meru mo. Po elake maka raka Tuhane Eni Lumare kai tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse, esi imama elaka lakwai esaru esi lene esi supu holmate bei tamata meru. 14 Eleki beteke meru hoko hkutukesi kai esi tneu tamata esi tapa boka rame, bina mok- be, “Saisa eono kena Yesuse Eni maka Maka Ulakaru 5:25 215 Maka Ulakaru 6:1 ulaka meru.” 25 Eleki tamata sae me ikeri Eni maka luluaru sasanai mina. 35 Eleki sou be, “Lene! Tamata rebe ntuana imi ibeteke loko elaka meru be, “Kwalia, kusuesi kena buije, esi me Tuhane Eni ite tamata Israela, ite ono saisa kena Lumare peneka kai esi atetuke tamata tamata meiju, ite noake mimise mina. bokala.” 36 Le kena akmenare Teudase lekwe Iono saka tamata elake, kai tamata rebe esi Yesuse Eni maka ulakaru esi supu luluije kasuke sie utuna ata. Po kena susate bei elaka maka teu pakalaru esi bunui eleki eni maka luluaru esi keu 5:26-42 bei lomai kai esi ono sasaisa moneka. 26 Hoko elake maka raka buije kai 37 Lomei pamuli lekwe, kena kusue nane eni kwetelaru esi keu me Tuhane Eni rebai sae me, Yudase, bei Galilea, iono Lumare, eleki esi kerike Yesuse Eni maka tamata bokala esi lului leneka kena esi ulaka meru. Po esi ranasi kena ktiline mo hohae pemerinta. Po kena isupu bunu, le rilasi le tamata bokala meru le tinake eleki Eni maka ulakaru pususi keu bei esi rabasi. lomai, hoko esi ono sasaisa moneka. 27 Esi keri Yesuse Eni maka ulaka 38 Hoko kena pakala meije au ahnau imi meru eleki esi kusuisi loko elaka maka be, imi ono sasaisa ete tamata lua meiju teu pakalaru. Eleki imame elake lakwai yake. Sebeisi, le sepo lalesi kai esi mak- esare ibeteke be, 28 “Ami lake imi titinai erike meije bei tamata hoko tatike pine leke imi lepae loko Yesuse moneka. Po sirikele. 39 Po sepo mere bei Alla hoko meije imi lene loko ami moneka! Imi ate- ite ono ruasi mo. Kai sepo ele mere tinai tuke pusue tamata mei kota Yerusaleme. hoko ite ono tiae ete Alla pene.” Kai imi tutuke ami be ami bunu Yesuse.” Eleki Gamaliele eni hnaune mere 29 Petruse kai Yesuse Eni maka ulaka pususi lene lokole. 40 Po esi koti Yesuse maketaru esi ralake be, “Suke ami lulu Eni maka ulakaru eleki esi ulake hbal- Alla lesi bei lulu tamata. 30 Yesuse rebe isi. Eleki esi lakesi leke esi atetuke imi pakuI ahlake ai bataije, iteki ntu- loko Yesuse moneka, eleki esi tiesi ne. ana menaru esi Allare Iono Ikwana suike 41 Hoko kena luasi siri bei tamata maka bei matale peneka. 31 Kai Alla IbitikeNi teu pakala meru lua lalesi ndina titi- kena Irue sapleuke Eni makwanale, leke nai le Alla Irekwa be luasi mise kena Iono Kamale kai Maka Hlamate. Leke supu susate le lepae loko Yesuse lulu ak- tamata Israelaru esi hleke bei ono dosa menare Alla Ibetekele. 42 Kai pela petu leke esi supu hlamate. 32 Yelu meru ami esi atetuke rame me Tuhane Eni Lumare ruama selulu kena amiki matamaru. Kai kai me tamata esi luma. Kai esi lepae Sou Ro Misete rebe Alla IonoI kbasae tamata Misete be Yesuse mere, Ile rebe Alla Iu- rebe esi lene loko Eni pletaru lekwe lakeNi kena ono hlamate ete tamata. Iaseluke ete imi be yelu meru tinai.” Sie itua esi supu bitike kena 33 Kena esi lene Yesuse Eni maka tapa tamata susate ulakaru esi lepataru, hoko lalesi tia titinai kai lalesi kena bunusi. 34 Po ile sae 6:1-7 bei tamata elaka maka teu pakalaru, Kena mere tamata rebe esi lulu tamata Parisi eni nane Gamaliele. Ile 6 Yesuse esi tapa boka rame. Sie meru mere kuru elake kena lepata rebe Musa tamata Yahudia rebe esi lepae Sou Yu- ilekiule rebe pusue tamata esi holmatei. nani kai tamata Yahudia rebe esi lepae Ikeleke kai ipleta kena sirie Yesuse sou Ibrani. Eleki tamata Yahudi rebe Maka Ulakaru 6:2 216 Maka Ulakaru 6:15 esi lepae sou Yunanire§§ lalesi ndinake Kai imama bokala lekwe esi hlaleke loko tamata Yahudi rebe esi lepae Ibranire. Yesuse. Tamata Yahudi rebe esi lepae sou Yu- Tamata Yahudiaru esi elakaru nanire esi beteke be, “Kena lara taneiaru esi kerike Stepanuse amiki matabina baluaru sae isupu taneia mo lupe imi matabina baluaru esi 6:8-15 supule.” 2 Bei mere hoko Yesuse Eni 8 Alla Iriluke misete bokala kai kbasa maka ulaka butu esa lesini lua meru esi elake ete Stepanuse hoko iono tanda lupuke pusue tamata maka lulu Yesuse. herana bokala ete tamata bokala. 9 Po Eleki esi beteke be, “Kwali imi, sepo ite tamata toini bei Yahudi esi luma ibada hleke bei lepae Sou bei Alla leke ite ono rebe kotiele Libertini* esi rare kaini. loko yelu maketa, hoko mere mise mo. Tamata toini meru, tamata Yahudi bei 3 Hoko mise lesi ite bitike sie itua bei ite kota Kirene kai bei kota Aleksandria. rebe esi mise kai rebe Ro Misete Ikerike Kai tamata Yahudi bei otoi Kilikia kai kena lalesi kai esi noake mise leke ite bei otoi Asia. 10 Po esi lelie saisa rebe ulakesi kena selu loko yelu meru, 4 Eleyo Stepanuse ibeteke etesi moneka, le Ro ite batuke kotie loko Alla kai lepae Sou Misete Iono Stepanuse irekwa titinai Misete neka.” kena ilepae meru. 11 Eleki esi umauke 5 Hoko pususi lene lokoe. Eleki esi tamata telu pise ata leke esi lemake be, bitike: “Ami lene tamata meije ilepa tiae ete Stepanuse. Ile mere ihlaleke loko Yesuse Musa kai Alla.” ktili kai Ro Misete Ikbasaeni. 12 Hoko esi keu beteke ele mere ete Pilipuse, tamata bokala kai tamata Yahudiaru Prokoruse, esi elakaru kai kuru Torataru leke esi Nikanore, nasukeni titinai. Eleki esi keu kerike Timone, Stepanuse kai esi kerini loko tamata Permenase, elaka maka teu pakalaru. 13 Kai esi kai Nikolause bei kota Antiokia. Ile keri tamata rebe esi lepa lemake ete tamata Yahudi mo po ihlaleke loko Stepanuse. Hoko tamata meru esi beteke Alla lupe tamata Yahudiaru esi hlaleke be, “Tamata meije ilepa tiae rame ete neka. Tuhane Eni Lumare. Kai ilepa tiae 6 Eleki esi ono sie itua meru esi kele loko Alla Eni lepata rebe Musa ilek- me Yesuse Eni maka ulakaru oasi. Eleki iule. 14 Ami lene ibeteke be, ‘Yesuse Yesuse Eni maka ulakaru esi kotie loko bei Nasarete Iolie Tuhane Eni Luma Alla kai esi tolae balasi kena sie itua meije, eleki iseli pusue atata rebe Musa meru uluisu leke esi supu bitike kena ibetekele ete itere.’” 15 Pusue tamata tapa matabina baluaru. rebe esi rue kena teu pakalare esi limese 7 Hoko Sou Misete kena Yesuse elei loko Stepanuse. Eleki esi selu Stepanuse rame kai tamata rebe esi lulu Yesuse oalaleije hita saka malekate esi oalaleije. me kota Yerusaleme tapa boka rame.

§§6:1 Tamata Yahudi rebe esi lepae sou Yunani meije, esi siri bei Yahudi bei akmena sa hoko esi rekwa sou Ibrani moneka. *6:9 Libertini esi natire tamata rebe esi supu tie bei makerike. Tamata makerike ete meije eni kbasa sae mo hoko ikerike rame lulu pleta bei luma upuije kai sepo esi supu kwetele hoko kwetele mere ileu luma upuije. Maka Ulakaru 7:1 217 Maka Ulakaru 7:20

lesina luaru. Eni nanae meiju, pine iteki Stepanuse ibeteke Alla Eni lepataru ntuana mena sie butu esa lesina luaru. ete elaka maka teu pakalaru 9 Iteki ntuana mena meru lalesi tiake 7:1-53 esi kwali Yusupe, hoko esi abelieni Eleki Imame Elake lakwai esare eleki iono tamata makerike me nusa 7 itneu Stepanuse be, “Yelu rebe Mesire. Po Alla Irakai. 10 Alla Itiei bei ibetekelu meru tinai, o?” pusue susataru. Alla Iono Pirone, kamale 2 Stepanuse iralake be, “Kwalia kai Mesire, inoake Yusupe tamata misete amaya! Imi lene loko au mina. Alla rebe le Alla Iono irekwa sasaisa neka. Hoko Eni kbasare ela titinaije, IaselukeNi ete Pirone ibitikeni kena tamata elake me iteki ntuane mena Abrahame kena iheti nusa Mesire kai iriluke kbasa etei leke me hena Harane mosa, kena eri rue me iraka Mesire kai pusue Pirone eni otoi otoi Mesopotamia sa. 3 Alla Ibeteke lokoi maka ruere. be, ‘Siri bei amu henare kai amu luma 11 Eleki pusue hena me Mesire kai toini pususi. Akeu kai arue kena otoi otoi Kanane, esi supu susate manane eti rebe tatike pine Au tilukele eteume.’ pusue tamataru esi susa titinai kena supu 4 Hoko Abrahame isiri bei me otoi Kas- manane. Iteki ntuana menaru lekwe esi dime, eleki iheti me Harane. Eleki kena supu manane more neka. 12 Kena Yakupe amai imata peneka, Alla Iulake Abra- ilene be mpe Mesire manane me, hoko hame iheti lomei kena tapele rebe ama iulake eni nanaru, iteki ntuana menaru, kai kwalia ite pusuma ruekele meije. esi keu lope kena sabe gandume. Mere 5 Kena mere Alla Iriluke tapele otoi sae esi keu memenai. 13 Eleki kena esi keu ete Abrahame mo, masike otoi tone suike, Yusupe isibakeni etesi be ile lekwe. Masike kena mere Abrahame eni Yusupe. Eleki kena mere mina pine nanae sae mosa, po Alla Italuke peneka Pirone irekwa eni luma toinu. 14 Eleki be, ‘Tatike pine Au riluke tapele mere Yusupe inauke loko amai Yakupe kena pusulu ete ale kai amu anubuaru. 6 Kai kotini kai pusue eni luma toinu esi heti namake amu anubuaru esi supu heti bei lope Mesire. Pususi sie butu itu lesini tapele meije kai rue kena nusa makete. lima. 15 Hoko Yakupe kai eni luma toinu Kai tamata nusa makete rebe esi rana esi heti lope Mesire kena rue. Yakupe tapele meije esi keri amu anubuaru kena kai iteki ntuana mena maketaru esi rue tamata makerike kai onosi supu susate kai mata ete me Mesire. 16 Eleki kerisi ete mere musuna utuna ata. 7 Po Au lora Sikeme kai tolaesi kena liane benai ono susate ete tamata nusa makete rebe rebe Abrahame isabele bei soa Hemore esi onosi kena tamata makerike mere. me Sikeme. Isabele kena kepe perake. Eleki amu anubuaru esi siri bei nusa 17 Kena lau moneka Alla Italuke mis- mere eleki esi isike Au me otoi meije. ete ete Abrahame eono nere, kena mere Esi isikeKu be: Alla, Amise titinai le eni anubuaru esi tapa boka titinai me Aono ami leu suike me otoi meije.’ 8 Kai Mesire peneka. 18 Eleki esi bitike Pirone Alla Italuke Abrahame kai eni anubuaru beluke rebe irekwa Yusupe mo, ipleta be mokwaiju suke pususi sunate. Mere me Mesire. 19 Pirone mere ilemake iteki kena esi nete loko Alla Italuke mere. ntuana menaru kai iono susate etesi. Iu- Hoko kena Abrahame eni nanae Isake lake poie esi kwetela tona rebe eku rueni petua kwalure, isunateni. Eleki Isake elesi leke esi mata. 20 Kena mere ruele lekwe isunate eni nanae Yakupe. Eleki Musa. Ile kwete tone rebe inteki titi- Yakupe isunate eni nanae sie butu esa nai. Eleki inai kai amai esi pialaeni me Maka Ulakaru 7:21 218 Maka Ulakaru 7:42 luma bulana telu. 21 Eleki esi bunikeni supu susate peneka. Kai Au lene esi lep- me kwele leini. Po Pirone eni nanae ata malerenaru peneka. Kai Au rulu kena binare isupui eleki iranai kai ipialaeni tiesi bei susata meru. Hoko Au ulake ale lupe erini eni nanae. 22 Eleki saisa rebe kena aleu lopai Mesire.’ tamata Mesire esi atetukele esi atetuke 35 Musa mere pine akmenare iteki ntu- Musa kenae. Musa ilepare mise kai iono ana menaru esi sukai mo hoko sibeteke sasaisare mise. lokoi be, ‘Sire pine ibitike ale kena aono 23 Kena Musa eni musuna butu atare, elake kai teu pakala ete amire?’ Alla lalei kena ikeu selu kai itapa kwalin- Eni malekate luake lokoi kai ilene Alla isi kai betaisi, tamata Israelaru. 24 Ikeu Ibeteke lokoi me ai butuije leke ileu lokosi eleki iselu tamata Mesire sae lope loko tamata Israele, ipletaesi kai me iono susate ete tamata Israele sae, ihetie iteki ntuana menaru bei susate. eleki laleije tia. Hoko itapa tamata Is- 36 Musa mere pine iono tanda herana raele mere, eleki ibunu tamata Mesire. me Mesire, eti ikerisi siri bei Mesire 25 Musa ibetinake eni tamataru esi rekwa kai tanda herana makete lekwe kena be Alla Iulakeni kena ihetiesi bei susate. esi keue Meite Lalakwe kai otoi nsek- Po esi nati mere mo. 26 Eleki ele boba- ile musuna butu atare. 37 Musa ruai pine nure iluake lokosi lekwe iselu tamata Is- ibeteke ete tamata Israelaru be, ‘Tatike raela lua esi teta lomai. Eleki ikeu lo pine Alla Iulake ile sae ete imi bei ite luasi kai ibeteke lokosi be, ‘Silua, imi ruama kena iono nabi molupe Alla Iu- akwali lomai. Hoko ono lomai yake.’ lake aure.’ 38 Musa mere pine isa lolete 27 Po ile rebe iteta eni ebe irupake Musa ulate Sinai kena lepa kai malekate eleki kai ibeteke lokoi be, ‘Sire ibitike ale irana Alla Eni lepata rebe uono ite rue kena aono elake leke lake ami kai ateu eti pelare eleki irulu, iatetukele ete iteki pakala ete amire? 28 Lalemu kena abunu ntuana menaru kai meije atetukelu ete au lupe memane abunu tamata Mesire, ite lekwe. o?’ 29 Musa ilene lepate mere, eleki in- 39 Po iteki ntuana menaru esi lene aya bei Mesire. Inaya eleki iluake me lokoi mo, kai sukai mo. Kai lalesi batuke tape Midiane. Irue ete mere eleki ikai. kena leu suike lope Mesire. 40 Hoko esi Kai isupu kwete mokwaia lua. beteke loko Harune be, ‘Ono binatane 30 Eleki musuna butu ata suike Alla lakai ete ami kena ami hlaleke lokoe kai Eni malekate iluake loko Musa me tapele epletae ite leu lope Mesire. Le Musa isirie otoi nsekile tehaike ulate esi nane Sinai. ami bei mpe Mesire, kai ami rekwa mon- Iselu malekate kena auwe klitini kena eka be saisa eono kenai pende.’ 41 Hoko ai butui. 31 Kena iselu mere iherane. kena mere esi ono binatane lakai molupe Hoko ikeu lokoe kena iselu mimise be sape anai sae me. Eleki esi bunu bi- mere saisa. Eleki ilene iteki Tuhane Ilepa natane bokala leke isike binatane lakai lokoi be, 32 ‘Aure, amu ntuana menaru mere. Kai laleisu ndina le saisa rebe esi esi Allare. Alla rebe Abrahame, Isake onoe mere, hoko esi ono pesta. 42 Hoko kai Yakupe esi hlaleke lokoIje.’ Hoko Alla Ilene lokosi moneka kai Isebei esi Musa rilai kai rarelei eti inehe kena selu isike kmalea ndete lanite. Mere saka ak- loko ai butui mere moneka. 33 Eleki Alla menare nabi eni nane Amose ileki lepata Ibeteke lokoi lekwe be, ‘Lesu amu lelale bei Alla kena eni bukure be: usai mere le otoi rebe akele kenae mere ‘Tamata Israela imi! Kena imi me otoi otoi moli. Le Au me kenae. 34 Au selu nsekile musuna butu atare, tamata Mesire siono Auku tamataru esi Maka Ulakaru 7:43 219 Maka Ulakaru 8:1 imi bunu binatane leke palare, mere ete lelie Ro Misete rame. 52 Nabi sae neka Au mo. isupu susate beie imi ntuana menaru. 43 Po batuke imi hlaleke loko alla tinai Esi bunu pusue Alla Eni maka ulaka mo lupe Moloke kai kmale esi nane rebe kena akmena esi beteke etesi be Refane esi lekite rame. Yesuse rebe Eni sala sae more, Iluake. Moloke kai Refane meru tamata nusa Kai meije imi rilukeNi ete tamata rebe maketaru hlaleke lokolu suka bunuIje pende. 53 Imi supu Alla Eni hoko esi alla tinai mo. pleta rebe malekate ibetekelu ete imire, Yele lua meru imi onolu kai isikelu. po imi suka lenelu mo hoko roma meije Bei mere hoko Au hetie imi lau me imi ono lulu mo.” Babele.’ Esi raba Stepanuse 44 Lesi bei meije kena iteki ntuana kena batu Leke Imata menaru esi ndete otoi nsekile, esi keri tenda† rebe Alla Iluake kenare. Tenda 7:54-8:1a meije Alla Iulake Musa leke iteki ntuana 54 Kena elaka maka teu pakalaru esi menaru esi onoe molupe Alla Ibetekele lene Stepanuse eni lepata meru, hoko esi eteije. 45 Eleki takwali mina pine tenda kete neli lokoi le esi nasu titinai. 55 Po Ro mere iteki ntuana menaru kai Yosua esi Misete Ikbasae Stepanuse, eleki ilimese kerie luake mei tapele meije. Esi kerie lolete lanite. Eleki Iselu Alla Eni kbasare lomei leke esi rana tapele meije kena saka hitate elake, kai iselu Yesuse Ikele lisa kai henaru. Alla Isuisi bei tapele sapleuke Alla Eni makwanale. Nati kena meije me oaisu. Tenda mere esi pakele Eni makwanale mere Yesuse supu Alla roma kamale Dauta ipleta. 46 Alla laleije Eni kbasare. 56 Eleki ibeteke be, “Selu, ndinake Dauta kai ikotie bei Alla leke surga esi meture ebaeke kai au selu Isuka kena Dauta ieleke luma ete Alla Tamata Eni Nanare Ikele sapleuke Alla rebe Yakupe isikeNi. 47 Po eni nanae Eni makwanale.” Salomo‡ rebe iono kamale seli Dautare 57 Po kena esi kloloe esi sou tlina loisu pine ieleke luma ete Alla. kai esi bua kerikeni. 58 Esi lihini siri bei 48 Po Alla rebe Eni kbasa elake Irue kotare, eleki esi lesu esi lapu nanukaru kena luma rebe tamata esi kerikele mo. kai esi tolaelu kena kwete beluke sae me Akmenare Alla Eni lapate rebe nabi sae eni nane Sauluse oaije. Eleki esi rabai ilekire be: kena batu. 49–50 ‘Lanite Auku otoi maka pleta 59 Kena erisi raba Stepanuse sa, ikotie kai tapele Auku otoi kena titake. loko Yesuse be, “Tuhane Yesuse, rana Imi eleke luma ete Aure saisa mo. auku nasite.” 60 Itatu kai ikotie kena na Imi ono otoi kena Au rue kenare saisa elake be, “Tuhane, esi raba au meije, mo. Aampune esi dosaru noma.” Ilepa mere Le Au pine ono yelu meru pusulu.’ pela eleki imata ne. 51 Kwalia kai amaya, ulu buami uela Kai Sauluse lekwe isuka kena bunu kuate kai imi lupe tamata rekwa Alla 8 Stepanuse. mosa. Imi lupe imi ntuana menaru rebe

†7:44 Tendare esi likwaiele eleki esi lulukele pine esi kerie. ‡7:47 Alla Ipletae Dauta eni nanae Salomo kena ono Tuhane Eni Lumare hoko Dauta ionoe mo. Maka Ulakaru 8:2 220 Maka Ulakaru 8:22

esi herane. Kai ilemake be ile tamata Tamata rebe esi lulu Alla rebe eni kbasa elake. 10 Pusue tamata Eni pletare titinai me kota tone elake esi herane kai pususi selu loko Yerusaleme esi supu susate eni yelu meru mimise. Kai esi beteke 8:1b-3 be, “Tamata meije Alla Eni kbasa rebe 2 Tamata rebe esi hlaleke loko Alla esi kotiele Kbasa Elake.” 11 Kai esi lu- titinaije esi hnouke Stepanuse kai esi lui le iono lalesi herane eni tanda hera- ranieni titinai neka. Kena petu mere naru kena eni kbasa bei ro tiare takwali neka tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse peneka. 12 Po kena Pelipuse ilepa loko me kota Yerusaleme esi supu teta, supu Alla Ipletae ite tamata kai iatetuke loko bunu kai supu sui. Hoko pusue esi naya Yesuse Kristuse be Ile rebe Alla Iulak- tebike bei lomai me otoi Yudea kai eni kena ono hlamate ete tamata, hoko otoi Samaria. Batuke Yesuse Eni maka bina mokwai boka esi lene loko Pelipuse ulakaru pine esi naya mo. eni lepata meru. Eleki ibaptisesi leke esi 3 Kai Sauluse iatula kena ono susate supu tanda lulu Yesuse. 13 Simone ruai ete pusue tamata rebe esi hlaleke loko lekwe ihlaleke loko Yesuse kai kena bap- Yesuse, hoko ikusu bei luma kena luma tiseni pelare ikeu lulu Pelipuse rame. Kai kai ilihi mokwai bina kena kusuesi kena tanda herana rebe Pelipuse ionoule Si- bui. mone heranelu. 14 Kena Yesuse Eni maka ulakaru esi Pelipuse ilepae Sou Misete me kota Yerusaleme esi lene be tamata ete tamata me otoi Samaria Samaria esi hlaleke loko Sou Misete 8:4-8 peneka, hoko esi ulake Petruse kai 4 Masike ele mere po tamata rebe esi Yohanese luasi keu lokosi. 15 Kena lu- hlaleke loko Yesuse, rebe esi naya bei asi luake ete mere, esi kotie loko Alla kota Yerusaleme, esi keu lepae Sou Mis- leke Alla Iono Ro Misete Ikbasae tamata ete rame papelake otoi. 5 Kai Pelipuse Samariaru. 16 Le Ro Misete Ikbasae sae ikeu me kota sae me Samaria kai ibeteke mosa. Batuke esi supu baptise kena be Yesuse mere Ile rebe Alla IulakeNi tanda be lulu Yesuse. 17 Eleki Yesuse kena ono hlamate ete tamata. 6 Kena Eni maka ulaka lua meru esi tola balasi tamata bokala meru esi lene Pelipuse ile- kena tamata meru ulusi. Eleki Ro Misete pare kai esi selu iono tanda herana bei Ikbasaesi. Allare, hoko pususi lene loko eni lep- 18 Kena Simone iselu be Alla Iono Ro ataru mimise. 7 Le tamata bokala rebe ro Misete Ikbasaesi le Yesuse Eni maka tiare kbasaesi, ekbasaesi moneka. Eleki ulakaru esi tola balasi kena uluise eleki ro tiare ekloloe elela. Kai tamata sisata Simone ikeri kepene ete luasi. 19 Kai bokala kai tamata harekuta bokala esi ibeteke be, “Kuru, riluke kbasa mere ete mise. 8 Hoko tamata kota mere lalesi ndau mina leke sire rebe au tola balaku ina titinai. kena uluije, Ro Misete Ikbasaeni.” 20 Po Petruse ibeteke lokoi be, “Akeu Simone ihleke bei ono neune loko otoi susate titinai kai amu kepene kai ihlaleke loko Alla mere noma! Le abetinake kbasa bei Al- 8:9-25 lare supu sabe kena kepene pe. 21 Asupu 9 Kai me kota mere ile sae me eni nane kbasa sakesa kai ami kena amiki mak- Simone, tamata maka atia bei akmena erike meije mo, le Alla Irekwa be lalemu sa. Hoko pusue tamata me otoi Samaria mise mo. 22 Ele mere hoko ahleke bei Maka Ulakaru 8:23 221 Maka Ulakaru 9:2 amu lale tiae mere kai kotie loko Alla lupe dombare kerie me otoi kena leke Iampune ale. 23 Le au rekwa be bunure. lalemu penu kena lale tiae loko tamata Ilepa sasaisa mo lupe domba anaije esi makete rebe supu kbasa bei Alla. Kai ne- nai mo une kbasaemu peneka.” kena ktoli esi buluije neka. 24 Simone ibeteke be, “Ntuane, imi 33 Isebeie esi lepae tiae eteI kai teu kotie loko Alla ete au mina leke saisa pakala eteIje sae itapaI mo. rebe imi beteke mere uono kenaku Sae ialenake Eni anubuaru mo yake.” le esi bunuI mei nusa meije.” 25 Ele mere hoko kena luasi lepae 34 Tamata elake mere itneu Pelipuse Sou Misete pelare, luasi leu lora kota be, “Au tneu ale titinai be meije nabire Yerusaleme. Kai kena luasi leure esi ibeteke sire? Ibeteke ruai pibe tamata lepae Sou Misete ete tamata Samaria makete o?” 35 Hoko Pelipuse ilepae loko bokala me esi hena rebe luasi keuele. Yesuse etei. Hoko ilepae mere menai bei Alla eni lepate rebe tamata elake mere Pelipuse ibaptise tamata elake sae ibaisele. 36 Kena esi me lalane tlai esi me bei Etiopia le ihlaleke loko Yesuse tetue kwele sae me. Eleki tamata elake 8:26-40 mere ibeteke be, “Ntuane, selu, ete meije 26 Alla Eni malekate sae me luake loko kwele mei, hoko abaptise au kena tanda Pelipuse kai ebeteke lokoi be, “Peli- be au lulu Yesuse saisa moyo?” 37 [Eleki puse, akeu sapleuke selatane, lulu lalane Pelipuse ibeteke be, “Sepo ahlaleke loko rebe bei mei kota Yerusaleme lope hena Tuhane titinai hoko yele.” Eleki tamata Gasa.” Lalane mere keue otoi nsekile. mere iralake be, “Au hlaleke be Yesuse 27 Hoko Pelipuse ikeu ne. Me lalane Kristuse, Alla Eni Nanae.”] mere tamata Etiopia sae me, kamale 38 Iulake keretare namake kai luasi Etiopia eni elake maka sekake loko rulu lope kwelere. Eleki Pelipuse ibap- pusue kepene rebe tamata Etiopiaru tiseni. 39 Kena luasi siri bei kwelere esi selie ete kamale. Kamale Etiopiare Tuhane Eni Rore Ibitike Pelipuse bei kamale bina, esi kotine kamale, Kan- mere. Hoko iselu Pelipuse moneka, po dake. Tamata mere ikeu lolete kota laleije ndina titinai eleki isiba rame. Yerusaleme kena kotie loko Alla peneka. 40 Kena mere Pelipuse ime kota Asdote 28 Kena ileure eri me lalane sa, irue kena peneka. Ikeu ilepae Yesuse me pususe eni kereta rebe kudare nehae kai ibaise kota eti iroma ndi kota Kaisarea. buku rebe nabi Yesaya ilekire. 29 Ro Misete Ibeteke loko Pelipuse be, “Akeu Sauluse ihlaleke loko Yesuse me loko kereta mere kai keu kaini!” 30 Hoko lalane lori Damsike Pelipuse ikeu sosoli loko kereta mere. 9:1-19a Eleki ilene tamata mere ibaise buku rebe Yesaya ilekire. Eleki Pelipuse itneui be, (22:6-16; 26:12-18) “Ntuane, saisa rebe abaisele anati, o?” Kena mere Sauluse lalei kena ono 31 Eleki tamata mere iralake be, “Au 9 susate kai bunu Yesuse Eni maka nati mo le sae iatetuke ete au mosa.” luluaru rame. Ikeu loko Imame elake Eleki ikotie Pelipuse isa kai irue me leini. me Yerusaleme, 2 kai ikotie sulate beini 32 Alla Eni lepata rebe ibaisele be: kena supu kbasa leke ilikue ete tamata “Esi keriNi kena bunuIje Yahudiaru elake me esi luma ibada ndi kota Damsike. Leke sepo itetue bi- Maka Ulakaru 9:3 222 Maka Ulakaru 9:24 naya pise mokwaia rebe esi hlaleke 15 Po Tuhane Ibeteke lokoi suike be, loko Yesuse, ikerikesi kai ikerisi lopai “Akeu loko tamata mere le ile mere Au Yerusaleme. bitikeni kena lepae Sou Misete kena Au 3 Kena ikeu lori kota Damsike sakesa ete tamata Yahudi more, ete kamala kai kai eni ebearu, kena esi tehaike kota ete tamata Israele lekwe. 16 Au ruaKu mere peneka, iselu hitate elake bei ndete tiluke etei be tatike pine isupu susata lanite ehita keholini. 4 Eleki klolikeni bokala le lepa loko Aure.” lope tapele. Eleki ilene lepate lokoi be, 17 Hoko Ananiase ikeu kai ikusu kena “Sauluse, le mula pine aono susate ete luma mere. Eleki itolae balaiju kena Aure?” Sauluse uluije kai ibeteke be, “Kwa- 5 Sauluse iralake be, “Ale mere sire, liku Sauluse, Tuhane Yesuse IaselukeNi Ntuane?” ete ale me lalane rebe akeuele, Iu- Tuhane Iralake be, “Au meije Yesuse lake au lomei lokomu leke asupu selu rebe aono susate eteIje. Aono susate ete suike kai Ro Misete Ipletaemu.” 18 Kena tamata rebe hlaleke lokoKu hoko mere mere sosoli neka, saka sare lupe memite aono susate eteKu neka. 6 Po akeleke kai eplelue bei mataije eleki isupu selu asiba lori kota Damsike. Ete mere asupu suike. Sauluse ikeleke eleki Ananiase pleta kena saisa rebe suke aonore.” ibaptiseni sosoli ne. 19 Kena Sauluse 7 Eni ebearu esi hkutukesi le esi lene ikane pelare eleki iktili suike. lepate mere po esi selu tamata sae mo. Sauluse ilepae Sou 8 Sauluse ikeleke kai iksina mataije po Misete me kota Damsike iselu sasaisa moneka. Hoko esi kerike balaije kai esi rapai kusu kota Damsike. 9:19b-25 9 Petua telu isupu selu mo kai ikane kai Sauluse irue petua ilaru kai Yesuse Eni ikinu sasaisa mo. maka lulua me kota Damsike. 20 Kena 10 Kena mere me kota Damsike Tuhane mere ikeu me Yahudiaru esi luma ibada Eni maka lulua sae me, eni nane Anani- kai ialenake Yesuse be Yesuse Alla Eni ase. Nindaleini kena Tuhane Iluake lokoi Nanae. kai Ibeteke be, “Ananiase!” 21 Hoko pusue tamata rebe esi lene Eleki iralake be, “Tuhane, mula!” mere esi herane hoko esi lepa loko lomai 11 Tuhane Ibeteke be, “Akeu loko be, “Ile meije pine ibunu tamata mpai lalane rebe esi nane Lalane Ntoline kai Yerusaleme rebe esi hlaleke loko Yesuse anikwa loko tamata sae bei Tarsuse, me pi moyo? Kai iluake meije kena ikerike Yudase eni luma. Tamata mere eni nane tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse leke Sauluse ikotie loko Au. 12 Kai ruai eri ilikusi loko Imama elakaru pi moyo?” selu be ile sae eni nane Ananiase ikusu 22 Po Sauluse Alla Eni kbasa eonoi lokoi me luma kai itola balaiju kena ktili rame kena ialenake be Yesuse mere uluije leke isupu selu suike.” Ile rebe Alla Iulake kena ono hlamate 13 Ananiase iralake be, “Tuhane, au tamata, hoko tamata Yahudia rebe esi lene tamata boka esi beteke ile mere rue me kota Damsike esi supu lelieni peneka. Iono susate boka titinai ete moneka. tamata me Yerusaleme rebe esi hlaleke 23 Tamata Yahudiaru esi elakaru esi lokoMue. 14 Kai iluake lomeije isupu lepa lupu kena bunu Sauluse takwali kbasa bei Imama elakaru leke ikerike peneka. 24 Po Sauluse rekwa be esi suka pusue tamata rebe esi hlaleke lokoMue.” bunui. Pita kpetu tamata Yahudiaru esi raka pusue kotare esi meture leke esi Maka Ulakaru 9:25 223 Maka Ulakaru 9:43 bunu Sauluse, po rekwasi. 25 Hoko kena tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse me kpetu rebai sae me Sauluse eni maka hena Lida. 33 Ete mere itetue ile sae luluaru esi ranai kai esi rulukeni loko eni nane Enease. Musuna kwalu peneka kotare esi temboke. Esi rulukeni kena iheti bei niane moneka le ikeu tekwa kranjane buini pake mekute. mo. 34 Petruse ibeteke lokoi be, “Enease, Yesuse Kristuse Iono amise. Akeleke kai Sauluse ilepa Sou Misete aluluke amu niane!” Eleki ikeleke sosoli. me pusue kota Yerusaleme 35 Pusue tamata me Lida kai otoi Sarone 9:26-31 esi selu Enease hoko pususi hlaleke loko 26 Kena Sauluse iluake mpai iteki Tuhane. Yerusaleme isuka rue lupu kai Yesuse 36 Me kota Yope, tamata bina sae Eni maka luluaru. Po rilasi lei le esi me, tamata rebe ihlaleke loko Yesuse, persaye mosa be Sauluse ihlaleke loko eni nane Tabita (kena sou Yunanire Yesuse pende, tinai. 27 Po Barnabase Dorkase, natire maralane). Bina mere iluake lokoi eleki ikerini loko Yesuse iono misete boka titinai peneka kai ir- Eni maka ulakaru. Eleki Barnabase iluke taneia ete tamata susate kai itapasi. ialena be, “Iteki Tuhane IaselukeNi ete 37 Po kena mere kerakeni eleki imata. Sauluse kai Ilepa lokoi kena ime lalane Eleki kena sukui pela esi tolaeni kena lori kota Damsike. Kai kena ilepae sokati ndete tetu. Yesuse ndi kota mere rilai le tamata 38 Hena Lidare etehaike kota Yope. Yahudi mo.” 28 Eleki Sauluse irue sakesa Hoko kena Yesuse Eni maka luluaru esi kaisi kai ilepae Sou Misete me pusue lene be Petruse inda Lida, esi ulake sie kota Yerusaleme keholi. Rilai le tamata luaya esi keu beteke kenai be, “Lomei Yahudi ete meije mo lekwe. 29 Ilepa kai nunu loko ami.” 39 Hoko Petruse ikeu irare kai tamata Yahudi rebe esi lepae sosoli kai luasi. Kena esi luake, esi sa sou Yunanire po esi ono kena esi bunui. kaini lolete. Kai pusue matabina baluaru 30 Po kena tamata rebe esi hlaleke loko esi kele tehaikeni kai pususi rani kai esi Yesuse esi rekwa mere, esi keri Sauluse aseluke esi pakiana rebe kena Dorkase lori kota Kaisarea kai bei ete mere esi imata mosare ibolilu eteise. 40 Po Petruse kerini lori kota Tarsuse. iulake pususi siri eleki itatu kai ikotie 31 Hoko tamata rebe esi hlaleke loko loko Alla. Eleki ihali ilimese lokoi. Kai Yesuse me pusue otoi Yudea, Galilea ibeteke be, “Tabita, betu!” Eleki Dorkase kai Samaria esi supu susate moneka. iksinae mataije kai kena iselu Petruse, Hoko esi rue mise. Kai Ro Misete Itapasi ibetu eleki irue. hoko esi tapa boka kai pususi isike iteki 41 Petruse ikerike balaije kai itapai Tuhane. kena ikele. Eleki ikoti loko tamata rebe esi hlaleke loko Tuhane kai matabina Petruse iono Enease imise kai baluaru. Eleki iaseluke Dorkase etesi be iono Dorkase ikwana suike ikwana suike peneka. 42 Esi alenake ete 9:32-43 pusue tamata me kota Yope hoko tamata 32 Kena mere Petruse ikeu loko tamata bokala esi hlaleke loko iteki Tuhane. rebe esi hlaleke loko Yesuse me pa- 43 Petruse irue takwali me kota Yope me pelake hena. Petu sae me isili selu Maka Ulakaru 10:1 224 Maka Ulakaru 10:22

Simone eni luma. Simone mere maka an- sa, Petruse nindaleini eleki iselu lan- dulike binatana usai.¶ ite baeke. 11 Eleki sare lupe obite nurui elake etihlolo kena esi nurui ataru etati Petruse ilepae Sou bei ndete lanite roma tapele. 12 Iselu bi- Misete ete Korneliuse natana ooani rebe esi lelala ata, binatana 10:1-33 ooani rebe umesa mpe tapele kai manua Mokwai sae mpai kota Kaisarea ooani rebe klalanaru ume kena obite 10 eni nane Korneliuse, solalu utune mere esi laleije. 13 Eleki ilene lepate be, esi elake. Esi koti eni solalu toini mere “Petruse, mai bunulu kai kanelu!” solalu toini Italia. 2 Ile mere tamata 14 Po iralake be, “Mo, Tuhane! Au suka Yahudi mo po ihlaleke loko Alla. Ruai mo! Au kane manane mere rebai sae kai eni luma toini pususi isike Alla. mosa le lulu Alla Eni lepata rebe Musa Itapa tamata Yahudi bokala rebe tamata ilekiule manane meru moli.” susate kai ikotie loko Alla rame. 3 Kena 15 Po ilene lepate suike be, “Saisa kmau rebai sae me, nindaleini kena Alla rebe Alla Ibeteke be mise kena kanele, Eni malekate kusu lokoi me eni luma. abeteke be manana meru moli yake.” Kai malekate mere ibeteke lokoi be, 16 Yelu rebe iselulu mere uono eti rebai “Korneliuse!” telu eleki obite mere ebiti suike lolete 4 Ilimese malekate mere, rilai titinai lanite ne. neka po ibeteke be, “Ntuane, mulare?” 17 Petruse inoake me lalei kai ilepa ete Malekate mere ibeteke be, “Akotie ruai be, “Saisa rebe au selue mere esi loko Allare, Ilenelu peneka kai ali natire saisa?” Kena mere tamata rebe loko tamata susate kai atapasie, Iselulu Korneliuse iulakesi esi tetue Simone eni peneka. Kai Iriluke saisa rebe akotiele. luma mere peneka hoko esi kele me 5 Hoko kena meije aulake tamata esi metu uluije. 18 Eleki esi koti ile sae me lopai kota Yope kena koti Simone rebe kai esi tneu be, “Ile rebe eni nane Simone esi kotine Petruse. 6 Irue kai tamata rebe kotine Petruse lere irue ete meije, maka andulike binatane usai, eni nane o?” Simone lekwe, eni lumare tehaike meite 19 Kai kena Petruse inoake loko yelu leini.” 7 Kena malekate rebe ilepa kaini rebe iselulu meru sa, Ro Misete Ibeteke mere ekeu peneka, Korneliuse ikoti eni etei be, “Sie telua mpe esi nikwa loko tamata makerike sie luaya kai solalu sae ale. 20 Akele kai arulu lope kai akeu me rebe ihlaleke titinai loko Alla. Solalu sakesa kaisi. Anoake sasaisa moneka, le mere Korneliuse iranai bei solalua rebe Au pine ulakesi lomei lokomu.” 21 Hoko esi kerike eteije. 8 Kena ialenake pusue Petruse irulu lope kai ibeteke lokosi be, yelu meru etesi, iulake esi keu lopai kota “Ntuana imi, au meije pine imi nikwa Yope. loko aure. Imi nikwa lokoku leke mula?” 9 Ele bobanu kwatare kena telusi me 22 Esi ralakeni be, “Amiki ntuane eni lalane tlai, lau bei kota Yope moneka nane Korneliuse, tamata elaka bei solalu kena mere Petruse isa lolete sokati ndete utune iulake ami lomei. Laleije mise kai tetu kena ikotie loko Alla. 10 Kena mere ihlaleke loko Alla. Pusue tamata Yahudi tiai sene titinai hoko lalei kena ikane. esi rekwaije tamata misete. Alla Iulake Eleki kena tamata esi aknekae manane Eni malekate ibeteke etei leke ikoti ale

¶9:43 Andulike binatane usai meije bei palakele, kokie eti roma onoe nesa lupe kertase. Maka Ulakaru 10:23 225 Maka Ulakaru 10:43 kena luake lokoi me eni luma leke ilene Alla peneka kena ami lene saisa rebe saisa rebe suke abetekele eteije.” Ipletae alepaelu ete amire.” 23 Hoko Petruse ibeteke lokosi be, Petruse iatetuke Korneliuse “Mai imi kusu mina. Petu meije imi kai eni luma toini ntulu ete meije mina.” Ele bobanure Petruse ibetu kai ikeu 10:34-43 sakesa kaisi. Kai tamata bei kota Yope 34 Hoko Petruse ilepa etesi be, “Ntu- telu pise ata rebe hlaleke loko Yesuse ane, au nati peneka be Alla Ililake esi keu sakesa kaisi lekwe. 24 Kena petu tamata mo. 35 Pusue tamata bei nusa otoi suike esi luake ndi kota Kaisarea. Ko- etia neka pine holmate Alla, kai rebe rneliuse inamakesi peneka kai ilupuke iono misete hoko Alla Isukai. 36 Alla Eni pusue eni luma toini kai pusue eni lepata rebe Iulake kena betekele ete ite ebearu. 25 Kena Petruse ikusu lumare, tamata Israele, meru Sou Misete kena Korneliuse isapai, itatu me eni lelale Yesuse Kristuse rebe eono ite lalemaru kai iisike Petruse. 26 Po Petruse iono mise kai Alla kai rue mise kai Alla. ikele kai beteke lokoi be, “Keleke noma, Yesuse meije Tuhane ete pusue tamata. le aure batuke tamata sakesa kai ale Tamata Yahudi kai tamata Yahudi more. neka.” 27 Kai luasi lepa kai lomai, esi 37 Imi rekwa saisa rebe eono kena Yesuse kusu lopai luma lalei. Eleki Petruse iselu me pusue otoi Yudea peneka, menai tamata bokala esi lupuke lomai ete mere. bei otoi Galilea, kena Yohanese ibap- 28 Eleki ibeteke lokosi be, “Imi rekwa be tise tamata epela pende. 38 Mere Yesuse lulu amiki atate, ami tamata Yahudire bei Nasarete Alla IbitikeNi kai Iriluke ono ebe kai tamata makete mo pise kusu Ro Misete eteI kai kbasa eteI peneka. kena esi lumare mo. Po Alla Itiluke ete Yesuse Ikeu keholi kena otoi etia neka au peneka be au ono ebe kai tamata kena Iono tamata makerake esi mise makete, ono sala kena atate mo. 29 Ele kai Iono tamata rebe ro tiaere ek- mere eti kena koti aure, au suka kena basaesi esi mise, le Alla IrakaI. 39 Ami lomei. Hoko au suka rekwa be imi koti meije pine ami selu kena amiki matama au lomei leke mula?” ruama, pusue yelu rebe Ionolu ndete 30 Korneliuse ibeteke be, “Kena petua kota Yerusaleme kai me tamata Yahu- ata mei peneka kasuke kena olase diaru esi hena maketaru. Masike ele ele meije neka, kmau, au kotie loko mere po esi pakuI ahlake ai bataije kai Alla mei luma. Eleki ile sae ikele me esi bunuI. 40 Po kena petua luare Alla oalaleku sosoli, eni pakiane ekliti. 31 Kai Iono Ikwana suike bei matale kai Alla ibeteke be, ‘Korneliuse, akotie loko Al- IaselukeNi ete tamata. 41 IaselukeNi ete lare, Ilenelu peneka kai ariluke tanei ete pusue tamata mei nusa mo, po batuke tamata susate, Irekwalu penka kai Ir- ete sie rebe bei akmena sa Alla Ibitikesi iluke saisa rebe akotiele. 32 Hoko ulake peneka kena alenakeNi ete tamata. Mere tamata keu lopai kota Yope kena koti ami rebe ami kane kai kinu sakesa kaiNi ile rebe eni nane Simone, kotine Petruse kena Ikwana suike bei tamata matale. lekwe. Irue kai tamata maka andulike bi- 42 Kai Iulake ami beteke Sou Misete natane usai, eni nane Simone lekwe, eni ete pusue tamata mei nusa kai beteke lumare tehaike meite leini.’ 33 Ele mere be Alla IbitikeNi kena Iteu pakala ete eti au ulake tamata kena keu lokomu, kai pusue tamata, ete tamata kwanale kai aluake lomei kena lale misete peneka. ete tamata rebe mata pende. 43 Pusue Meije ami pusuma akneka lalema loko Nabiaru esi betekeNi. Esi betekeNi be, Maka Ulakaru 10:44 226 Maka Ulakaru 11:17

‘Sire pine ihlaleke lokoI hoko eni dosare obite nurui elake etihlolo kena esi nurui Alla Inete loko moneka baue Yesuse Eni ataru, etati bei ndete lanite roma tapele. kbasare.’” 6 Au selu esi laleije, au selu pusue binatana ooani rebe esi lelala ata rebe uk- Ro Misete Iluake kai Ikbasae tamata lala, binatane rebe unesa kai manua rebe toini rebe tamata Yahudi mo uklala. 7 Kai au lene lepate lokoku be, 10:44-48 ‘Petruse! Abunulu kai kanelu!’ 8 Po au 44 Kena Petruse eri ilepa sa, Ro Mis- ralake be, ‘Mo, Tuhane, au suka mo! Au ete Iluake sosoli kai Ikbasa pusue kane manane meru rebai sae mosa le tamata rebe esi lene Petruse eni lep- lulu Alla Eni lepata rebe Musa ilekiule ata meru. 45–46 Hoko tamata Yahudi rebe manane meru moli.’ 9 Po Ilepa suike bei esi hlaleke loko Yesuse rebe esi lomei ndete lanite be, ‘Saisa rebe Alla Ibeteke sakesa kai Petruse bei mpai Yopere esi be manana meru mise kena kanele hoko lene tamata meru esi lepa kena soua abeteke be manana meru moli yake.’ bokala rebe esi atetuke mosare kai esi 10 Yelu rebe au selulu meru uono eti re- isike Alla Eni kbasare. Pususi selu meiju bai telu eleki ebiti suike lolete lanite ne. esi isike Alla le Alla Iono Ro Misete Ik- 11 Kena mere lekwe sie telua rebe esi bei basae tamata Yahudi more lekwe. Eleki ndi Kaisareare esi kele me luma rebe au Petruse ibeteke be, 47 “Imi selu, tamata rue kenare esi metu uluije. 12 Ro Mis- meiju esi supu Ro Misete lupe ite lekwe, ete Ibeteke eteku be, ‘Akeu kaisi neka, hoko masike sae lekwe po ilakesi bei anoake sasaisa moneka!’ Kai au sakesa supu baptise moneka.” 48 Hoko Petruse kai sie nea rebe esi hlaleke loko Yesuse ibeteke lokosi be, “Imi baptise mina.” meiju ami keu lori kota Kaisarea kai ami Eleki Petruse ibaptisesi kena tanda be pusuma kusu me Korneliuse eni lumare. esi lulu Yesuse Kristuse. Eleki esi kotie 13 Korneliuse ialena ete ami be iselu Petruse irue petua telu pise ata kaisi. malekate kele me eni luma laleije kai malekate mere ibeteke lokoi be, ‘Ulake Petruse ialenake Ro Misete amu tamata sesi esi lopai kota Yope leke Ikbasae tamata makete esi koti ile sae rebe eni nane Simone, rebe tamata Yahudi mo rebe esi kotine Petruse lekwe. 14 Ibeteke 11:1-18 sou sae ete ale kai amu luma toini leke Yesuse Eni maka ulakaru kai imi lene lokoi hoko imi pusumi supu 11 tamata rebe esi hlaleke loko hlamate bei Alla.’ 15 Kena au lepa etesi Yesuse me otoi Yudeare esi lene be menai sa, Ro Misete Ikbasaesi lupe ak- tamata Yahudi more esi hlaleke Sou mena Iakmenare Ikbasae ite ete meije Misete kena Yesuse lekwe. 2 Hoko kena neka. Petruse iluake me Yerusaleme, tamata 16 Eleki au nete loko iteki Tuhane Yahudia rebe esi hlaleke loko Yesuse esi Ibeteke be, ‘Yohanese ibaptise kena rare kaini. 3 Esi beteke lokoi be, “Akusu kwele po imire, Alla Iono Ro Misete Ik- kena tamata rebe esi sunate more esi basae imi.’ 17 Ele mere hoko Alla Iono lumare kai akane kaisi le mula? Mere Ro Misete Ikbasae ite, kena ite hlaleke mise mo.” 4 Hoko saisa rebe ionore iale- menai loko iteki Tuhane Yesuse Kristuse. nakele etesi bei menai eti pela be, Sakesa neka, Alla Iono Ro Misete Ikbasae 5 “Rebai sae me au kotie loko Alla me tamata makete rebe tamata Yahudi more Yope, eleki Alla Eni Rore kbasae lalekue neka. Ele mere hoko au lake Allare saisa eleki au selu saisa etihlolo, selue saka mo.” Maka Ulakaru 11:18 227 Maka Ulakaru 12:5

18 Kena esi lene Petruse ialena mere hlaleke loko Yesuse, kotiesi tamata hoko esi rare kaini moneka kai esi isike Kristene, memenaije ete mere. Alla. Eleki esi beteke be, “Ele mere hoko 27 Kena luasi rue me kota Antiokiare tamata Yahudi more lekwe, Alla Ionosi nabia telu pise ata esi luake lokosi bei hleke bei ono dosa leke esi supu rue mpai kota Yerusaleme. 28 Ile sae beisi sakesa kai Alla eti pela.” eni nane Agabuse, Alla Eni Ro Misete Iono ilepa be, “Tamata mei nusa pusue Tamata rebe esi hlaleke loko supu susate manane ela titinai.” Saisa Yesuse me kota Antiokia rebe ibeteke mere namake eono tinai 10:19-30 kena Klaudiuse ipletare. 29 Hoko pusue 19 Kena Stepanuse isupu bunu pelare, tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse esi tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse esi lalesi esa kena natue taneia kai kepene supu sui hoko esi naya bei lomai loko ete tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse etika-etika neka. Leini esi naya me otoi me otoi Yudeare. Sebei sae inatue taneia Penisia, leini esi me nusa Sipruse kai pise kepene lulu eni ktiline. 30 Ele mere kota Antiokia. Po esi lepae Sou Misete hoko esi lupuke taneia pine esi natuelu rame batuke ete tamata Yahudiaru neka. kai Barnabase kai Sauluse ete tamata 20 Masike ele mere, po sie ilaru bei nusa rebe esi hlaleke loko Yesuse esi elakaru Sipruse kai bei kota Kirene esi keu me me Yerusaleme. kota Antiokia kai esi lepae Sou Misete Petruse isupu kerike kena Yesuse ete tamata Yahudi more kai kusueni kena bui lekwe be Yesuse mere iteki Tuhane. 21 Kai Alla Iriluke kbasa etesi, hoko 12:1-5 tamata bokala esi hlaleke kai lulu iteki Kena Barnabase kai Sauluse erisi Tuhane. 12 ndi kota Antiokia sa, kasuke kena 22 Tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse mere neka kamale Herodese iulake eni me Yerusaleme esi lene meije. Eleki esi tamata kena kerike tamata elaka sie ulake Barnabase ikeu lori kota Antiokia. ataya pise lima bei tamata rebe esi 23 Hoko kena iluake, iselu tamata meru hlaleke loko Yesuse me Yerusaleme. Le Alla Iriluke misete etesi le tamata bokala isuka ono susate etesi. 2 Hoko iulake eni esi hlaleke loko Yesuse hoko laleije nd- tamata kena bunu Yakobuse§ kena sari. ina titinai. Eleki iahnausi leke esi hlaleke Yakobuse mere Yohanese kwalini. loko Yesuse rame. 24 Barnabase meije 3 Kena Herodese iselu be ono ele tamata lale misete kai Ro Misete Ik- mere tamata Yahudi bokala lalesi nd- basaeni kai ihlaleke loko Yesuse ktili ina, hoko isuka ele mere lekwe. Eleki iu- hoko tamata bokala esi lulu Yesuse. lake kerike Petruse. Kena mere tamata 25 Eleki Barnabase ikeu siba lori kota Yahudiaru esi pesta kane roti rebe pake Tarsuse kena inikwa loko Sauluse. ragi more. 4 Eleki kena kerike Petruse 26 Eleki kena itetueni, ikeri Sauluse peneka, Herodese iulake kusueni kena lopai kota Antiokia. Esi rue kai tamata bui kai solalua toini ata esi rakai. So- rebe hlaleke loko Yesuse musune esa, lalu toini esare sie ataya. Herodese lalei kai esi atetuke tamata bokala. Ete me be tatike pestare elia pine iteu pakala kota Antiokiare pine tamata rebe esi ete Petruse me tamata bokala esi oasi. 5 Hoko esi kusue Petruse kena bui. Po

§12:2 Yakobuse mere Yesuse Eni maka ulake. Maka Ulakaru 12:6 228 Maka Ulakaru 12:23 tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse esi ture. 14 Bina mere irena Petruse naije, kotie tiktili loko Alla etei rame leke po ibaeke meture mo le laleije ndina isupu siri bei buije. kuate hoko ikusu suike lopai lale kai ibeteke lokosi be, “Petruse indi muli.” Malekate iono Petruse isiri bei buije 15 Esi beteke lokoi be, “Mere kloake ale.” 12:6-19 Po ibeteke rame be, “Mo, kloake au mo! 6 Kpetu rebe bobanure Herodese iteu Indi tinai!” Eleki esi beteke be, “Mere pakala ete Petruse me tamata bokala malekate rebe irakaije.” oasi, kena kpetu mere Petruse intulu me 16 Kena esi lepa ele mere sa, Petruse solalua lua esi tlela, kai esi loi kena rante ilaka meture rame kai kena esi baeke pesia lua. Eleyo solalu maketaru esi raka meture, esi selui hkutukesi titinai. buije esi metu uluije lekwe. 7 Mata krebe 17 Petruse ibitike balai lokosi leke esi mosa Tuhane Eni malekate sae me ikele ndene, eleki ialenake Alla Isirieni bei tehaike Petruse kai bui laleije hita pusue. buije eliare etesi. Eleki Ibeteke be, “Imi Eleki malekate mere ilisuke Petruse leke alenake meije ete Yakobuse kai iteki ibetu kai ibeteke be, “Petruse, betu!” kwali kai betaya maketaru.” Eleki isiri Eleki rantere subutele bei Petruse bal- beisi kai ikeu kena otoi makete. aiju sosoli. 8 Eleki malekate mere ibeteke 18 Ele bobanure solalua meru lalesi lokoi be, “Alike amu pakiane kai lo amu susa titinai. Kai esi tneu lomai be, sandale esi mekute!” Hoko Petruse iono “Petruse isiri bei buije elia?” 19 Hoko lulu malekate ilepare. Eleki malekate Herodese iulake kena nikwa Petruse, po mere ibeteke lokoi suike be, “Alike amu esi tetueni mo. Eleki iulake teu pakala lapu musute eleki alulu au!” 9 Hoko ete solalu maka raka meru kai bunusi. Petruse isiri lulu malekate mere. Kai Eleki Petruse ikeu bei me otoi Yudea irekwa mo be saisa rebe malekate ionoe lori kota Kaisarea. mere eono titinai. Ibetinake batuke ik- Herodese imata le iholmate Alla mo mani. 10 Eleki kena malekate kai Petruse luasi lia otoi maka raka menai kai otoi 12:20-25 maka raka luare, eleki esi roma metu 20 Rebai sae me Kamale Herodese ina- elake bei pesi kena keu loko kotare. suke tamata kota Tiruse kai tamata kota Metu mere ruae ere baeke ete luasi. Sidone titinai. Bei akmenare esi sabe Eleki luasi keu roma lalane matai eleki manane bei Herodese eni henaru. Po malekate ikeu bei Petruse sosoli ne. kena meije sae iabelie etesi moneka le 11 Kena Petruse inoake mimise mina inasukesi. Hoko esi suka ono misete pine ibeteke be, “Meije pine au rekwa kaini. Hoko esi suka umauke elake Bla- titinai be Tuhane Iulake Eni malekate tuse maka ature me kamale eni lumare kai Itie au bei Herodese iono susate ete kena esi tetue Herodese. Hoko esi keu aure kai saisa rebe tamata Yahudiaru esi loko Blatuse, eleki Blatuse ibeteke kena suka ono etekue. Herodese leke isuka. 12 Kena Petruse inoake maklinu eleki 21 Kena petu sae me rebe esi teu ikeu me Maria eni lumare. Maria mere peneka, Herodese ialike eni pakiane ka- Yohanese rebe kotine Markuse eni inai. male kai irue kena kamale eni otoi Ete mere tamata bokala esi lupuke lo- maka pletare eleki ilepa menai ete eni mai kai esi kotie loko Alla. 13 Kena tamataru. 22 Kai tamata toini rebe esi ilakae meture, bina makerike sae me eni lene ilepare esi biue be, “Meije tamata nane Rode ikeu selu be sire ilakae me- ilepa mo po meije Alla Ilepa!” 23 Tuhane Maka Ulakaru 12:24 229 Maka Ulakaru 13:13

Eni malekate iluake sosoli kai iono nusa Sipruse. Kena esi luake mpai hena Herodese eni nanaije kera titinai. Le iu- Salamise, esi keu kusu tamata Yahudi- lakesi leke esi isike batuke Alla mo po aru esi luma ibadaru eleki silepae Alla isebeie eni tamataru esi isikeni. Hoko eni lepataru etesi. imatae tilatine. 6–8 Esi keu keholi nusa mere eti roma 24 Ele Sou Misete kena Yesuse elei me hena Papose. Ete mere esi tetue rame kai tamata boka titinai esi hlaleke tamata Yahudi sae me eni nane Bare lokole. Yesuse, eni nane kena sou Yunanire Eli- 25 Barnabase kai Sauluse luasi leu bei mase. Ile mere tamata maka leru. Po me Yerusaleme, kena esi lepae Sou Mis- ilemake be ile nabi. Irue sakesa kai ete pela pende. Kena esi leure esi keri kai tamata elake, gubernure nusa mere, eni Yohanese rebe esi kotine Markuse. nane Sergiuse Pauluse. Gubernure mere irekwa titinai kena sasaisa neka. Iulake Barnabase kai Sauluse luasi supu koti Barnabase kai Sauluse peneka, le ulake kena lepae Sou Misete isuka lene Alla Eni lepataru kena Yesuse. 13:1-3 Po Elimase, tamata maka atia mere ilake Kena mere nabia kai kurua sia luasi lepae lokoi. Ele mere isuka gu- 13 ilaru esi me kai tamata rebe esi bernure mere ihlaleke loko Yesuse mo. hlaleke loko Yesuse me kota Antiokia. 9 Po Sauluse rebe esi kotine Pauluse Nabia kai kurua meru: lere, isupu kbasa bei Ro Misete hoko Barnabase, ilimese lokoi, 10 eleki ibeteke be, “Ei, Simeone rebe esi kotine tamata metene, nloene elake. Kwetele bei ro tiaru esi Lukiuse bei kota Kirene, elake! Alemakesi kai ono tiae etesi Menaheme rebe pialaeni sakesa kai rame yake. Asuka esi ono nkenale mo. elake Herodese me nusa mere bei tone Alemake loko tamata rame kena sasa, saisa neka be iteki Tuhane Iono nke- kai Sauluse. nale mo. Ahleke amu maklemake mere 2 Kena petu sae me tamata rebe esi moneka. 11 Kena meije, Tuhane Ihukume hlaleke loko Yesuse esi isike Alla kai ale sosoli! Iono mataume selu moneka esi tahane tia senete, Ro Misete Ibeteke hoko aselu sasaisa moneka roma Alla lokosi be, “Bitike Barnabase kai Sauluse Iono aselu suike.” Eleki kena olase mere kena esi kerike eteKu. Esi kerike mak- neka, Elimase iblake ruai me kena me- erike rebe Au suka esi kerikele.” 3 Eleki lene hoko iselu sasaisa moneka. Hoko kena esi tahane tia senete kai kotie loko isanakwa lori-lopai rame loko tamata Alla pelare, esi tolae balasi kena luasi kena kerikeni kai rapai. 12 Kena guber- leke bitike luasi kai esi ulake luasi keu nure iselu mere, ihlaleke loko Yesuse le ne. iherane Tuhane Eni lepataru esi kbasare. Barnabase kai Sauluse luasi Lepae Pauluse iahnau Sou Misete Me Nusa Sipruse tamata me kota Antiokia 13:4-12 13:13-52 4–5 Le Ro Misete Iulake Barnabase kai 13 Eleki Pauluse kai eni ebearu esi sai Sauluse, hoko esi keu lori kota Seleukia. rame bei me kota Papose, eleki esi lu- Kena esi keu mere Yohanese rebe esi ko- ake nda kota Perga me otoi Pampilia. Po tine Markuse isakesa kai luasi lekwe kai Yohanese rebe esi kotine Markuse lere, itapa luasi. Eleki bei mere esi sai lopai isuka keu kaisi moneka hoko isai leu Maka Ulakaru 13:14 230 Maka Ulakaru 13:33 lopai Yerusaleme. 14 Eleki bei me kota tamata, lulu akmena Italuke. Maka Hla- Pergare esi keu rame eti roma ndete mate mere Yesuse. Hoko Alla Iono pelae kota Antiokia me otoi Pisidia. Eleki kena sasaisa rebe Italuke pende. 24 Kai kena tamata Yahudi esi petu pleije esi kusu Yesuse Iluake mosare, Yohanese ibeteke me luma ibadare kena esi rue ete mere. ete tamata Israelaru leke esi naku esi 15 Kena esi baise bei Alla Eni lepata neunaru leke Alla Ilenelu kai esi suka rebe Musa ilekiule kai nabiaru esi lek- kena ibaptisesi. 25 Eleki kena Yohanese iule pela, eleki tamata elaka makerike eni makerika meru pela nere, ibeteke me luma ibadare esi ulake tneu Pauluse lokosi be, ‘Imi noake au meije sire? Au kai eni ebearu be, “Kwalia imi, sepo meije Maka Hlamate mo. Au meije Ile imi hnaune me kena hnau ami hoko rebe imi namakeNi rame mo. Po imi lene beteke noma.” 16 Eleki Pauluse ikele, mimise le Ile mere Iluake pamuli beiku. ibitike balai lokosi leke esi lene lokoi Eni kbasare ela lesi beiku titinai hoko au eleki ibeteke be, mpe lebu beiNi.’ “Kwalia imi, tamata Israela kai kwalia 26 Kwalia imi rebe rulu bei ntuane maketa ete meije rebe imi hlaleke loko Abrahame kai pusue kwalia imi maketa Alla. Imi lene meije mina! 17 Iteki Alla ete meije rebe hlaleke loko Alla! Alla rebe ite tamata Israelaru hlaleke lokoIje, IulakeNi kena Iahnau ite leke ite supu Ibitike iteki ntuana menaru. Iono esi hlamate peneka. 27 Po tamata mpai kota lei boka kai ktili peneka kena erisi rue Yerusaleme kai esi elakaru esi rekwa be ndi Mesire lupe tamata makete sare. Yesuse mere Ile rebe Alla IulakeNi kena Eleki Eni kbasa elake eonosi siri bei otoi Iono hlamate ete tamatare mo. Kai nabi- Mesire. 18 Eleki kena esi me otoi nsekile aru esi lepata bei Alla kenaI rebe baiselu musuna butu atare, Alla Irakasi mise titi- pela petu pleije, eni nati mo hoko esi nai. 19 Alla Itapasi kena esi bunu tamata suka bunuI. Eleki esi pleta kena bunuI. bokala bei nusa toini itu rebe ume otoi Ele mere hoko hnaune bei Alla rebe Kanane, eleki Ilarake tapele mere ete nabiaru esi lekiule uono tinaije mere iteki ntuana menaru leke eleuesi. 20 Esi peneka. 28 Le masike esi supu Yesuse rue me Mesire kai esi keu keholi ndete Eni nsalale sae mo, po esi kotie bei otoi nsekile neka. Pusue meiju uono elake Pilatuse, leke iulake eni maka lu- musuna utuna ata butu lima eti esi rana luaru esi bunuI. 29 Esi ulakesi bunuI. tapele mere. Eleki kena esi ono Yesuse lulu saisa rebe Eleki Alla Iono sie ilaru esi supu bitike nabiaru esi lekiule pela peneka, eleki kena maka teu pakala. Tamata maka sie maketa esi rulukeNi bei ai tutini teu pakala rebe pamulire nabi Samuele. rebe pakuI kenare eleki esi tolaeNi kena 21 Eleki esi kotie loko Alla leke Ibitike liane benai. 30 Po Alla Iono Ikwana suike tamata esa kena iono kamale etesi. Eleki bei tamata matalaru. 31 Eleki IaselukeNi Alla Ibitike Saula, Kisi eni nanae, bei rame petua bokala ete tamata rebe esi nusa toini Benyamine. Eleki Saula iono keu sakesa kaiNi bei mpai otoi Galilea kamale musuna butu ata. 22 Eleki Alla Ir- lolete Yerusaleme. Hoko sie rebe esi selu ulukeni. Eleki Ibitike Dauta kena iono Yesuse kena mere pine, esi alenakeNi ete kamale etesi. Alla Ibeteke be, ‘Au selu pusu tamata Yahudiaru. Dauta, Isai eni nanae, iono laleKu nd- 32 Hoko kena meije ami lepae Sou Mis- ina kai iono lulu Auku pletaru peneka.’ ete ete imi be saisa rebe Alla italuke 23 Kai bei Dauta eni anubuaru pine ete iteki ntuane menare Iono, 33 Ile mere Alla Ibitike Maka Hlamate ete pusue pine Dauta anubu rebe Alla IbetekeNi Maka Ulakaru 13:34 231 Maka Ulakaru 13:50 kena Maka Hlamate ete pusue tamata. 42 Eleki kena Pauluse kai Barnabase lu- Ile mere Yesuse. Hoko Alla Iono pusue asi siri bei luma ibadare, tamata me rebe Italukele le Iono Yesuse Ikwana luma ibadare esi kotie bei luasi leke suike bei matale peneka. Buku Isike Alla esi kusu kena petu plei suike kena lepa pasale luare, Dauta ibeteke Alla Eni lep- sibae lepata meru etesi. 43 Eleki kena ate loko Eni nanare be: tamata meru esi siri pususi bei luma ‘Ale Auku Nanae, ibadare peneka, tamata Yahudi bokala Petu meije Au beteke ete pusue tamata kai tamata nusa maketa lekwe rebe esi be, hlaleke lulu tamata Yahudi pende esi Aure AmaMu!’ keu lulu Pauluse kai Barnabase. Hoko lu- 34 Alla Iono Ikwana suike bei matale asi hnausi rame leke esi hlaleke loko Alla peneka, hoko meije Imata suike moneka. be Alla Iono misete rame. Le Alla Ibeteke lokoI peneka be: 44 Eleki kena petu plei suike ma- ‘Saisa rebe Au taluke misete ete Dauta hake tamata me kota mere esi luake pende. pususi kena lene Alla Eni lepataru. 45 Po Au ono ete Ale tinai sa.’ kena tamata Yahudia maketaru esi selu 35 Kai buku Isike Alla pasale makete tamata bokala meru, hoko lalesi tia titi- lekwe ibeteke be: nai. Eleki esi lepae tiae ete Pauluse kai ‘Asebei Au rebe Auku dosa sae mo, esi rare kaini le eni lepata meru. 46 Po au mata kai pulueku mo.’ Pauluse kai Barnabase luasi nehe titinai 36 Dauta iono lulu Alla Iulakeine peneka, kena lepa be, “Alla Iulake ami leke suke kai imata peneka kai hnoukeni tehaike ami lepae Eni lepata kena Yesuse ete imi eni ntuane menaru. Kai pulueni peneka. akmena. Po imi suka lene loko mo kai 37 Po Yesuse rebe Alla Iono Ikwana imi suka supu hlamate mo leke rue eti suike, pulueNi mo. 38–39 Hoko au beteke pela kai Alla moneka, hoko bei meije ete kwalia imi leke imi rekwa be ami ami siri bei imi kai keu loko tamata nusa beteke be Alla Iampune imi dosaru le makete. 47 Le Tuhane Eni pleta ete amire Yesuse Imata kai kwana suike ete imi be: peneka. Kai sire rebe ihlaleke lokoIje, ‘Au bitike imi kena atetuke sou bei Aure Alla Inete loko eni dosaru moneka. Kai ete tamata nusa maketa, sire pine ilulu hukume rebe Musa ilekire lupe lampure ehita lalane mimise etesi po ihlaleke loko Yesuse mo, hoko Alla kena esi supu hlamate. Leke imi keri hla- inete loko eni dosaru rame. 40 Bei mere mate ete pusue nusa’” hoko imi noake mimise leke saisa rebe 48 Eleki kena tamata nusa maketa bei nabiaru esi lekiule uono kena imi yake. tamata Yahudiaru esi lene mere, hoko Le nabia menaru esi leki kai beteke be: lalesi ndina titinai eleki esi isike Alla le 41 ‘Imi tamata maka lepae tiae loko Sou Misete kena Yesuse. Kai tamata rebe tamata maketa, Alla Iteusi kena supu bitikesi supu rue eti imi lene mimise! pela pende esi hlaleke loko Yesuse. Namake pine hkutukemi 49 Hoko tamata rebe esi hlaleke loko eleki imi mata! Allare esi keholi otoi meije kai esi lepae Le kena imi mata mosare Alla Eni lepataru ete tamata bokala. Au ono imi supu misete mo, 50 Po tamata Yahudiaru esi rana tamata hoko masike sae ibeteke mere mimise elaka me kota mere kai binaya rebe esi ete imi lekwe, ono elake, rebe esi hlaleke loko Allare po imi hlaleke loko more neka.’” lalesi. Hoko esi ono susate ete Pauluse Maka Ulakaru 13:51 232 Maka Ulakaru 14:15 kai Barnabase kai esi sui luasi bei otoi Pauluse kai Barnabase luasi lepae mere. 51 Hoko Yesuse Eni maka ulaka lua Sou Misete me kota Listra meru esi tabubuke lopone bei esi lelalaru me tamata meru oasi leke esi rekwa be 14:8-20 tamata Yahudi meiju lupe tamata rebe 8 Eleki me kota Listrare, Pauluse kai rekwa Alla mo. Eleki luasi keu lolete Barnabase luasi tetue tamata sae me kota Ikoniume. 52 Eleki Yesuse eni maka eni lelale mata kena ruelei sa hoko lulua me kota Antiokiare lalesi ndina ikeu tekwa mo. 9 Kena Pauluse ilepare, titinai kai Ro Misete Ikerike kena lalesi. tamata mere irue lene loko ilepare. Kai kena Pauluse ilimesei, Pauluse irekwa Pauluse kai Barnabase luasi lepae be tamata mere ihlaleke loko Yesuse Sou bei Alla me kota Ikoniume ktili kai Alla Ionoi mise bei eni mak- 14:1-7 erake mere yele. 10 Hoko Pauluse ik- Eleki Pauluse kai Barnabase esi lolo lokoi be, “Akele! Akele ntoli!” Eleki 14 luake me kota Ikoniume kai lu- tamata mere ibua lolete sosoli kai ikele asi kusu me Yahudiaru esi luma ibada eleki ikeu. 11 Tamata bokala rebe esi ete mere lekwe. Kai luasi atetuke Alla selu Pauluse iono tanda herane mere, esi Eni lepataru ete mere mise titinai hoko kloloe kena sou Likaonia be, “Sie rebe tamata bokala esi hlaleke loko Yesuse, ite isikesi esi rulu lomei nusa peneka! Esi sie meru tamata Yahudia kai tamata ono tamata peneka!” 12 Hoko Barnabase maketa rebe tamata Yahudi mo. 2 Po esi kotine Seuse kai Pauluse esi kotine tamata Yahudia rebe esi suka hlaleke Hermese le Pauluse ilepare mise lupe loko Yesuse more, esi amusu tamata Hermese. Tamata Listra esi hlaleke loko Yahudi more lalesi leke lalesi tiake Seuse kai Hermese saka tamata Yahu- tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse. diaru esi hlaleke loko Allare. 13 Hoko 3 Eleki luasi rue ete mere takwali. Luasi imame ete Seuse ilene mere. Imame lepae loko Yesuse rilasi mo. Kai luasi ale- mere iraka luma kena kotie loko Seuse nake Alla Iono misete ete tamatare etesi. me kotare esi muline. Hoko iluake ik- Kai luasi supu kbasa kena ono tanda eri sape tulena kai buna rebe andulikelu. herana bokala. Tanda herana saka ono Hoko taneia meru ikerilu me kotare esi tamata makerake esi mise pise sirie ro metu uluije. Eleki isuka palalu sakesa tiaru kena Alla Eni kbasare. Hoko esi kai tamata meru esi taneia rebe esi suka hlaleke be saisa rebe luasi betekele tinai. palalu ete Yesuse Eni maka ulaka meru, 4 Po tamata bokala me kota mere esi kai esi suka hlaleke loko luasi. lara toini lua. Hoko toini sae esi lulu 14 Eleki kena Yesuse Eni maka ulakaru, tamata Yahudi rebe hlaleke loko Yesuse Pauluse kai Barnabase, luasi rekwa saisa more kai toini sae esi lulu Yesuse Eni rebe esi onoe ete luasi mere. Hoko lu- maka ulaka lua meru. asi kahi luasi lapunaru leke tamata meru 5 Eleki tamata Yahudi more kai tamata sirekwa be luasi suka esi hlaleke loko lu- Yahudiaru kai esi elakaru lalesi esa kena asi mo. Hoko esi bala kai kele me tamata esi ono susate kai raba Yesuse Eni maka bokala meru esi klelaru kai luasi kloloe ulaka lua meru kena batu. 6 Po kena luasi be, 15 “Ei, imi ono ele meije yake! Ami rekwa mere hoko esi keu me kota Listra meije tamata lupe imire neka. Ami ete kai Derbe kai hena me otoi Likaoniare. meije kena ami lepae Sou Misete ete 7 Hoko esi lepae Sou Misete ete tamata imi, leke imi hleke bei isike Seuse pise ete meru lekwe. Hermese, imi makerike nsalale mere kai Maka Ulakaru 14:16 233 Maka Ulakaru 15:2 leke imi hlaleke loko Alla rebe tinai. Ile kena penatua meru. Kai esi kotie loko mere pine Itolae lanite kai tapele meije, Tuhane ete penatua meru. meite kai pusue yelu rebe urue kenaule. 24 Eleki luasi keue otoi Pisidia eleki 16 Masike kena akmenare Isebeie tamata esi luake mpe otoi Pampilia suike. 25 Kai nusa totoini esi kerike lulu laleisu ru- kena luasi lepae Sou bei Alla me kota asi, 17 Ibeteke ruaI etesi kena Iono mis- Perga peneka eleki luasi keu lori kota ete eteise lupe Iono ulane tetu bei ndete Atalia. lanite ete ite pusuma. Kai Iriluke tapele 26 Eleki bei mere esi sabu meite suike rebe ite kerike lokole esi hasile boka ete lopai kota Antiokia me otoi Siria. Kota ite kai Iono lalema ndina.” Antiokia mere, akmena esi tolae balasi 18 Masike Pauluse ilepa ele mere kenasi kai kotie leke esi supu misete bei lekwe, po mahake sae ilake ruasi mon- Alla. Kai esi ulake luasi kena lepae sou eka kena esi pala taneia meru ete luasi. bei Alla kai esi ono tanda herane lekwe. 19 Eleki tamata Yahudia sie ilaru esi Kai meije luasi kerikele pela pende. luake me kota Listra bei mpai kota An- 27 Eleki kena luasi luake me kota An- tiokia me otoi Pisidia kai otoi Ikoniume. tiokiare, esi lupuke tamata rebe esi Eleki esi umauke tamata bokala meru hlaleke loko Yesuse ete meru, eleki luasi leke esi lulusi. Hoko tamata bokala esi alenake yelu rebe Alla Iono luasi onoule. raba Pauluse kena batu kai esi lihini siri Kai luasi alenake Alla Iono tamata bei kotare, le esi betinake imata peneka. makete lekwe rebe tamata Yahudi more 20 Po kena Yesuse Eni maka luluaru esi esi supu lalane kena hlaleke loko Yesuse. kele keholini, ibetu kai ikeleke, eleki 28 Ete me kota mere Pauluse kai Barn- ikusu suike lopai kotare. abase luasi rue takwali sakesa kai tamata Eleki ele bobanure ikeu sakesa kai rebe esi hlaleke loko Yesuse. Barnabase lopai kota Derbe. Yesuse Eni maka ulakaru kai Pauluse kai Barnabase luasi leu suike penatuaru esi lupu me Yerusaleme lopai kota Antiokia me otoi Siria 15:1-21 14:21-28 Eleki tamata Yahudi telu pise 21 Eleki me kota Derbere, Pauluse kai 15 ata rebe esi hlaleke loko Yesuse Barnabase luasi lepae Sou Misete etesi pende esi luake me kota Antiokia bei hoko tamata bokala esi hlaleke loko mpai otoi Yudea. Eleki esi atetuke Yesuse. Eleki luasi leu suike lori kota tamata Yahudi mo rebe esi hlaleke loko Listra, eleki siba lolete kota Ikoniume Yesuse ete mere be, “Kwalia imi, sepo eleki luasi lori kota Antiokia me otoi Pi- imi supu sunate lulu Alla Eni pleta rebe sidia. 22 Eleki me kota meru luasi ak- Musa ibetekele mo, hoko Alla ono imi bere Yesuse Eni maka luluaru lalesi hlamate mo. 2 Po Pauluse kai Barnabase kai beteke lokosi leke esi hlaleke loko luasi rare ktili kaisi loko hnaune mere Yesuse rame. Luasi beteke lokosi be, hoko luasi lepa ktili kai tamata Yahu- “Ite supu susate boka mina, pine ite dia meru. Eleki jemate toini esi elakaru supu rue sakesa kai Alla kena Ipleta esi teu Pauluse kai Barnabase kai tamata ite tamatare sa.” 23 Kai papelake jemate maketa ilaru lekwe bei tamata rebe esi toini, Pauluse kai Barnabase luasi bitike hlaleke loko Yesuse ete mere leke esi keu penatua etesi. Eleki esi tahane tia senete lolete Yerusaleme kena esi lepa loko yelu leke kotie loko Alla. Kai esi tolae balasi meru kai Yesuse Eni maka ulaka kai penatua ete meru. Maka Ulakaru 15:3 234 Maka Ulakaru 15:21

3 Hoko jemate toini esi elaka me An- iono luasi onolu ete tamata makete rebe tiokiare esi betesi siri bei kotare, eleki tamata Yahudi more. 13 Eleki kena lu- esi keu keholi otoi Penisia kai otoi asi lepa pelare, Yakobuse, tamata elake Samaria. Kai me otoi meru esi alenake be bei jemate toini me Yerusaleme, ibeteke tamata maketa rebe tamata Yahudi more be, “Kwalia imi lene loko au, 14 minae esi hlaleke loko Yesuse peneka. Hoko Simone Petruse ibeteke Alla laleI noa Tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse esi tamata makete rebe tamata Yahudi more lene mere, lalesi ndina titinai. 4 Eleki memenaije ete ite peneka. Hoko Ililake kena esi luake me Yerusaleme, tamata beisi kena rue kaiNi. 15 Alla Eni lepata rebe esi hlaleke loko Yesuse, Yesuse Eni rebe nabia akmenaru esi lekiule lekwe maka ulakaru kai penatua ete meru esi elulu Petruse eni lepataru. Nabi sae ileki sapasi. Eleki luasi alenake pusue rebe be, Alla Iono esi onoule ete tamata Yahudi 16 ‘Au luake suike, more. kai Au eleke suike hehena 5 Po sie ila bei tamata Parisi toini, rebe rebe Dauta ipletaelu rebe atia pende. esi hlaleke loko Yesuse pende esi kele Au eleke mere lupe tamata ikerike suike kai esi beteke be, “Tamata rebe tamata luma Yahudi more suke esi supu sunate kai esi rebe atia pende. lulu Alla Eni pleta rebe Musa ibetekule.” 17 Au bitikeni leke pusue tamata 6 Eleki Yesuse Eni maka ulakaru kai maketaru penatuaru esi lupuke lomai kena esi lepa esi hlaleke loko Au kai tamata Yahudi loko lepate mere. 7 Eleki petua ilaru bei mo esi lepae loko lepate mere mina, Petruse rebe Au kotise, esi rue sakesa kai Au. ikele kai ibeteke be, “Ei, kwalia! Imi 18 Aure, imi Tuhane, rekwa be Alla ililake au bei ite bei Au beteke mere. akmena sa, leke au lepae Sou Misete Au ono mere ete tamata maketa leke esi hlaleke loko saka akmena Au ono nabiaru esi Yesuse. 8 Kai Alla rebe Irekwa tamata betekelu. lalei, Iatetuke peneka be esi supu rue 19 Yakobuse ibeteke be, “Kwalia imi, sakesa kaiNi, le Ro Misete Ikbasaesi, ite pletae tamata Yahudi mo rebe esi saka itere neka. 9 Kai Alla Itebi ite beisi hlaleke loko Allare kena esi lulu pusue mo, kai Iampunesi lale neune le esi Musa eni pleta bei Allare yake, le esi hlaleke loko Yesuse saka itere lekwe. ktili kena esi ono lulu mo. 20 Po suke ite 10 Ele mere hoko meije imi ono kena imi leki sulate etesi kai ahnausi leke batuke lene loko Alla mo yake. Mere imi ulake esi lulu hnauna meiju: Esi kane manane tamata Yahudi mo rebe esi hlaleke loko rebe rilukele ete berhalare yake, kane Alla pende, esi ono lulu Musa eni pleta aklaline rebe ematae tlosekele yake, kai bei Alla mere yake. Le iteki ntuana mena kane lalakwe yake. Kai esi ono ntasite kai ite ruama lekwe ktili kena ono lulu yake!” 21 Sepo esi lulu meru hoko esi mo. 11 Kai ite hlaleke be ite supu hla- mise kai ite tamata Yahudi. Esi rekwa mate le Tuhane Yesuse Kristuse laleIje meiju le bei akmena sa, Alla Eni lep- noa itere, eteise sakesa neka.” ata rebe Musa ibetekele, esi beteke me 12 Hoko pususi ndene, eleki esi lene papelake kota. Kai eti roma meije Alla loko Pauluse kai Barnabase luasi ale- eni lepata meru baisele rame me luma nake pusue yelu rebe heranelu rebe Alla ibadaru peneka pela petu pleije. Maka Ulakaru 15:22 235 Maka Ulakaru 15:39

Sepo imi raka nanami mimise bei yelu Sulate ete tamata Yahudi meije hoko imi mise kai ami tamata mo rebe hlaleke lokoYesuse Yahudi. Sou bei amire esale meije mina. me kota Antiokiare Hlamate.” 15:22-35 30 Hoko esi ulakesi keu lori kota An- 22 Eleki Yesuse Eni maka ulakaru, tiokia ne. Eleki esi luake ndi kota An- penatuaru kai pusue tamata rebe esi tiokia eleki esi kotisi leke esi lupuke hlaleke loko Yesuse me Yerusaleme esi pusue tamata rebe esi hlaleke loko teu lepate esa kena esi rana tamata kuila Yesuse, eleki esi riluke sulate mere etesi. beisi kena ulakesi keu lori kota Antiokia 31 Kena tamata rebe esi hlaleke loko sakesa kai Pauluse kai Barnabase. Hoko Yesuse ete mere esi baise sulate mere tamata rebe ranasi meru, Silase kai Yu- pela, lalesi ndina le sulate mere beteke dase. Yudase kotine Barsabase lekwe. Sie sou misete etesi. 32 Eleki Yudase kai lua meru tamata elaka bei tamata rebe Silase rebe luasie nabi lere esi lepa ete esi hlaleke loko Yesuse me Yerusaleme. tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse ete 23 Eleki Yesuse Eni maka ulaka kai pe- meru takwali kai luasi akbere lalesi leke natuaru esi leki sulate lekwe kena natue esi hlaleke loko Alla rame. 33 Kena luasi kaisi. Sulate mere be, rue ete mere mikua ilaru peneka, tamata “Hlamate kwali betaya imi tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse me kota Yahudi mo me kota Antiokia, otoi Siria Antiokia meru esi tie luasi leu kai esi kai otoi Kilikia. Sulate meije bei ami, nauke beteke hlamate ete ntuana mpai Yesuse Eni maka ulakaru, penatuaru kai Yerusaleme rebe esi ulake luasi. [34 Po bei imi kwali betaya ete meije. 24 Ami Silase isuka kena irue ete mere hoko irue lene be tamata sie ilaru bei ami esi lu- sa.] ake lome eleki saisa rebe esi atetukele 35 Po Pauluse kai Barnabase luasi rue eono susae imi lalemi kai ehohae imi, petua ilaru me kota Antiokia. Luasi po esi lome loko imire ami ulakesi mo. sakesa kai tamata bokala maketa lekwe 25 Hoko ami pusuma lalema esa kena teu esi atetuke kai esi lepae Tuhane Eni sie ilaru. Mere Silase kai Yudase kena lepataru. ulakesi keu loko imi sakesa kai Barn- Pauluse kai Barnabase abase kai Pauluse rebe ami nete lokoise. luasi keu bei lomai 26 Mahake Pauluse kai Barnabase luasi supu bunu le luasi lepae Sou Mis- 15:36-41 ete kena Yesuse Kristuse. 27 Hoko ami 36 Petua ilaru suike Pauluse ibeteke ulakesi loko imi. Sie lua meru esi lepa loko Barnabase be, “Kuebe, mai luai leu ete imire sakesa kai lekie me sulate neka. loko sie rebe esi hlaleke loko Yesuse 28 Ami ulakesi kai natue sulate meije me kotaya rebe luai lepae Sou Mis- kaisi le ami teu lepate mere bei Ro Mis- ete etesi pende leke luai selu be esi ete. Lepate mere rebe ami teue be ami mula.” 37 Barnabase isuka keu lekwe kai pletae imi ono lulu pusue Musa eni pleta lalei kena ikeri kai Yohanese rebe ko- bei Allare moneka rebe imi ktili kena tine Markuse ikeu sakesa kaisi, 38 Po ono lulu more po batuke imi lulu atata Pauluse ilepa ktili lokoi be, “Mise mo, meiju: 29 Imi kane manane rebe rilukele sepo ite keri kai tamata rebe ikeu bei ete berhalare yake, kane binatane esi ite kena ite ndi otoi Pampiliare. Kai ite lalakwe yake, kane aklaline rebe ematae kerike pela mosare isuka kena kerike tlosekele yake kai heti bei ono ntasite. kai ite monde.” 39 Bei mere hoko esi Maka Ulakaru 15:40 236 Maka Ulakaru 16:15 rare kai lomai ktili eti esi keu bei lo- 7 Eleki kena esi roma me otoi Misia kai mai. Hoko Barnabase ikeri kai Markuse, otoi Bitinia esi ote, lalesi kena esi kusu luasi sai lorau nusa Sipruse. 40 Pauluse lope otoi Bitinia. Po Yesuse Eni Rore ibitike Silase kena ikeu kaini, kai tamata Ilakesi kena kusu otoi mere. 8 Hoko esi rebe esi hlaleke loko Yesuse me kota An- lia bei otoi Misia eleki esi luake ndi kota tiokiare esi kotie ktili loko Tuhane leke Troase. 9 Eleki kena kpeture Pauluse Irakasi kai Iriluke misete etesi kena esi iselu be tamata Makedonia sae me ikele keure. Eleki esi keu ne. 41 Esi keu keholi tehaikeni kai ikotie titinai be, “Asabu otoi Siria kai otoi Kilikia, me otoi meru meite lomei Makedonia loko ami mina Pauluse iakbere tamata rebe esi hlaleke kai tapa ami!” 10 Eleki kena Pauluse iselu loko Yesuse lalesi leke esi hlaleke ktili. mere pelare, ibetekele ete au, Lukase kai eni ebearu. Hoko ami aknekae sosoli Timotiuse ikeu luie Pauluse kai Silase kena sabu lora otoi Makedonia, le bei 16:1-5 selu mere ami natie be Alla Ikoti ami Eleki Pauluse ikeu sakesa kai kena lepae Sou Misete ete tamata meru. Silase lori kota Derbe suike lekwe 16 Lidia ihlaleke loko kai esi siba lori kota Listra. Ndi Listrare Yesuse ndi kota Pilipi Yesuse Eni maka lulua sae eni nane Tim- otiuse, inaije tamata Yahudi kai ihlaleke 16:11-15 loko Yesuse peneka kai amaije tamata 11 Eleki ami keu bei me kota Troase Yunani. 2 Kai tamata rebe esi hlaleke ami sai lora nusa Samotrake, eleki ele loko Tuhane me kota Listra kai kota bobanure ami tati ndau kota Neapolise, Ikoniume esi rekwa Timotiuse tamata 12 eleki bei mere ami siba lori kota Pilipi. misete. Kota mere ela lakwai esa me otoi Make- 3 Kai Pauluse isuka kena Timotiuse donia kai Kamale Kaisare eni tamata ikeu sakesa kaini hoko isunateni leke elakaru esi onoe kai esi kbasaele. Eleki tamata Yahudiaru esi sukai le esi rekwa ami rue petua ilaru kena kota mere. be amaije tamata Yunani. 13 Kena petu pleije ami lia kotare esi 4 Eleki esi keu bei kota kena kota me meture eleki keu lulu kwele leini me otoi Galatia kena luasi beteke hnaune kotare esi mulini, le ami noake be ete ete tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse. mere ami tetue tamata Yahudiaru esi Hnaune mere pine Yesuse Eni maka otoi kena kotie loko Alla. Eleki ami tetue ulakaru kai penatuaru esi teue me otoi kena kotie loko Alla. Hoko ami rue Yerusaleme. Esi betekele leke esi lulue. kai ami lepa kai bina rebe esi lupuke 5 Kai ele mere hoko akbere tamata toini lomai ete mere. 14 Eleki bina sae beisi, rebe esi hlaleke loko Yesuse laleusu leke eni nane Lidia bei kota Tiatira, ile maka esi hlaleke ktili loko Yesuse kai pela petu abelie obite mahmelane rebe esi belini esi tapa boka rame. elake, kai masike ile tamata Yunani po ihlaleke loko Alla rame. Ilene Pauluse Pauluse iselu tanda eni lepate bei Allare lekwe, hoko Tuhane bei Alla me Troase ibuka laleije hoko saisa rebe Pauluse 16:6-10 ibetekele ilene loko mimise kai ihlaleke 6 Eleki Pauluse kai sie rebe esi keu loko Yesuse. 15 Eleki esi baptise Lidia kai sakesa kaine, esi keue otoi Prigia kai pusue eni luma toini. Eleki ilui ami be, otoi Galatia, le Ro Misete Ilakesi kena “Ama, sepo imi noake be au hlaleke loko esi lepae Alla Eni lepataru me otoi Asia. Yesuse titinai, hoko mai imi rue me auku Maka Ulakaru 16:16 237 Maka Ulakaru 16:36 luma.” Irare kai ami rame eti ami lene luasi mimise. 24 Hoko lulu pleta mere, lokoi. buije esi elake iulake kusue luasi kena buije esi sokati mpai lale lakwai esa. Kai Pauluse kai Silase Luasi esi lota luasi lelalaru kena ai kurule. kusu bui me kota Pilipi 25 Eleki kasuke kena kpetu tlai Pauluse 16:16-40 kai Silase luasi kotie loko Alla kai luasi 16 Eleki kena rebai sae me ami keu me menani isike Alla. Tamata bui maketaru otoi ibada mere, ami tetue bina mak- esi lene luasi menanire lekwe. 26 Kena erike sae me, ro tiare ekbasaeni hoko mere sosoli neka isu elake titinai eono iono nau kena rekwa saisa rebe eono eti buije esi uweije nlisu, kai pusue esi kena petua susuike. Bina mere ibeteke metuaru baeke kai rantea rebe ulohoke saisa rebe tatike pine eono hoko isupu tamata buiaru plesute pusulu. 27 Eleki kepena boka ete tamata rebe bina mere buije esi elake hkutukeni eleki ibetu. ikerike eteije. 17 Eleki bina mere ikeu Eleki kena iselu buije esi meturu baeke, lulu Pauluse kai ami mulima kai ik- hoko ineha eni sari nanuke leke iono loloe loko ami be, “Tamata meiju Alla kena ibunu ruai le ibetinake tamata rebe Eni kbasa elake titinaije Eni maka buiaru pususi naya peneka hoko isupu ulaka. Esi luake lomei kena esi beteke hukume matale. 28 Po Pauluse ikloloe ete kwali kai betaya imi be kena supu lokoi be, “Aatia ruamu yake le ami hlamate eliare. 18 Kai bina mere iono ele pusuma mei.” mere petua ilaru. Po kena Pauluse ita- 29 Eleki buije esi elake iulake keri hane rua bina mere ikwalere moneka, lampu lopai lale, eleki rareleini itatu eleki ihali loko bina mere kai ibeteke me Pauluse kai Silase lua oaisu. 30 Eleki loko ro tiare be, “Au pletae asiri bei bina ibete luasi siri lori muli kai ibeteke be, mere kena Yesuse Kristuse Eni kbasare.” “Ntuana lua, au ono saisa leke au supu Eleki ro tiare esiri sosoli bei bina mere. hlamate?” 19 Eleki kena tamata rebe bina mere ik- 31 Eleki luasi ralake be, “Ahlaleke loko erike eteise, esi rekwa be kepene kusu iteki Tuhane Yesuse Kristuse hoko asupu etesi moneka, hoko esi kerike Pauluse hlamate kai amu luma toini lekwe.” kai Silase eleki esi keri luasi me otoi 32 Eleki Pauluse kai Silase luasi beteke kena tetue lomai me kotare loko tamata Tuhane Eni lepataru etei kai ete pusue rebe ikbasare leke esi tneu luasi. 20 Eleki eni luma toini. 33 Eleki kena kpetu mere kena esi bete luasi loko kamale Kaisare neka buije esi elake ikeri luasi kena eni tamata elaka rebe esi kbasae kota koa luasi lakwaiju. Eleki ruai kai pusue mere, esi beteke be, “Ntuana! Tamata tamata me eni lumare baptisesi sosoli. meiju esi atia iteki kota meije, siere 34 Eleki ikerisi me eni luma, eleki itola tamata Yahudi, 21 Kai esi atetuke esi manane etesi leke esi kane. Kai laleije atata rebe tebike bei ite tamata Ro- ndina titinaije neka le ruai kai eni luma maru iteki hukume. Esi atata meru ite toini pususi hlaleke loko Yesuse peneka. tamata Roma suka kai ono lulu mo.” 35 Kena pita peneka tamata elaka me 22 Kai tamata boka esi kele rare kai lu- kota meru esi ulake polisi lora buije kena asi. Eleki tamata elaka meru esi ulake beteke ete buije esi elake be sirie tamata neha luasi lapunaru bei nanakwalaisu lua meru. kai hbali luasi. 23 Eleki kena hbalisi rebai 36 Eleki buije esi elake ibeteke naune bokala peneka, eleki kusu luasi kena bui. mere ete Pauluse be, “Tamata elake rebe Kai buije esi elake isupu pleta kena raka esi kbasae kotare esi ulake kena sirie imi Maka Ulakaru 16:37 238 Maka Ulakaru 17:12 lua. Hoko imi lua siri kena meije neka tamata bina rebe esi ono elake, esi lulu kai keu kena hlamate.” Pauluse kai Silase lekwe. 37 Po Pauluse ibeteke loko polisia 5 Po Tamata Yahudia maketaru lalesi meru be, “Amire tamata Roma. Sae iteu tia hoko esi lupuke tamata neuna me pakala ete ami mosa, yo esi hbali ami me Pasare rebe esi kerike more leke esi ono tamata bokala oasi peneka kai esi kusu neuna me pusue kota mere. Eleki esi ami kena bui. Kai meije esi ulake kena bala uru loko Yasone eni lumare kena ami keu andeneke neko? Saisa mo! Se- nikwa loko Pauluse kai Silase leke sirie beie ruasi lomei kena esi sirie ami.” luasi me muli loko tamata bokalaru. 6 Po 38 Eleki polisia meru esi beteke mere esi tetue Pauluse kai Silase mo hoko esi ete tamata elaka me kota mere. Kena esi kerike Yasone kai sie ilaru lekwe, rebe lene be Pauluse kai Silase tamata Roma, esi hlaleke loko Yesuse eleki esi nehasi hoko rilasi. 39 Eleki esi luake kotie sala loko elaka rebe esi kbasa me kota mere. bei luasi eleki esi keri luasi siri kai esi Esi biuwe be, “Elaka imi, tamata meiju beteke ete luasi leke esi siri bei kota esi hoha papelake otoi. Meije esi luake mere. 40 Eleki luasi keu bei bui mere kai mei iteki kotare peneka. 7 Kai Yasone luasi keu me Lidia eni luma. Eleki kena iono esi rue kaini. Pususi ono sala kena luasi tetue tamata rebe esi hlaleke loko Kaisare Roma eni pletaru, le esi beteke Yesuse ete mere kai akbere laleisu, eleki be kamale makete me lekwe Eni nane esi keu bei kotare ne. Yesuse.” 8 Hoko kena tamata bokala kai elaka me kota mere esi lene lepate mere, Pauluse ilepae Sou Misete kaplalesi. 9 Eleki elaka meru esi ulake me kota Tesalonika Yasone kai sie maketa rebe esi hlaleke 17:1-9 loko Yesuse esi seli kepene mina, pine Eleki Pauluse kai Silase luasi keu esi supu tie. rame, esi keue kota Ampipolise 17 Pauluse ilepae Sou kai kota Apolonia eleki esi luake ndi Misete me kota Berea kota Tesalonika. Ete mere tamata Yahu- diaru esi luma ibada me. 2 Hoko Pauluse 17:10-15 ikeu me luma ibada mere, le piasare 10 Kena kpetu mere neka tamata rebe tamata Yahudiaru esi luma ibada me, esi hlaleke loko Yesuse esi bete Pauluse hoko ikeu ete mere. Mikua telu atutu kai Silase luasi lori kota Berea. Eleki esi petu pleiaru ilepae Alla Eni lepata kena luasi luake ndi Bereare, luasi keu rebe lekiule ete tamata ete meru. 3 Iate- me tamata Yahudiaru esi luma ibadare. tukesi elere, “Kwali beta imi, Alla Eni 11 Tamata Yahudia ndi kota Bereare lepata meru ebeteke be Ile rebe Alla Iu- lalesi mise lesi bei tamata Yahudia mpai lakeNi kena Iono hlamate tamatare suke kota Tesalonikare, le esi lene Alla Eni Isupu susate pine Imata kai Ikwana suike lepate rebe lekie kena Yesuse kena bei tamata matale. Yesuse mere pine au lale ndinate. Kai pela petu esi baeke betekeNi ete imi be, Ile rebe Alla Iulak- buku rebe ebeteke Alla Eni lepataru eni kena Iono hlamate tamatare.” leke esi rekwa be Pauluse eni lepata 4 Eleki tamata Ibrani sie ilaru esi lene meru sakesa kai Alla Eniele pibe mo. loko eni lepataru hoko esi lulu Pauluse 12 Tamata bokala beisi esi hlaleke loko kai Silase. Kai tamata Yunani bokala Yesuse, kai elaka bokala bei me otoi lekwe rebe esi hlaleke loko Allare kai Yunanire, bina mokwai esi hlaleke loko Yesuse lekwe. Maka Ulakaru 17:13 239 Maka Ulakaru 17:31

13 Po kena tamata Yahudia mpai kota 22 Hoko Pauluse ikele me tamata rebe Tesalonikare esi rekwa be Pauluse ilepae esi lupuke lomai me Ulate Areopaguse Alla Eni lepataru ndi kota Berea lekwe, mere oasi, ibeteke lokosi be, “Ina kai hoko esi lori kota Berea leke esi rana amaya mei Atena! Au selu imi ono sa- tamata Berea laleisu leke laleisu tiake saisa neka imi lulu imi maka hlaleke titi- Pauluse. 14 Hoko tamata rebe esi hlaleke nai. 23 Le kena au keu mei imi kotare loko Yesuse me kota Bereare esi ulake keholi, au selu imi otoi maka kotie lak- Pauluse ikeu akmete lope meite leini, waiju, au tetue lekite kena otoi maka to- eleyo Silase kai Timotiuse luasi rue rame lae tanei kena riluke ete Alla sae me be, me kota Berea sa. ‘Ete Alla rebe renaI mo.’ Hoko Alla rebe 15 Eleki tamata rebe esi bete Pauluse imi kotie lokoIje po imi renaI more, Ile roma mpe kota Atenare esi leu lolete mere pine au lepaeNi ete imire. 24 Mere Berea. Pauluse inaukesi loko Silase kai Alla rebe Iono lanite kai tapele kai Timotiuse leke luasi luake nununu lokoi. pusue taneia mei kenare, Ile mere pine Tuhane rebe Ipletae lanite kai tapele. Pauluse iatetuke Kai luma rebe tamata esi onolu ete saisa tamata me kota Atena rebe esi hlaleke lokoule, Irue kena mo, 17:16-34 25 kai tamata itapaI moneka, le Ile mere 16 Kena Pauluse inamake Silase kai pine Iono tamata ihidupe. Iono tamata Timotiuse luasi me kota Atenare, laleije inasi kai Iriluke pusue yelu ete tamata. tia titinai le iselu berhala me kota mere 26 Iono pusue tamata nusa totoini mei uboka kuate. 17 Hoko Pauluse kai tamata nusa meije bei tamata esa neka, kai Iono Yahudiaru kai tamata maketa rebe esi esi rue papelake otoi mei nusa meije. Ile hlaleke loko Allare esi lepa kai lomai lekwe pine Iono petu kena ruele tamata me luma ibadare. Kai pela petu ilepa kai kai tamata imata kai otoi kena esi rue tamata rebe itetuesi me pasare lekwe. etiare bei menai sa. 27 Alla Iono ele mere 18 Kai kurua bei tamata toini rebe esi ete tamata leke esi nikwa lalane kena nane Epikurose kai Stoare esi rare kaini hlaleke lokoI. Kena esi nikwa lokwoije lekwe. Eleki leini esi beteke be, “Eh, esi tetueNi noma. Yo esi tinaije, Tuhane tamata meije irekwa eni saisa? Irekwa Ilau bei ite pusuma mo. misete sasaisa mo po ilepa boka titinai.” 28 Ile mere Alla rebe Iono ite hidupe, Kai leini lekwe esi beteke be, “Mei saka kai aleli kai ite mei nusa meije. Mere ilepae yelu rebe tamata bei nusa maketa lupe tamata maka rekwa sie ilaru bei imi esi kotie lokoule.” Esi lepa ele mere le esi beteke be, Pauluse ilepae loko Yesuse kai Yesuse Ik- ‘Tinai, ite pusuma meiju Alla Eni nanae.’ wana suike. 19 Hoko esi betei kena ikeu 29 Ina kai amaya, ite meiju Alla Eni lupu kai esi ntuana me Ulate Areopa- nanae. Hoko ite noake be Alla Isakesa guse. Eleki esi beteke lokoi be, “Ntuane, kai yelu lakai bei mase pise perake ami suka rekwa amu sou beluke rebe pise batu yake. Yelu lakai meru batuke alepaule, 20 le ami lene alepae yelu rebe tamata sionolu lulu esi rekwaule. 30 Ak- ami nati more, hoko ami suka rekwa menare tamata esi rekwa Alla Isuka pusue meru esi natire.” 21 Esi kotie ele esi onore mosa, hoko Iteu pakala kena mere le pusue tamata Atena kai tamata iteki dosaru mosa. Po pamuli meije Iu- maketa rebe esi rue ete mere esi kerike lake pusue ite tamata mei nusa meije moneka, le batuke esi suka lepae kai lene leke hleke bei ono dosa. 31 Le Alla Iteu sou beluke. petu sae me peneka kena teu pakala ete Maka Ulakaru 17:32 240 Maka Ulakaru 18:14 pusue tamata mei nusa meije kena nke- tamata Yahudiaru be Yesuse mere Ile nale. Alla Ibitike Ile sae kena ono mere rebe Alla IulakeNi kena hlamate tamata. peneka. Ile mere Yesuse rebe Alla Iono 6 Po kena tamata meru laleisu tiakeni Ikwana suike bei matale kai ite rekwa be kai esi lepae tia lokoi, hoko itabubuke namake Iteu pakala ete ite tamata lulu ndoponaru bei eni lapune leke esi rekwa iteki nsalalaru.” be isukasi more neka. Kai ibeteke lokosi 32 Kena tamata meru esi lene Pauluse be, “Namake kena Alla Iteu pakala kena ibeteke be Alla Iono Ikwana suike bei imire, imi supu sala, eleyo au supu sala matale, hoko sie ilaru esi malie Pauluse. mo. Meije au keu lepae sou kena Yesuse Kai sie ilaru lekwe esi beteke be, “Ami loko tamata nusa makete.” 7 Eleki isiri suka lene alepae loko meije rebai makete bei mere, eleki ikeu lora luma sae rebe neka.” 33 Eleki Pauluse ikeu bei maka me luma ibadare esi leini. Luma mere lupuke lomai mere ne. 34 Po sie ilaru esi Titiuse Yustuse enie. Ile tamata Yahudi lene loko Pauluse kai esi hlaleke loko mo po iisike Alla saka tamata Yahudi Yesuse. Bei sie meru, Dionisiuse, esi ntu- neka. 8 Po Krispuse, luma ibada mere esi ane sae me ulate Areopaguse kai bina sae elake kai eni luma toini esi hlaleke loko eni nane Damarise, kai sie ilaru lekwe. iteki Tuhane Yesuse. Kai tamata bokala rebe Yahudi mo bei kota Korintuse, rebe Pauluse ilepae Alla Eni esi lene Pauluse eni lepataru esi hlaleke lepataru me kota Korintuse loko Yesuse hoko esi supu baptise. 18:1-17 9 Kena kpetu rebai sae me Pauluse Eleki Pauluse ikeu bei me kota iselu yelu saka nindaleini. Nindaleini 18 Atena lori kota Korintuse. 2–3 Ete kena Tuhane Ibeteke loko Pauluse be, me kota Korintuse, itetue tamata Yahudi “Kuebe, rilamu yake! Lepae Alla Eni lep- sae me eni nane Akwila, ibei otoi Pon- ate rame kai hleke bei yake! 10 Le Au tuse. Uke iluake sakesa kai eni bina rakamu rame kai Au sebeie sae iono Priskila bei ndi otoi Italiare resa. Esi lu- susate ete ale mo, le tamata bokala mei ake me Korintuse le Kaisare ete Roma kota meije esi hlaleke loko Au kai esi eni nane Klaudiuse ipleta kena pusue ono Auku maka lulu. 11 Hoko Pauluse tamata Yahudiaru esi siri bei me kota irue ete mere musune esa bulana ne, kai Roma**. Hoko Pauluse isili loko luasi ilepae Alla Eni lepataru etesi. me esi lumare kai irue kaisi le eni mak- 12 Kena gubernure Galio ipleta me otoi erike sakesa kaisi. Eleki telusi kerike Akaya sa, tamata Yahudi toini esi keu sakesa kena ono tenda bei binatane usai loko Pauluse, esi kerikeni leke esi sak- kena abelielu. 4 Kai papelake petu pleije, eni kena pakala. 13 Kena pakalare esi tu- Pauluse ilepa lokosi me luma ibadare tukeni ete maka teu pakalare be, “Ntu- leke iumauke tamata Yahudi kai tamata ane, ile meije iatula kena ono tamata Yunani leke esi hlaleke be Yesuse mere esi isike Alla po tebikele bei lepata rebe Maka Hlamate. Musa ilekiule.” 5 Eleki kena Silase kai Timotiuse lu- 14 Kena Pauluse iono kena ilepa, Galio asi luake me kota Korintuse bei ndete ibeteke loko tamata Yahudia meru be, otoi Makedonia, hoko Pauluse ihleke “Ei, tamata Yahudi! Lene mimise! Sepo bei makerike mere po ilepae lepata bei imi tutukeni le iono sala kena pemerinta Alla etesi kena Yesuse rame. Ibeteke ete esi hukume pise ono neune hoko au lene

**18:2-3 Kota Romare, Italia esi kota inai. Maka Ulakaru 18:15 241 Maka Ulakaru 19:4 lokomi. 15 Po sepo mere lale tiake lomai peneka kena rekwa Yesuse Eni lepataru. le Musa eni pleta pise imi atata rebe imi Hoko laleije ndina titinai kena lepae ono lulule, hoko suke mere imi ruami Alla Eni lepate rebe kena Yesuse mimise teue. Au suka kena teu pakala ele mere po batuke irekwa Yohanese ibaptise mo. 16 Eleki iulakesi suisi bei otoi maka tamatare. 26 Rilai mo kena iatetuke me teu pakalare. 17 Eleki pusue tamata meru luma ibada. Po kena Priskila kai Akwila esi keu loko Sostenese, luma ibadare esi luasi lene iatetukesi, hoko luasi kerini elake, esi kerikeni kai esi tetai me otoi me luasi luma. Leke esi atetukeni loko maka teu pakale. Po Galio ituli kaisi saisa rebe irekwa mosare. Mere be Alla kwale moneka. Iono hlamate ete tamata sepo esi hlaleke loko Yesuse. 27 Eleki Apolose lalei kena Pauluse ileu lopai kota Antiokia ikeu lori otoi Akaya. Hoko tamata rebe 18:18-23 esi hlaleke loko Yesuse me kota Epsuse 18 Pauluse irue takwali me kota Korin- esi leki sulate loko sie rebe esi hlaleke tuse. Eleki ibaie tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse me otoi Akayare, leke esi loko Yesuse ete mere. Eleki isai lopai suka kena Apolose irue kaisi. otoi Siria sakesa kai Priskila kai Ak- Eleki kena Apolose iluake ndi Aka- wila. Eleki me kota Kengkrea, Pauluse yare, itapa tamata rebe esi hlaleke loko ikoki eni buare lulu atate leke tamata Yesuse ete mere boka titinai. Tamata esi rekwa be akmenare italuke ete Al- toini mere esi hlaleke loko Yesuse le lare iono lulue pela peneka. 19 Eleki esi Alla Iriluke misete etesi. 28 Le irare roma me kota Epsuse, isebeie Priskila kai tamata Yahudiaru rame me tamata kai Akwila luasi yo ikusu me luma ibada bokala oasi, esi lesini mo. Kai itiluke kai ilepa kai tamata Yahudia ete meru. Alla Eni lepata rebe lekire be Yesuse 20 Eleki esi beteke lokoi kena irue ete mere pine Alla IulakeNi kena hlamate mere takwali mina po isuka moneka. tamatare. 21 Ibaiesi kai ibeteke lokosi, “Kwalia imi, Pauluse ime kota Epsuse sepo Alla Isuka kena au leu suike loko imi hoko au lomei.” Eleki ikeu bei me 19:1-10 kota Epsuse ne. Kena Apolose indi kota Korin- 22 Eleki iluake me kota Kaisarea, ikeu 19 tuse sare, Pauluse ikeu papelake lora kota Yerusaleme kai ibeteke hla- hena me otoi mere peneka eleki ilu- mate ete tamata rebe esi hlaleke loko ake me kota Epsuse. Ete mere itetue sie Yesuse ete mere pine isiba rame lori kota ilaru esi hlaleke loko Yesuse. 2 Itneusi Antiokia. 23 Eleki irue ete mere takwali be, “Kwalia imi. Kena imi hlaleke loko toto, eleki ikeu suike. Ikeu pusue otoi Yesuse, imi supu Ro Misete peneko?” Galatia kai Prigia kena iakbere pusue Esi ralakeni be, “Mosa. Ami lene kena Yesuse Eni maka luluaru lalesi. Ro Misete mosa.” 3 Itneu suikesi be, “Hoko kena baptise Apolose iluake me kota Epsuse imire, imi hlaleke loko saisa kai sire iate- 18:24-28 tuke imire?” 24 Kena mere tamata Yahudi sae me Esi ralake be, “Ami hlaleke loko saisa bei kota Aleksandria eni nane Apolose rebe Yohanese iatetuke ete amire.” iluake me kota Epsuse. Ile mere biruije 4 Ibeteke lokosi be, “Yohanese ibap- miri kena lepa kai irekwa Alla Eni lep- tise tamata rebe esi hleke bei lale tiare ate mise titinai. 25 Ile mere isupu atetuke kai kotie ampune bei Alla kai lulu Alla Maka Ulakaru 19:5 242 Maka Ulakaru 19:23 leke ono dosa suike moneka. Kai ibeteke tiae! Ami pleta ale kena Tuhane Yesuse ete pusue tamata Israelaru be, “Suke Eni kbasa rebe Pauluse ibetekele. Asiri imi hlaleke loko Ile rebe Iluake pa- beini.” muli bei aure. Mere Yesuse.’” 5 Kena esi 15 Po ro tiare ebeteke lokosi be, lene Pauluse ilepa mere, esi suka supu “Yesuse au renaI, kai Pauluse au rekwai, baptisesi kena iteki Tuhane Yesuse Eni po imi kbasa kena sirie au mo.” nane. 6 Kena Pauluse ibatake balai ndete 16 Eleki tamata rebe ro tiare ekbasaeni babaisu, Ro Misete Ikbasa laleisu, Iono ibua lolete, ikakisi kai itetasi ktili titi- esi lepa kena sou mamaketa rebe esi nai leke esi naya bei luma mere. Esi na- rekwa mo kai esi lepae Sou bei Allare. yare esi lakwai elaka kai naya kalakue le 7 Tamata meru kasuke sie butu esa lesini ikahi esi pakiana me nanakwalaisu. lua. 17 Tamata Yahudiaru kai tamata Yahu- 8 Bulana telu Pauluse ikeu rame me dia mo rebe me kota Epsuse pususi luma ibada kai Iatetuke nehe titinai kai lene mere, hoko rilasi kai esi isike irare kaisi be, “Suke imi ono Alla Ipletae Tuhane Yesuse Eni nane rame. 18 Eleki imi.” 9 Po sie ilaru ulu buasi ela hoko esi tamata bokala rebe esi hlaleke loko suka hlaleke loko Yesuse mo kai Pauluse Yesuse pende, esi luake naku neuna rebe eni lepate rebe Yesuse Isuka ihidupe akmena esi onolu me tamata maketa eleire, esi lepa tia lokoe. Hoko Pauluse bobokala oasi. 19 Tamata bokala beisi ikeu beisi kai ikeu sakesa kai eni maka lekwe rebe akmena esi ono makmaure, luluaru lopai hkola rebe Tiranuse iate- esi lupuke esi buku makmauaru eleki tuke kenare. Kai iatetukesi pela petu ete esi busae me tamata bokala oasi. Bukua mere. 10 Iatetuke ete mere musuna lua. meru esi beline kasuke kepene perake Hoko pusue tamata Yahudi kai tamata usata butu lima††. 20 Bei mere hoko lep- Yahudi mo me nusa Asiare esi lene Alla ate kena Tuhane Yesuse elei rame ete Eni lepate. tamata bobokala kai sie bokala beisi hlalekeNi. Skewa eni nanaru 21 Eleki kena meiju uono pelare, Alla 19:11-22 Eni Ro Iono Pauluse lalei kena isuka 11 Alla Iono Pauluse iono tanda her- keu lori otoi Makedonia kai otoi Akaya ane. 12 Mere, sepo tamata esi rana pine ilopai kota Yerusaleme. Ibeteke be, Pauluse eni lensore pise obite nurui rebe “Suke au keu lopai kota Roma sa kena ilo kena akwaije rebe ipake pende kai esi au keu mpai kota Yerusaleme pelare.” tolae kena tamata makerakaru, esi mise 22 Hoko iulake eni tamata maka tapa sosoli kai ro tia rebe ukbasa lalesi usiri luaru, Timotiuse kai Erastuse lori otoi beisi. Makedonia. Hoko luasi keu eike lori, 13–14 Kena mere tamata Yahudi toini eleyo irue ruai takwali mpai otoi Asia. sae me rebe esi keu bei kota kena kota Demetriuse isuka ono susate kai esi ktili kena sui ro tiare bei tamata. ete Pauluse me kota Epsuse Eleki mokwai sie itua beisi, mere imame elake Skewa bei Yahudi eni nanaru esi 19:23-41 suka sui ro tiae bei tamata kena Tuhane 23 Kena mere, tamata ilaru esi hoha Yesuse Eni kbasa. Esi beteke loko ro tiare titinai me kota Epsuse le esi suka kena Tuhane Yesuse Eni nane be, “Ro lene Pauluse eni lepate kena Yesuse

††19:19 Kepene meije esi elake kasuke lopia lihuna butu lima lesi. Maka Ulakaru 19:24 243 Maka Ulakaru 20:2 mo. 24 Ete mere ile sae me eni nane Yahudiaru esi ulake tamata sae eni nane Demetriuse, tamata tukane perake. Iono Aleksandere leke ikele mpe tla. Eleki luma tone bei perake saka luma kena esi ibitike balai loko tamata bokala meru isike tuhane tinai mo, esi nane Artemise. kena ilepa. 34 Po kena esi rekwa be ile Artemise mere bina. Eni makerike mere mere tamata Yahudi, hoko esi suka lene eono isupu kepene kokala etei kai eni lokoi mo eleki esi biuwe be, “Artemise tamata makerikaru. 25 Ilupuke pusue eni elake, tamata Epsuse esi maka hlaleke! tamata makerikaru kai pusue tukane Artemise elake, tamata Epsuse esi maka perake maketaru eleki ibeteke lokosi hlaleke!” Esi biuwe kasuke olasa ului be, “Kwalia imi. Imi rekwa be ite supu lua. kepene boka bei iteki makerike meije. 35 Eleki kota mere esi sekertarise iono 26 Po meije imi ruami selu kai lene tamata bokala meru esi ndene kai saisa rebe Pauluse iono tamata meije ibeteke lokosi be, “Kwalia imi, lene esi hlaleke loko eni Allare kai ibeteke mina! Mei nusa meije pusue esi rekwa be Artemise mere Alla tinai mo. Batuke be kota Epsuse maka raka luma Artemise mei Epsuse mo, po mahake pusue otoi elake kai batu moli rebe etetu bei ndete Asia meije, iumauke kai ilemake tamata lanite moyo? 36 Hoko imi ndene mina bokala. 27 Esi lepa tiae loko iteki mak- kai ono saisare akmete kuate yake le erike meije hoko sae sabe luma rebe ite yele mere pusue rekwae. 37 Le tamata kerikele meije moneka. Po batuke mere lua meiju imi kerisi lomei peneka, po esi mo, esi noake be Artemise mere tuhane ndeae yelu molia bei iteki luma Artemise tinai mo rebe elake moneka. Hoko na- mo kai esi sobue esi nane mo. 38 Sepo make iteki tamata esi isike Artemise Demetriuse kai eni tamata makerikaru mone piseo. Mere malere titinai le pusue esi nanu sae, hoko suke esi kerie ete tamata mei otoi Asia kai tamata mei tamata maka teu pakala, leke esi teu pusue nusa kai ite hlaleke lokoe sa.” pakala kenae. Tamata elaka maka teu 28 Kena esi lene lepate mere hoko esi pakalaru esi me otoi ete mere. 39 Po sepo nasu kai esi biuwe rame be, “Artemise imi suka saisa maketa lekwe, hoko suke elake! Tamata Epsuse esi maka hlaleke!” tamata elaka mei kotare lupu lokole leke 29 Eleki tamata meiju kai tamata maketa lepa polie. 40 Le saisa mo yo petu meije bokala lekwe esi nasu papelake otoi imi hohae kota meije. Mere imi ono sala. me kota mere eleki esi kerike Gayuse Sepo tamata elake iluake lomei pine esi kai Aristarkuse tamata bei otoi Make- tutuke ami hoko au lepa sasaisa mo. donia rebe luasi keu sakesa kai Pauluse 41 Eleki kena ilepa mere pela, iulake esi ramere. Eleki esi lihi luasi loko otoi elake leu bei mere. kena tamata me kotare esi lupu kenare. Pauluse ikeu me otoi 30 Pauluse isuka kusu loko tamata bokala Makedonia kai otoi Yunani meru po eni tamata maka luluaru esi lakeni. 31 Kai tamata elaka me otoi Asia 20:1-6 rebe Pauluse eni ebearu esi nauke lokoi Kena me kota Epsuse esi hoha leke ikeu me luma elake kena otoi maka 20 moneka, hoko Pauluse ikoti lupure yake. tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse 32 Hoko leini esi biuwe elere, yo leini kena ihnausi leke esi hlaleke ktili loko esi biuwe ele mere, le tamata bokala Yesuse kai ibaiesi. Eleki isai lori otoi bei sie meru esi rekwa mo be esi lu- Makedonia. 2 Ikeu papelake otoi me ake ete mere kena saisa. 33 Eleki tamata Makedonia keholi kai ete mere iatetuke Maka Ulakaru 20:3 244 Maka Ulakaru 20:19 sou kena Yesuse ete tamata rebe esi esi rulu lope, bitikeni esi selui yo imata hlaleke loko Yesuse leke lalesi kuru. peneka. 10 Pauluse irulu lope eleki in- Eleki bei otoi Mekedonia ilorau otoi tulu kena tamata mere kai inopai eleki Yunani. 3 Ete mere Irue bulana telu. ibeteke be, “Kaplalemi yake le ikwana Kena lau mo isai lopai Siria nere, ilene suike sa.” 11 Eleki Pauluse isa suike lo- sou sae be sepo isai lopai hoko tamata lete eleki ilara rotiru eleki ami kane Yahudiaru esi rakai kena bunui. Hoko sakesa. Pauluse ilepa ete ami rame eti iteu eni lalane be ileu lopai Yerusaleme, kasinake pine ikeu. 12 Esi leuke kwete ikeue otoi Makedonia. 4 Kena mere sie beluke mere me eni lumare lalesi ndina ilaru esi keu sakesa kai Pauluse. Sie titinai. meru: Pauluse esi keu bei kota Troase Sopatere bei Berea, ile mere Piruse eni lopai kota Miletuse nanae, Aristarkuse 20:13-16 kai Sekunduse bei Tesalonika, 13 Kena Pauluse irue me kota Troase Gayuse bei Derbe, sa ami sa kena kapale eleki ami sai Timotiuse, eike lopai kota Asose le isuka keu lelale Tikikuse bei Troase lopai Asose kai amiki lalema kai Tropimuse, sie lua meru bei otoi kena ami rana Pauluse mpai Asose lulu Asia. italuke. 14 Kena itetue ami me kota 5 Sie itua meru esi keu akmena eleki Asose, isa lorau kapale, eleki ami sai esi tatike ami, au Lukase kai Pauluse rame lopai eti ami luake mpai kota Mi- mpai kota Troase. 6 Kena petu tamata tilene. 15 Bei ete mere ami sai rame kai Yahudiaru esi pesta kane roti rebe pake ele bobanure ami luake me nusa Kiose ragi more pela mina pine, ami sai bei me esi oai. Eleki ele petu luare ami sai sabu kota Pilipi me Makedonia. Eleki petua lopai nusa Samose kai esi petu suike ami lima suike ami luake mpai Troase, ami luake mpai kota Miletuse. 16 Le bei ak- tetu sie ituaru ete mere. Ete mere ami mena sa Pauluse iteu lepate peneka be rue petua itu. isili me kota Epsuse me otoi Asia mo leke eni petuaru pusue me otoi mere yake. Pauluse iono kwete beluke sae me Le kahulakeni leke kena petu elake Pen- eni nane Eutikuse ikwana suike takostare suke impai kota Yerusaleme 20:7-12 peneka. 7 Kena petu miku kpeture, ami lupuke Pauluse iakbere penatua bei lomai kai tamata rebe esi hlaleke loko kota Epsuse laleisu Yesuse kena kane sakesa. Le Pauluse isuka keu ele bobanure neka hoko ilepa 20:17-38 rame ete ami tamata ete meru roma 17 Pauluse iulake tamata sae me bei kpetu tlai. 8 Ami lupuke lomai kena kota Miletuse lori kota Epsuse leke sokati ndete teture, kai esi esi sosu lam- beteke ete tamata rebe esi hlaleke loko pua bokala kenae. 9 Ete mere kwete Yesuse esi elakaru leke esi lopai kota beluke sae me eni nane Eutikuse irue Miletuse lokoi. 18 Eleki kena esi lu- me jendelare. Kena Pauluse ilepa rame ake ibeteke lokosi be, “Kwalia imi. Imi sa, ihkwau titinai. Eleki intulu me jen- rekwa be auku hidupe elia, bei kena au delare, itetu bei jendelare lope tapele, luake memenai loko imi mei otoi Asia sokati mere sokati rebai telu lolete. Kena meije eti roma petu meije. 19 Au kerike Maka Ulakaru 20:20 245 Maka Ulakaru 21:3 ete Tuhane kena lale kwakwale mo kai pende, tamata neune esi luake lomei rebai sesi mata kweliku tetu le imi lekwe umauke imi leke imi hleke hlaleke loko le imi ktili kena lulu sou bei Alla mo. Kai Yesuse. Kai lalesi noa imi moneka le esi au supu susate boka bei tamata Yahudi lupe binatane serigala rebe ebunu dom- rebe esi suka kena bunu aure. 20 Imi bare. 30 Kai bei imi ruami lekwe tatike rekwa be au atetuke imi kena pusue yelu pine leini esi lepae sou rebe nkena mo rebe utapa imi, hoko lepate sasaisa neka leke esi umauke imi leke lulusi. 31 Ele au bunikele bei imi mo. Meiju, au ate- mere hoko imi raka lalemi mimise. Nete tuke imi kena imi lupuke lomai, kena au mimise be musuna telu au atetuke imi sili me pusue imi lumaru. 21 Au betekele rame elia. Pita kpetu au hleke mo kena rame ete imi pusumi, tamata Yahudiaru atetuke imi kai laleku noa imi. kai tamata rebe Yahudi more, be suke 32 Kena meije au kotie loko Alla kena imi hleke bei ono dosa leke imi hlaleke riluke imi eteI, leke Iraka imi. Kai suke loko iteki Tuhane Yesuse. imi nete loko Eni misete elake rebe 22 Kai meije imi lene mimise. Ro Mis- Irilukele. Hnaune meije eono laleime ete Ibeteke ete au be au keu lopai kota kuru. Kai Iriluke Eni misete rebe Italuke Yerusaleme. Au rekwa mosa be saisa be Irilukele ete sie rebe Ibitikesi kena Eni eono kena au ete mpaije. 23 Batuke au tamatare. 33 Imi rekwa peneka be roma rekwa peneka be me papelake kotare petu meije au kotie kepene pise pakiane Ro Misete Iono laleku rekwa titinai be, bei imi mo. 34 Eleyo, au ruaku kerike au supu kusu bui kai supu susate. 24 Po loko saisa rebe au perlure kai auku ebea au suka keu lopai Yerusaleme. Le au rebe esi rue sakesa kai aure esi perlure. noake be suke au rue pibe mo mere pen- 35 Au aseluke ete imi be kena makerike tine mo. Rebe pentine ete aure, au pelae boka saka meije, suke ite tapa tamata pusu yelu rebe Alla Ipletae ete aure, lupe rebe ktili kena kerike mo. Kai suke ite maka bala suke ibala roma esi hnura. nete loko Tuhane Yesuse Eni lepate be, Mere au kerike ete Tuhane Yesuse suke ‘Riluke ete tamata makete mise lesi bei au lepae Sou Misete kena Alla Iono mis- supu bei tamata makete.’” ete ete itere. 36 Kena Pauluse ilepa pela, itatu kai 25 Meije imi lene mimise. Au rekwa be pusu penatuaru eleki ikotie loko Alla imi pusumi, rebe au keu lokomi kai ate- etesi. 37 Pususi rani kai esi nopa Pauluse tuke imi kena Alla Ipleta ite eliare, imi kai esi baieni. 38 Lalesi noa Pauluse titi- tetu lomai kai au suike moneka. 26 Au nai le ibeteke be esi selu suikeni moneka. beteke mimise ete kwalia imi, sepo imi Eleki esi betei roma ndau kapale. mata kai imi keu supu susate titinai eti Pauluse ileu lopai kota Yerusaleme pela, imi tutuke au yake. 27 Le au hleke bei lepae pusue rebe Alla Isuka onoe ete 21:1-16 imire mo. Ami baie tamata rebe esi hlaleke 28 Imi raka lalemi mimise. Kai raka 21 loko Yesuse esi elakaru eleki ami imi tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse keu beisi ne. Eleki ami sai sosoli lopai lalesi lupe tamata maka raka domba nusa Kose eleki ele bobanure ami roma iraka eni dombaru. Imi rakasi leke esi me nusa Rodose. Eleki bei mere ami sai hlaleke rame le Ro Misete Ibitike imi rame lopai kota Patara. 2 Ete me kota leke imi ono mere. Alla Iono Eni nanae mere ami supu kapale sae me, eono kena Yesuse Imata ete tamata rebe esi hlaleke esai lopai otoi Pinesia. Eleki ami sai kena lokoIje. 29 Au rekwa be kena au keu kapale mere. 3 Ami selu nusa Sipruse Maka Ulakaru 21:4 246 Maka Ulakaru 21:21 sapleuke mapale, po ami lia bei rame Yesuse rebe esi rue me kota Kaisareare, lopai otoi Siria. Eleki ami tati me kota ami kotie rame bei Pauluse be, “Ntuane Tiruse, le ete mere kapale rebe ami sare akeu siba lolete kota Yerusaleme yake.” eruluke taneia rebe elikure. 4 Ete mere 13 Po Pauluse iralake be, “Le mula pine ami keu loko tamata rebe esi hlaleke imi ranire? Imi ono ele mere eono laleku loko Yesuse rebe esi rue ete mere kai tia titinai. Esi kerike au pise esi bunu au ami rue petua itu kaisi. Kai Ro Misete sebeisi neka le au lulu Tuhane Yesuse Iono sie meru lalesi rekwa be tatike pine neka.” 14 Ele mere isuka lene loko amiki Pauluse isupu susate mpai Yerusaleme hnaune mo, eleki ami lului neka kai ami hoko esi ahnau Pauluse leke ikeu lopai kotie loko Tuhane be, “Pusulu uono bei kota Yerusaleme yake. 5 Po petu kena Tuhane Ale neka.” ami rue ete mere pusue peneka eleki ami 15 Ami rue ete mere petua ilaru eleki keu siba beisi. Hoko tamata meru bina, ami aknekae amiki taneiaru eleki ami mokwai kai esi nanaru pususi bete ami keu siba lolete kota Yerusaleme. 16 Hoko siri bei kotare, roma ndau meite leini sie ilaru bei me kota Kaisarea esi keu eleki ami pusuma tatu kai kotie loko sakesa kai ami kena esi bete ami loko Alla. 6 Eleki ami baie lomai eleki ami sa Manasone eni lumare, le eni lumare pine lolete kapale yo esi leu lora luma ne. ami rue kenare. Manasone mere tamata 7 Ami sai bei me kota Tiruse, ami lu- bei nusa Sipruse kai ihlaleke loko Yesuse ake mpai kota Ptolemaise eleki ami rulu takwali peneka. ete mere. Eleki ete mere ami keu loko Pauluse ikeu loko Yakobuse tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse ete mere kena beteke holmate etesi eleki 21:17-26 ami rue kaisi petu esa. 8 Ele bobanure 17 Kena ami luake me kota ami siba rame eleki ami luake mpai kota Yerusaleme, tamata rebe esi hlaleke Kaisarea. Ete mere ami keu loko maka loko Yesuse ete mere esi sapa ami kena lepa Alla Eni lepate sae me eni nane Peli- lale ndinate. 18 Ele bobanure Pauluse puse me eni luma, eleki ami rue kaini. ikeu sakesa kai ami kena keu loko Ile mere ile sae bei sie itua rebe bitikesi Yakobuse, kai pusue tamata rebe esi me kota Yerusaleme kena layani tamata hlaleke loko Yesuse esi elakaru esi lupu susate. 9 Kai Pelipuse eni kwete bina ata ete mere. 19 Kena ami kotie hlamate esi kai mosa, Alla Iriluke ktiline etesi beisi, eleki Pauluse ialena etesi be, peneka kena esi lepa Alla Eni lepataru. kena ilepa Yesuse ete tamata makete 10 Kena ami rue ete mere petua ilaru, rebe tamata Yahudi more, Alla Ionosi nabi sae me eni nane Agabuse iluake hlaleke lokoI. 20 Kena esi lene ialena bei ndete otoi Yudea. 11 Iluake loko ami pela, eleki pususi isike Alla. Eleki esi eleki irana Pauluse eni maka lo akware beteke etei be, “Kwali! Suke arekwa be eleki Agabuse ruai ilo eni lelalaru kai tamata Yahudi rebe esi lulu Yesuse esi balaiju, kai ibeteke ele meije be, “Ro boka titinai peneka. Sie meru pususi Misete Iono laleku rekwa be: Ile rebe eni ono lulu Alla Eni pleta rebe Musa ilekire maka bali akwa meije namake tamata mise titinai. 21 Po esi lene kena ale be Yahudia ndete kota Yerusaleme esi loi atetuke pusue tamata Yahudia rebe esi ele meije. Eleki esi rilukeni ete tamata rue kai tamata maketaru, leke ono lulu maketa rebe tamata Yahudi more.” Alla Eni pleta meru moneka. Kai kwali 12 Kena ami lene ibeteke mere hoko ahnausi leke esi sunate esi nanaru yake ami kai tamata rebe esi hlaleke loko kai esi ono lulu ite tamata Yahudiaru Maka Ulakaru 21:22 247 Maka Ulakaru 21:38 iteki atataru yake. 22 Meije esi rekwa be 29 Esi beteke ele mere le esi selu amei peneka hoko esi tetamu neka. Tropimuse tamata bei kota Epsuse, 23 Hoko mise lesi aono lulu saisa rebe isakesa kai Pauluse me kotare, kai esi ami betekele meije be bei amia meiju sie betinake Pauluse ikerini me Tuhane Eni ataya mei esi la loko Alla peneka. 24 Ak- Luma peneka. eri kaisi me Tuhane Eni Luma kena an- 30 Hoko pusue kota laleije hoha, kai dita nanakwala lulu atate sakesa kaisi pusue tamata esi bala uru lokoi, eleki kai aseli kepene lesi kena koki esi buaru esi kerike Pauluse kai esi lihini siri bei mina. Aono ele mere leke pusue tamata Tuhane Eni Lumare. Eleki esi kwara esi rekwa be soua kena ale rebe esi pusue pagare rebe ekeholi Tuhane Eni lenelu meru tinai mo kai ara lulu Alla Eni Lumare esi meture sosoli. 31 Kena tamata pleta meru sa. 25 Kai arekwa lekwe be rebe esi hoha mere esi ono kena esi tamata makete rebe tamata Yahudi mo bunu Pauluse, tamata sae me ibeteke rebe esi hlaleke loko Yesuse pende, ami ete solalua rebe Kaisare ipletaesie, esi natue sulate lokosi peneka kena beteke elake be pusue kota Yerusaleme ehoha. saisa rebe ami teure be manane rebe 32 Hoko solaluaru esi elake mere irana rilukele ete tuhane tinai more kane yake. solalu utune esi elake sie ilaru kai so- Kai kane lalakwe yake pise aklaline rebe lalua makete lekwe eleki esi bala lolete emata le klosekele yake kai ono ntasite otoi rebe hohare. Kena tamata rebe esi yake.” hoha mere esi selu solaluaru hoko esi 26 Eleki ele bobanure Pauluse ikeu hleke bei teta Pauluse. 33 Eleki solaluaru sakesa kai sie ataya meru eleki esi ono esi elake mere ikeu loko Pauluse eleki lulu atate andita nanare. Eleki esi kusu ikerikeni, kai iulake esi loi. Kai itneu me Tuhane Eni Luma kena esi beteke ete be, “Tamata meije sire? Iono saisare?” imame be petu ila atate andita nanare 34 Tamata bokala meru leini esi kloloe be pela kai esi binatana kena palalu ete Al- elere, leini esi kloloe be elere. Hoko hoha lare esi palaule. titinai eti solaluaru esi elake irekwa mo be andia tinai. Hoko iulake keri Pauluse Solalua rebe Kaisare ipletaesi esi me esi otoi maka ruere. 35 Hoko kena kerike Pauluse le esi betinake esi kerini roma me elana buai rulu bei Pauluse ihohae Pemerinta Tuhane Eni Lumare, solaluaru esi tohini 21:27-36 le tamata meru esi uru boka kuate kena 27 Petua itu kena andita nanakwala bunui. 36 Hoko tamata bokala meru esi lulu atate mere elia nere, tamata Yahu- lulu mulisi kai esi kloloe be, “Bunui!” dia sie ilaru bei otoi Asia esi selu Pauluse me Tuhane Eni Lumare. Hoko Pauluse ilepa le ruai esi umauke tamata bokala leke esi 21:37-22:21 kerikeni. 28 Esi kloloe be, “Ei kwalia! Tamata Israele! Tapa ami mina! Tamata (9:1-19; 26:12-18) meije ikeu etia-etia neka. Iatetuke pusue 37 Kena solaluaru esi ono kena kusu le tamata leke esi suka ite yake, kai lene Pauluse me esi otoi maka ruere, Pauluse loko lepata rebe Musa ilekilu yake. Ilepa ibeteke loko solaluaru esi elake be, “Ntu- tiae loko Tuhane Eni Luma meije. Meije ane, au lepa kai ale totore saisa moyo?” ikeri tamata Yahudia mo kena kusu Iralake be, “Ei, arekwa sou Yunanire? Tuhane Eni Lumare peneka. Esi ono tiae 38 Yapine ale mere tamata Mesire rebe kena otoi moli meije!” beluke meije ihohae pemerintare eleki Maka Ulakaru 21:39 248 Maka Ulakaru 22:21 ipletae tamata maka bunu usata ata me Aure neka.’ 9 Kai tamata rebe esi keu otoi nsekile, piseo?” sakesa kai aure, esi selu hitate elake 39 Pauluse iralake be, “Mo, aure mere, po Eni lepate loko au mere esi tamata Yahudi bei kota Tarsuse, kota nati mo. 10 Au beteke be, ‘Tuhane suke elake me otoi Kilikia. Au kotie leke ono saisare?’ Tuhane Ibeteke lokoku be, asuka kena au lepa ete tamata bokala ‘Akeleke kai siba lori kota Damsike. Ete meru mina.” mere asupu pleta kena saisa rebe suke 40 Kena solaluaru esi elake isuka kena aonore.’ 11 Kai au selu sasaisa mo le Pauluse ilepa etesi, eleki ikele kena elane hitate elake eono mataku maile. Hoko eleki ibitike balai lokosi leke esi ndene, auku ebearu esi kerike balakue kai esi eleki pususi ndene. Pauluse ilepa lokosi rapaku kusu kota Damsike. kena sou Ibrani be, 12 Ete mere ile sae me eni nane Ana- “Ama kai kwalia imi, au lepa leku niase, ihlaleke loko Alla titinai kai iono 22 sa hoko saisa rebe au beteke ete lulu Tuhane Eni lepate rebe Musa ileki- imire lene loko mina!” 2 Kena esi lene ule, kai tamata Yahudi rebe esi rue ete ilepa kena esi soure hoko pususi ndene. mere esi holmatei. 13 Iluake lokoku kai Ibeteke be, 3 “Aure tamata Yahudi, ru- ikele tehaikeku kai ibeteke be, ‘Kwaliku, eleku ndi kota Tarsuse me otoi Kilikia, Sauluse, ksina matamu kai selu suike!’ po au ela mei kota Yerusaleme meije. Kena mere neka au supu selu suike. Au supu atetuke mimise bei kuru elake 14 Eleki ibeteke be, ‘Iteki ntuana menaru Gamaliele kena iteki ntuana menaru esi esi Allare Ibitike ale kena selu Yesuse Alla Eni pleta rebe Musa ilekiule, eti au rebe Eni dosa sae mo, kena lene naije ono tamata rebe kerike ete Alla rame kai kena arekwa laleIje. 15 Suke alenake lupe imi kena meije neka. 4 Kai au ono saisa rebe aselue kena matamu ruamu susate ete tamata rebe esi hlaleke loko kai lene kena tlinamu ruamu ete pusue Yesuse eti esi mata. Bina mokwai au tamata rebe Yahudi more. 16 Kai tatike kerikesi kai au kusuesi kena bui. 5 Kena takwali yanoma. Akotie loko Tuhane yelu rebe au betekele meru, imame elake leke Alla Inete amu dosaru moneka kai kai elaka maka teu pakala esi selulu kena akele leke au baptisemu kena tanda be matasi ruasi kai ruasi alenakele ete imi alulu Yesuse.’ be au beteke meije tinai. Au keri su- 17 Takwali lomei kena au leu mei kota late beisi ete iteki tamata ndi kota Dam- Yerusaleme kai kena au kotie loko Alla sike kena kerike tamata rebe esi hlaleke me Tuhane Eni Luma sa au selu Tuhane loko Yesuse. Leke au kerisi lomei kota saka nindale au. 18 Tuhane Ibeteke loko Yerusaleme kena hukumesi. au be, ‘Pauluse, siri nunu bei kota 6 Po kena au keu lorire, kena au Yerusaleme le tamata Yahudi ete meije tehaike kota Damsike, hitate elake bei esi suka lene alenake Au mo.’ 19 Au ndete lanite ehita keholi au sosoli. Kena ralake be, ‘Tuhane, esi rekwa be au mere kwata. 7 Klolikeku lope tapele kai keu bei tamata Yahudi esi luma ibada au lene lepate lokoku be, ‘Sauluse, sae kena sae kena kusue tamata rebe le mula pine aono susate ete Au?’ esi hlaleke lokoMue kena bui kai tetasi. 8 Au beteke be, ‘Ale sire, Ntuane?’ 20 Kai kena Amu maka lulu Stepanuse Eleki Iralake be, ‘Au meije Yesuse bei bunuije au ete mere lekwe kai laleku Nasarete, rebe aono susate eteIje. Aono kena bunuije neka. Kai au pine au susate ete tamata rebe hlaleke loko Aure, raka tamata rebe esi bunuije esi lapu hoko mere sakesa kai aono susate ete nanukaru.’ 21 Po Tuhane Ibeteke loko au Maka Ulakaru 22:22 249 Maka Ulakaru 23:6 suike be, ‘Akeu, le Au ulake akeu lau bei sala lulu Roma esi pletare eni kbasare meije loko tamata makete rebe tamata sakesa kai Kaisare eni tamataru. Yahudi mo.’” Pauluse ime tamata Pauluse isupu kusu me maka teu pakalaru oasi solaluaru esi otoije 22:30-23:11 22:22-29 30 Ele bobanure solaluaru elake isuka 22 Pusue esi lene loko Pauluse ilepa eti rekwa mimise lekwe be le mula pine roma ibeteke tamata Yahudia more, po tamata Yahudiaru esi tutuke Pauluse. esi suka lene moneka hoko esi nasu kai Hoko iulake eni solaluaru kena koti kloloe be, “Tamata ele meije bunui! Ono imama elakaru kai elaka maka teu ikwana moneka!” 23 Le esi nasu kuate pakalaru leke esi lupu me otoi maka teu hoko esi kloloe rame kai esi kahi esi lapu pakala. Eleki iulake tie Pauluse eleki esi nanukaru kai esi mulae lopone lolete. kerini lokosi. 24 Hoko solalua rebe Kaisare Roma iple- Kena Pauluse ilimese tamata taesi esi elake iulakesi be, “Keri Pauluse 23 maka teu pakala meru, ibeteke kusu kena iteki otoije leke ite tetai kena be, “Kwalia imi! Eti roma petu meije mekute kai tneui be le mula pine tamata au ktili kena raka ruaku leke ono dosa bokala meru esi kloloe lokoi ele mere.” moneka. Alla Irekwa lalekue titinai.” 25 Po kena esi loi kena mekute binatane 2 Imame elake eni nane Ananiase iu- usai leke esi tetai, ibeteke loko solalu lake tamata rebe esi kele tehaike Pauluse utune esare esi elake be, “Ntuane, auku esi papake biruije le ibeteke ele mere. kbasare sakesa kai kamale eleke Kaisare 3 Eleki Pauluse ibeteke lokoi be, “Alla eni tamataru. Sepo imi teu pakala ete Ipapake birumue. Alupe lesete tiae rebe au mosa hoko aulakesi teta au yake mo catele puti. Mere le arue ete mere kena hoko asupu hukume.” teu pakala ete au lulu Musa eni pletare 26 Kena solalu utune esi elake ilene po aulake esi papake birukue yo alene mere ikeu beteke kena eni elake be, auku lepataru mosa. Mere lulu amue “Ntuane, Pauluse eni kbasare sakesa kai makerike mo.” tamata kota Roma, hoko sepo ite tetai 4 Tamata rebe esi kele tehaikeni esi mere ite ono sala peneka.” beteke lokoi be, “Alepa tiae loko Alla Eni 27 Eleki solaluaru esi elake iluake loko imame elake ele mere yake.” 5 Pauluse Pauluse kai ibeteke be, ibeteke lokosi be, “Kwalia imi, au rekwa “Abeteke titinai! Amu kbasare sakesa be ile imame elake mo. Sepo au rekwa kai kamale eleke Kaisare eni tamataru, hoko au beteke ele mere mo le Alla eni o?” Iralake be, “Yele, tinai.” 28 Tamata lepata rebe Musa ilekire esi lepate matai elake mere ibeteke be, “Auku kbasare me be, ‘Alepae tiae loko imi elake rebe sakesa kai Kaisare eni tamataru, au ipletae imire yake!’” rubue kena belini elake.” 6 Kena iselu tamata maka teu pakala Pauluse ibeteke be, “Kena ruele aure, meru irekwasi be leini bei tamata toini auku elaka inaiju esi kbasare sakesa kai Saduki kai leini bei tamata toini Parisi. Kaisare eni tamataru peneka.” 29 Hoko Hoko ibiue be, “Kwalia imi, au meije tamata rebe esi ono kena tneuije esi sele bei tamata toini Parisi le auku ntu- beini sosoli. Kai solaluaru esi elake rilai ana menaru lekwe tamata Parisi neka. lekwe le iulake kena lo Pauluse rebe iono Petu meije imi teu pakala kenaku le au Maka Ulakaru 23:7 250 Maka Ulakaru 23:23 hlaleke be Alla Iono tamata matale ik- make be imi suka tneu suikeni mimise. wana suike!” Eleyo ami rakai leke iluake mei loko imi 7 Kena ilepa pelare tamata toini mosare ami bunui peneka.” Parisiaru kai tamata toini Sadukiaru esi 16 Po Pauluse betai eni nanae mok- rare kai lomai sosoli. Hoko esi larake waije ilene be esi raka Pauluse kena lomai kena toini lua. 8 Le tamata toini bunui, hoko ikeu me solaluaru esi otoije Sadukiaru esi beteke be tamata matale eleki ibetekele ete Pauluse. 17 Pauluse ikwana suike moneka, malekate sae mo ikoti solalu utune esi elake sae me kai kai ro sae mo. Po tamata toini Parisiaru ibeteke lokoi be, “Ntuane, aliku kwete esi beteke be meru pusulu me. 9 Esi beluke meije loko imi elake mina le nasuke lomai titinai kai esi biuwe loko isuka beteke sasaisa me etei.” 18 Hoko lomai. Eleki kuru Torata sie ilaru bei ikeri kwete beluke mere loko esi elake tamata toini Parisi esi kele, rare kai eleki ibeteke be, “Ntuane, Pauluse rebe lomai ktili kai esi beteke be, “Ami teu isupu alese, ikotiku leke keri kwete be tamata meije eni sala sasaisa mo! Le beluke meije lokomu, le isuka beteke sa- sepo malekate pise ro ibeteke etei hoko saisa me etemu.” eni lepate sala mo. 19 Solaluaru esi elake mere ikerike 10 Esi rare kai lomai ktili titinai, so- kwete beluke mere balaije eleki ikerini laluaru esi elake rilai le tinake esi bunu lau totonai leke tamata makete sae lene Pauluse. Hoko iulake eni solaluaru esi luasi yake eleki itneui be, “Asuka beteke keu lope rana Pauluse bei tamata bokala saisa ete aure?” meru kai esi kerini me esi otoije suike. 20 Kwete beluke mere ibeteke be, 11 Kena esi kpeture Pauluse iselu be “Ntuane, tamata Yahudiaru esi lupu Tuhane Ikele me leini kai Ibeteke lokoi kena teu lepate esa be esi kotie beimu, be, “Kuebe Pauluse, rilamu yake! Alepae leke bobanure akeri Pauluse loko tamata Au ete tamata mei kota Yerusaleme ete maka teu pakalaru kai esi ono lelemake meije peneka, kai suke alepae Au ete be esi tneu suikeni mimise. 21 Po ntu- tamata ndi Roma lekwe.” ane. Alene lokosi yamina, le namake sie butu ata lesi esi rakai kena bunui me Tamata Yahudiaru esi teu lalane. Kai esi la kena ruasi peneka be lepate esa kena bunu Pauluse esi kane kai kinu mosa sepo esi bunui 23:12-22 mosa. Meije esi aknekae kai batuke esi 12 Esi bobanu beleti, tamata Yahudi sie namake abeteke be yele neka.” ilaru esi lupuke lomai eleki esi la kena 22 Hoko solaluaru esi elake mere ruasi be sepo esi bunu Pauluse mosa ibeteke kenai be, “Abeteke ete au meije hoko esi kane pise kinu mosa. 13 Tamata asibake ete sae moneka.” Eleki iulake rebe esi lupuke lomai mere sie butu ileu ne. ata lesi. 14 Esi keu loko imama elakaru Pauluse isupu liku loko ntuane kai tamata Yahudiaru esi elakaru kai Pelikse, gubernure otoi Siria esi beteke be, “Ntuana imi, ami la kena ruama peneka be ami kane pise 23:23-35 kinu mosa eti roma ami bunu Pauluse. 23 Eleki solaluaru esi elake ikoti solalu 15 Hoko imi kai elaka maka teu pakala utune esi elake sie luaya eleki iulake lu- maketaru imi kotie bei solalua rebe asi be, “Aknekae solalu utuna lua, kai so- Kaisare ipletaesi esi elake leke ikeri lalu sie butu itu rebe sa kuda, kai solalua Pauluse suike loko imi. Imi ono lele- utuna lua rebe keri oi. Leke keu lori kota Maka Ulakaru 23:24 251 Maka Ulakaru 24:9

Kaisarea, kena olase sikwa kpetu meije mimise sa.” Eleki iulake rakai me kamale neka. 24 Kai iulakesi kena aknekae kuda Herodese. kena Pauluse isa kenae, kai kerini eti ilu- Pauluse ilepa loko Pelikse ake kena hlamate roma ntuane Pelikse, gubernure otoi Siriare.” 25 Kai solaluaru 24:1-9 esi elake mere inatue sulate ete ntuane Petua lima suike, imame elake Pelikse be: 26–30 “Ntuane, gubernure otoi 24 Ananiase kai tamata Yahudiaru Siria hlamate kenamu. Tamata meije, esi elaka sie ilaru esi luake me kota tamata Yahudiaru esi kerikeni, kai ma- Kaisarea bei mpai kota Yerusaleme. Esi hake esi bunui po au luake kai auku so- keri kai maka lepa le pakala sae me laluaru eleki ami lakesi le au lene be eni nane Tertuluse. Esi kusu loko ntu- ile mere eni kbasare sakesa kai Kaisare ane Pelikse, gubernure otoi Siria kena eni tamataru. Le au suka rekwa be le esi tutuke Pauluse. 2 Kena gubernure mula pine esi tutukeni kai esi beteke eni ikoti Pauluse, Tertuluse itutukeni meme- nsalalaru tinai pibe mo, au kerini loko nai be, “Ntuane gubernure. Hlamate ke- tamata Yahudiaru esi elaka maka teu namu. Takwali peneka lisa sae mo kai pakalaru, eleki au rekwa be iono sala sa- ami rue mise le apletare mise kuate. saisa mo kena isupu bunu pise kusu bui. Kai lalemu kena ono nusa Yahudi supu Esi tutukeni be iatetukesi lulu esi atataru hasile mise peneka kai tapa hasile mis- mo. Kai au lene be tamata toini me lalesi ete rame sa. 3 Ntuane. Pusue meiju ami kena esi bunui. Ele mere hoko au ulake kotie trima kasi boka titinai bei ntuane kerini nunu loko ntuane ale. Eleki au ale etia-etia neka. 4 Po meije au kotie bei beteke ete tamata rebe esi tutukeni leke ale be ntuane alene loko amiki lepate esi liku pakala meije ete ale. Sou bei aure matai meije mimise mina leke lakemu esalere. Bei au Klaudiuse Lisiase, solalu takwali bei amu makerike yake. 5 Ami utune esi elake.” rekwa be tamata meije tamata tiae. Ikeu 31 Hoko solalua meru esi rana Pauluse papelake otoi kena iono tamata Yahudi- lulu esi elake eni pletare eleki esi kerini aru esi hoha. Kai iono elake ete tamata kena kpetu lope kota Antipatrise. 32 Ele toini rebe lulu tamata rebe ibei hena bobanure esi sebeie solalua rebe esi sa Nasarete. 6 Laleije suka ono tiae kena kudare sakesa kai Pauluse esi keu siba Tuhane Eni Lumare, hoko ami lakeni kai yo solalu lesinaru esi leu lolete esi otoije kerikeni. [Kai ami ono kena teu pakala ndete Yerusaleme. 33 Eleki kena solalu etei lulu hukume rebe Musa ilekire, 7 po rebe esi sa kudare kai Pauluse esi luake solaluaru esi elake Lisiase inehai bei ndi kota Kaisarea, esi riluke sulate mere ami. 8 Kai iulake tamata rebe esi tu- ete ntuane Pelikse, gubernure. Kai esi tukene esi sakeni loko ntuane ale.]‡‡ riluke Pauluse etei. 34 Kena gubernure Sepo ntuane atneui kai bei iralake ntu- ibaise sulate mere pela itneu Pauluse ane arekwa be saisa rebe ami tutukele be, “Abei otoi etia?” Eleki iralake be, ete ale meije tinai.” “Ntuane. Au bei otoi Kilikia.” 35 Eleki 9 Tamata Yahudia maketaru lekwe esi ibeteke loko Pauluse be, “Tamata Yahu- tutuke Pauluse, kai esi tapa na be, “Ntu- dia rebe esi liku ale kena pakalare esi lu- ane. Tertuluse ibeteke mere tinai.” ake ete meije mina pine au lene loko ale

‡‡24:8 Ayata meiju kena Alkitape sou Yunania akmenaru sae mo. Maka Ulakaru 24:10 252 Maka Ulakaru 24:27

au ono esi hoha mo. Hoko suke esi lomei Pauluse ilepa le ruai ete Pelikse kena tutuke au sepo esi rekwa be au ono 24:10-23 tiae lulu sasaisa neka. 20 Mo hoko, ntu- 10 Gubernure mere ibitike bala loko ane aulake tamata Yahudia etere meije Pauluse leke ilepa. Eleki Pauluse ilepa leke esi beteke saisa rebe esi rekwae be, “Ntuane. Au rekwa be ntuane ateu kena teu pakala elake mpai Yerusaleme. pakala ete tamata mei nusa otoi meije 21 Kena mere au beteke ete elaka maka musune kena musune peneka. Hoko teu pakalaru be, ‘Esi liku au kena pakala laleku ndina titinai kena au lepa leku ete petu meije le au hlaleke be Alla Iono ale kena yelu rebe esi tutuke au kenare. tamata matale ikwana suike.’” 11 Ntuane. Lesi bei petua butu esa lesini 22 Gubernure mere irekwa boka bei lua mosa, au keu lopai kota Yerusaleme Yesuse Iatetuke peneka hoko italuke be, kena au kotie loko Alla. 12 Tamata Yahu- “Pakala meije au teu sa kena solaluaru dia meiju sae itetue au nasuke sae pise esi elake Lisiase iluake lomeije.” 23 Eleki au lupuke tamata kena hoha me Tuhane iulake solalu utune esi elake mere leke Eni Luma pise me luma kena kotie loko raka Pauluse mimise me eni lumare po Alla pise otoi sae neka mei kota meije iulakeni lekwe be rakai kena ktiline ku- mo. Sepo ruamu tneusi hoko arekwa. ate yake leke eni ebearu esi luake selui 13 Ruasi lekwe esi tiluke ete ntuane ale kai riluke manane pise pakiane etei. mo be saisa rebe esi tutuke au ete ntu- Pelikse kai eni bina Drusila esi ane ale tinai. 14 Po tinai au naku ete lene Pauluse eni lepataru ntuane ale be au isike Alla rebe amiki ntuana menaru esi isikeIne lulu Yesuse 24:24-27 Eni lepataru, po esi beteke be ami isike 24 Petua ilaru suike Pelikse kai eni bina Allare tinai mo. Kai au hlaleke loko Drusila, luasi luake. Drusila mere tamata saisa rebe Musa kai nabiaru esi lekire sa. Yahudi. Eleki ikoti Pauluse leke luasi 15 Kai au hlaleke loko Alla lupesi neka lene loko ilepare. Eleki Pauluse ilepa be pusue tamata esi kwana suike bei loko tamata esi hlaleke loko Yesuse, ka- matale, tamata misete pise tamata ne- male hlamate elia. 25 Ite ono nkenale une, esi kwana suike. 16 Hoko au raka elia, ite raka lalema mimise leke ono neu mimise leke laleku misete ete Alla kai more elia, petu kena Alla Iteu pakala ete mise ete tamata. pusue tamatare eliare. Hoko Pelikse rilai 17 Kena musuna telu pise ata au keu le yelu meru hoko ibeteke be, bei kota Yerusaleme peneka, au leu lopai “Alepa roma esale meije mina kai kena kena au keri kepene ete tamata susataru meije akeu noma. Kena petu makete kai au riluke binatane rebe palae ete Al- pine au ulake koti suike ale lekwe.” lare leke Iampune auku dosaru. 18 Kena 26 Kena mere gubernure mere ihlaleke be au ono meru kai au kotie loko Alla kena Pauluse iriluke kepene etei leke isupu andita nanakwala lulu atate me Tuhane tie. Ele mere hoko iulake koti Pauluse Eni Lumare pela nere, tamata Yahudi rame leke ialena kaini. bei otoi Asia esi tetue au. Kena mere 27 Kena pusue musuna lua eleki Perk- tamata boka mo batuke tamata Yahudia iuse Pestuse iseli Pelikse kena ono guber- meiju rebe esi luake bei ndete otoi Asia nure. Pelikse itie Pauluse mo, leke iono neka. Kai sae ihoha ete mere mo. 19 Po tamata Yahudiaru laleisu ndina. Maka Ulakaru 25:1 253 Maka Ulakaru 25:20

hoko au suka kena au mata. Po sepo Pauluse isake eni pakalare saisa rebe esi tutukele tinai mo hoko sae ete kamale elake Kaisare ikbasa kena riluke au ete tamata Yahu- 25:1-12 diaru esi elakaru moneka. Hoko ntu- Petua telu suike bei Pestuse iple- ane, au kotie beimu leke Kaisare me 25 tae otoi Siria memenaije, ikeu bei kota Romare itneu au kai iteu pakala me kota Kaisarea lopai kota Yerusaleme. ete au. 12 Eleki Pestuse ilepa kai tamata 2 Ete mpai Yerusaleme imama elakaru maka teu pakalaru pela eleki ibeteke be, kai tamata Yahudiaru esi elakaru esi lu- “Aliku pakala meije ete Kaisare hoko ake lokoi kena esi tutuke Pauluse be suke akeu lokoi.” iono tiae. Esi kotie beini be, 3 laleije noasi noma kai iulake keri Pauluse lomei Pestuse, ialenake Pauluse kota Yerusaleme, le lalesi kena esi bunu ete ntune Agripa Pauluse me lalane tlai peneka. 4 Po Pes- tuse iralake be, “Pauluse isupu alese ndi 25:13-22 kota Kaisarea sa kai au lekwe takwali mo 13 Petua ilaru suike, ntuane Agripa au leu lori neka. 5 Ele mere hoko mise kai betai Bernike luasi luake me kota lesi, sie bei imi rebe esi kbasare esi keu Kaisarea kena beteke hlamate ete sakesa kai au lori. Sepo iono sala saisa Pestuse. Ntuane Agripa mere kamale. ete imi peneka hoko sa pakala kaini ete 14 Kena luasi ete mere petua ilaru ndire.” peneka, Pestuse ialenake Pauluse eni 6 Pestuse irue kasuke petua kwalu pise pakalare ete ntuane Agripa be, “Ntuane. butu esa me kota Yerusaleme lekwe, Ete meije tamata bui sae me bei kena eleki ileu lori kota Kaisarea. Ele boba- Pelikse ipleta sa. 15 Kena au ndete nure irue kena otoi maka teu pakalare kota Yerusaleme, imama elakaru kai eleki iulake rana Pauluse lokoi. 7 Kena tamata Yahudiaru esi elakaru esi nanu Pauluse iluake, tamata Yahudia rebe esi tamata mere ete au kai esi kotie bei luake bei mpai kota Yerusaleme esi kele au kena hukumeni. 16 Po au beteke keholini. Eleki esi tutuke Pauluse menai etesi be, ‘Kaisare eni tamatare kena be iono sala boka titinai. Po esi tiluke eni hukumeni mosare suke ilepa le ruai nsalale moneka. 8 Pauluse ilepa le ruai ruai me tamata rebe esi tutukeni oasi be, “Ntuane. Lulu Musa eni pletaru pise me otoi maka teu pakala sa.’ 17 Ele mere Tuhane Eni Lumare esi atataru pise lulu hoko kena tamata Yahudia meru esi Kaisare eni pletaru au ono sala sasaisa lomei sakesa kai aure, ele bobanure au mo.” sakesi kena pakala sosoli kai au ulake 9 Po Pestuse isuka rana tamata Yahudi- sake tamata mere. 18 Kena tamata rebe aru lalesi hoko itneu Pauluse be, “Asuka tutukeni esi kele kai esi tutukeni po kena akeu lopai kota Yerusaleme leke au saisa rebe esi tutukeni kenare nsalale teu pakala kena esi tutuke ale meije ete elake mo saka au noakele. 19 Po batuke mpaije o?” 10 Iralake be, “Ntuane, mo. esi rare kaini loko esi agamare esi Ntuane asupu kbasa kena teu pakala bei hnaunaru kai esi rare kai lomai loko Kaisare peneka. Hoko ntuane atneu bei Ile sae me Eni nane Yesuse, Imata au kai ateu pakala ete aure ete meije peneka, po Pauluse irare ktili kaisi be neka. Ntuane, arekwa be au ono sala ete Ile mere Ikwana suike. 20 Au rekwa mo tamata Yahudi mo. 11 Sepo au ono sala be au teu pakala kena yelu ele mere sasaisa peneka pine eono au supu bunu, elia. Hoko au tneui be, ‘Asuka pibe mo Maka Ulakaru 25:21 254 Maka Ulakaru 26:13 kena keu lolete kota Yerusaleme leke ikele, ibitike balaije loko tamata bokala pakala meije teu ete ndetere?’ 21 Kai meru kai ilepa lei be, iulake auku solaluaru esi rakai roma 2 “Ntuane kamale! Ntuane gubernure! ikeu lolete Kaisare eni otoi maka teu Au blake laleku ndina titinai le au supu pakalare. Hoko au ulake rakai mimise lepa leku mei ntuane ale oamu loko roma au natueni loko Kaisare. pusue yelu rebe tamata Yahudiaru esi 22 Ntuane Agripa ibeteke loko Pestuse elakaru esi tutuke au kenare. 3 Au blake be, “Ntuane, au suka kena lene lepate bei lalekue ndina titinai le arekwa amiki tamata mere ruai.” Eleki Pestuse iralake atate titinai kai saisa rebe ami rare kai be, “Hoko yele. Bobanu pine kamale lomai lokore arekwae. Hoko au kotie bei alene ilepare.” ntuane ale be atahane lalemu kena lene loko auku lepataru mina. Pauluse ilepa kai ntuane Agripa 4 Tamata Yahudia boka esi rekwa be auku hidupe elia ndi auku henare kena 25:23-26:32 akmena auru belu sare kai roma au (9:1-19; 22:6-16) ndete kota Yerusaleme. 5 Esi rekwa bei 23 Hoko ele bobanure ntuane Agripa au takwali peneka. Kai sepo esi suka kai betai Bernike luasi luake. Esi alike hoko ruasi alenake ete ntuane ale ru- pusue esi nalanaru kai tamata bokala amu be au bei tamata toini Parisi. Au ete mere esi holmatesi titinai. Kai lu- ono lulu pusue atata ktiline rebe ami luasi luake kai kusu otoi maka lupuke lo- lure. 6 Kai petu meije au kele ete meije maije sakesa kai solaluaru esi elakaru kena ateu lepate be au sala pibe mo le kai tamata elaka bei kota mere. Eleki au hlaleke be Alla Iono tamata kwana Pestuse ipleta kena keri Pauluse lokosi. suike lulu Italuke amiki ntuana menaru. 24 Pestuse ibeteke be, “Ntuane Agripa 7 Tamata Yahudiaru bei sukua butu esa kai pusue elaka rebe imi luake sakesa lesini lua esi isike Alla rame pita kpetu. kai ami ete meije. Imi Selu tamata Esi hlaleke be Alla Iono mere. Po ntu- meije. Tamata meije rebe tamata Yahu- ane kamale, esi tutukeku le au lekwe dia bokala ndete kota Yerusaleme kai hlaleke ele mere. 8 Kwalia imi. Imi noake rebe ete meije esi tutukeine. Esi luake be Alla Iktili kena Iono tamata kwana loko au kai esi kloloe be ile meije bunui suike more, mere tinai mo! neka. 25 Po au rekwa be eni sala sa- 9 Akmenare au ruaku noake be suke saisa mo kena bunui. Kena iliku pakala au broka tamata rebe esi hlaleke loko meije lolete kamale elake Kaisare, hoko Yesuse, tamata Nasarete mere. 10 Hoko au teu lepate kena natueni lokoi. 26 Po au brokasi mpai Yerusaleme. Au kusue au rekwa mo be au leki saisa kenai ete sie bokala kena bui le imama elakaru esi kamale elake Kaisare. Hoko au kerini riluke kbasa ete au. Kai esi supu hukume ete meije loko imi pusumi kai ete ntu- matale au suka lekwe. 11 Kai kena au ane Agripa leke tneui pelare au supu hukumesi me pusu luma maka kotie loko lepate kena leki sulate ete kamale elake Allare au ono esi lepa tiai loko Yesuse. Kaisare. 27 Le lulu au, sepo natue tamata Laleku musu lokosi titinai neka, hoko au bui pine beteke eni sala sasaisa rebe tu- ono susate etesi ndete kota Yerusaleme tukeni kenare mo, mere mise mo.” kai me kota maketa lekwe. Agripa ibeteke loko Pauluse be, 12 Kena au keu lori kota Damsike le 26 “Alepa le ale no.” Eleki Pauluse imama elakaru esi riluke sulate kbasa ete au, 13 kena au me lalane tlai, kena Maka Ulakaru 26:14 255 Maka Ulakaru 26:32 mere kwata, au selu hitate elake bei 22 Po Alla Itapa au eti roma petu meije ndete lanite esi hitaije lesi bei lemataije. hoko au kele ete meije. Au lepa ete pusue Ehita keholi au kai auku tamata rebe tamata tone elake. Kai saisa rebe au ate- esi keu sakesa kai aure. 14 Kai kena ami tuke kena Maka Hlamate mere sakesa pusuma koli lope tapele, au lene lep- kai saisa rebe akmena nabiaru kai Musa ate lokoku kena sou Ibrani be, ‘Sauluse, ruai ibetekeIne. 23 Mere Isupu susate, Sauluse. Le mula pine aono susate ete Au eleki Iono tamata memenai rebe imata rame? Mere aono susate ete ruamu, saka eleki ikwana suike bei matale. Irue kai sape tulene eblake kera sepo epheta esi beteke ete tamata Yahudiaru kai tamata upuije eni ai buai kena tetare.’ 15 Eleki Yahudiaru more be Alla Ihlamatesi. Saka Au beteke be, ‘Ale sia mere, Ntuane?’ hitate eono tamata iselu. Alla hlamatesi Tuhane Iralake be, ‘Aure Yesuse rebe kena Iono esi nati Eni lepataru.” aono susate eteIje baue aono susate ete 24 Kena Pauluse ilepa le ruai ele mere, tamata rebe hlaleke lokoKu. 16 Abetu Pestuse iklolo lokoi be, “Pauluse amake! kai kele! Au aseluke ruaKu meije ete Arekwa boka kuate eti eono amake.” ale kena Au bitikemu kena akerike ete 25 Po Pauluse iralake be, “Ntuane gu- Au kai kena alenake Au aselukeKu ete bernure, au make mo! Au beteke nke- ale meije kai saisa rebe tatike pine Au nale kena lale misete! 26 Kamale ruamu aselukele ete ale petu susuike ete pusue arekwa pusue rebe ukena Yesuse meiju. tamata. 17 Kai Au ono hlamate ale bei Hoko au nehe kena lepae meije titi- pusue tamata Israelaru kai bei tamata nai mei kamale oamu. Kai saisa rebe bei nusa otoi makete rebe tamata Yahudi au beteke kena Yesuse meiju, au rek- mo rebe esi sukamu more. Au ulake akeu ware, alene pusulu peneka. Le saisa rebe lokosi, 18 leke aono esi nati Auku hnau- uono kena Yesuse mei otoi meije uono naru saka abuka matasi leke esi selu. Au kena otoi kbunite mo. 27 Ntuane ka- ulake ale kena aatetukesi leke ro tiare male, alene loko saisa rebe nabiaru esi ekbasaesi yake, po Alla Ikbasaesi saka betekele o? Au rekware ntuane alene esi siri bei otoi melene loko otoi hitate. lokole!” Ele mere hoko Alla Inete loko esi dosaru 28 Ntuane kamale iralake be, “Abeti- moneka hoko kena Ipleta tamatare esi nake aono au kena lulu tamata Kristene rue sakesa kai sie rebe esi hlaleke loko nunu meije neko?” 29 Pauluse iralake be, Yesuse.’ “Au kotie loko Alla rame leke nunu pise 19 Hoko Ntuane kamale, ele mere eti takwali ntuane ale kai pusue tamata rebe au atula rame kena lulu Yesuse rebe esi lene au lepa petu meije esi ono lupe IaselukeNi loko au bei ndete surga. au. Batuke au suka ntuane asupu lo kena 20 Memenaije au atetuke tamata Yahudi- rante lupe au meije mo.” aru ndete kota Damsike. Kai ndete kota 30 Eleki kamale, gubernure, Bernike Yerusaleme kai me pusue otoi Yudea, kai tamata maketaru esi kele kai keu kai tamata makete rebe tamata Yahudi beini. 31 Kena esi me muli, esi beteke more lekwe. Au atetuke be, suke esi loko lomai be, “Tamata meije iono sala hleke bei ono dosa, kai suke ono lulu sasaisa kena isupu bunu pise kusu bui Alla, kai aseluke kena hidupe ete Alla mo.” 32 Kai Agripa ibeteke loko Pes- kai tamata be esi hleke bei ono dosa tuse be, “Tamata meije mahake isake peneka. 21 Le au ono pusue meru tamata pakalare ete Kaisare mo hoko tiei Yahudiaru esi kerike au bei me Tuhane peneka.” Eni Lumare kai esi ono kena bunu au. Maka Ulakaru 27:1 256 Maka Ulakaru 27:19

be, 10 “Kwalia imi. Sepo ite sai rame Pauluse isa kapale lolete kota Roma hoko tatike pine ite supu susate. Sepo 27:1-12 eono ete ite hoko kapale kohoe kai Kena teu lepate be suke Pauluse ite lekwe mata.” 11 Po solalu utune 27 kai ami sa kapale lolete kota esi elake ilene loko kapale esi upuije Roma me otoi Italia peneka, Pauluse kai kai kapale esi elake hoko ilene loko tamata buia sie ilaru rilukesi ete solalu Pauluse eni lepata meru mo. 12 Kai le utune sae me esi elake, eni nane Yuliuse pelabuhane mere emise kena rue ete rebe elake ete solalu toini. Esi kotie mere kena tale ndirine mo hoko tamata solalu toini meru “Solalu toini Kaisare boka lalesi kena sai rame leke roma Roma.” 2 Ami sa kapale sae me bei kota ndi kota Penikse kena rue ete mere Adramitiume rebe ekeue ootoi me Asia. eti tale ndirine lia. Kota Penikse mere Tamata Makedonia sae me bei kota Tesa- pelabuhane sae me nusa Kreta rebe es- lonika, eni nane Aristarkuse isa sakesa upu balate bei lemataije suni sapleuke kai ami. 3 Ele bobanure ami sili me kota mapale kai makwanale. Sidone. Yuliuse iono misete ete Pauluse. Makmale elake ekena Kapale Isebei Pauluse irulu bei kapale itetue eni ebearu nda kota, leke esi tapai kena sa- 27:13-26 saisa neka. 4 Bei Sidone mere ami sai 13 Kena mere balate tone ehbue bei siba. Po sanute ebei kapale esi oaije hoko ndau meite, hoko tamata makerike me ami sai lulu nusa Sipruse esi meite leini, kapale esi noake be mere petu misete leke sanute ktili kuate yake. 5 Ami sai kena ami keu. Eleki esi bitike kapale siba keue meite sapleuke otoi Kilikia kai esi jankare kai ami sai, eleki kapale sai otoi Pampilia, eleki ami luake me kota tehaike nusa Kreta lori. 14 Po takwali Mira me otoi Likia. 6 Ete mere, kena ami mo makmale elake erulu bei nda nusa rulu bei kapale pende solalu utune esi Kreta lorau. Makmale mere esi kotiele elake isupu kapale sae makete. Kapale Makmale Lemataije Sa Sapleuke Mapale. mere eke luake resa bei mpai kota Alek- 15 Ekena amiki kapale, hoko kapale ktili sandria, kai esuka keu lolete otoi Italia. kena eroka makmale moneka, hoko ami Eleki ihetie ami kena kapale mere. sebeie ekeri kapale neka. 16 Kena kapale 7 Ami sai kena kapale mere petua ilaru manu le ami lorau eti ami tehaike nusa kai kapale susa kena keu nunu kai susa tone sae me esi nane nusa Kauda. Ete kena roma kota Kniduse po ami roma mere sanute ktili mo le nusa mere epele sapleuke Kniduse peneka. Kai le roka hoko ami supu sake kapale esi soa buine sanute hoko ami sai lulu nusa Kreta po nehae susa titinai. 17 Kena soa buine esi meite leini lia tanjune Salmone leke ndete kapale peneka, esi bali kapale ke- supu pele bei sanute. 8 Susa titinai kena holi kena mekute leke kapale kuru. Kai ami lia tanjune mere, eleki ami luake rilasi le tinake kapale soraele kena ume kena hena sae me esi nane Pelabuhane bubui elake rebe esi kotiele Sirtise, hoko Misete, tehaike kota Lasea me nusa esi ruluke kapale esi layare leke sebeie Kreta. kapale manu neka. 18 Ele bobanure mak- 9 Kena mere petua bokala lia peneka male tapa ktili rame hoko esi menai hoko supu susa kena sai rame. Petu kena poie tanei rebe kapale keriule lope kena tahane tia senete lia peneka hoko meite leke kapale miri toto. 19 Eleki kena takwali moneka tale ndirine kai kohu petua telu bei ami sai menaije esi poie elake. Ele mere hoko Pauluse iahnausi kapale esi alata ilaru lope meite, kena Maka Ulakaru 27:20 257 Maka Ulakaru 27:43 balasi ruasi. 20 Ele petua ilaru ami supu soa buine kai esi ono lelemake be esi selu lemataije kai kmalearu moneka, kai poie jankare me kapale esi oaije. 31 Hoko makmale ktili kai kohu elake ututu ka- Pauluse ibeteke loko solalu utune esi pale rame. Hoko ami rekware be ami elake kai eni solaluaru be, “Lakesi, po hlamate moneka. mo hoko ite pusuma mata.” 32 Hoko so- 21 Kai petu ilaru ami kane mon- lalua meru esi tete soa buine esi mekute eka, hoko Pauluse ikele mpe tla eleki leke sebeie manu. ibeteke loko ami be, “Kwalia imi. Ma- 33 Kena susupa, kasinake mosare, hake imi lene loko auku hnaune be Pauluse ibeteke loko pususi leke kane ite keu bei nusa Kreta yake hoko ite be, “Kwalia imi. Petua butu esa lesini supu susate ele meije mo, iteki taneiaru ata peneka batuke imi raka, tahane tia sirikele mo kai kapale meije supu atia senete kai kane sasaisa mo. 34 Hoko au mo. 22 Po meije au kotie bei imi leke ahnau imi leke kane mina, leke nanami kaplalemi yake le masike kapale meije ktili. Ite pusuma supu hlamate, lakwai atia nekale po bei imia meru sae imata tone lekwe sae mo.” 35 Kena Pauluse mo. 23 Au rekwa meije le mempetuke ilepa mere pelare, irana roti, kai ikotie Alla rebe au hlalekeNi, Eni malekate ilu- trima kasi bei Alla me pusue tamata ake kele mei leiku, 24 kai ebeteke lokoku meru oasi eleki ibire rotire eleki ami be, ‘Pauluse, rilamu yake! Le namake kane. 36 Eleki ami pusuma lalemaru suke abalale Kaisare Roma sa. Kai Alla ndina suike kai ami kane sakesa. 37 Ami Ibeteke lokomu be Iono tamata rebe esi pusuma me kapale utuna lua butu itu keu sakesa kai ale mei kapale meije esi lesini ne. 38 Kena kane pila peneka, esi supu hlamate.’ 25 Bei mere hoko kwalia poie ganduma rebe me kapale lope imi. Kaplalemi yake! Le au hlaleke loko meite leke kapale emiri. Alla be pusulu meiju uono lulu rebe 39 Kena pita peneka, esi selu nusa sae Ibetekele ete aure. 26 Po namake pine me kai esi meite sokati lora esi laiuluije iteki kapale soraele ite kena nusa sae mise kena saike kapale masike esi rekwa me.” mosa be otoi mere etia. Lalesi kena atula leke saike kapale ete mere. 40 Hoko Kapale soraele kena nusa sae me esi tete jankare esi mekutaru eleki esi se- 27:27-44 beie umolo lope meite. Kena mere neka 27 Kena petua butu esa lesini ata esi esi tie mekuta rebe lo kemudire kenare, kpeture ami manu me meite Adria, kena eleki esi sake layare me kapale esi oaije kpetu tlaije tamata makerika me ka- leke balate eliku kapale mere. Eleki esi pale esi blake be kapale tehaike kmalane saike kapale lora laiului. 41 Po kapale peneka. 28 Hoko esi lo batu kena mekute keue ume bubui sae me hoko kapale esi eleki esi sue meite otoi mere esi nanuke, oaije kusu kenae hoko ekeu tekwa mon- mahake leai butu lua. Eleki kapale manu eka. Eleki kohu elake papa kapale esi totonai, esi sue suike. Otoi mere esi muline hoko atia. nanuke mahake leai butu esa lesini lima. 42 Eleki kena mere solaluaru lalesi 29 Eleki rilasi le tinake kapale sorae kena kena bunu pusue tamata buiaru, le ri- batu. Hoko esi suka poie jankara ata me lasi le tinake sae inasa lora laiului kai kapale esi muline. Kai ami hlaleke pita inaya. 43 Po solalu utune esare esi elake nununu neka. 30 Tamata makerika me isuka kena bunu Pauluse mo hoko ilakesi kapale sie ilaru esi ono kena naya bei bei esi maka noake mere. Ipletae tamata me kapale. Hoko esi ruluke kapale esi rebe nasa tekware bua akmena kai nasa Maka Ulakaru 27:44 258 Maka Ulakaru 28:18 lora laiului. 44 Kai ipletae sie maketaru ami keu bei nusa mere, esi riluke taneia esi nasa pamuli kena ai siniti pise ka- ete ami kena kane kai pakele me kapale. pale esi sasaisa neka. Ele mere eti ami Pauluse iluake ndete kota Roma pusuma supu hlamate roma nda laiului. 28:11-16 Pauluse isupu trima 11 Bulana telu suike ami keu bei otoi mise me nusa Malta mere, ami sa kapale sae me bei kota 28:1-10 Aleksandria. Kena ndirine taleije kapale Kena ami tati kena hlamate me mere enamake me nusa mere. Kapale 28 laiului mina, pine ami rekwa bei mere me esi oaije esi tolae tamata lakai tamata ete mere be otoi mere esi nane rebe esi kotiele yelu rebe esi hlaleke nusa Malta. 2 Tamata nusa mere esi ono lokoe rebe ktebale. 12 Kena ami sai bei loko amire mise titinai. Ulane tetu menai mere kai luake ndete kota Sirakusare peneka kai ndiri kuate hoko esi lupuke ami rue ete mere petua telu. 13 Bei mere auwe elake eleki esi koti ami ete mere. ami sai kai tati ndete kota Regiume me 3 Kena Pauluse ilupuke ai sanai kena otoi Italia. Eleki petu suike balate misete itutuele kena aure, niakwe sasune inai bei ndau meite hoko petu suike ami tati sae me esiri le aure musure pe. Eleki ndete kota Putioli eleki ami rulu. 14 Ete ekete balaije kai etie mo. 4 Kena tamata mere ami tetue tamata rebe esi hlaleke nusa meru esi selu niakwe mere tihlolo loko Yesuse, kai esi koti ami hoko ami kena Pauluse balaije, hoko esi lepa loko rue kaisi petua itu. Eleki ami keu siba lomai be, “Ei, Tinai. Ile meije tamata rame lolete kota Roma. Ami luake ndete maka bunure tinai. Masike ndau meite kota Romare elere, 15 Tamata rebe esi imata mo po iteki tuhane tinai mo maka hlaleke loko Yesuse ndete kota Romare teu nsalale kai nkenale ibunui kena ni- esi lene kena ami hoko esi sapa ami akwe meije.” Tuhane tinai mo mere roma me hena Apiuse kai hena Luma bina. 5 Po Pauluse ibleluke niakwe mere Telu. Kena Pauluse iselusi, iisike Alla kai bei balaije kena aure, kai isupu kera sa- laleije tapa ktili. saisa mo. 6 Esi betinake pakae balaije kai 16 Kena ami roma me kota Roma, so- klolikeni, imata sosoli ete mere neka. lalua rebe Kaisare ipletaesi esi elake ise- Po esi tatike takwali yo esi selu isupu bei Pauluse irue ruai kena luma tebike sasaisa mo. Hoko esi noake suike kai sakesa kai solalu esa rebe irakaIje. esi beteke be, “O, ile meije ile rebe ite Pauluse ilepa kai tamata hlaleke lokoije.” Yahudia me kota Romare 7 Lau bei otoi mere mo, nusa mere esi elake eni tapele otoi sae me, elake 28:17-31 mere eni nane Publiuse. Ikoti ami kena 17 Petua telu suike Pauluse ikoti rue kaini kai iono ami kane kena mis- tamata Yahudiaru esi elakaru. Eleki ete petua telu kaini. 8 Kena mere amai kena esi lupuke lomaije, Pauluse ilepa intulu le kerakeni, imusute kai katu lokosi be, “Kwalia imi. Masike au ono lalakwe. Hoko Pauluse ikusu lokoi eleki sasaisa mo kena lelie iteki tamataru itola balai kenai kai ikotie loko Alla. pise ono sala ete iteki atataru mo, po Eleki imise. 9 Kena tamata me nusa mere iteki tamata mpai kota Yerusaleme esi esi mere hoko tamata makeraka maketa kerike au. Eleki esi likuku ete Kaisare esi luake lokoi eleki ionosi mise lekwe. eni solaluaru. 18 Kena Kaisare eni 10 Esi holmate ami titinai lekwe kai kena tamataru esi tneu aure, esi tetue au ono Maka Ulakaru 28:19 259 Maka Ulakaru 28:31 sala sasaisa mo kena supu hukume hoko bei lomaije kena lale esa mo. Eleki lalesi kena tie au. 19 Po iteki tamataru Pauluse ibeteke etesi be, “Tinai. Lepate esi lene lokosi mo, eleki au sake pakala rebe akmena Ro Misete Iono nabi Yesaya meije ete Kaisare. Po mere laleku kena ibeteke ete iteki ntuana menaru be: nanu auku tamataru mo. 20 Ele mere 26 ‘Akeu beteke ete imi tamataru be, hoko au koti imi kena au selu imi kai au esi lene auku hnaunaru rame po esi nati lepa kai imi. Au supu raka kena luma mo, meije, le au hlaleke loko Ile rebe Alla esi selu saisa rebe au onore rame po esi IulakeNi kena hlamate tamata rebe ite rekwa mo. tamata Israele hlaleke be tatike pine 27 Meije tatike pine eono Iluake.” le lalesi rekwa sasaisa moneka, 21 Esi beteke lokoi be, “Ami supu su- esi sou tlina loisu, late sae bei mpai Yudea ete ami rebe kai esi kobue mataisu. ebeteke ale ete ami mosa. Kai iteki Sepo esi suka hnaunaru, tamata sae ibei mpai kena ialenake ale hoko suke esi lene, ete ami mo pise ilepae amu tiae ete ami esi selu kai esi nati. mo. 22 Po ami lalema kena lene aalenake Eleki esi leu suike loko Au, tamata esi hlaleke loko Yesuse elia. Le hoko Au nete loko esi dosaru moneka.’ ami lene iteki tamata bokala esi lepa tiae 28 Kwalia imi. Suke imi rekwa be, pa- loko tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse muli meije sou rebe ebeteke Alla Iono rebe luluI pende.” hlamate tamata bei dosare, lepaele ete 23 Kena tamata Yahudiaru esi elaka tamata makete rebe tamata Yahudi mo. meru kai Pauluse esi taluke petu kena Esi lene loko rame.” 29 [Kena Pauluse esi lupuke lomai eleki petu mere tamata ilepa ele mere pela, esi keu beini kai esi bokala esi luake loko Pauluse me luma nasuke lomai.]¶¶ rebe irue kenare. Eleki bei beleti eti 30 Pauluse irue musuna lua kena luma kmau ilepa loko saisa rebe esi tneui rebe isebae mere, kai pusue tamata rebe lokore. Iatetuke Alla Ipletae ite tamatare esi luake lokoije iono lokosi kena misete. elia. Kai isuka kena iono esi hlaleke loko 31 Ilepa loko Alla Ipletae ite tamatare Yesuse kamale hlamate lulu hukume kai loko Tuhane Yesuse Kristuse etesi. rebe Musa ilekire kai nabiaru esi lek- Pauluse iono meru rilai mo kai isupu iulu. 24 Leini esi lene loko ilepa mere lake mo. po leini esi lene loko mo. 25 Esi keleke

¶¶28:29 Ayate meije kena Alkitape sou Yunania akmenaru sae mo. 260 Roma 1:4

tamata Israelaru esi supu hlamate bei Pauluse eni Sulate ete hukumane le esi dosaru” (11:26). Jemate Toini me Kota Roma Pauluse lalei kena ikeu loko tamata Kristena me kota Romare, hoko ibeteke Lepate Menai isuka keu lokoise kena sulate meije Kena akmena, kota Romare, tamata (1:10-13; 15:22-29). bokala esi rekwae le kerajane Romare Isi esi kota inai rebe ekbasae kota maketa 1. Lepate Menai (1:1-15) bokala. Pauluse lalei kena ileki sulate 2. Hnaune pentine (1:16-17) meije leke atetuke tamata Kristena me 3. Pusue tamata rebe ono dosare supu kota Romare kena hnaune pentine kena hukume (1:18-3:20) agama Kristene le Pauluse eni petu kena 4. Cara kena tamata inkena me Alla keu atetuke tamata Kristena me kota Ro- oaIje (3:21-5:21) mare sae mosa. Hnaune pentine kena su- 5. Ite supu tie bei dosare esi kbasare le late meije ite baise me 1:17 rebe ebeteke iteki hubungane kai Yesuse (pasale 6); elere: “Tamata rebe Ihlaleke loko Alla ite supu tie bei agamare esi hukumaru eti inkena me Alla oaIje, isupu hlamate!” lekwe (pasale 7); kai Ro Misete Iono iteki Kena sulate meije Pauluse ibeteke be: ite hidupe belu (pasale 8) nkena me Alla oaIje bei ite lulu hukume 6. Le mula pine tamata Yahudiaru rebe Musa ilekire mo (3:27-28; 4:15). kena meije Alla Eni tamata kenasi Alla Iampune tamata eni dosaru kena monde (pasale 9-11) Yesuse Imatare (3:24-25; 5:8). Hoko 7. Ite tamata Kristene ono saisa rebe sepo ite hlaleke loko Yesuse hoko Alla misere (12:1-15:13) Itie ite bei hukumane bei iteki dosaru kai 8. Pauluse Eni makerike lepae Sou Ibeteke be ite nkena me oaIje (3:22, 26; Misete ete tamata Yahudi more kai eni 4:24-25; 5:1). rencana kena keu loko tamata ndete kota Kena sulate meije lekwe, Pauluse ileki Romare (15:14-33) Alla saisa rebe Isuka onoe ete tamata 9. Hlamate kai hnaune mulini (pasale Yahudiaru. Tamata Yahudire kotise Is- 16) raele eni anubu kai tamata Israele Hlamate (pasale 9-11). Tamata Israelaru esi rulu bei Abrahame, rebe Alla Ibitikesi peneka 1:1-7 kena Eni tamata. Po Kena Yesuse Iluake Kwali betaya jemate toini me kota lomei nusare, tamata Yahudia bokala 1 Roma. Au Pauluse, au leki sulate esi sukaI mo. Hoko Alla Ionosi kena meije ete imi. Aure Kristuse Yesuse Eni Eni tamata moneka. Pauluse ibeteke be tamata makerike. tinai kena meije tamata Yahudia bokala Ikoti au kena Eni maka ulake, leke esi ono Eni tamata moneka le esi suka au lepae Sou Misete bei Alla. 2 Sou Mis- kena hlaleke loko Yesuse more (10:1-4). ete mere, Alla Ibetekele ete nabiaru bei Esi hlaleke loko Yesuse mo hoko ebuka akmena sa. Kai esi lekie me buku rebe lalane ete tamata Yahudi more kena leki Alla Eni lepataru kenare. 3 Sou Mis- esi trima Sou Misete (11:11-15, 30-31). ete mere ebeteke Alla Eni Nanare, iteki Pusue meru, alenake kena Alla Eni lep- Tuhane Yesuse Kristuse. Lulu tamata ata rebe lekie akmenare peneka (9:25- hoko Irulu bei Dauta. 4 Po lulu Tuhane 29; 10:19-21). Alla Eni sukare, “Pusue hoko Ile, Alla Eni Nanae. Mere selu kena Ikwana suike. Mere be Ile Alla Eni Nanae Roma 1:5 261 Roma 1:23 rebe Ikbasa, iteki Tuhane Yesuse Kris- Yunani pise bangsa makete, ete tamata tuse. 5 Kai beiNi pine Alla Iriluke misete hkola pise hkola more. 15 Ele mere eti ete au kena ono Tuhane Eni maka ulake. lalekue titinai kena keu leke au lepae Leke au atetuke tamata boka bei pusue Sou Misete ete imi rebe rue me kota nusa kena Eni lepataru leke esi hlalekeNi Romare. kai esi lene lokoI. 6 Kai imi tamata Roma Alla Iono ite nkena le ite lekwe Alla Ikoti imi kena ono Yesuse hlaleke loko Yesuse Kristuse Kristuse Eni tamata peneka. 7 Ele mere eti au leki sulate meije ete imire. 1:16-17 Iteki Alla Amate kai Tuhane Yesuse 16 Au asomi kena lepae Sou Misete Kristuse Iriluke misete ete imi kai Iono meije mo. Au persaye titinai be, Sou Mis- imi rue mise noma. ete mere Alla Eni ktiline rebe eono pusue tamata rebe esi hlaleke lokoIje esi supu Pauluse lalei kena keu loko hlamate. Sou Misete mere, memenaije jemate toini me kota Roma betekele ete tamata Yahudiaru akmena 1:8-15 mina pine ete tamata Yahudi more. 17 Le 8 Kwali betaya, memenaije au beteke Sou Misete mere etiluke ete ite be Alla ete imi be bei saisa rebe Yesuse Kris- Iono ite nkena me oaIje elia. Mere kena tuse Ionoe ete imire, au kotie trima kasi hlaleke loko Alla bei memenai eti pela. bei Alla le tamata esi alenake papela Mere saka kena Alla Eni lepate rebe otoi be imi hlaleke ktili loko Yesuse lekire ebeteke be, “Tamata rebe ihlaleke Kristuse rame. 9 Kena au kotie loko Al- loko Alla eti inkena me Alla oaIje, isupu lare, au nete loko imi rame. Alla ruaI hlamate!”§§ sasike be au beteke meije tinai. Ile, Alla Alla Ileuke sala ete tamata le masike rebe au layaniNi kena laleku titinai kena esi rekwaI po esi lene lokoI mo lepae Sou Misete kena Eni Nanare. 10 Au kotie loko Alla, leke sepo Isuka hoko tak- 1:18-32 wali moneka Ibuka lalane ete au kena 18 Alla ndete surgare Inasuke tamata keu loko imi. 11 Le laleku titinai kena rebe esi ono dosa kai neune. Le esi ono tetue imi leke au riluke misete bei Alla neune eono esi rekwa hnaune nkenale Eni Rore ete imi kena aktilie imi maka bei Allare mo. 19 Tamata esi rekwa Alla hlaleke. 12 Au noake be sepo yele, auku Eni sifate le ruaI beteke etesi peneka. maka hlaleke eono imi maka hlaleke 20 Bei kena Alla Itola nusa meije, Eni ktili kai imi maka hlaleke eono lalekue sifate rebe sae iselu more lupe Ile Alla ndina leke ite akbere lomai. kai Ikbasa eti pelare tamata iselue kena 13 Kwali betaya, au suka imi rekwa be yelu rebe Itolaule. Hoko tamata esi lepa rebai boka peneka lalekue kena luake be esi rekwa Alla more saisa moneka. loko imi po au supu lalane mo. Au suka 21 Tamata esi rekwa be Alla Ime po esi keu loko imi leke au akbere imi maka holmateI mo kai esi kotie trima kasi hlaleke saka auku makerike rebe eono beNi mo. Batuke esi noake yelu pa- tamata Yahudi mo rebe esi me oto make- palani kai laleisu kpetu kurule. 22 Esi taru esi maka hlalake etapa ktilire. 14 Le blake be esi rekwa po esi rekwa mo le Alla Iulake au kena keu lepae Sou Misete esi boro titinai. 23 Esi tatu loko Alla rebe ete pusue tamata mei nusa: Ete bangsa Ihidupe eti pelare mo, po esi tatu loko

§§1:17 Hab. 2:4 Roma 1:24 262 Roma 2:10 tuhane tinai mo rebe tamata esi onolu tamata makete esi ono neune ele mere saka taneia rebe namake umatare, lupe lekwe. tamata lakai, manue lakai, binatane lela Alla Ihukume tamatare atare esi lakaije kai rebe umesa mpe Ihbeike tamata mo tapele esi lakaiju. 24 Ele mere eti Alla Isebei esi lulu esi 2:1-11 lale tiae kena ono ntasite leke ono asomi Ele mere hoko kwali betaya, imi lomai. 25 Saisa rebe lulu Allare nkenare 2 leuke sala ete tamata makete yake esi lulu mo, po esi ono saisa rebe nkena le imi sasaisa kena lepa be imi nkenare more. Esi tatu loko Maka tolae nusa sae mo le imi atate lekwe lupe esi onore meije mo, po esi tatu loko yelu rebe Alla neka. Sepo imi leuke sala ete tamata Itolaule kai esi layanilu. Esi tinaije, Alla makete hoko mere sakesa kai imi teu rebe Itolae pusue meru pine Isupu isike hukumane ete imi ruami. 2 Ite rekwa be eti pela! Amine. kena Alla Ihukume sie rebe esi atate mise 26 Tamata iono ele mere hoko Alla Ise- more, Iteu saisare enkena. 3 Hoko sepo beie esi lulu esi lale tiare. Binaru lalesi imi tutuke sae loko eni atate tiare eleyo loko mokwai lulu piasare moneka po imi ruami ono neune mere lekwe, imi lalesi loko lomai. 27 Mokwaiaru ele mere noake be Alla Ihukume imi mo yake. neka, esi ono ebeke bina moneka po ru- 4 Alla Eni lale misete ete imi kai Ita- asi lalesi loko lomai neka. Mokwaiaru esi hane laleI loko imire, imi noake be esi ono yelu rebe uono asomie ruasi hoko esi guna ete imire sae mo yake. Alla Ita- supu susate kena eseli esi ono tiae meru. hane lale loko imi le Isuka imi hleke 28 Tamata esi noake be perlu kena bei ono dosa. 5 Po ulu buaimu ela kena rekwa Alla mo hoko Isebeie esi noake hleke imi atate tiae mere. Ele mere hoko tiae mere. Hoko esi ono yelu rebe nkena imi ruami tapa imi hukumane ektili kena more. Esi misete, yelu meru suke esi ono petu rebe nusare kohore, rebe namake mo. 29 Laleisu penu kena yelu rebe neu- Alla Iaseluke Eni nasute kena Iteu huku- naru, yelu rebe unkena mo, penu kena mane nkenale. 6 Le Alla Ihukume saere ndasine, tiae, laleu tiake tamata makete, lulu saisa rebe ionore. 7 Ete tamata rebe laleu kena maka bunu, nasu, lemake kai esi ono misete, rebe esi nikwa supu isike tola lale loko lomai. 30 Esi suka kena kai supu holmate bei Alla me otoi rebe lepae tamata makete eni tiae, esi tasie mise titinai eti pelare, namake esi supu tamata makete, kwakwaesi kai esi hol- rue kai Alla eti pela. 8 Po sie rebe batuke mate tamata makete mo, lalesi tiake Alla esi nete loko ruasi kai esi suka lulu kai esi isike ruasi. Esi nkwakwa kena Alla Eni Lepataru mo po esi ono tiare nikwa lalane beluke kena ono neune. rame, namake Alla Ihukumesi ktili titi- Esi lene loko elake inai mo, 31 esi suka nai. 9 Pusue tamata rebe esi ono tiare noake rebe misete mo. Tamata makete rame, namake esi supu susate eti esi mu- esi persayesi mo. Esi lale misete ete ruke tamata makete. Rebe supu huku- tamata makete sae mo, hoko esi aseluke mane akmenare tamata Yahudiaru pine lale misete ete tamata makete saisa mo. tamata Yahudi more esi supu hukumane 32 Esi rekwa be lulu Alla Eni hukume sire lekwe. 10 Po pusue tamata rebe esi ono rebe iono tiae, isupu hukumane matale. misete, esi supu isike kai supu holmate Masike ele mere po esi ono neune rame. bei Alla kai esi ono misete kaiNi. Rebe Kai batuke ele mere mo po esi suka kena supu mere, tamata Yahudi kai tamata Roma 2:11 263 Roma 2:27

Yahudi more. 11 Le Alla Iono sasaisa ete kwakwae imi le imi noake be imi esa tamatare sakesa neka. kai Alla peneka. 18 Imi supu hnaune bei hukume mere, hoko imi rekwa saisa rebe Namake Alla Ihukume pusue tamata Alla Isukare kai imi rekwa saisa rebe 2:12-16 nkenare kai rebe salare. 19 Imi noake be 12 Tamata rebe esi ono dosare, Alla imire maka raka tamata matapolale kai Ihukumesi hoko esi supu rue kaiNi mo. maka keri hitate ete tamata rebe esi rue Tamata Yahudi mo rebe esi ono dosare, kena melene. 20 Imi noake be imi ate- Alla Ihukumesi lulu hukume rebe Musa tuke tamata boroke kai imi ono kuru ete ilekire mo. Po tamata Yahudi rebe esi tamata rebe saka kwete tone rebe irekwa rekwa hukume mere, Alla Ihukumesi hukume mosare. Imi noake ele mere le lulu hukume mere. 13 Le Alla Inikwa imire tamata Yahudi rebe supu hukume tamata rebe batuke esi rekwa hukume rebe Musa ilekire kai bei hukume mere mo po Inikwa tamata rebe esi lulu pusue tamata esi nati kai esi rekwa pusue rebe rebe lekie me hukume mere. Sie meru nkenale. 21 Imi atetuke tamata makete pine Alla Iteu be esi nkena me oaIje. yo imi atetuke imi ruami mo. Imi ate- 14 Tamata Yahudi more, esi ono lulu tuke tamata makete be ndea yake yo hukume mere saisa mo po sepo ru- imi ruami ndea! 22 Imi atetuke tamata be asi suka kena ono lulu pleta rebe me sablia yake yo imi ruami sablia! Imi ate- hukume mere, hoko mere easeluke be tuke be tatu loko tuhane tinai more yake Tuhane Eni hukume eme laleisu peneka, yo ruami rana yelu bei tuhane tinai more eleyo esi rekwa hukume mere mosa. esi lumare. 23 Imi isike ruami be imi supu 15 Tamata Yahudi more esi sifate tiluke hukume rebe Musa ilekire peneka. Eleki be esi rekwa atate misete peneka, lupe imi ono tiae ete Alla le imi lulu hukume me hukume rebe Musa ilekire. Le esi mere moneka. 24 Mere saka Alla Eni lep- maka noake lekwe etiluke be esi rekwa ate rebe lekire ebeteke be, “Bei saisa atate misete eandia, le petua sesi esi rebe imi tamata Yahudiaru imi onore, blake sala, kai petu makete esi blake be mere pine eono tamata bei nusa make- esi nkena. 16 Namake roma esi peture, taru esi lepae tiae loko Alla.”* Alla Iriluke kbasa ete Kristuse Yesuse Atate sunate rebe lekie me kena Iteu pakala ete pusue tamata lulu hukume rebe Musa ilekire saisa rebe esi onore kai esi noakele. eono hlamate tamata Yahudi mo Rebe ekbuni me tamata laleije lekwe Iteu pakala kenae. Iteu pakala mere pine 2:25-29 au beteke etika-etika neka kena au lepae 25 Sepo imi lulu hukume rebe Musa Sou Misete. ilekire hoko imi sunate eguna ete imi. Po sepo imi lulu saisa rebe betekele Tuhane Eni Lepate rebe Musa ilekire me hukume mere mo hoko imi sunate eono hlamate tamata Yahudi mo esi guna sasaisa ete imi mo. 26 Tamata 2:17-24 Yahudi mo rebe isunate mo po ilulu 17 Po meije auku hnaune ete kwali hukume mere, Alla Itrimai saka tamata betaya tamata Yahudi. Imi beteke be rebe inkena, saka sunateni peneka. imire tamata Yahudi eleki imi hlaleke 27 Kai tamata rebe esi sunate more esi Tuhane Eni lepate rebe Musa ilekire, leuke sala ete imi tamata Yahudiaru le

*2:24 Yes. 52:5 Roma 2:28 264 Roma 3:13 imi rekwa hukume rebe Musa ilekire kai yapine leini esi beteke be: “Sepo Alla sunate imi lulu hukume mere po imi Ihukume ite, hoko Inkena mo.” Mere lulu Tuhane Eni pletare mo. Sie meru batuke tamata inoake neka. 6 Masike elia masike esi sunate mo po esi lulu hukume lekwe po ele mere mo! Le sepo esi beteke mere. 28–29 Le tamata rebe kotine tamata be Alla Ihukume itere enkena mo, hoko Yahudi tinaije, mere Alla Eni tamata Ikbasa kena teu pakala ete tamata mei titinai. Ile mere tamata rebe sunate nusare elia lekwe? nanakwalaije mo, po rebe Ro Misete Ik- 7 Po sepo tamata leini esi beteke elere: basae laleije pine selue kena eni hidupe. “Sepo ite lene loko Alla Eni lepate mo, Kai tamata Yahudi titinaije, mere tamata hoko namake eono isike Allare etapa le rebe ihleke eni hidupe tiare. Tamata ele Iono saisa rebe Italukele. Ele mere hoko mere masike isupu isike bei tamata more Alla Ihukume ite le iteki dosaru yake!” po Alla Iisikeni. 8 Sepo mere tinai, hoko ite beteke elere lekwe, “Mise lesire batuke ite ono neune Alla Ihukume tamata maka neka leke rekwa nkenale titinai.” Tinai, ono dosare enkena tamata leini esi tutuke sala kena au be 3:1-8 rebai sae me au beteke ele mere lekwe, Me Alla oaIje, tamata Yahudi kai po mere tinai mo. Tamata rebe esi beteke 3 tamata Yahudi more esi supu huku- ele mere suke Alla Ihukumesi. mane sakesa. Po yapine tamata leini Alla Iombe pusue esi beteke elere: “Masike sunate tamata tamatare maka ono dosa Yahudiaru po eono esi mise suike kai Alla mo. Ele mere hoko tamata Yahu- 3:9-20 diaru esi supu untune sasaisa mo, lesi 9 Ite tamata Yahudire ite mise lesi bei bei tamata makete, kai sunate mere tamata makete mo. Au beteke peneka be ekeri untune sasaisa etesi mo.” 2 Esi tamata Yahudi pise tamata Yahudi more, tinaije, tamata Yahudiaru esi supu un- pusue ono dosa peneka. 10 Lupe Alla Eni tune boka. Memenaije, le kena ak- lepate rebe lekire ebeteke be: menare Alla Ibeteke Eni lepataru etesi. “Sae kuesa inkena mo, 11 sae kuesa inati 3 Masike tamata Yahudiaru leini esi Alla Eni lalane mo kai sae kuesa lene loko Alla mo po saisa rebe Italukele ikotie loko Alla kena rekwaI mo. Ionoe. 4 Masike pusue tamatare maka 12 Pusue tamata esi hali muli bei Alla lemake, po Alla Inkena. Mere saka ak- peneka; mena kamale Dauta ibeteke be: pususi rekwa lalane misete moneka. “Tuhane, saisa rebe abetekele enkena. Tinai, sae kuesa iono nkenale moneka!‡ Kai masike sae itutuke Ale be Amu atate 13 Kena esi beteke sasaisare emise mo neune kai eono asomie tamata makete, po namake suke esi naku be Ankena.”† kai esi lemake.¶ 5 Hoko ite ono saisa rebe enkena more, Esi lepare eono tamata makete laleisu mere eono Alla Eni nkenale selue, po kera lupe niakwe rebe esi sasune.§

†3:4 Isi. 51:6 ‡3:12 Isi. 14:1-3; 53:2-4 ¶3:13 Isi. 5:10 §3:13 Isi. 140:4 Roma 3:14 265 Roma 4:1

14 Biruisu penu kena kutuke tamata 25 Alla Iriluke Kristuse Yesuse leke makete kai lepa tiae loko tamata ponike Eni lalakwe eleki Imata, mere makete.** saka tanei rebe rilukele ete Alla kena es- 15 Esi nunu titinai kena bunu tamata. eli ite, leke ite supu tie bei iteki dosaru, 16 Esi ono tiae kai susate etika neka. mahabe ite hlaleke loko Yesuse rebe 17 Lalane rebe eono esi mise suike kai lo- Imata le itere. Alla Iono ele mere kena maije esi lulu mo.†† Iaseluke be sasaisa rebe Iteure tinai. Le 18 Kai rilasi le Alla mo.”‡‡ kena akmenare masike tamata esi ono 19 Ite rekwa be lepate meije lekie dosare po Ihukumesi mo le Itahane laleI. me Alla Eni lepata rebe lekire ebeteke 26 Po meije baue Yesuse Imatare, Alla ete tamata Yahudi rebe esi supu atu- Iaseluke be Isuka dosare mo, leke ite rane meije. Hoko pusue tamata, tamata rekwa be saisa rebe Iteure enkena le In- Yahudi pise Yahudi mo esi sasaisa mo ete tamata esi dosaru. Kai Ibeteke lekwe kena beteke me Alla oaI be esi nkena. be tamata rebe esi ono dosa po esi Alla Iteu peneka be pususe tamatare, hlaleke loko Yesuse hoko esi nkena. penu kena dosa. 20 Tamata sae inkena 27 Ele mere hoko iteki sasaisa mo baue iono saisa rebe me agamare esi kena kwakwae ite be bei saisa rebe ite hukume mo. Esi tinaije, aturane rebe onore eono ite nkena. Le ite nkenare Alla Iriluke ete tamatare, mere leke ite bei hlaleke loko Yesuse Kristuse. 28 Le rekwa iteki dosaru titinai. tamata inkenare bei ilulu saisa rebe lekie me agama Yahudi esi hukume mo po bei Alla Iono tamata iono misete kaiNi ihlaleke loko Yesuse Kristuse. 3:21-31 29 Imi tamata Yahudiaru imi noake be 21 Po meije Alla Itiluke lalane ete ite Allare batuke Ioki tamata Yahudi yake, leke ite nkena me oaIje. Po lalane kena le Ioki tamata Yahudi more lekwe. 30 Imi ono nkenale mere baue ite lulu hukume rekwa mere le Allare batuke esa. RuaI rebe Musa ilekire mo. Kena hukume pine Iono tamata Yahudiaru esi nkena le mere kai bukua rebe akmena nabiaru esi esi hlaleke loko Kristuse. Kai ruaI lekwe lekire ebeteke lalane kena ono nkenale pine Iono tamata Yahudi more esi nkena mere peneka. 22 Alla Eni lalane mere le esi hlaleke loko Kristuse neka. elere: Alla Iono tamata inkena po ma- 31 Po yapine imi beteke be ite hlaleke habe ihlaleke loko Yesuse Kristuse. Saisa loko Kristuse peneka hoko ite hleke rebe Alla Iono ete tamatare pusue nesa, hukume rebe Musa ilekire neka. Ele Ihbeike sae mo. 23 Le pusue tamatare ite mere mo! Esi tinaije, bei iteki maka ono dosa peneka kai ite lau bei Alla hlaleke hoko ite holmate hukume mere. Eni nkenale kai Eni misete. 24 Po Alla Abrahame inkena me Alla Ibuka lalane ete ite leke Eni misete, ite oaIje le ihlaleke lokoI seli moneka, po Iriluke neka leke ite nkena. Esi carare elere: Ite supu hlamate 4:1-8 le Yesuse Kristuse Imata kena seli iteki Kwali betaya, meije au lepa loko dosaru. 4 saisa rebe Yahudiaru esi ntuane mena Abrahame ionore leke inkena me

**3:14 Isi. 10:7 ††3:17 Yes. 59:7-8 ‡‡3:18 Isi. 36:2 Roma 4:2 266 Roma 4:16

Alla oaIje. 2 Sepo Alla Iono Abrahame tanda be inkena me Alla oaIje. Mere ite inkenare bei saisa rebe ionore, hoko natire be kena ilulu atate sunate mosare, iisike ruaije yele. Po iisike ruai me Alla Iono inkenare bei eni maka hlaleke. Alla oaI mo. 3 Le Alla Eni lepate rebe Bei mere hoko ite pusuma noake be lekire ebeteke be, “Abrahame ihlaleke Abrahame Iono amate. Tamata Yahudi loko Alla, eti Alla Ibeteke be inkena me mo rebe esi hlaleke loko Tuhane Yesuse oaIje.”¶¶ esi noake lekwe be Abrahame iono am- 4 Meije conto ete ite. Tamata rebe ik- ate etesi le masike esi lulu aturane erike isupu gaji. Gaji mere batuke riluke sunate mo po Alla Ionosi nkena me oaI le etei mo po eni hake kena supue le ikerike esi hlaleke loko Yesuse saka Abrahame pe. 5 Po ite nkenare ele mere mo: batuke neka. 12 Hoko Abrahame iono amate ete ite hlaleke iteki atate misete kena supu tamata rebe esi lulu atate sunate lekwe Alla Eni misete mo, po batuke ite hlaleke le iono conto ete pusue tamata Yahudi loko Ile rebe Itrima suike tamata dosare. rebe sunatesi kai rebe esi hlaleke loko Ele mere hoko Alla Iono ite nkena me oaI Alla lupe Abrahame ihlaleke loko Allare le ite hlaleke lokoI. kena sunateni mosare. 6 Hnaune mere saka akmena kamale Saisa rebe Alla Italuke be Irilukele Dauta ilepae tamata rebe isupu misete tamata isupue le esi hlaleke lokoI bei Alla kai laleije ndina le Alla Itri- mai saka tamata nkenale me oaIje, mere 4:13-25 selue bei saisa rebe tamata mere ionore 13 Akmenare Alla Italuke Abrahame mo. Kamale Dauta ibeteke be: kai eni anubuaru be namake nusa meije 7 “Tamata rebe Alla Inete loko eni etesi. Alla Italuke ele mere bei Abra- nsalalaru hame ilulu hukume rebe Musa ilekire kai eni dosaru monde, isupu untune mo po bei ihlaleke loko Alla eti Itrimai elake. saka tamata rebe inkena me oaIje. 14 Le 8 Tamata rebe Alla Ileuke sala etei loko sepo tamata Yahudiaru esi supu saisa eni dosaru monde, isupu untune rebe Alla Italukele le esi lulu saisa rebe elake.”§§ Musa Ilekire hoko esi hlaleke loko Allare esi untune sae mo, kai saisa rebe Alla Alla Iono Abrahame inkenare bei Italukele esi supu moneka. 15 Bei tamata sunate mo po bei eni maka hlaleke esi lulu hukume rebe Musa ilekire mo, 4:9-12 hoko esi supu hukumane elake bei Alla. 9 Kamale Dauta ibeteke untune elake Po sepo Alla Iriluke Eni hukume ete ite mere, batuke ete tamata rebe esi sunate mo hoko ite ono sala kena hukume mere lulu agama Yahudi esi hukume mo po mo. ete tamata rebe esi lulu hukume mere 16 Ele mere hoko Alla Iombe ite nkena more lekwe. Ami beteke peneka be Alla me oaIje bei iteki maka hlaleke leke Iono Abrahame inkena me oaIje bei ih- ite supu hadia rebe Italuke be Iriluke laleke lokoIje. 10 Alla Ibeteke Iono Abra- ete Abrahame eni anubuaru pusuise. Ha- hame inkena me oaIje kena Abrahame dia mere batuke Iriluke ete Abrahame isunate mosa. 11 Alla Iono inkena mina eni anubuaru mo po ete pusue tamata pine sunateni. Kai sunateni batuke kena rebe esi hlaleke loko Alla lupe Abrahame

¶¶4:3 Atn. 15:6 §§4:8 Isi. 32:1-2 Roma 4:17 267 Roma 5:10 lekwe. Le Abrahame iono amate ete ite ono mise suike kai Allare baue iteki pusuma rebe hlaleke loko Allare. 17 Alla Tuhane Yesuse Kristuse. 2 Le pamuli Eni lepate matai me loko Abrahame be, meije ite supu lalane kena Alla Iaseluke “Au bitike ale kena amate ete tamata Eni misete ete ite, mere bei saisa rebe nusa toini bokala.”* Abrahame iono am- Yesuse Ionore le ite hlaleke lokoIje. Ite ate ete ite pusuma le ihlaleke rame be lalemaru ndina lekwe le ite hlaleke be saisa rebe Alla Italukele namake Ionoe, roma petu sae me ite selu Alla Eni le Eni kbasa kena ono tamata matale ik- kbasare kai Eni hitate elake. 3 Batuke wana suike kai Ibeteke be saisa rebe eme mere mo po ite supu susate, ite lale- mosare namake eme. maru ndina le ite rekwa be bei ite supu 18 Masike Abrahame inoake be isupu susate, hoko ite tahane lale. 4 Sepo ite kwetele saisa moneka, po ihlaleke loko tahane lale tekwa hoko ite lesi kena ite Alla rame. Bei mere hoko iono amate ete supu teheke. Sepo iteki atate ele mere tamata nusa toini bokala. Le kena isupu hoko mere eono ite tolae hidupe ete Alla, kwetele mosare Alla Italuke etei peneka namake Iono saisa rebe Ibeteke pende. be namake isupu kwetele, lupe Eni lep- 5 Ite tolae hidupe ete Alla ele mere, eono ate rebe lekire ebeteke be, “Namake amu ite kaplalema mo le namake Alla Iriluke anubuaru esi boka titinai.” 19 Kena mere pusue rebe Italuke ete itere. Ite rekwa Abrahame irekwa be isupu kwetele mon- mere le Alla Eni misete ekbasae ite lale- eka le intua kuate peneka. Kai lau mo eni maru peneka. Iono pusue meru baue Eni musuna utune esa neka. Kai tapa loko Ro Misete Ikbasae ite lalemaru. eni bina Sara indote. Po Abrahame ih- 6 Le Alla Ioki itere elere: ite ktili kena laleke ktili titinai. 20 Kokoueni mo po ih- ono hlamate ite ruama bei iteki dosare laleke rame loko saisa rebe Alla Italukele mo, po Alla Iaseluke Eni misete ete ite, etei pende. Ihlaleke tapa ktili kai lesi hoko kena petu rebe Alla Iteure, Kris- leneka eti iisike Alla rame. 21 Ihlaleke tuse ruaI mata ete ite peneka, eleyo titinai be saisa rebe Alla Italuke pende kena mere ite lene loko Alla mo. 7 Pi- namake Ionoe. 22 Bei mere hoko me Alla asare, tamata rebe isuka kena mata Eni lepate rebe lekire beteke be: “Alla ete tamata makete sae mo, masike eni Iono inkena me oaIje.” 23 Lepate rebe hidupe nkena. Po ete tamata rebe iono lekie mere batuke ete Abrahame ruai misete ete tamata makete hoko tamata mo, 24 po ete ite lekwe. Le ite lekwe Alla sae isuka kena mata lei piseo. 8 Po Alla Iono ite nkena me oaI le ite hlaleke loko Eni misete elesi bei mere, le kena ite ono Alla rebe Iono iteki Tuhane Yesuse Ik- dosa sare Alla Iaseluke Eni lale misete wana suike pende. 25 Yesuse Iriluke ruaI ete ite peneka. Mere Kristuse Imata ete leke bunuI kena seli iteki dosaru, eleki itere. Alla Iono Ikwana suike leke Iono ite 9 Hoko ite nkena me Alla oaI peneka le nkena me oaIje. Kristuse Eni lalakwe ponikele kena seli iteki dosaru. Bei mere hoko ite rekwae Ono mise suike kai Alla ntoli peneka be namake Yesuse Ihlamate 5:1-11 ite bei Alla Eni nasute kena nusare ko- Kwali betaya, pamuli meije ite ono hore. 10 Kena Alla Inasuke ite, ruaI erI 5 nkena me Alla oaI peneka le ite ono mise suike kai ite baue Eni Nanare hlaleke loko Yesuse. Ele mere hoko ite Imatare. Hoko meije ite mise suike kaiNi

*4:17 Atn. 17:5 Roma 5:11 268 Roma 6:4 peneka, kai Yesuse Ihidupe, kai Eri rue iono dosa esi hasile pusue tamatare suke kai ite rame. Bei mere hoko ite rek- mata. Kai saisa rebe Ile Esa, Yesuse Kris- wae ntoli be kena nusare kohore ite hla- tuse Ionore ela lesi leneka. Le beiNi pine mate bei Eni hukume. 11 Kai batuke mere Alla Iriluke misete ete tamata bokala kai mo, po ite lalema ndina le iteki hubun- esi nkenare esi seli sasaisa moneka. Kai gane kai Alla rebe ite supue baue iteki baue Yesuse Kristuse, namake ite kbasa Tuhane Yesuse Kristuse. Le baue Kris- mei nusa. tuse, hoko pamuli meije ite mise suike 18 Hoko bei tamata esa iono nsalale kai Alla peneka. eono pusue tamata esi supu hukume. Ele mere lekwe, bei tamata esa ilulu Alla Bandine Adame kai Kristuse Eni sukare, pusue tamata esi supu tie bei 5:12-21 nsalale kai supu nkena me Alla oaI kai 12 Tamata mei nusare esi supu dosare supu rue mise eti pela. 19 Kai lupe tamata menai bei tamata esa, le ilene loko Alla bokala esi supu dosa, le tamata esa ilulu Eni pletare mo. Ile mere Adame. Kai Alla Eni pletare mo. Ele mere lekwe, bei eni dosare pine tamata mei nusare tamata bokala esi nkenare bei tamata esa esi mata. Bei Adame eni dosare, eni ilulu Alla Eni pletare. anubuaru pususi supu dosa. Ele mere 20 Hukume rebe Musa ilekie mere hoko pusue tamata mei nusare mata. Alla Iriluke leke tamata irekwa be iono 13 Akmena kena hukume rebe Musa dosa peneka, le lulu hukume rebe Musa ilekire sae mosare, tamata iono dosa ilekire, esi ono sala bokala peneka. peneka. Po tutuke tamata le dosare mosa Masike tamata iono dosa rame po Alla le aturane sae mosa. 14 Masike ele mere Eni misete lesi bei dosare. 21 Kena ak- po bei kena Adame eti roma Musare, menare dosare ekbasa ktili kena pusue matale etapa rame eleki pusue tamatare iteki hidupe hoko suke ite supu hukume, namake mata. Masike tamata esi ono mata kai rue lau bei Alla. Po pamuli lulu Adame ilene loko Alla Eni pletare meije, Alla Ioki ite, Eni kbasare ela titi- mo po esi mata le esi dosaru. nai kena iteki hidupe. Ioki ite hoko Hoko Adame saka Yesuse Kristuse, Ibeteke be ite nkena me oaI kai Iriluke rebe Iluake pamulire: Saisa rebe Adame hidupe misete ete ite baue iteki Tuhane ionore pusue tamata esi supu esi hasile. Yesuse Kristuse eti pela. Ele mere lekwe, saisa rebe Yesuse Ionore Dosare kbasae ite moneka le pusue tamata esi supu esi hasile. 15 Po ite esa kai Kristuse peneka saisa rebe luasi onore sakesa mo. Le Alla Eni misete, elesi bei Adame eni 6:1-14 nsalale. Bei Adame ruai eni nsalale Kwali betaya, Alla Iampune iteki pusue tamata esi mata. Po bei Eni lale 6 dosaru bei Eni misete ete ite. Po misete hoko Iriluke hadia ete pusue yapine leine esi noake elere: “Sepo Alla tamata baue Yesuse Kristsue. 16 Hadia Iaseluke Eni lale misete ete tamata maka rebe Alla Iriluke ete tamatare tebikele ono dosare, hoko mise lesi ite ono dosa bei Adame eni dosare. Tamata sae eni rame leke Alla Iaseluke Eni lale mis- dosa rebe ilulu Alla Eni pletare more ete ete ite rame.” 2 Ele mere mo! Le eono pusue supu teu pakala me oaIje dosare ekbasae ite moneka, hoko ite ono kai supu hukume. Alla Eni hadia mere dosa moneka. 3 Imi nete! Kena baptise Irana tamata esi dosaru kai ibeteke be ite leke ite esa kai Kristuse Yesuse, mere esi nkena me oaIje. 17 Le bei tamata esa saka Ite mata sakesa kaiNe neka. 4 Hoko Roma 6:5 269 Roma 6:23 kena baptise itere, mere saka hnouke ite Dosare ekbasae ite saka elake ipletae sakesa kai Kristuse kai ite mata sakesa eni tamata makerike yake kaiNi, leke kena Ikwana suike le AmaI Eni kbasa rebe ehitare, ite sakesa kaiNi 6:15-23 eleki ite kusu hidupe beluke. 15 Hoko pamuli meije hukume rebe 5 Hoko, sepo ite esa kai Kristuse kena Musa ilekire ekbasae ite moneka kai Alla Eni matale, ite supu kwana suike bei Iaseluke Eni misete ete ite. Po yapine matale sakesa kaiNi titinai peneka. 6 Ite tamata leini me esi ombe, “Sepo ele mere rekwa peneka be iteki sifate takwaline hoko sebei ite ono dosa rame neka,” emata sakesa kai Kristuse me ai tu- mere tinai mo. 16 Imi rekwa be sepo imi tine peneka leke ite lulu tamata eni naku kena kerike ete sae peneka hoko sifate maka ono dosare moneka kai leke imi lene loko tamata mere le imi ono dosare ekbasae ite moneka. 7 Esi con- tamata makerike ete ile mere peneka. tore tamata rebe imata pende dosare Dosa kai lene loko Allare ele mere kbasaeni moneka. lekwe. Sepo imi ono dosa, hoko namake 8 Sepo ite mata sakesa kai Kristuse titi- dosare kbasae imi, esi hasile namake nai peneka hoko ite hlaleke be namake imi mata kai rue lau bei Alla. Po sepo ite hidupe sakesa kaiNi. 9 Le ite rekwa be imi lene loko Alla hoko namake Ipletae Kristuse Ikwana suike peneka kai Imata imi eleki imi hidupe nkena. 17 Akmena suike moneka, hoko matale ekbaseNi kena imi hlaleke loko Yesuse mosare moneka. 10 Kristuse Imatare batuke re- dosare kbasae imi sa, po ite kotie trima bai esa kena Inabu dosare eti pela. Kai kasi boka bei Alla le pamuli meije imi meije Ihidupe rame leke lulu Alla Eni lulu hnaune misete rebe riluke ete imire sukare. pende. 18 Hoko dosare ekbasae imi mon- 11 Imi lekwe suke imi noake be imi eka kai imi ono Alla Eni tamata mak- mata sakesa kai Kristuse Yesuse peneka, erike kena ono Eni sukare. eti dosare kbasae imi moneka, kai meije 19 Kwali betaya, imire saka kwete tone imi esa kaiNi peneka hoko imi hidupe rebe irekwa Alla Eni hnaunaru mise lulu Alla Eni sukare. mosa, hoko au umpamae saka tamata 12 Ele mere hoko imi sebeie dosare makerike leke imi nati auku lepataru. kbasae imi hidupe mei nusa meije yake Akmenare imi riluke nanakwalami kena leke imi lulu imi lale neune yake. 13 Kai dosare kbasaele hoko neune tapa rame. imi pake nanakwalami kena ono tiae Po pamuli meije saka mere lekwe, suke yake leke imi supu dosa yeke. Po imi Alla Ipletae imi leke imi ono nkenale me riluke nanakwalami ete Alla le imi supu Alla oaIje leke imi hidupe batuke Alla hetie bei matale kena kwanale peneka. ruaI Enie rebe dosa sae mo. Imi riluke pusue nanakwalami ete Alla 20 Akmena kena imi ono dosa sare, imi leke imi ono saisa rebe Isukare. 14 Le ono lulu Alla Eni sukare mosa. 21 Kena ete itere, dosare kbasae ite moneka. Ite mere imi supu untune sasaisa mo bei rekwa be hukume rebe Musa ilekire ek- yelu rebe pamuli meije imi asomi kena basae ite moneka. Hoko meije ite hlaleke onore. Yelu meru batuke ekeri imi kena kai supu misete bei Alla peneka. matale kai rue lau bei Alla. 22 Po pamuli meije dosare kbasae imi moneka kai imi ono Alla Eni tamata makerike peneka. Mere untune elake titinai ete imi hidupe kai eono imi rue kai Alla eti pela. 23 Le Roma 7:1 270 Roma 7:13 ono dosare ekeri kena matale kai rue lau Hukume rebe Musa Ilekire eono ite bei Alla. Po tamata rebe esi esa kai iteki rekwa nkenale kai nsalale Tuhane Kristuse Yesuse pende, esi supu rue kai Alla eti pela. 7:7-13 7 Akmenare au beteke be bei Kris- Hukume rebe Musa ilekire tuse pine hukume rebe Musa ilekire ek- ekbasae ite moneka basae imi moneka. Masike ele mere po le ite esa kai Kristuse peneka ite noake be hukume mere emise mo 7:1-6 yake. Au rekware ele mere mo. Hukume Kwali betaya imi! Au leki meije mere mise le eatetuke au leke au rekwa 7 ete imi rebe rekwa hukume pende. dosare. Hukume mere ebeteke be: “Lale Imi rekwa be hukume mere ekbasae loko tamata makete eni tanei yake.” tamatare kena eri kwana sa. Sepo imata Po sepo ebeteke ele mere mo, hoko au peneka hoko hukume mere ekbasaeni rekwa be lale loko tamata makete eni moneka. 2 Umpamare, bina rebe ikai taneije sala mo. 8 Po kena au rekwa pende, lulu hukume, bina mere hukume hukume rebe Musa ilekire, laleku loko maka kaije ekbasaeni kena eni mok- saisa neka kena ono dosa, eleki auku lale wai eri rue sa. Po sepo eni mokwai neune etapa rame. Sepo hukume mere imata peneka hoko hukume maka kaije sae mo, hoko saisa etutuke au le auku ekbasaeni moneka. 3 Sepo bina mere dosare mo, hoko dosare kbasae au mo. irue kai mokwai makete kena eni mok- 9 Akmena au hidupe, au rekwa wai eri rue sa, hoko bina mere is- hukume mere mo hoko au noake auku ablia. Po sepo eni mokwai mata peneka, hidupe mise. Po kena au rekwa hukume hoko lulu hukume bina mere hukume mere, lalekue titinai kena noake dosare kbasaeni moneka. Kai sepo ikai kai mok- me auku hidupe. Le auku dosaru boka wai makete hoko bina mere isablia mo. titinai, 10 hoko namake au supu hukume 4 Hoko kwali betaya, mere sakesa kai au mata kai rue lau bei Alla eti pela. itere neka. Musa eni hukume ekbasae Memenaije au rekwa be hukume mere ite moneka le sakesa kai ite mata sakesa Tuhane Irilukele kena eliku hlamate ete kai Kristuse kena ai tutine peneka. Itere au, eleyo mo le eono au supu hukume Yesuse rebe Ikwana suike Enie hoko ite au mata kai rue lau bei Alla eti pela. ono misete kai hidupe holmate Alla. 5 Le 11 Bei hukume mere pine au supu akmena kena ite hlaleke loko Yesuse lemake kena au ono dosa le au noake mosare iteki hidupe lulu tamata eni be au supu hlamate baue hukume mere, sifate kena ono neune. Kai kena ite eleyo mo le namake eono au supu rekwa Musa Eni hukume mere, iteki lale hukume au mata kai rue lau bei Alla eti neune tapa rame eleki ite ono dosa rebe pela. eono ite rue lau bei Allare. 6 Po pa- 12 Hoko kwali betaya, hukume mere muli meije Musa eni hukume ekbasae emise titinai le ebei Alla kai saisa rebe ite moneka le saka ite mata sakesa kai ebetekele, emise titinai kai enkena. 13 Po Kristuse peneka. Hoko ite rekwa bei yapine imi noake be hukume rebe Mu- layani Alla peneka. Po ite layani Allare sai ilekire emise eleyo mere eono au bei ite lulu Musa eni hukume lupe ak- supu hukume au mata kai rue lau bei menare mo, po ite lulu lalane beluke Alla eti pela. Ele mere mo! Dosa mere kena layaniNi le Eni Rore Itapa kai Ik- pine eono au supu hukume kai mata, kai basae ite. dosare epake hukume misete mere, eono Roma 7:14 271 Roma 8:8 au supu hukume kai au mata. Hoko au Bei pusue meru hoko kwali betaya, ite rekwa ntoli be auku dosare emei laleku selu mimise kena Yesuse Kristuse Itapa kai dosare neune. au mosare, mei lalekue au suka titinai kena riluke nanakwalakue kena lulu Alla Ite ktili kena ono nkenale lulu Eni hukume, po bei auku sifate tamatare hukume rebe Musa ilekire mo eti au lulu dosare neka. 7:14-26 Ro Misete Iriluke ktiline ete ite leke 14 Ite rekwa be hukume rebe Musa ite hidupe lulu Alla Eni sukare ilekire enkena titinai le ebei Alla Eni Rore, po aure tamata rebe iktili kena ono 8:1-13 misete mo. Dosare ekbasae aure saka Kwali betaya, itea rebe esa kai Kris- paksa tamata sae kena iono tamata mak- 8 tuse Yesuse pende kena meije Alla erike. 15 Au rekwa mo be le mula pine Ihukume ite moneka. 2 Le ite esa kai au ono ele mere. Le saisa nkenale rebe Kristuse Yesuse, hoko Ro Misete Iriluke laleku kena onore, au supu ono mo. Po hidupe beluke ete ite kai Itie ite bei dosa rebe au suka more, au onoe. 16 Po kbasa rebe eono ite supu dosa kai rue saisa rebe au onore tebikele bei rebe lau bei Allare. 3 Le hukume rebe Musa laleku kena onore hoko kaplaleku. Mere ilekire, etie ite bei dosare esi kbasare easeluke be au akue hukume mere mise. saisa mo le ite tamatare ktili kena lulu 17 Hoko laleku kena ono ele mere mo po hukume mere mo. Po Alla Itie ite bei dosa rebe emei lalekue akbasae au kena dosare esi kbasare le Iulake Eni Nanare onoe. 18 Le au rekwa be mei lalekue saisa Ilomei nusa kena seli iteki dosaru. Kena misete sae kwale mo le auku sifate saka mere Eni Nanane mere saka ite tamata tamata maka ono dosa. Laleku kena ono dosa meije neka po Iono dosa mo. Eleki misete po au ktili kena ono mo. 19 Au Imata lulu Alla Eni sukare. Alla Inabu ono yelu miseta rebe au suka onore mo. dosare esi kbasare baue Ihukume Eni Po au hali kena ono yelu tiae rebe au Nanare le itere ele mere. 4 Alla Iono suka ono more. 20 Po sepo au ono yelu ele mere leke ite nkena me oaIje, saka rebe au suka kena onore mo hoko mere tamata esi lulu Eni suka rebe me hukume au ono mo po mere dosare ekbasae au rebe Musa ilekire. Meije ite lulu tamata kena onoe. eni sifate maka ono neune mo, po ite lulu 21 Hoko auku hidupe eono ele mere. Ro Misete Eni sukare. Laleku kena ono misete, po rebe au 5 Sire pine ilulu tamata eni sifate, onore batuke tiae. 22 Le laleku titinai inoake tamata eni sifate tiae. Po tamata kena lulu Alla Eni pletare, 23 po au meije, rebe ihidupe lulu Alla Eni Rore, inoake dosare kbasae laleku kai dosare lelie yelu rebe Alla Eni Rore Isukare. 6 Sepo auku suka kena lulu Alla Eni hukume. tamata eni sifate kbasae lalemi hoko imi Hoko saka au supu lo kena dosare esi ono dosa, hoko namake imi rue lau bei kbasa rebe mei lalekue. 24 Silaka! Au Alla. Po sepo imi noake saisa rebe Alla noake ele meije namake au rue lau bei Eni Rore Isukare rame, namake lalemi Tuhane. Sire pine isupu ono au hla- ndene kai imi rue kai Alla eti pela. mate bei pusue meiju? 25 Bei mere hoko 7 Sepo tamata eni sifate ekbasae sae eni au kotie trima kasi bei Alla le Ikbasa maka noake hoko iono musu kai Alla. Le kena Ihlamate au bei dosa rebe ekbasae tamata mere ilene loko Alla Eni hukume nanakwalakue baue iteki Tuhane Yesuse mo. Isuka kena lulu hukume mere po Kristuse. saisa moneka. 8 Sie rebe esi lulu tamata Roma 8:9 272 Roma 8:26 eni sifate esi ono saisa rebe Alla Isukare, susate sakesa kai Kristuse hoko ite supu saisa mo. holmate sakesa kaiNe neka. 9 Po imi hidupe lulu tamata eni Supu holmate eti pela sifate rebe eono dosare mo, hoko imi hidupe lulu Alla Eni Rore le Alla Ik- 8:18-25 basae laleimu. Sie rebe Kristuse Eni 18 Kwali betaya, kbasa saka hitate Rore kbasaesi more, Yesuse Kristuse elake rebe tatike pine Alla Iriluke ete Eni tamata kenasi mo. 10 Po sepo itere, ela lesi bei susate rebe ite supue Kristuse Ikbasae lalemi, hoko masike kena meije. 19 Pusue rebe mei nusare na- nanakwalaimu mata le dosare po Ro make titinai loko petu kena Alla Iaseluke Misete Iono imi supu rue kai Alla eti pela be itere Eni nanae rebe iteki kbasare le Iono imi nkena me Alla oaI. 11 Alla ela titinaije. 20 Le nusa meije kai pusue Iono Yesuse Kristuse Ikwana suike. Hoko rebe mei kenare supu kutuke peneka sepo Alla Eni Rore Ikbasae imi hoko imi eti supu sasaisa misete rebe Alla Inoake kwana suike lekwe. Iono ele mere le Eni be namake nusa meije supure. Mere bei Rore kbasae imi laleimu. nusare esi sukare mo po Alla Iteu ele 12 Ele mere hoko kwali betaya, ite mere peneka. Hoko pusue namake kai trima Alla Eni Rore rebe pletae ite kena hlaleke elere: 21 kena petu sae me taneia ono misete. Iulake ite kena lulu tamata mei nusa meije atialu bei kbasa rebe ati- eni sifate rebe keri kena ono dosare mo. aule moneka, kai usupu tie kai usupu 13 Le sepo imi hidupe lulu tamata eni holmate sakesa kai Alla Eni nanaru. sifate hoko imi rue lau bei Alla. Po sepo 22 Le ite rekwa be roma meije pusue imi lulu Alla Eni Rore leke imi lulu suike taneia mei nusa meije unala le usupu imi sifate rebe ono dosare moneka hoko kera saka binare isupu kera kena ru- namake imi rue kai Alla eti pela. ele kwetele. 23 Kai batuke yelu mei nusa meije unala mo, po itea rebe Alla Ir- Bei Ro Misete pine ite rekwa be iluke Eni Rore akmena ete itere, ite klae itere Alla Eni nanae lekwe, le ite namake petu rebe Alla Ir- 8:14-17 iluke pelae saisa rebe Italukele ete Eni 14 Sire pine Alla Eni Rore pletaeni, ile nanaru be: namake ite supu nanakwala mere Alla Eni nanae. 15 Akmena kena beluke rebe emata moneka. 24 Le kena hukume rebe Musa ilekire ekbasae ite meije Alla Iono hlamate ite peneka, sare, ite hidupe saka tamata makerike po ite hlaleke kai namake pusue rebe rebe eni kbasa sae mo kai ite rilama le Italukele ete itere sa. Po sepo saisa rebe Alla Ihukume tamatare. Po pamuli meije ite hlalekele ite supu peneka hoko ite na- ite rilama moneka le Alla Eni Rore Ik- make moneka. Le sae ihlaleke loko saisa basae ite. Alla Eni Rore Iono ite kena rebe isupure moneka. 25 Po saisa rebe ite Alla Eni nanae. Kai bei Alla Eni Rore hlaleke be namake pine ite supure, kena Eni kbasare, eti ite kotie Allare iteki Am- meije ite supu mosa hoko ite namake ate. 16 Alla Eni Rore kerike kena ite lale- rame. maru eleki Ibeteke ete ite be itere Alla Kena ite kotie loko Allare, Eni nanae. 17 Sepo itere Eni nanae hoko Ro Misete Itapa ite ite supu misete rebe Alla Iaknekaele ete eni nanaru. Saisa rebe Alla Iaknekaele 8:26-27 ete Kristuse kena Irilukele eteIje ite supu 26 Sepo ite ktili mo hoko Alla Eni Rore sakesa kaiNe neka. Le sepo ite supu Iluake kena Itapa ite, le kotie loko Alla Roma 8:27 273 Roma 9:4 eliare ite rekwa mo. Hoko Ro mere ruaI peneka po Ikwana suike bei matale kai luake loko Alla kena Ikotie seli ite. Kena meije Irue lupu kai Alla kena otoi maka Ro mere Ikotie loko Allare, Ilepae lepate kbasa lakwai esare. Ete mere Ikotie loko rebe lesi bei tamata eni lepate.† 27 Hoko Alla ete ite. 35 Sae ilake Yesuse bei Eni Alla rebe Irekwa tamata laleije, Inati maka oki itere moneka. Ite supu silaka, Rore Eni sukare le Ro mere Ikotie loko pise supu lasa pise supu teta, pise tia Alla ete Alla Eni tamataru kai Ilulu Alla sene pise tanei sae mo, pise supu mata Eni sukare. po Alla Iaseluke Eni misete kena iteki hidupe. 36 Hoko saka Alla Eni lepate rebe Lale ndinate, susate, mata lekire ebeteke be: kweli rebe ite supure “Tuhane, bei Ale pine pela peture Alla Iono ekeri ite kena misete ami rue kena supu matale. 8:28-30 Esi ono ami saka domba 28 Kwali betaya, ite pusuma rebe oki rebe ono kena ribi esi mokane nere.”‡ Alla rebe Ikoti ite kena lulu Eni suka 37 Masike ite supu pusue meru po enabu rebe Inoake pende, ite rekwa be saisa ite mo. Po itere saka tamata rebe esi ktili rebe ite supu kena iteki hidupe meije lesi kena lisare, le Yesuse Kristuse Ioki namake Alla Ionoe mise. 29 Le ite rebe ite. 38 Au hlaleke be masike ite mata, Alla Ibitike itere, Iteu ite bei akmena sa pise kena ite hidupe masike malekate kena ite lulu Eni Nanae Yesuse Kristuse pise sie rebe esi kbasa kena meije, pise Eni sifate. Hoko ite kai Yesuse kwali- petu pamuliaru lekwe, 39 yelu rebe uk- toi. Kai Alla IonoI kena kwete mena bei basa ndete lanite pise yelu mei nusa, pise ite pusuma rebe hlaleke lokoIje. 30 Hoko saisa makete lekwe, pusulu lake rua Alla Alla Ibitike ite kai Ikoti ite kena hlaleke Ioki itere mo, lupe Iaselukele baue iteki lokoI. Kai Iono ite nkena. Kai namake Tuhane, Kristuse Yesuse pende. Iono iteki sifate mise titinai. Pauluse isusa le eni tamataru Masike ite supu susate sasaisa neka esi hlaleke loko Yesuse mo po Yesuse Kristuse 9:1-5 Iaseluke Eni misete ete ite Saisa rebe tatike pine au beteke 8:31-39 9 meije tinai le aure Kristuse Enie. 31 Sepo ite rekwa titinai peneka le Alla Au lemake mo! Laleku meije Alla Eni Eni misete ete itere eono ite lalemaru Rore Ikbasaele, kai Iono au rekwa be ktili, hoko sae ilesi ite moneka le Alla au beteke meije tinai. 2 Au susa titinai Ikele le ite. 32 Eni Nanare ruaI yo laleIje kai laleku ekera titinai 3 le tamata Yahu- noai mo kena IrilukeNi ete ite pusuma dia boka esi suka hlaleke loko Yesuse kena iteki misete. Hoko yelu maketa mo. Eteise, au suka kena Alla Ikutuke lekwe Irilukele ete itere neka. 33 Alla au kai Ipoie au bei Yesuse Kristuse leine, Ibitike ite hoko me Alla oaIje sae ileuke mahabe pusue meru eono esi hlamate. sala ete ite moneka le Iteu be ite nkena. 4 Le bei akmena sa, tamata Yahudiaru esi 34 Tinai, sae ileuke sala ete ite moneka supu untune elake peneka. Siere tamata le Kristuse Yesuse ruaI kele le ite. Imata Israele le Alla Ibitikesi kena Eni nanae

†8:26 Ayate meije tamata leini esi natire be Ro Misete ruaI lepae saisa rebe emei ite lalema, rebe kena ite kotie loko Allare ite lepae mo. ‡8:36 Isi. 44:23 Roma 9:5 274 Roma 9:17 kai Iaseluke Eni kbasa rebe hita lak- musune suike Sara iruele kwete mokwai wai esare etesi. Ile pine Ibeteke saisa sae peneka.”** rebe namake Irilukele eteise kai Iriluke Alla bitike tamata leke supu saisa hukume rebe Musa ilekire etesi. Alla rebe Italukele lulu Eni sukare Iaseluke cara rebe tinai kena tatu lokoIje etesi. Kai yelu bokala rebe Italuke eteise. 9:10-18 5 Yahudiaru esi ntuana menaru: Abra- 10 Batuke mere mo po ite selue kena hame, Isake kai Yakupe Alla Ibitikesi. Esau kai Yakupe, bei luaise Alla Ibitike Kai Ile rebe Alla IulakeNi kena Iono hla- sae eteI. Ripka iruele kwete mokwai mate tamatare, kena Iono tamatare, Ir- ktebala lua, amaisi kena Isake, tamata ulu beisi. Yesuse Ikbasa lesi bei sasaisa Yahudiaru esi ntuane mena. 11 Kena neka. RuaIje Alla hoko suke holmateI eti kwetela lua meru ruelesi mosa, kai esi pela!¶ Amine. ono sasaisa mosa kena ite selu be emise pise more, po kena mere Alla Ibitike an- Abrahame eni anubuaru pususi dia bei luasi rebe Iriluke misete eteije supu saisa rebe Alla Italuke peneka. 12 Alla Ibeteke ete Ribka peneka ete tamata rebe Ibitikeise mo be, “Kwete menare namake itatu loko 9:6-9 kwete mulire.”†† 13 Mere saka Alla Eni 6 Kwali betaya, pamuli meije tamata lepate rebe lekire ebeteke lekwe be: “Au Yahudia boka esi suka hlaleke loko aseluke lale misete ete Yakupe po Au Yesuse Kristuse mo, po mere elake aseluke ete Esau mo.”‡‡ Alla Iriluke saisa rebe Italukele ete 14 Ele mere hoko tamata leini esi Abrahame, Isake kai Yakupe mo. Le ombe, “Sepo Alla Ibitike sae yo saere mo, pusue tamata Yahudi esi rulu bei Is- hoko Alla Iteu sasaisare enkena mo.” raele mo, rebe Alla Ibitikesi kena Beteke ele mere yake. Le saisa rebe Alla Eni tamatare. 7 Ele mere lekwe, Abra- Iteure enkena. 15 Le Alla Ibeteke loko hame eni anubuaru pususi mo, rebe Musa be, Alla Inoakesi kena esi supu saisa rebe “Au oki sie rebe laleKu kena okise. Italukele. Po Ibitike Isake kena isupu Kai Au aseluke lale misete saisa rebe Italuke pende. Le Alla Ibeteke ete sie rebe Au suka aseluke lale misete ete Abrahame be: “Batuke Isake eni eteise.”¶¶ anubuaru pine betekeise amu anubu.”§ 16 Hoko saisa rebe Alla Iteure, mere selue 8 Mere be, Abrahame eni anubu rebe bei tamata eni sukare mo kai tamata eni esi ono Alla Eni nanare batuke anubua makerike mo, po bei Alla Eni lale mis- rebe Alla Italukeise, po pusue Abraba- ete ete sie rebe Ililakeise. 17 Nete loko ak- hame eni anubuaru mo. 9 Abrahame eni mena Alla Eni lepate ete kamale Mesire nanae Isake, rueleije lulu Alla Italuke ete be, “Au bitike ale kena kamale, lulu Abrahame. Alla Italuke Abrahame kena Auku sukare. Leke bei ale, Au aseluke eni nanae Isake elere: “Kena Au luake Auku kbasare kai leke pusue tamata mei

¶9:5 Kena terjemahane makete ebeteke be: Isike Alla eti pela. §9:7 Atn. 21:12 **9:9 Atn. 18:10 ††9:12 Atn. 25:23 ‡‡9:13 Mal. 1:2-3 ¶¶9:15 Sir. 33:19 Roma 9:18 275 Roma 9:33 nusare esi holmate Au.”§§ 18 Hoko Alla “Akmenare Auku tamata kena imi mo, laleije noa sae sepo Isuka ele mere, kai po pamuli meije kotie imire Alla Iono sae ulu buaije ela sepo Isuka ele rebe Irue eti pelare Eni nanae.”† mere lekwe. 27 Alla Ibeteke ete tamata rebe Israela more ele mere. Alla Inasuke tamata leini yo Po Eni lepate loko tamata Israelaru laleIje mise ete tamata leini baue nabi Yesaya be: 9:19-24 “Masike tamata Israelaru esi boka saka 19 Yapine sae bei imi ibeteke loko au ume ndau meite be, “Ele mere hoko mise mo, sepo Alla po rebe esi hlamate boka mo. Ileuke sala ete tamata, le pususi lulu Eni 28 Le lau mo Tuhane Iteu pakala sukare.” 20 Po kwali betaya imi! Itere ete pusue tamata mei nusa meije neka. tamata neka. Imi lelie Alla yake. Pote Iono mere tinai. kena atnane bunare ebeteke loko tamata Petu kena Ionore, Isoae moneka.”‡ maka ono pote mo be, “Le mula pine 29 Nabi Yesaya Ibeteke lekwe be: aono au ele meije?” 21 Ile rebe iono pote “Sepo Alla rebe Ipletae pusue yelu mei mere sebeie ionoe lulu laleije neka. Bei nusa meije tapele ului esa ile mere iono pota lua. Isebeie anubu esa pise lua ete ite mo, Saere mise kai saere mise remo. hoko itere saka tamata me kota Sodome 22 Hoko Alla lekwe, Ikbasa kena ono kai Gomorare peneka.”¶ saisa neka lulu Eni sukare. LaleI kena Tamata Yahudiaru esi lulu Iaseluke Eni nasute kai Eni kbasare. Po lalane tinai leke esi nkena Itahane laleI loko sie rebe suke esi supu hukume le esi ono Inasure. 23 Alla laleI 9:30-10:4 lekwe kena Iriluke misete elake titi- 30 Hoko kwali betaya, mere esi natire nai ete ite rebe Ioki itere. Iaknekae ite elere: Tamata Yahudi more esi atula peneka kena supu misete mere. 24 Ikoti kena esi nkena me Alla oaI mo, po bei ite peneka. Ikoti batuke tamata Yahudi esi hlaleke loko Yesuse Kristuse hoko mo po tamata Yahudi more lekwe. Alla Iono esi nkena me oaI. 31 Po ete tamata Yahudiaru, esi atula titinai kena Alla Ibitike batuke tamata Yahudi lulu hukume leke esi nkena me Alla mo po tamata Yahudi more lekwe oaI, po saisa mo. 32 Saisa mo le esi 9:25-29 ono mere esi hlaleke loko Yesuse Kris- 25 Kena buku rebe nabi Hosea ilekire, tuse mo, po batuke esi lulu hukume. Le Alla Ibeteke be: esi ombe tinake lulu hukume, Alla Itri- “Tamata rebe Auku tamata kenasi more, masi. Esi suka lalane baue Yesuse mo namake Au kotise Auku tamata. hoko mere saka pahburuesi kena batu Tamata rebe Au okisi more, elake. 33 Kena Alla Eni lepate rebe lekire, namake Au okisi lekwe.”* elepae loko Yesuse elere: 26 Kai Ibeteke lekwe be: “Imi lene meije mimise.

§§9:17 Sir. 9:16 *9:25 Hos. 2:22 †9:26 Hos. 1:10 ‡9:28 Yes. 10:22, 23 ¶9:29 Yes. 1:9 Roma 10:1 276 Roma 10:13

Ndete kota Sione, Au bitike kamale sae, “Anoake be namake sire isa lolete mere Au umpamaeNi kena batu sae. surgare Batu mere tamata pahburuesi kenae me lalemu yanoma. eti esi koli le esi hlaleke loko Kamale Pise sire irulu lope tamata matalaru mere mo. esi nusare yanoma.”†† Po tamata rebe esi hlaleke lokoIje Lepata meru esi natire elere: ite perlu kaplalesi mo sa lolete surga kena nikwa hlamate mon- le namake esi supu saisa rebe Italuke eka, le Kristuse Irulu mei nusa meije loko eteise.”§ ite peneka. Ite lekwe ite rulu lope tamata Kwali betaya rebe iteki maka matalaru esi nusare kena nikwa saisa 10 hlaleke sakesa, laleku titinai kena rebe misete moneka le Krituse ikwana auku tamata Yahudiaru esi supu hla- suike bei matale peneka leke ite supu mate. Hoko au kotie loko Alla ktili titinai misete baueNi.” 8 Musa Ibeteke elere etesi. 2 Saisa rebe au beteke meije tinai. lekwe: Tamata Yahudiaru esi nkwakwa titinai “Sou bei Alla rebe eono supu hlamate kena lulu Alla Eni hukume. Po esi rekwa mere lalane nkenale rebe Alla Irilukele leke esi elau bei ale mo. nkena me oaIje mo. 3 Esi rekwa lalane Arekwa peneka kai alepae peneka.”‡‡ rebe Alla Iakneka eteise mo. Esi suka Mere Sou rebe ami betekele. Sou kena kena lulu Kristuse mo leke esi nkena suke tamata esi hlaleke loko Alla. me Alla oaIje. Batuke esi lulu esi sukare 9 Le sepo imi naku be, “Yesuse mere kena lulu hukume rebe Musa ilekire leke Tuhane,” kai lalemi hlaleke be Alla Iono esi nkena. 4 Hukume mere, Kristuse Ilulu Ikwana suike, hoko imi supu hlamate peneka**. Hoko sire rebe ihlaleke loko bei hukume le imi dosaru. 10 Le tamata Kristuse, inkena me Alla oaI. ihlaleke me lalei, hoko inkena me Alla oaI. Kai tamata inaku kena birui hoko Alla Ikbasa kena Ihlamate sia neka isupu hlamate. 11 Kena Alla Eni lepate rebe ihlaleke loko Yesuse rebe lekire ebeteke be, “Tamata rebe ih- 10:5-17 laleke loko Tuhane, sae iono kaplalei 5 Kwali betaya, akmenare Musa mo.” 12 Mere eono ete pusue tamata ibeteke be: “Sire pine isuka lulu le tamata Yahudi pise tamata Yahudi hukume rebe ilekire leke inkenare, more, sae ihbeike lomai mo. Ile Alla ete isupu hidupe misete sepo iatula kena pusue tamata. Iriluke miseta boka titi- lulu hukume mere.” 6–7 Po lepata me nai ete pusue tamata rebe esi kotie tapa lekwe rebe akmena Musa ilekire be, beiNi. 13 Kena Alla Eni lepate rebe lekire sepo ite hlaleke loko Alla hoko ite ebeteke be: “Pusue tamata rebe esi kotie nkena me oaIje. loko Tuhane, esi supu hlamate bei huku- Lepata meru elere: mane le esi dosaru.”¶¶

§9:33 Yes. 8:14; 28:16 **10:4 Kena terjemahane makete ebeteke be: Sepo ite hlaleke loko Kristuse peneka hoko iteki hubungane kai hukume rebe Musa ilekire moneka. ††10:6-7 Huk. 30:12, 13 ‡‡10:8 Huk. 30:14 ¶¶10:13 Yl. 2:32 Roma 10:14 277 Roma 11:4

14 Sepo esi hlaleke loko Tuhane mosa, kai kena imi selu Au riluke misete ete hoko esi kotie lokoI mo. Kai sepo esi tamata lene kena Tuhane kwale mosa, hoko esi rebe imi noakesi borore imi nasu.”‡ hlaleke lokoI mo. Kai sepo sae ibeteke 20 Eleki nabi Yesaya inehe lesi leneka Tuhane etesi mo, hoko esi lene kenaI mo. kena ibeteke Alla Eni lepate kenaise be: 15 Kai sepo esi supu ulake mo kena lepae “Tamata rebe esi nikwa Au more sou mere mo, hoko esi beteke mo. Kena esi tetue Au peneka, Alla Eni lepate rebe lekire ebeteke elere: kai Au aselukeKu ete sie rebe esi tneu “Lalesi ndina le sie rebe esi lepae Sou loko Au more.”¶ Misete bei Allare esi luake!”§§ 21 Po ete tamata Israelaru, Yesaya Ilepae 16 Po pusue tamata esi supu Sou Mis- lokosi be Alla Ibeteke elere: “Pela petu ete mere mo lulu Yesaya ibeteke be: Au hnata bala lokosi leke trimasi po siere “Tuhane, mahake sae kuesa ipersaye tamata nusa toini rebe ulu buaisu ela kai amiki lepataru moneka.”* 17 Ele mere eti esi lene loko pleta mo.”§ tamata esi hlaleke loko Yesuse Kristuse Tamata Israela bokala esi suka le esi lene Sou Misete kena Yesuse Kris- hlaleke loko Yesuse mo po Alla Ibitike tuse rebe betekele etesi pende. leini kena esi hlaleke loko Yesuse Tamata Israelaru esi lene 11:1-10 Sou Misete po bokala esi Ele mere hoko yapine Alla Itrima hlaleke loko Yesuse Kristuse mo 11 Eni tamata Israelaru mone piseo? 10:18-21 Mo! Au ruaku lekwe tamata Israele le 18 Po ite beteke elere yake be: “Tamata au rulu bei Abrahame, au bei suku Israele esi lene Sou Misete bei Alla kena Benyamine. 2 Alla Eni tamataya rebe Yesuse mosa.” Mo, au rekware esi lene Ibitikesi bei akmena sare Ihlekesi mo. Sou mere peneka, le kena Alla Eni lepate Kwali betaya imi nete saisa rebe lekie me rebe lekire ebeteke be: Alla Eni lepate rebe lekire ebeteke nabi “Tamata esi lepae ete pusue nusa Elia inanu tamata Israelaru ete Allare. peneka, Elia iombe: 3 “Tuhane, tamata esi bunu hoko esi lepataru ekeu pusue nusa Amu nabiaru peneka kai esi atia amiki peneka.”† otoi kena pala tanei rebe riluke ete Alere 19 Au tneu lekwe. Tamata Israelaru esi peneka. Lesike au ruaku kai lalesi kena nati Sou Misete mosalo? Sebei Musa bunu au sa.”** 4 Alla Iralake Elia be: “Au iralake lepate meije. Musa ibeteke be aknekae sie usata itu eteKu peneka. Esi Alla Ibeteke elere: “Tamata Israela imi, kena imi selu Au oki tamata Israle more lalemi tia,

§§10:15 Yes. 52:7 *10:16 Yes. 53:1 †10:18 Isi. 19:5 ‡10:19 Huk. 32:21 ¶10:20 Yes. 65:1 §10:21 Yes. 65:1, 2 **11:3 1Kam. 19:10 Roma 11:5 278 Roma 11:16 tatu loko Baale†† mosa.”‡‡ 5 Sakesa kai Yesuse Kristuse. Leke namake tamata pamuli meije neka. Alla Ililake sie leini Yahudiaru lalesi kena supu Alla Eni mis- bei tamata Israelaru kena Eni tamata ete baue Yesuse Kristuse, rebe tamata lulu Eni lale misete. 6 Alla Ibitikesi le bei bangsa makete esi supu pende, hoko laleIje mise etesi, po bei saisa rebe esi esi suka kena hlaleke loko Yesuse Kris- onore mo. Le tamata rebe iaseluke be tuse lekwe. 12 Tamata Yahudi mo mei ioki sae titinaije, iselu bei saisa rebe nusa meije esi supu Alla Eni misete le tamata mere ionore mo. tamata Yahudiaru esi dosa kena esi suka 7 Hoko pusue meru elere: tamata Israe- hlamate mo rebe ite supu baue saisa rebe laru pususi suka esi nkena me Alla oaI Yesuse Kristuse Ionore. Hoko namake po esi nkena pususi mo lupe esi sukare. tamata Yahudia rebe Ibitikesi pende esi Batuke sie leini rebe Alla Ibitikeise pine leu suike kena trima Yesuse Kristuse leke esi supue. Yo sie maketaru ulu buaisu esi ono misete suike kai Alla. Kena mere ela, esi suka hlaleke loko Alla mo. 8 Hoko Alla Eni misete tapa rame mei nusa. sakesa kai Alla Eni lepate rebe lekire Hnaune ete tamata Yahudi ebeteke elere: more leke esi hlaleke rame “Alla Iono laleisu rekwa mo kai esi noake mise mo. 11:13-24 Kai roma meije esi nati mo 13 Po meije au lepa loko kwali betaya kai esi lene loko Alla Eni lepataru mo.”¶¶ imi rebe tamata Yahudi more. Au ono 9 Dauta ibeteke me Alla Eni lepate rebe Yesuse Kristuse Eni maka ulake ete imi lekire lekwe be: tamata Yahudi more. Au kerike titinai le “Tuhane, esi ono pestaru sebeie uono au noake be auku makerike meije mise. bole ete ruasi, 14 Au hlaleke be auku makerike meije kai eono likele benai kena esi tetu kenae eono auku tamataru laleisu loko misete kai atiasi, rebe imi supure. Ele mere leke Alla Ih- leke eseli esi ono neuna meru. lamatesi. 15 Le kena Alla Isukasi more, 10 Sebeie mata mailesi leke esi selu yake, ebuka lalene ete bangsa maketaru kena kai sebeie esi keri susate eti esi tuna.”§§ ono misete suike kai Alla. Eleyo namake esi petu me kena Alla Itrima tamata Tamata Yahudiaru esi hlaleke loko Yahudiaru le esi hlaleke loko Yesuse. Yesuse mo hoko Sou Misete Mere sakesa kai tamata matale ikwana lepaele ete tamata Yahudi more suike! 11:11-12 16 Abrahame, Isake kai Yakupe Alla 11 Hoko tatike pine eliare? Yapine Eni tamata, hoko esi anubuaru lekwe Eni kena tamata Yahudiaru esi keu sala tamatare neka. Ite bandine kai manane lalane saka esi tetu eleki esi kele mon- rebe esi riluke ete Allare. Piasare tamata eko? Mo! Po esi ono dosa le esi trima Yahudiaru esi riluke hasile menaije ete Yesuse Kristuse mo hoko rebe esi supu Alla, hoko mere natire be esi lesine hlamate tamata makete le esi trima Alla Enie lekwe. Mere sakesa kai ai

††11:4 Baale mere tuhane tinai mo rebe tamata Kanane esi tatu lokole. Kena tamata Israelaru esi kusu tape Kanane, sie bokala esi tatu lokole hoko Alla Inasukesi titinai. ‡‡11:4 1Kam. 19:18 ¶¶11:8 Huk. 29:4; Yes. 29:10 §§11:10 Isi. 69:23-24 Roma 11:17 279 Roma 11:29 aine neka. Sepo esi lamuite Alla Enie more, namake Alla Itrima suikesi le Eni hoko esi aine lekwe Eniere neka. 17 Ban- kbasa kena trima suikesi. 24 Imi tamata dine tamata Yahudiaru saka saitune aini Yahudi more saka saitune sanai rebe rebe ite rakare kai raka tetu esi sanaije. tetue bei saitune aini me neu rebe at- Tamata Yahudi more saka saitune sanai nane more eleki tapukele kena saitune rebe rana bei me neu eleki tapukele rebe atnanele rebe umpamakele tamata kena sanai rebe teture esi lakwaije. Hoko Yahudire, Israele Eni anubu. Sepo Alla sakesa kai saitune sanai mere esupu Itrima imi le imi hlaleke, hoko lesi lekwe manane bei saitune aini mere esi lamuite Itrima suike tamata Yahudiaru le esi neka. Ele mere lekwe, imi supu misete hlaleke loko Yesuse. Le siere saka ai bei Alla Italukele ete tamata Yahudiaru. sanai bei ai aini rebe Alla Ipialaele. 18 Bei mere hoko imi sobue tamata Yahu- Alla Ioki pusue tamata mei nusa dia rebe Alla Isukasi more yake le masike elia lekwe po esi saka saitune sainai rebe 11:25-32 teture. Sepo kwakwae imi ete tamata 25 Kwali betaya rebe tamata Yahudi Yahudiaru hoko suke imi nete! Imire mo, au lepa loko Alla Eni suka rebe ak- saka ai sanaije neka. Ai sanaije eriluke menare tamata esi rekwa more ete imi manane ete ai lamuite mo, po ai lamuite leke meije imi rekwae mimise. Au beteke pine eriluke manane ete esi sanaije. meije le au sukare kwakwae imi mo. Alla 19 Yapine bei imire sae ibeteke be, laleIje elere: Pamuli meije tamata Israela “Yele, po tamata Yahudiaru esi saka ai bokala ulu buaisu uela. Po roma petu sanai rebe teture leke esi tapuke ai sanai rebe pusue tamata Yahudi mo rebe Alla makete kena ai mere. Kai aure saka ai Ikotise esi supu hlamate peneka, pine sanai rebe tapukele kena ai batai mere.” ulu buaisu uela moneka. 26 Tamata Israe- 20 Mere tinai po imi nete! Alla Ipoie laru esi supu hlamate, ele mere. Meije tamata Yahudiaru le esi hlaleke loko eme Alla Eni lepate rebe lekire be: Yesuse mo. Kai Itrima imi le imi hlaleke “Namake roma esi peture Maka Hlamate loko Yesuse. Hoko kwakwae imi loko Iluake bei ndete Sione. tamata Yahudiaru yake. Imi rilami leke Iluake kena Ipoie Yakupe eni anubuaru hlaleke rame. 21 Le sepo Alla laleIje noa esi neunaru. tamata Yahudia rebe esi hlaleke loko 27 Au talukesi elere: Yesuse more eleki Ipoiesi saka ai rebe namake Au ampune esi dosaru.”* pialaele tetu esi sainaije eleki poiele. 28 Kwali betaya bei Yahudi mo, sepo ite Alla Ipoie imi ele mere lekwe, sepo imi lepa loko tamata Yahudiaru esi trima hlaleke mo. Sou Misete bei Allare mo, hoko esi ono 22 Hoko kwali betaya, bei mere ite musu kai Alla. Ele mere hoko eono un- rekwa Alla Eni misete ela titinai. Po Eni tune elake ete imi tamata Yahudi more le nasute lekwe ktili titinaije neka. Ina- bei mere pine imi supu hlamate. Po sepo suke tamata Yahudia rebe esi hlaleke ite lepa loko tamata Yahudiaru be siere loko Yesuse more. Po laleIje noa imi Alla Ibitikesi hoko Eri okisi rame, le Eri tamata Yahudi more. Po sepo imi hleke nete rame loko saisa rebe Italukele ete imi maka hlaleke hoko namake imi supu esi ntua menaru. 29 Le sepo Alla Ibitike poije neka. 23 Sepo tamata Yahudiaru esi sae kai Iriluke misete etei, Alla Ileuke hleke esi atate rebe hlaleke loko Yesuse suike saisa rebe Ionoe mere moneka.

*11:27 Yes. 59:20-21; Yer. 31:33-34 Roma 11:30 280 Roma 12:10

30 Akmenare imi lene loko Alla mo. Po Pake ktiline rebe Alla pamuli meije Alla Iaseluke Eni lale mis- Iriluke kena tapa lomai ete ete imi, le tamata Yahudiaru esi lene lokoI more. 31 Ele mere lekwe bei imi 12:3-8 tamata Yahudi more pine tamata Yahu- 3 Kwali betaya, Alla Ibitike au kena Eni diaru esi supu Alla Eni misete. Esi lene maka ulake le Eni misete ete au. Hoko loko Alla mo hoko Iaseluke Eni lale mis- au ahnau imi pusumi be kwakwae imi ete ete imi tamata Yahudi more. Kai bei yake. Po imi noake ruami lulu lalane imi lekwe pine Alla Ioki tamata Yahudi- tinaije lulu ktiline rebe Alla Irilukele aru. 32 Le Alla Isebeie pusue tamatare esi ete imi le imi hlaleke lokoIje. 4 Esi con- lene lokoI mo le dosare kbasaesi. Hoko tore, ite nanakwalamaru. Lelale mei, Alla Isupu lalane kena aseluke Eni lale bala mei kai bagiana maketa mei lekwe. misete ete pusue tamata. Kai papelake bagiana meru esi makerike tetebike. 5 Ite rebe hlaleke loko Yesuse Isike Alla ele mere neka. Masike ite boka po ite 11:33-36 pusuma esa saka nanakwalare le ite esa 33 Alla Eni taneiaru boka titinai! Alla kena Kristuse. Kai ite kerike sakesa lupe Irekwa mise titinai kai Irekwa sasaisa nanakwala esa po esi bagiana bokala. neka! Sae irekwa saisa rebe Iteure mo. 6 Iteki makerike rebe Alla Irilukele ete Kai Ikerike eliare sae inati mo. 34 Saka itere tetebike. Pusue mere Alla Irilukelu Alla Eni lepate rebe lekire ebeteke elere: ete ite lulu Eni misete ete itere. Ele “Sae irekwa Tuhane Eni maka noake mo. mere hoko suke ite kerike mimise lulu Sae iahnau Tuhane mo. saisa rebe ite supure. Tamata rebe Alla 35 Sae iriluke sasaisa ete Tuhane mo, Ionoi kena ilepae Alla Eni lepataru, hoko ikotie leuke sasaisa beiNi mo.” suke ilepae Alla Eni lepataru mimise 36 Alla pine Itolae pusue yelu meiju. lulu ktiline rebe isupure. 7 Tamata rebe Pusulu bei Alla kai ete Alla. Isike Alla eti Alla Ionoi kena itapa tamata makete, pela! Amine. suke itapa tamata makete titinai. Tamata rebe Alla Ionoi kena iatetuke, suke iate- Hidupe rebe nkena me Alla oaI tuke titinai. 8 Tamata rebe Alla Ionoi 12:1-2 kena iahnau tamata makete, suke iahnau Kwali betaya, ele mere hoko Alla tamata makete titinai. Tamata rebe Alla 12 laleIje mise ete ite hoko au kotie Ionoi kena iriluke sasaisa rebe eniere imi riluke nanakwalami ete Alla, imi ono ete tamata makete, suke iriluke mere nanakwalaimu saka tanei rebe hidupe, kena lale misete. Tamata rebe Alla Ionoi rebe rilukele ete Alla, mere kena Eni kena iono elake ete jemate toine, suke tanei rebe eono laleIje ndina. Rebe au iono elake mimise. Tamata rebe Alla betekele mere cara ibada rebe tinaije. Ionoi kena ioki tamata makete, suke ioki 2 Imi lulu tamata mei nusa meije esi tamata makete kena lale misete. maka noake yake. Po sebeie Alla Iono Ono misete ete lomai imi maka noake ebelu, rebe mise titinai seli imi maka noake tiare, leke imi 12:9-21 atate emise. Ele mere hoko imi rekwa 9 Oki lomai kena lale misete. Maka saisa rebe Alla Isuka rebe emise titinaije noake tiare kai atate tiare hlekele kai kai rebe enkena rame. Tamata rebe ilulu ono loko rebe misete. 10 Imi ono misete Alla Eni sukare, mere eono laleIje ndina. ete tamata makete rame kai ono lokosi Roma 12:11 281 Roma 13:9 saka imire kwali kai beta toi. Kai hol- Lene loko elaka rebe esi pletae itere mate tamata makete rame lesi bei imi ruami. 11 Kerike nkwakwa loko Tuhane 13:1-7 Eni makerike. Kerike ete Tuhane kena Kwali betaya, ite pusuma lene lalemi titinai. 12 Suke imi tolae hidupe 13 loko latupati le esi supu latu- ete Tuhane kena lale ndinate. Imi tahane pati mere bei Alla. Ibitikesi kena esi kena supu susate kai kotie loko Alla kerike loko makerike mere. 2 Hoko sire rame. 13 Imi tapa tamata rebe esi hlake rebe ilene loko saisa rebe latupatiaru esi loko Tuhane. Imi trima tamata rebe ilu- teure mo, mere sakesa kai saisa rebe Alla ake bei lauke me imi lumare. Iteure ilene loko more neka. Kai sire rebe 14 Sepo sesi esi teta imi, imi kotie loko iono ele mere isupu hukume. 3 Le tamata Alla leke Iriluke misete etesi. Kotie loko rebe iono misete namake rilai le latupati Alla kai kutukesi yake. 15 Sie rebe lalesi mo. Batuke tamata rebe iono salare pine ndinare, lalemi ndina kaisi kai sie rebe rilai. Sepo imi suka kena rilami le latu- esi ranire imi rani kaisi. 16 Imi ono mis- pati mo hoko suke imi lulu saisa rebe ete kai lomai. Kwakwae imi yake po imi esi teure. Sepo imi ono ele mere na- hidupe nesa kai sie rebe esi mpe lebu bei make imi supu isike beisi. 4 Le latupatire imire. Imi noake be imi rekwa yake. Alla Eni tamata makerike rebe esi kerike 17 Sepo sesi esi ono tiae ete imi, imi loko iteki misete. Po sepo imi ono ne- leliesi kena ono tiae yake po ono mis- une, hoko imi rilami lesi, le esi kbasa ete etesi. Imi ono misete rame leke pusue kena hukume imi. Siere Alla Eni tamata tamata esi selu be imire tamata misete. makerike rebe esi teu hukume bei Alla 18 Imi atula titinai leke imi hidupe mise ete tamata rebe esi ono salare. 5 Hoko kai pusue tamata. imi lulu saisa rebe latupatiaru esi teure 19 Kwali betaya rebe au oki imi! Imi leke batuke imi supu hukume yake po lelie sie rebe esi ono tiae ete imire yake, imi rekwa be imi ono ele mere nkena. sebeie Alla Ihukumesi. Le kena Alla Eni 6 Ele mere hoko imi seli bea, le sie rebe lepate rebe lekire ebeteke be, “Au leliesi. esi kerike mere Alla Eni tamata mak- Namake Au hukumesi!”† 20 Hoko imi erike. 7 Hoko riluke saisa rebe tinai ete lulu Alla Eni lepate rebe lekire elere: latupatiru. Imi ono ele mere: imi seli “Sepo imi musure tiai sene pajake ete latupatiaru lulu saisa rebe hoko imi riluke manane etei. esi betekele ete imi pende. Sie rebe Sepo kmalakeni esi kerike loko latupatiaru esi makerike hoko riluke kwele etei. suke imi holmatesi. Le imi ono ele mere Ite ono misete ete lomai le lau hoko eono iasomi.‡ mo Yesuse Iluake reneka 21 Imi lelie neune ete tamata makete rebe esi ono neune ete imire yake. Le 13:8-14 sepo mo hoko imi tetu bei eni neune 8 Imi utane sasaisa bei sae yake. Sepo mere. Mise lesire, imi leliele kena ono imi utane sae hoko selie nunu, suke imi misete. Ele mere hoko rebe misete elesi oki lomai rame. Le ile rebe ioki tamata yo rebe neune etetu. makete, mere ilulu pusue hukume rebe Musa Ilekire peneka. 9 Le Yahudiaru esi

†12:19 Huk. 31:35 ‡12:20 Hna. 25:21-22 Roma 13:10 282 Roma 14:8 agamare esi hukume beteke be: “Sablia mina! Tamata leini rebe esi hlaleke yake, bunu yake, ndea yake, lale loko loko Yesuse pende esi beteke be ite tamata makete esi tanei yake.”¶ Pusue kane sasaisa neka. Po leini kokouesi sa, hukuma meru kai hukume maketa lekwe esi rekwa saisa rebe Alla Isukare mosa esi ueije kena lepata matai meije: “Aoki hoko batuke esi kane utane loini neka. tamata makete lupe aoki ruamu neka.”§ 3 Tamata rebe esi kane sasaisa nere esi 10 Le sepo ite ioki tamata makete hoko sobue tamata rebe esi kane batuke utane ite ono neune ete tamata mere mo, hoko loine yake, kai tamata rebe esi kane ite lulu pusue hukume rebe Musa ilekire batuke utane loine esi leuke sala ete peneka. tamata rebe esi kane sasaisa nere yake, 11 Ite ono pusue meiju le ite rekwa le Alla Itrima pususi kena Eni nanae ke- saisa rebe emise kena onoe kena petua nasi peneka. 4 Tamata makete eni kbasa meiju. Ite ntulu rame yake le petu kena sae mo kena teu tamata makete eni Tuhane Yesuse Iluake kena Isake ite bei tamata makerike be isala pise inkenare nusa neune meije lau moneka. Bei ak- saisa mo, batuke tamata mere eni elake mena ite hlaleke loko Tuhane menaije neka pine iteu be isala pise inkena. Ele eti roma petu meije takwali peneka hoko mere lekwe Tuhane Iono elake ete imi petu kena Tuhane Yesuse Iluake lau tamata rebe imi hlaleke loko Yesuse moneka. 12 Kpeture pusure reneka kai pende. Namake Iteu be imi ebe mere pitare luake reneka. Bei mere hoko ite isala pibe inkena. Namake Itapa tamata ono yelu neuna rebe piasa ite onolu makerike mere leke saisa rebe ionore kena melene yake, po ono yelu misete elulu Alla Eni sukare. rebe piasare ono kena pitare. Yelu mis- 5 Tamata leini esi noake elere: “Ibada eta meru saka alata kena lisa rebe pakele loko Tuhane kena petu meije pentine lesi kena pitare. 13 Ite ono yelu rebe piasare bei petu maketaru.” Yo leini esi beteke ono kena pitare. Ite ono pesta elake eti be: “Ete Tuhane, pusue petuaru sakesa ite nseli kai rekwa sasaisa monde yake. neka.” Po tinaije sebeie sae eri lulu saisa Sablia yake, ono ntasite yake, teta lo- rebe inoake be lulu Allare enkena. Ilulu mai yake pise lale loko tamata eni tanei tamata makete rebe esi umai kena ilulu yake. 14 Po lulu Tuhane Yesuse Kristuse esi maka noake mo. 6 Tamata rebe esi Eni atate kai saisa rebe Ionore. Ite lulu holmate petu sae, esi ono ele mere leke tamata eni atate rebe ekeri ite kena ono esi holmate Tuhane kena petu mere. dosare yake, rebe lulu iteki lale tiare Tamata rebe esi kane sasaisa nere, esi yake. ono ele mere kena holmate Tuhane le esi kotie trima kasi bei Alla le manana meru. Leuke sala ete kwalimu pise betamu Sakesa kai tamata rebe esi kane batuke rebe imi hlaleke sakesare yake utane loine neka, esi holmate Tuhane 14:1-12 neka le esi kotie trima kasi bei Alla. 7 Ite Kwali betaya, sepo tamata sae ono ele mere le sae ihidupe lulu ruai 14 rebe ihlaleke loko Yesuse peneka erini sukare mo kai sae imatare lulu ruai pine eni maka hlaleke ktili mosa hoko eni sukare mo. 8 Ite hidupe kai matare, imi trimai kena misete. Imi nasukeni le pusue meru lulu Tuhane Eni suka hoko saisa rebe inoakele yake. 2 Imi noake itere Tuhane Enie. Hidupe pise matare

¶13:9 Sir. 20:13-15; Huk. 5:17-19,21 §13:9 Im. 19:18 Roma 14:9 283 Roma 15:1 sakesa neka, pusure Tuhane Enie. 9 Ele imi onoe mere yake. 17 Le sepo Alla Ik- mere hoko Kristuse Imata peneka po Ik- basa saka kamale kena iteki hidupe hoko wana suike leke Iono Tuhane ete tamata Isukare ite ono nkenale. Kai leke ite ono kwanale kai tamata rebe esi mata pende. misete kai lomai kai ite lalemaru nd- 10 Hoko kwali betaya, imi leuke sala ina le Alla Eni Rore Ikbasae itere. Kai ete kwali betaya rebe esi hlaleke sakesa saisa rebe kanele kai kinure epentine kai imire yake, kai sobuesi yake. Le mo. 18 Tamata rebe ikerike ete Kristuse suke ite pusuma keu loko Alla kena Iteu iono ele mere, hoko iono Alla laleIje nd- pakala ete ite. 11 Ele mere le kena Alla ina kai tamata makete esi holmatei. Eni lepate rebe lekire eombe: 19 Ele mere hoko ite atula leke iteki “Tuhane Ibeteke be, hidupe esa kai ite aktilie lomai leke iteki ‘Imi lene mimise! maka hlaleke ektili, 20 kai yapine bei Namake pusue tamata esi tatu lokoKu manane eono imi atia saisa rebe Alla Io- kai suke pususi naku be Aure Alla.’”** noe me tamata rebe ihlaleke loko Yesuse 12 Hoko raka ite lalemaru mimise bei pende laleije. Tinai, pusue manane, Alla saisa rebe ite onore, le namake sebeie Ilake lele mo. Po sepo imi kane sasaisa sae eri kele lele ete Alla. pine eono tamata makete esi kanele eleki esi noake be esi ono dosa, hoko mere imi Keri kwalimu kai betamu sala. 21 Mise lesire, ite kane aklaline yake rebe imi hlaleke sakesare kai kinu yelu rebe uono nselire yake pise lulu lalane tiare yake ono saisa lekwe rebe eono imi kwali be- 14:13-23 taya rebe esi hlaleke sakesa kai imire esi 13 Ele mere hoko leuke sala ete lomai supu dosare yake. yake. Po imi raka leke saisa rebe imi 22 Hoko kwali betaya, sepo imi noake onore, eono imi kwali betaya rebe esi imi atate mise, hoko mere neka. Rebe hlaleke sakesa kai imire esi ono dosa pentine, Alla Irekwa imi laleimu. yake. 14 Kwali betaya, au kai Tuhane Tamata rebe iblake sala kena saisa rebe Yesuse esa peneka hoko au hlaleke titi- ionore mo, tamata mere laleije ndina. nai be Alla Ilake sasaisa mo kena kanele. 23 Po tamata rebe kokoueni kena kane Po sepo sae inoake be manane mere Alla sasaisa pine ikanele, hoko isupu dosa le Ilake be kanele mo po ikanele, hoko iono saisa rebe ionoe mere elulu eni maka dosa peneka. 15 Sepo imi kane manane hlaleke mo. Kai saisa rebe ionore elulu oani sae pine kwalimi pise betami rebe eni maka hlaleke loko Tuhane mo hoko imi hlaleke sakesare esi selu, eleki eono mere iono dosa. lalesi kera, le esi noake be kane man- Suke ono tamata maketa rebe imi ane mere dosa, hoko lalemi noasi mo. Le hlaleke sakesare laleije ndina, Yesuse Kristuse Imata etesi peneka hoko batuke noake ruami yake imi kanele me oasi yake le namake ekerisi loko lalane tiae. 16 Ele mere hoko 15:1-6 sepo saisa rebe imi onore sala mo po Kwali betaya, itea rebe iteki eono imi kwali betaya rebe imi maka 15 maka hlaleke ktilire, ite leuke hlaleke sakesare, esi hlaleke kokouesi sala ete tamata rebe esi lake manane hoko mise lesire imi ono mere yake. Leke kai kinure yake le esi maka hlaleke tamata esi leuke sala ete imi le saisa rebe ktili mosa. Po tahane beise lokosi neka.

**14:11 Yes. 45:23 Roma 15:2 284 Roma 15:16

Ite lulu saisa rebe ite ruama noakele kai menani isike Tuhane leke esi yake le namake mere batuke eono ite lenele.”‡‡ ruama lalema ndina. 2 Po esi misete ite 10 Kai me Alla Eni lepate rebe lekire ono iteki kwali betaya lalesi ndina kena ebeteke lekwe be: esi misete leke esi maka hlaleke etapa “Imi tamata Yahudi more ktili. 3 Le Kristuse lekwe Inoake ruaI mo. lalemi ndina sakesa kai Alla Eni Kena Alla Eni lepate rebe lekire Yesuse tamataru. Ibeteke loko Alla be: “Pusue lepata tiae Tamata Yahudiaru, Alla Eni tamata.”¶¶ ete Alere etetu kena Au.”†† 4 Pusue yelu 11 Kai me leki elere lekwe: rebe lekie me Alla Eni lepate rebe lekire “Pusue imi tamata Yahudi more, eatetuke ite leke ite tahane lale kai iteki pusumi isike kai holmate Tuhane!”§§ maka hlaleke etapa ktili, hoko batuke ite 12 Kai nabi Yesaya ibeteke be: hlaleke loko Alla be saisa rebe Italuke “Bei Isai eni anubuaru pende, namake Ionoe. tatike pine sae Iluake 5 Alla Iono ite lalemaru ktili leke ite kena pletae pusue bangsa tahane lale kai iteki maka hlaleke etapa rebe tamata Yahudi more. ktili. Ami kotie beiNi leke Itapa imi leke Namake esi tolae esi hidupe pusue imi rekwa bei hidupe esa kai lomai lulu eteI.”* Kristuse Yesuse Eni sukare, 6 leke lalemi 13 Kwali betaya, Allare iteki maka esa kena isike Alla, Tuhane Yesuse Kris- hlaleke titinai, hoko au kotie beiNi tuse AmaIje. leke Iono imi rebe hlaleke rame lokoIje lalemi ndina rame kai lalemi ndene kena Tamata Yahudi kai tamata Yahudi namake Alla Eni Rore kbasae lalemi, more trima lomai kena misete lupe leke imi maka hlaleke loko Allare etapa Kristuse Itrima ite pusumare. ktili rame. 15:7-13 Pauluse ilepa loko eni makerike 7 Kwali betaya, ele mere hoko imi trima lomai kena misete lupe Kristuse 15:14-21 lekwe Itrima imire, leke eono imi isike 14 Kwali betaya, au rekwa imi ono Alla. 8 Le nete, Kristuse Ilayani tamata saisa rebe misete rame. Imi rekwa saisa Yahudiaru peneka kena Iaseluke be Alla rebe Alla Isukare hoko imi atetuke lo- Italuke misete ete iteki ntuana menaru mai. 15 Masike ele mere po kena sulate Ionolu peneka. 9 Kristuse Iono tamata meije, au nehe kena beteke oani esa lua Yahudi more esi isike Alla lekwe le leke au ono imi nete suike. Au beteke Iaseluke Eni lale misete etesi. Saka ak- meru le bei Alla Eni misete hoko Ir- mena Dauta Eni lepate kena Alla Eni lep- iluke makerike meije ete au. 16 Iono au ate rebe lekire elere: kena layani Kristuse Yesuse Eni mak- “Alla! Ele mere hoko kena au me kai erike ete tamata Yahudi more. Kai au bangsa makete ono saka imame rebe ibeteke Sou Misete rebe Yahudi more au isike Amu nane, bei Allare etesi, leke bei esi maka hlaleke

††15:3 Isi. 69:10 ‡‡15:9 2Sam. 22:50; Isi. 18:50 ¶¶15:10 Huk. 32:43 §§15:11 Isi. 117:1 *15:12 Yes. 11:10 Roma 15:17 285 Roma 16:2 mere, au onosi saka tanei rebe rilukele 26 Le jemate toini mpai otoi Makedo- ete Alla, rebe Isukae kai rebe ruaI eriNie nia kai mei otoi Akayare esi suka kena le Alla Eni Rore Ibitikesi eteI. riluke tanei ete tamata Yahudi rebe 17 Ele mere le au esa kai Kristuse susata mpai kota Yerusaleme rebe esi Yesuse peneka hoko laleku ndina le ono Alla Eni tamata pende. 27 Esi ono auku makerike ete Alla meije. 18 Batuke mere esi suka titinai. Tinai suke esi Au nehe kena lepa loko saisa rebe tapa kwali betaya rebe susata mpai Kristuse Iono peneka, kena Ipake auku Yerusaleme le bei tamata Yahudiaru lepataru kai auku makerike eti eono pine tamata rebe Yahudi more esi supu tamata Yahudi more esi lene loko Alla. misete bei Alla. Hoko tamata Yahudi 19 Bei Alla Eni Rore Eni kbasare hoko more suke esi tapa tamata Yahudiaru au ono tanda herane rebe easeluke kena tanei. 28 Sepo auku makerike meije Tuhane Eni kbasare. Sou Misete bei Kris- pela peneka kai taneia rebe lupukelu tuse au betekele ete tamata mpai kota pende, au rilukelelu ete kwali betaya Yerusaleme peneka eti roma tamata ndi mpai Yerusaleme peneka hoko au keu otoi Ilirikume. Auku makerike ete mere lolete Spanyole, au keue imi kotare. pela peneka. 20 Laleku kena lepae Sou 29 Sepo au luake loko imi hoko tinai au Misete bei Alla kena otoi rebe tamata esi keri misete bei Kristuse ete imi. lene kena Yesuse mosare. Le au suka mo 30 Kwali betaya, iteki Tuhane Yesuse be mere saka au eleke luma kena pandasi Kristuse Enie kena ite kai Alla Eni Rore rebe tamata makete ionore. 21 Po au ono Itapa ite leke ite oki lomai. Hoko au saka Alla Eni lepate rebe lekire ebeteke kotie bei imi leke imi kotie loko Alla be: rame ete au kai auku makerike. 31 Kotie “Tamata rebe esi lene sou bei Alla loko Alla leke me Yudeare sie rebe esi mosare, rekwa Alla more esi ono susate ete au namake esi nati kai esi rekwa be Allare yake. Kai kotie leke au keri tanei lope sia.”† Yerusaleme ete Alla Eni tamataru esi ranae kena lale misete. 32 Ele mere hoko Pauluse lalei kena ikeri tanei ete sepo Alla Isuka hoko au luake loko imi tamata Yahudi me Yerusaleme kena misete. Kai au blake lalekue nd- eleki ikeu lori kota Roma ina kai blake maukeku sakesa kai imi. 15:22-33 33 Alla maka ono laleu ndinare Iraka imi 22 Au keu loko imi mosa, le au keu pusumi noma! Amine. lepae Sou Misete bei Alla kena otoi rebe Pauluse ibeteke holmate ete tamata esi lene mosare mina. 23 Po kena pusue eni kwali betayaru meije auku makerike me ootoi meru pela peneka. Kai laleku kena keu loko imire 16:1-16 musune kena musune peneka. 24 Po na- Kawali betaya, meije au beteke make au keu lori Spanyole, au sili loko 16 ite betama Febe eni sifate misete imi me imi kotare leke laleku ndina ete imire. Ilayani jemate toini rebe esi kai imi totonai mina. Eleki imi tapa au ndi kota Kengkreare peneka. 2 Au kotie leke au keu siba lori Spanyole. 25 Po imi li lokoi kena misete lupe imi ono meije au keu lopai kota Yerusaleme kena loko Tuhane Eni tamata. Imi ono ele au keri taneia ete Alla Eni tamataru. mere le tamata rebe esi hlaleke loko Al-

†15:21 Yes. 52:15 Roma 16:3 286 Roma 16:20 lare suke esi ono loko lomai ele mere. Persise rebe au okini. Ikerike ktili ete Sepo esi koti tapa bei imi hoko imi tapasi Tuhane neka. 13 Beteke auku holmate le esi tapa tamata bokala peneka kai au ete Rupuse kai inai luasi. Inaije lupe au- lekwe.‡ ruku inakue neka. Tamata esi lepae Ru- 3 Imi beteke auku holmate ete Priskila puse eni nane etia neka le ikerike titi- kai Akwila, auku ebea rebe esi kerike nai loko Tuhane Eni makerike. 14 Beteke ete Kristuse Yesuse sakesa kai aure. 4 Ma- auku holmate ete Asinkrituse, Plegone, hake esi mata peneka le esi ono kena Hermese, Patrobase, Hermase kai pusue tapa au. Au kotie trima kasi boka beisi kwali betaya rebe ite hlaleke sakesa rebe neka. Batuke au ruaku mo po pusue esi me kaise. 15 Beteke auku holmate ete jemate toini rebe tamata Yahudi more Pilologuse, kai Yulia, kai ete Nereuse kai esi kotie trima kasi beise neka. 5 Beteke betai, kai ete Olimpase kai ete pusue auku holmate ete jemata toini rebe esi tamata rebe esi hlaleke loko Tuhane rebe lupu me esi lumare. esi me kaise. Holmate ete Epenetuse rebe au okine. 16 Suke imi beteke hlamate ete lomai Ile tamata bei otoi Asia rebe ihlaleke lulu cara tinai rebe tamata maka hlaleke loko Kristuse akmena. 6 Beteke auku hol- loko Tuhane esi onore. Pusue Kristuse mate ete Maria lekwe. Ikerike ktili ete eni jemataru esi natue holmate ete kwali imi peneka. 7 Beteke auku holmate ete betaya imi. Andronikuse kai Yuniase. Luaise tamata Hnaune pamuli Yahudi lupe aure neka kai luasi kusu bui sakesa kai au peneka. Kena au hlaleke 16:17-24 loko Kristuse mosare esi hlaleke akmena 17 Kwali betaya imi, au kotie bei imi peneka. Tuhane Eni maka ulakaru esi titinai be imi keta bei tamata rebe esi holmate luasi. ono imi rebe hlaleke loko Tuhane imi 8 Holmate ete Ampliatuse, rebe au tebi lomai, kai esi ono kokoue imi, le esi okine le iesa kai Tuhane lupe aure atetuke saisa rebe tebikele bei Alla Eni peneka. 9 Beteke auku holmate ete Ur- lepate rebe imi rekwa pende. Imi heti banuse, iteki ebe rebe ikerike ete Kris- bei tamata meru. 18 Le tamata rebe esi tuse lupe itere neka. Kai holmate ete ono ele mere esi kerike ete Kristuse, iteki Stakise rebe au okine. 10 Beteke auku Tuhane mo po kena esi ono lalesi ndina. holmate ete Apelese. Isupu susate kai Esi lepa mise titinai kena umauke tamata matakweli kena ihlaleke loko Kristuse rebe esi rekwa sasaisa more. 19 Po kwali po Ihlaleke rame. Holmate ete tamata betaya, pusue tamata esi rekwa peneka rebe esi hlaleke loko Yesuse me Aristo- be imi lulu Sou Misete bei Allare mise buluse eni lumare lekwe. 11 Beteke auku titinai. Hoko laleku endina titinai le imi holmate ete Herodione. Ile bangsa esa atate mere. Po au kotie leke imi rekwa kai aure neka. Kai holmate ete kwali be- mimise leke imi ono yelu rebe miseta, taya rebe esi hlaleke sakesa kai ite, rebe yo yelu rebe neunaru onolu yake. esi me Narkisuse eni lumare. 20 Alla maka ono tamata laleije 12 Beteke auku holmate ete iteki beta ndenere, namake lau moneka Inabu ro Trifena kai Trifosa rebe esi kerike ktili tiaru esi elake. ete Tuhane, kai holmate ete iteki beta

‡16:2 Febe meije pine ikeri Pauluse eni sulate ete jemate toini me Romare. Kai jemate toini esi renai mosa. Roma 16:21 287 Roma 16:27

Au kotie iteki Tuhane, Yesuse Iriluke Sou Misete bei Alla kena Yesuse Kristuse misete ete imi ete mere. rebe au betekele ete pusue tamatare. Sou 21 Auku ebe Timotiuse inatue holmate Misete mere ebeteke saisa rebe Alla laleI ete imi lekwe. Kai holmate bei Lukiuse, kena Ionore. Bei akmena titinai sa, sae Yasone kai Sosipatere. Siere bangsa esa irekwa mosa, 26 po pamuli meije Ibeteke kai aure neka. peneka. Alla rebe Eni kbasa eti pelare 22 Au Tertiuse, au leki Pauluse eni lep- Iono eti nabiaru esi beteke Sou Mis- ataru kena sulate meije. Au beteke hol- ete meije me esi bukuaru, eleki pamuli mate kena Tuhane ete imi. meije Iulake ami kena lepae etika-etika 23 Gayuse lekwe ibeteke holmate ete neka, leke pusue tamata mei nusare esi imi. Au Pauluse, au rue mei eni lumare rekwae leke esi supu lalane kena hlaleke kai iteki ebea rebe esi hlaleke loko loko Alla kai lene lokoI. 27 HolmateI Tuhane, ami ono ibada mei eni lumare rame. Ile, Alla. Ile rebe rekwa titinai. lekwe. Mai ite isikeNi eti pela baue saisa rebe Erastuse, kotare esi maka raka kepene Yesuse Kristuse Ionore! Amine. ibeteke holmate ete imi lekwe. Kai iteki kwali Kwartuse ibeteke holmate lekwe. Amiki hlamate ete imi. Pauluse 24 [Ami kotie namake Iteki Tuhane Yesuse Kristuse Iriluke misete ete imi pusumi ete mere. Amine.] Isike Alla rame 16:25-27 25 Kwali betaya, ite isike Alla rebe Ik- basa kena ono imi hlaleke ktili le imi lulu 288 1 Korintuse 1:3

Isi Pauluse Eni Sulate 1. Lepate menai kai hlamate (1:1-9) Nomore Esa ete Jemate 2. Pauluse ianete jemate toini me Ko- Toini me Kota Korintuse rintuse le esi rare kai lomai kai esi ono neune (1:10–6:20) Lepate Menai 3. Iatetuke loko maka kai lomaije Kena akmenare kota Korintuse, kota (pasale 7) elake me otoi Akaya. Tamata me kota 4. Hnaune loko manane rebe rilukele Korintuse, bokala esi rekwa Tuhane ete tuhane tinai more (8:1–11:1) mosa. Esi tatu loko tuhane tinai mo kai 5. Hnaune loko binaru esi sou ulusi esi ono nenuna bokala. kena ibadare (11:2-16) Tamata rebe ilepae Sou Misete meme- 6. Hnaune loko kane sakesa kena nai ete tamata Korintuse, mere Pauluse. Tuhane Eni mejare kena nete loko Bei ilepae Sou Misete, tamata ilaru esi Yesuse Imatare (11:17-34) hlaleke loko Tuhane Yesuse (Ula. 18:1- 7. Hnaune loko kbasa rebe supu bei Ro 11). Kena Pauluse ikeu bei kota Korin- Misete (pasale 12–14) tuse mere, Apolose iluake. Ile, tamata 8. Hnaune loko kwana suike (pasale rebe esi hlaleke loko Kristuse esi kamale 15) rebe ilepa rekwa titinai (Ula. 18:24- 9. Hnaune loko riluke kepene kena 19:1). Apolose, kuru rebe iatetuke sibae natue ete tamata susate me otoi Yudeare Pauluse eni makerike (1Kor. 3:6). (16:1-4) Bulana ilaru ulia bei mere, jemate 10. Hnaune pamuli kai hlamate (16:5- toini me kota Korintuse, esi leki sulate 24) ete Pauluse. Ele mere eti Pauluse ileki Hlamate sulate meije: iralake saisa rebe esi tneulu kena esi sulate eteije. 1:1-3 Pauluse ianetesi le yelu rebe esi onolu 1–3 Kwali betaya, Alla Eni jemate mise mo, esi tebi lomai, leini esi suka 1 toini me kota Korintuse! Alla Ikoti Pauluse moneka le esi suka Apolose pise imi peneka kena Eni tamata rebe eni elaka makete lekwe (1:10-12; 3:1-6). dosa sae mo le imi kai Kristuse Yesuse Iralake esi tneui loko maka kaije. Kena esa peneka. Kai tamata etia neka rebe esi esi sulate lokoije, esi tneu be: Sepo sae hlaleke loko Yesuse Kristuse pende ele isuka kena ikai mo hoko mere mise o? mere neka. Ilere, ite pusumaki Tuhane Tamata rebe hlaleke loko Krituse pende kenaI. ihleke eni bina pise eni mokwai rebe Au, Pauluse kai iteki kwali Sostenese, ihlaleke mosare yelo? Hleke mokwaije ami kotie loko Alla be, “Alla Amate kai yelo? Pusue meiju Pauluse ilepaelu kena Tuhane Yesuse Kristuse, riluke misete pasale iture. etesi kai ono lalesi ndene noma.” Iralake esi tneu be: Tamata rebe Auku hake kena leki sulate meije ete hlaleke loko Kristuse pende kane akla- imi le au meije Kristuse Yesuse Eni maka line rebe rilukele ete tuhane tinaije yele ulake. Alla ruaI pine Ibitike au lulu ruaI pibe mo? Ianetesi le leini esi kwakwaesi Eni sukare. kena esi pake kbasa rebe esi supu bei Ro Misete. Kena sulate meije yelu bokala rebe ianetesi lokolu kai iatetukelu etesi. 1 Korintuse 1:4 289 1 Korintuse 1:20

Apolose. Leini lekwe esi beteke be esi Alla Iriluke kbasa ete itere lulu Petruse¶. Yo leini makete esi beteke baue Yesuse Kristuse be esi lulu Kristuse. 13 Yesuse Kristuse 1:4-9 nanakwalaIje esa, mere itea rebe hlaleke 4 Kwali betaya! Au kotie trima kasi lokoIje. Kai nanakwala mere larake mo. boka bei Alla rebe au tatu lokoI ramere Au Pauluse, au mata ete imi ndete ai tu- le bei Eni misete hoko imi supu kti- tini mo, kai baptise imire kena imi lulu line beini baue Kristuse Yesuse. 5 Au au mo. 14 Au kotie trima kasi bei Alla kotie trima kasi boka bei Tuhane le imi le au baptise sae bei imi mo batuke au kai Yesuse Kristuse esa peneka, hoko baptise Krispuse kai Gayuse luasi neka. Ikbasae imi hidupe peneka leke kena 15 Yapine sae ibeteke be au baptiseni sasaisa neka imi rekwa bei lepa loko leke ilulu au. 16 O, yele! Au nete be Tuhane Eni lepataru kai imi rekwa mise Stepanuse kai eni luma toine lekwe au titinai kena sasaisa neka. 6 Bei ktiline baptisesi. Po makete bei sie meru au nete rebe imi supure, hoko ami lepa loko be au baptise sae makete moneka. 17 Le Yesuse Kristuse ete imire, imi rekwa Kristuse Iulake aure kena baptise tamata be mere tinai. 7 Imi supu ktiline rebe mo po kena lepae Sou Misete etia neka. Tuhane Ionoe ete imire peneka, hoko Kai suke au lepae Sou Misete mere lulu kena meije imi tatike iteki Tuhane auku maka rekwa mise titinaije yake, Yesuse Kristuse Iluake suike ramere, imi leke Kristuse Imata kena ai tutine esi pake imi ktiline mere rame. 8 Namake kbasare esi guna. Tuhane Yesuse Kristuse ruaI pine Iono Tamata bokala esi supu hlamate lalemi ktili leke roma petu Iluake suike, peneka le esi lene Sou Misete kena Itutuke imi loko imi dosaru moneka le Yesuse Imata kena ai tutine imi sala sae moneka. 9 Namake Alla Iono imi ktili le rebe Italuke Inete loko rame. 1:18-25 Alla mere pine Ikoti ite kena ite esa kai 18 Tamata rebe tatike pine esi supu Eni Nanae Yesuse Kristuse, Iteki Tuhane. poie kena otoi susate titinaije, esi beteke be pusue rebe ite alenake loko Kristuse Jemata toini me kota Imata kena ai tutine, mere alena boroke. Korintuse esi teu lomai Po ete itere, Kristuse Imatare etiluke 1:10-17 Tuhane Eni kbasa kena Ihlamate ite bei 10 Kwali betaya, au kotie bei imi titi- iteki nsalalaru. 19 Le sakesa kai Alla Eni nai kena iteki Tuhane Yesuse Kristuse lepate rebe nabi Yesaya ileki be: Eni nane leke imi lulu saisa rebe tatike “Pusue yelu rebe tamata maka rekwaru pine au beteke ete imi. Imi nasuke lo- esi natire, mai yake leke imi tebi lomai yake. namake Au atia pusulu. Au sukare imi lalemi esa. 11 Kwali be- Tamata rebe esi rekware, taya, au beteke ele mere le Kloe eni Au trima esi maka rekwa mere mo.”§ tamataru esi nanu imi ete au peneka 20 Hoko tamata rebe esi noake mise be imi nasuke lomai. 12 Esi beteke ete kai rekwa mise, tamata rebe esi rekwa au be bei imire leini esi beteke be esi bei atetuke agamare esi aturane kai lulu Pauluse. Leini esi beteke be esi lulu tamata rebe esi rekwa kena lepa le

¶1:12 Kena Sou Yunanire leki Petruse mo po leki Kepase §1:19 Yes. 29:14 1 Korintuse 1:21 290 1 Korintuse 2:4 pakalare, pamuli meije Alla Iaseluke Ibitike tamata rebe tamata esi sobueise peneka be esi maka rekwa mere esi leke ono asomie tamata rebe holmateise. guna sasaisa moneka. 21 Tuhane Iono 28 Alla Ibitike tamata makerike kai sae mere lulu Eni lale misete. Tuhane Inoake neka rebe tamata esi aninikeise, rebe leke masike tamata esi rekwa titinai tamata esi noake be esi ono untune sa- po mere ekerisi loko Tuhane mo. Po saisa more kena Eni tamata leke sirike Ibeteke sou kena Yesuse Eni matale tamata elakaru esi kwakwalaru. 29 Alla rebe ami beteke meije, pake kena hla- Iono ele mere leke tamata sae kwak- mate tamata rebe ihlaleke, po tamata waeni me Alla oaI mo. 30 Alla ruaI pine mei nusa meije esi beteke be sou mere Iono imi esa kai Kristuse Yesuse. Kai esi guna sasaisa mo. 22 Tamata Yahudi- sepo ite esa kai Yesuse Kristuse rebe aru esi kotie leke esi selu tanda herane Imata kena ai tutine ete itere, ite rekwa pine esi persaye. Tamata Yunaniaru esi Alla Eni rencana rebe mise titinai ete nikwa kena rekwa titinai leke esi per- ite baue Yesuse Kristuse Imatare. Le bei saye. 23 Po ami alenake Kristuse rebe Yesuse Ionoe mere, ite ono misete suike Imata kena ai tutine leke Ihlamate ite. kai Alla. Kai Iono ite kena Eni tamata Sou mere eono tamata Yahudiaru laleisu rebe Ibitike ite kena tie ite bei iteki kera kai tamata rebe Yahudi more esi dosaru. beteke be mere nloene. 24 Po ete tamata 31 Hoko kwali betaya, lupe me Alla Eni Yahudi pise tamata Yahudi mo rebe Alla lepate rebe lekire ebeteke be: Ikotisi peneka leke esi hlaleke lokoIje, “Nikwa leke ruami nane supu isike yake, Tuhane Iaseluke Eni kbasare kai Eni po nikwa leke Tuhane Eni nane supu maka rekwa mise titinaije etesi peneka isike baue Iriluke Yesuse Kristuse kena Ih- le saisa rebe Ionore.”** lamateise. 25 Le saisa rebe Alla Ionoe Pauluse ilepae Alla Eni lepate lulu ruaI Eni sukare, tamata esi noakele kena Kristuse Imatare lulu mere boroke. Po Tuhane Iono mere tamata eni maka noake mo lulu Irekwa mise titinaije rebe elesi bei tamata inoakele. Saisa rebe Alla Ionoe 2:1-5 kena Yesuse Imatare, tamata esi noake Kwali betaya, kena au luake loko be ektili mo. Po saisa rebe Ionoe mere 2 imire au beteke Alla Eni rencana ekbasa lesi bei tamata eni ktiline. rebe tamata sae irekwa mosare ete imire, au pake saisa rebe tamata mei nusa Sepo Alla Ikoti ite kena ono eni meije esi noakele mo pise au lepa ete nanae, Ililake tamata elake mo imire au pake lepata rebe imi susa natire 1:26-31 mo po lepate piasa rebe imi natire. 2 Le 26 Kwali betaya, imi nete loko imi laleku esa peneka be au rue kai imire keadane kena Alla Ikoti imire elia. Imi au lepae saisa makete mo batuke lepae rebe persaye, batuke esa lua pine esi Yesuse Kristuse. Lepa loko Imata kena rekwa lulu tamata inoake, pise tamata ai tutine. 3 Kena au rue kai imire, kwak- rebe ikbasa, pise tamata elake. 27 Po wae au kena aseluke be au rekwa mo, tinaije, Alla Ibitike tamata rebe tamata po au lepare mise mosa kai rilaku lekwe esi beteke be tamata boroke leke ono eti rareleku. 4 Lepata rebe au betekelu asomie tamata maka rekware. Kai Alla ete imire, au lepa kena rana lalemi lulu

**1:31 Yer. 9:24 1 Korintuse 2:5 291 1 Korintuse 3:3 tamata irekwa mise titinaije mo, po au pine Irekwa Alla laleIje. 12 Ite lekwe lulu lepa loko Alla Eni lepataru, Ro Misete tamata mei nusa meije esi noakele mo pine Ikbasae tamata rebe esi lene auku po Alla Eni Rore Ikbasae ite leke ite lepataru laleisu. 5 Au ono pusue meru rekwa pusue yelu misete rebe Irilukelu leke imi hlaleke loko Kristuse bei saisa ete itere. 13 Hoko ite beteke saisa rebe rebe tamata irekwa mise titinaije mo po Alla Irilukele ete itere, ite lulu saisa rebe mere bei Alla Eni kbasare. tamata irekware mo po ite pake lepata rebe Alla Eni Rore Iatetukele ete Alla Irencana lulu Irekwa itere leke ite lepa loko Alla ete tamata mise titinaije leke Yesuse rebe Ro Misete Ikbasaine. 14 Po tamata Imata le iteki dosaru rebe Alla Eni Rore Ikbasaine more itrima 2:6-16 saisa rebe Alla Eni Rore Ibetekele mo. 6 Po sepo ami lepa loko Alla Eni lep- Le inati mo hoko inoake mere esi guna ataru ete tamata rebe esi hlaleke titi- sae mo. Le batuke tamata rebe Alla Eni naije, ami lepare rekwa mise titinai. Po Rore kbasaine pine inati lepata meru. ami noake lulu tamata mei nusa meije 15 Tamata rebe Alla Eni Rore Ikbasaine esi maka noake mo pise elaka rebe inati pusue mere po tamata rebe Alla Eni tatike pine esi matare esi maka noake Rore Ikbasaeni more inati tamata rebe mo. 7 Po ami noake kai ami lepae Alla Alla Eni Rore kbasaine ionore mo. 16 Le Irekwa mise titinaije rebe bei akmena mere betekele me Alla Eni lepate rebe sae irekwa mosare. Bei Alla Eni maka lekire be: rekwa mise titinaije, Iteu lepate peneka “Tamata irekwa Tuhane laleIje mo bei kena Itolae nusa meije mosa, leke bei hoko sae iahnauI mo.”‡‡ saisa rebe Yesuse Kristuse Ionore, Alla Ir- Po ite rebe Eni Ro Misete Ikbasae itere, iluke misete rebe misete titinaije ete ite. ite rekwa saisa rebe me Yesuse Kristuse 8 Tamata rebe esi kbasa mei nusa meije laleIje. esi rekwa Alla Eni rencana kena Yesuse Isike tamata rebe esi kerike Alla Kristuse mo. Le sepo esi rekwa hoko esi Eni makerike yake, yapine paku Tuhane rebe isikeIne kena ai tutine jemate toini esi lara lomai mo. 9 Esi rekwa meru more, mere lulu Alla Eni lepate rebe lekire be: 3:1-23 “Saisa rebe tamata esi selu mosa, Kwali betaya, kena au me kai imire, esi lene mosa kai esi noake mosare, 3 au lepa ete imire lupe au lepa ete Alla Iaknekae ete tamata rebe esi tamata rebe Alla Eni Rore Ikbasaise mo. okiNe.”†† Po au lepa loko imire, au pake lepate 10 Tamata esi rekwa Alla Eni rencana rebe imi natie nunure saka inate sae kena Tuhane Yesuse Kristuse ete itere ilepa loko eni nanae rebe eku rueleije mosa, po Ro Misete Ibeteke Eni ren- sare. 2 Akmenare au atetuke imire saka cana mere ete ite peneka. Le Ro Misete au ala imire, au riluke manane rebe imi Irekwa pusue yelu kai yelu rebe kbuni kane tekwa pende. Ele mere hoko imi me Alla laleIje lekwe. 11 Le rebe rekwa nati hnaune ete tamata rebe Ro Mis- tamata laleije batuke tamata mere ruai ete Ikbasaise mo rebe imi leneule. Meije neka. Sakesa neka Alla Eni Rore ruaI lekwe imi nati meru mosa. 3 Le imi atate

††2:9 Yes. 64:4 ‡‡2:16 Yes. 40:13 1 Korintuse 3:4 292 1 Korintuse 3:19 mei nusa meije, imi hleke mosa. Au lepa Leini esi pake mase, leini esi pake per- ele mere le sepo lalemi tia kai teta lomai, ake kai leini esi pake batu rebe esi belini mere easeluke be imi lulu tamata eni elake mere batu permata po leini lekwe sukare lupe tamata rebe esi rekwa Alla esi pake ai, tapuane nsekile kai ala batai. more. 4 Le sepo sae ibeteke be, batuke 13 Papelake tamata eni makerike tatike lulu Pauluse neka yo leini esi beteke esi hasile kuru pise more ite selue kena batuke lulu Apolose neka, hoko atate ele Kristuse Iluake suike. Le petu mere pa- mere easeluke be imi hleke imi atate mei pelake tamata eni makerike teheke kena nusa meije mosa. auwere be kuru pibe mo leke supu selue 5 Tinaije, Apolose mere sire? Kai au mise me tamata oasi. 14 Sepo auwere Pauluse meije sire? Amire batuke Alla kotu sire eni luma rebe eleke kena pan- Eni tamata makerike, rebe tapa imi kena dasi mere mo, hoko ile mere isupu hadia. imi hlaleke loko Kristuse. Batuke ami 15 Po sepo sae eni makerike kotue hoko lulu amiki makerike rebe Alla Iulake isupu hadia ndete surga mo. Ile mere ami kerikele. 6 Kena Alla Eni makerike, isupu hlamate po saisa rebe ionore tinai au lepae Yesuse Kristuse Eni lepataru mo eono eti supu hlamate lupe ibala saka tamata maka andinu, iatnane kena kena auwe rebe mahake kotuije. 16 Imi eni ndinure. Apolose iatetuke imi saka saka Tuhane Eni Luma kai Eni Rore Ik- tamata rebe irana kwele kena isoba nd- basae imire, imi rekwa moyo? 17 Sepo inu mere. Po Alla ruaI pine Ikbasae sae iatetuke mise mo kena iatia Tuhane lalemi saka Iono tnanela kena ndinure Eni Lumare hoko namake Tuhane Iono kusure. 7 Hoko rebe atnane pise sobare tamata mere isilaka lekwe. Imire saka mere pentine mo, po rebe pentine Alla Tuhane Eni Luma rebe ruaI lilakele leke rebe Iono tnanele kusure. 8 Tamata rebe imi dosa kai salare sae moneka.¶¶ iatnane bibite kai rebe isobare sae ilesi 18 Sae kuesa bei imi ilemake ruai yake bei sae mo. Alla Iriluke hadia etesi lulu le isike ruai le inoake be irekwa loko sae erini makerike. 9 Ami kerike sakesa yelu mei nusa meije. Po misete tamata ete Alla kena Eni makerike, yo imire mei nuse meije esi noake be irekwa lupe ndinu rebe Alla Ikerikele. Kai imire loko yelu mei nusa meiju mo, leke lulu lupe Alla Eni Luma lekwe. Imire Alla Tuhane, tamata mere irekwa. 19 Le lulu rauI Enie. Tuhane, saisa rebe tamata esi noakele 10 Alla Iono au rekwa meije, aure lupe kai esi rekware mere boro rebe namake tamata ikerike luma, au tolae pandasi eono esi guna sasaisa mo. Lupe Alla Eni kai tamata makete ieleke luma kena pan- lepate rebe lekire ebeteke be: dasi mere. Papela tamatare suke iselu “Tamata rebe irekwa loko nusa meije mimise be eleke luma kena pandasi mere mise titinaije namake Tuhane Iono emise. 11 Le Alla ruaI Itolae Yesuse Kris- eni guna sasaisa moneka sepo iisike tuse lupe pandasi kena luma mere po ruai loko eni maka rekwa mere. Na- tamata makete mo. 12 Tamata rebe esi make mere sakesa kai tamata mere luake kena atetuke imire lupe tamata ilo ruai.”§§ rebe esi eleke luma kena pandasi mere.

¶¶3:17 Kena sou Yunanire ayate meije elere: Sepo sae iatia Tuhane Eni Lumare hoko Iatia tamata mere lekwe. Hoko tamata leini esi noake atia Tuhane Eni Lumare le esi atetu bei yelu miseta mo. Po tamata leini esi noake be atia Tuhane Eni Lumare le ono yelu rebe tinai mo pise ono tamata persaye esi larake lomai. §§3:19 Ayp. 5:13 1 Korintuse 3:20 293 1 Korintuse 4:13

20 Kena Alla Eni lepate rebe lekire pelake tamata isupu isike bei Tuhane. ebeteke lekwe be: 6 Kwali betaya, au lepae pusue meru, au “Tuhane Irekwa tamata rebe irekwa mei pake au kai Apolose saka conto leke sepo nusa meije, mere pususi maka noake imi noake loko auku lepataru, namake boroke rebe esi guna sae mo.”* imi nati saisa rebe me kena Alla Eni lep- 21 Ele mere hoko imi beteke be elake ate rebe lekire. Sepo imi lulu Alla Eni sae ilesi bei sae yake, eti imi larake lomai lepate mere hoko imi isike elake sae yo le imi isike elake sae yo saere imi isikeni imi sobue elake makete mo. 7 Sae iono mo. Imi ono ele mere yake le pususi imi lesi bei tamata makete mo. Alla ruaI ono misete ete imi. 22 Au, Apolose kai lekwe Iono imi lesi bei tamata makete Petruse† pine ami pusuma tapa imi leke mo. Saisa rebe imi supulu meru Alla ruaI keri imi loko misete. Kai nusa meije, pise pine Irilukele ete imi. Hoko kwakwae imi hidupe kai matale, bei petu meije imi yake le saisa rebe imi supulu meru roma petu susuike pusue meru keri imi Tuhane Irilukele. kena rue mise. 23 Kai imi layani Yesuse 8 Tinai, imi kotie sasaisa moneka le Kristuse kai Yesuse Kristuse Ilayani Alla. imi noake be imi supu kbasa peneka, rekwa mise titinai peneka, imi noake Alla Ikoti ami kena mise hoko imi ono ruami sakesa kai ka- layani Kristuse peneka male. Po amire mo. Sepo imi ono ka- 4:1-21 male peneka hoko mise leke ami pleta Hoko suke imi kotie amire Yesuse sakesa kai imi noma, 9 le amia meiju 4 Kristuse Eni tamata makerike. Ami tamata rebe pakuna mo. Ete aure, amia kerike Eni makerike, rebe Itiluke ete ami rebe Kristuse Eni maka ulaka meiju ami leke ami beteke loko saisa rebe Alla ono saka tamata maka kusu bui rebe Ionore po kena akmenare sae irekwa namake supu hukumane matale, rebe mere mosa. 2 Sepo elake sae iriluke mak- pusue tamata kai malekataru esi limese erika ete tamata makerike sae, elake ami supu hukumane. 10 Bei Kristuse pine mere isukare tamata makerike mere tamata mei nusare esi selu amire, esi ilulu eni pletare rame. 3 Po kwali betaya, noake be ami boro le saisa rebe ami ete aure sepo imi teu pakala ete au pise onore. Po imi noake be imi rekwa le imi imi keri au ete maka teu pakala kena kai Yesuse Kristuse esa peneka. Tamata nikwa auku nsalale, namake au tuli kai esi lene loko ami mo po batuke esi lene mere mo. Au lekwe, au teu pakala ete loko imi. Ami supu sobue yo imi supu au ruaku mo. 4 Au noake be au ono sala isike beisi. 11 Roma petu meije ami tiama sasaisa mo. Po mere etiluke mo be au sene kai kmalake ami, amiki pakiane nkena. Au nkena pise au salare, Alla ruaI batuke mei nanakwalamaru neka. Ami pine Itilukele. 5 Petu kena Tuhane Iteu supu teta, amiki luma ruamare sae mo. pakala ete pusue tamatare luake mosa. 12 Ami kerike ktili eti knatike ami kena Hoko kahulake kena leuke sala ete lo- nikwa hidupe. Tamata esi sobue ami po mai yake. Imi namake eti Tuhane Ilu- ami kotie loko Tuhane leke Iriluke mis- ake suike mina. Namake Iaseluke saisa ete etesi. Sepo tamata esi ono susate ete rebe bunikele. Isibake saisa rebe kbuni ami, ami tahane lale neka. 13 Tamata esi kena tamata laleije. Kena mere pine pa- toae ami po ami eseluke lale misete etesi.

*3:20 Isi. 94:11 †3:22 Petruse eni nane saere Kepase. 1 Korintuse 4:14 294 1 Korintuse 5:8

Esi ono ami saka noune mei nusa meije. isablia kai inai tirire rame. Tamata rebe Eti meije esi ono ami saka nusa meije esi esi rekwa Tuhane mosare lekwe esi ono ndopone sa. 14 Au leki meije ete imi po ele mere mo, hoko imi lekwe ono ele au suka ono asomie imi mo po au anete mere yake! 2 Imi asomi tekwa mo po imi lupe ruaku anare neka. 15 Le masike kwakwae imi kena imi persaye. Mise imi tamata bokala me rebe esi liku lalane lesire, kaplalemi le tamata esi atate ele ete imi kena hlaleke loko Kristuse Yesuse mere eleki suisi leke esi lupu kai imi po imi amate esa neka. Au ono amate moneka. 3 Kwali betaya, tinai, masike au ete imi rebe esa kai Kristuse le au lepae sakesa kai imi ete mere mo po laleku Sou Misete ete imi peneka. 16 Hoko au eme kai imi. Hoko au teu hukumane ete beteke be imi lulu auku sifate. 17 Kai leke tamata neuna meru peneka saka au me imi lulu auku sifate hoko au ulake Tim- kai imire neka. Au beteke ete imi be, otiuse ilome loko imi. Au okini titinai “Kena Tuhane Yesuse Eni Nane, tamata lupe au ruaku anare neka. Iono sasais- rebe iono tiae ele mere suke huku- are lulu Tuhane Eni suka. Namake ianete meni.” 4 Sepo imi lupuke lomai kena imi loko sifate rebe au lulue le au esa iteki Tuhane Yesuse Eni kbasare, imi kai Kristuse Yesuse peneka. Auku sifate noake be au me kai imi. Kai kena iteki kena auku hidupe meije sakesa kai saisa Tuhane Yesuse Eni kbasare, 5 tamata rebe au atetuke ete jemata toini etia- rebe iono ele mere suke pusumi suini etia nere. 18 Po bei imire, leini kwak- bei jemate toini leke ro tiaru esi elake waesi le esi noake be tatike pine au keu ekbasaeni, leke isupu susate mei nusa loko imi mo. 19 Po sepo Tuhane Ibuka meije, iblake kera eti irani. Imi ono lalane ete au hoko takwali mo au luake ele mere leke ihleke bei eni dosa mere loko imire reneka. Imi tatike neka, na- leke kena Tuhane Iluake suike isupu hla- make au luake, au selu tamata kwakwala mate. 6 Kwakwae imi le imi maka per- meru esi atate. Esi lepa loko esi kbasaru saye yake. Le imi ono dosa esare namake batuke me birusi neka pise esi kbasa eono tamata bokala esi ono dosa lekwe. me tinai le Ro Misete Ikbasaesi. 20 Le Imi rekwa mere moyo? Mere sakesa kai sepo Alla Ikbasae sae eni hidupe hoko tamata esi beteke be, “Ragi teputi tone Tuhane Itiluke Eni kbasare kena tamata po eono adonane sa.” 7 Ele mere hoko mere eni hidupe leke iono lulu nkenale. imi poie pusue imi atete tiae mere saka Tamata mere batuke ilepae kena birui kena Yahudiaru esi petu kane roti rebe yake. 21 Hoko imi suka andia. Imi nete! pake ragi more esi poie pusue ragiaru. Imi hleke imi sifate kwakwale mere leke Bei mere imi ono tamata rebe sala sae au luake, au nasuke imi yake po au luake mo. Le imi nkena peneka le Yesuse Kris- kena maune kai lale misete kena atetuke tuse Iono saka domba rebe esi palae imi. ete Alla kena Yahudiaru esi pesta rebe kane roti rebe pake ragi more. Imi lekwe Kwakwae imi le imi maka persaye saka roti rebe ragi sae more rebe tamata yake po hleke imi dosaru Yahudiaru esi kanele kena pesta mere.‡ 5:1-13 8 Ele mere hoko iteki hidupe meije, ite Tamata esi nanu ete au peneka be ono saka esi ono kena Yahudiaru esi 5 bei imire, tamata leini me esi sablia. pesta mere. Saka esi kane roti rebe pake Ile sae bei tamata rebe esi suka sabliare ragi more hoko ite ono dosa kai neune

‡5:7 Piasare tamata Yahudiaru esi umpamae dosare kena ragi. 1 Korintuse 5:9 295 1 Korintuse 6:9 yake. Po ite ono saisa rebe nkenare rame mosare yake kena iteu pakala mere. saka ite kane roti rebe pake ragi more. Le mula pine imi koti Tuhane Eni 9 Kwali betaya, kena auku sulate ak- tamataru kena teu imi pakala mere menare, au ahnau imi leke imi ono ebe more? 2 Tuhane Eni tamataru esi hake kai tamata rebe esi ono ntasite yake. kena teu pakala ete tamata mei nusa 10 Rebe au betekele, mere au beteke meije esi nsalalaru, imi rekwa pende tamata rebe esi rekwa Tuhane. Tamata pi moyo? Sepo namake ite rebe hlaleke rebe esi rekwa Tuhane mosa rebe esi loko Tuhane, ite teu pakala ete tamata sablia pise lalesi loko kepene pise tanei nusa meije esi dosaru hoko pakala rebe boka eleki esi ndea pise esi kane tamata tone imi ruami teure yele. 3 Tatike makete eni knatile pise esi tatu loko pine ite teu pakala ete malekataru esi tuhane tinai more, mere au betekesi mo. nsalalaru, imi rekwa pende pi moyo? Au beteke ete imi mo be imi tehaike Hoko tamataru esi pakala rebe esi onolu tamata rebe esi persaye mo rebe esi ono pela peture ite teure yele. 4 Hoko pakala ele mere. Sepo imi rue mei nusa meije ele mere imi kerie ete tamata rebe esi moneka pine imi supu lalane kena lau rekwa Tuhane mosare yake. 5 Au beteke bei tamata bokala rebe esi persaye more. ele mere leke ono asomie imi. Kena 11 Rebe au lekire kai au beteke suike teu pakala ete sie rebe esi pakalare imi meije, mere au lepae tamata rebe in- tamata maka rekwa me moyo? Le mula aku be ihlaleke loko Kristuse yo ono nt- pine 6 imi keri imi kwali betaya rebe imi asite, lalei loko kepene kai tanei boka, hlaleke sakesare esi pakalare ete maka tatu loko tuhane tinai mo, sobue tamata teu pakalare iteure? Batuke ele mere makete, inseli, kai kane tamata makete mo po maka teu pakalare, ihlaleke loko eni knatile. Tamata ele mere tehaikesi Tuhane mo. yake. Rue kane sakesa kaisi yake. 7 Sepo keri tamata esi pakalare loko 12 Tamata rebe esi hlaleke loko Alla maka teu pakalare leke esi teue, mere mosare auku hake kena teu lepate etesi sakesa kai imi ono sala hoko sakesa mo. Imi lekwe batuke supu hake kena kai imi kalare neka. Mise lesi tamata lepa ete tamata rebe esi hlaleke loko Al- esi ono neune ete imi pise ono rugi lare. 13 Alla ruaI pine Eni hake kena lepa imi po imi kerisi loko maka teu pakala ete tamata rebe esi hlaleke lokoI mosare. mo. Sepo imi kerisi hoko mere sakesa Imi nete loko Alla Eni lepate rebe lekire kai imi ono susaesi. 8 Sepo imi kerisi ebeteke be: loko maka teu pakala, mere sakesa kai “Tamata rebe esi ono dosare, imi suisi imi ono neune ete tamata makete le siri bei jemate toine.”¶ imi ono esi rugi, eleyo siere imi ebe rebe imi hlaleke loko Tuhane sakesa. Imia rebe hlaleke loko Alla sakesare 9 Imi rekwa peneka be tamata rebe imi keri lomai loko maka teu pakala ilulu Tuhane Eni sukare more, ile mere rebe irekwa Tuhane more yake ikusu Tuhane Eni tamataru, rebe Tuhane 6:1-11 Ipletaesi saka kamale ipletare mo. Imi Kwali betaya, sepo imi pakala kai noake sala eleki imi lemake ruami 6 imi kwalimi pise betami rebe imi yake. Le tamata rebe isablia, itatu loko hlaleke sakesa loko Kristuse, imi kerie tuhane tinai mo, tamata rebe isablia ete maka teu pakala rebe irekwa Tuhane kai tamata makete eni bina pise mok-

¶5:13 Huk. 13:5, 17:7 1 Korintuse 6:10 296 1 Korintuse 7:1 wai, tamata rebe iono atate misete Kai Tuhane lekwe namake Iriluke mo rebe mokwai ono ebeke mokwai, misete ete iteki nanakwalamaru.§ 14 Alla 10 tamata ndeane, tamata rebe lalei loko Ikbasa eti Iono Tuhane Yesuse Ikwana kepene kai tanei boka, tamata rebe in- suike. Ele mere lekwe, Eni kbasare eono seli, tamata rebe isobue tamata makete, ite kwana suike. 15 Kwali betaya, imi tamata rebe ikane tamata makete eni rekwa peneka be iteki nanakwalamaru, knatile, pusue tamata ele meru esi kusu Kristuse Eni nanakwalaI lekwe. Le Tuhane eni tamata mo rebe Ipletaisi grejare, Kristuse nanakwalaI. Hoko ite pende. 11 Akmenare imia leini imi atate pake nanakwalamaru kena ntulu kai ele mere. Po pamuli meije imi dosaru bina lalane yelo? Masike elia lekwe po ampunelu peneka. Imire Tuhane Eni ono ele mere yake. 16 Suke imi rekwa tamata peneka rebe dosa sae mo. Tuhane be sire intulu kai bina lalane ile mere Iteu peneka be imi sala sae moneka le bei iesa kai bina mere lekwe. Le kena Alla saisa rebe Tuhane Yesuse Kristuse Ionore Eni lepate rebe lekire ebeteke be: kai Tuhane Eni Rore Eni kbasare. “Luaise esa peneka.”** 17 Po tamata rebe ilulu Tuhane pende Pake nanakwalare kena ono Iesa kaiNi peneka. Tuhane Eni Rore kai ntasite yake po pake kena ono ile mere eni rore esa peneka. 18 Hoko imi misete leke Tuhane Isupu isike raka mimise leke imi ono ntasite yake. 6:12-20 Le bei dosa rebe piasa tamata esi onore, 12 Kwali betaya, tamata leini esi ono ntasite pine eono dosa ete tamata beteke iteki nanakwalamaru esi mere nanakwalaije. 19 Kwali betaya, imi hubungane kai hlaleke loko Tuhane rekwa peneka be, imi nanakwalami mo, hoko nanakwalare ono kena sasaisa mere Ro Misete Eni luma. Ime kai imi. neka mula mo. Po pusue yelu rebe onoe Tuhane Alla Iono Ro mere kbasae imi. mere esi guna sae mo. Au suka kena Nanakwalami mere imie mo, po mere riluke nanakwalakue mo kena sasaisa Tuhane Enie. 20 Le Tuhane Isabe imi ekbasae neka. 13 Tamata leini esi beteke peneka kai Iseli pusu peneka. Hoko suke be, “Manane kusu kena iteki tibuimaru imi pake nanakwalaimu kena ono misete eleki iteki tibuimaru hnouke manana leke Alla Isupu isike. meru. Kena Tuhane Iono ite matare, Pauluse ilepa loko tamata manane kai iteki tibuimaru pakele rebe kai kai rebe kai more moneka, hoko iteki tibuimaru kai iteki nanakwalamaru pusulu pakele kena 7:1-16 ono sasaisa neka mula mo, sebei bei ite Kwali betaya, meije au lepa loko neka.” Au beteke ete imi be ele mere 7 yelu rebe imi lekie ete aure. Imi mo. Iteki nanakwalama meiju pake tneu be, “Sepo mokwai sae isuka kena kena ono ntasite yake po isike Tuhane. ikai mo hoko mise o?” Au beteke ete

§6:13 Tamata makete esi noake ayate meije esi natire elere: Namake tamata leini esi beteke be, “Manane erue kena iteki tibuimaru neka kai iteki tibuimaru pine ehnouke manane, hoko iteki tibuimaru kai iteki nanakwalamaru pake kena ono saisa neka sebei bei ite neka.” Po au beteke ete imi be namake Tuhane Iono eti ite mata, manane kai iteki tibuimaru pakele moneka. Po pake iteki nanakwalamaru kena ono ntasite yake po pakele kena isike Tuhane. Kai Tuhane Iriluke misete ete iteki nanakwalamaru lekwe. **6:16 Atn. 2:24 1 Korintuse 7:2 297 1 Korintuse 7:17 imi be mere mise. 2 Po leke sablia yake, 12 Ete maketaru au ahnausi lekwe, hoko mise lesi mokwai ikai eni binasa hoko lene. Hnaune meije bei au ruaku, kai bina ikai eni mokwaisa. 3 Mokwai bei Tuhane mo. Sepo mokwai sae rebe rebe ikai pende isuka ntulu kai eni bina ihlaleke loko Kristuse pine ikai kai bina mo yake. Sakesa neka, bina rebe kai rebe ihlaleke loko Kristuse mo po bina pende isuka ntulu kai eni mokwai mo mere lalei titinai kena irue sakesa kaini yake. Tamata rebe esi kaije esi ono hoko ihlekei yake. Rue kaini eti mata. ele mere enkena. 4 Binare ikbasae ruaini 13 Kai sepo bina sae rebe ihlaleke loko nanakwalaije mo. Eni mokwai pine ik- Kristuse pine ikai kai mokwai rebe ih- basae nanakwalaije. Sakesa neka mok- laleke loko Kristuse mo po mokwai mere wai ikbasae ruaini nanakwalaije mo. Eni lalei titinai kena irue sakesa kaini hoko bina pine ikbasae nanakwalaije. 5 Mok- ihlekei yake. Rue kaini eti mata. 14 Le wai kai binare imi suka kena ntulu kai binare ihlaleke loko Kristuse hoko lulu lomai mo yake. Imi suka ntulu kai lo- Tuhane kai mere dosa sae mo. Sakesa mai mo petu kuilare yele kena kotie neka mokwaije ihlaleke loko Kristuse loko Alla po suke lua pusumi suka. Po hoko lulu Tuhane kai mere dosa sae mo. pela eleki suke ntulu kai lomai suike. Le Sepo kai ele mere mo hoko namake esi sepo mo hoko namake pine imi lulu ro kwetelaru Tuhane Irakasi mo. tiare esi sukare le imi ktili kena tahane 15 Po sepo mokwai rebe ihlaleke loko lalemi mo. 6 Au beteke ele mere, au Kristuse mosare, ihleke bina rebe ih- ulake pusue kai mo, po au beteke lulu laleke loko Kristuse pise bina rebe ih- auruku laleku neka.†† 7 Au sukare pusue laleke loko Kristuse mosa ihleke mokwai tamata esi kai mo, lupe aure. Po pa- rebe ihlaleke loko Kristuse peneka hoko pelake tamatare, Alla Iriluke kbasa etei sebeisi neka. Ile rebe hlaleke loko Kris- peneka. Sae, Alla Iriluke kbasa etei kena tuse pende ilake eni bina pise eni mok- kai mo, sae makete, Alla Iriluke kbasa wai rebe hlaleke loko Kristuse mosare etei kena kai. 8 Ete tamata rebe esi kai kena hleke yake le Tuhane Isuka ono lo- mosare kai ete bina baluaru au ahnausi mai mo. 16 Sebeie amu bina pise mok- leke esi kai moneka lupe aure. 9 Po sepo wai rebe ihlaleke loko Kristuse mo mere imi tahane lale mo hoko imi kai. Mise ikeu le amu bina pise mokwai rebe ih- lesi imi kai le imi tahane rua lalemi mo. laleke loko Kristuse mo mere tatike pine 10 Ete sie rebe esi kai pende auku ihlaleke loko Kristuse, pise mo, arekwa hnaune eteise elere. Pleta meije bei au mosa.‡‡ mo po bei Tuhane. Bina rebe ikai pende Sebeie sae ihidupe lulu eni ihleke eni mokwai yake. 11 Po sepo bei hidupe kena Alla Ionoi sasaisa pine ihleke eni mokwaije peneka, hlaleke lokoI memenaije hoko suke ikai mokwai makete suike moneka. Po ileu suike loko eni mokwaije 7:17-24 hoko yele. Kai mokwai lekwe hleke eni 17 Po kwali betaya, suke papela bina yake. tamatare ihidupe lulu Tuhane Iono

††7:6 Tamata leini esi noake ayate meije esi natire elere: Au beteke ele mere, imi nati sala yake be au lake imi leke imi ntulu kai lomai yake. Au ulake imi kena nikwa olase kena kotie loko Alla kena cara ele mere mo. ‡‡7:16 Tamata leini esi noake ayate meije esi natire elere: Po yapine amu bina pise mokwai rebe ihlaleke loko Kristuse more, ilulu ale kena ihlaleke loko Kristuse, leke supu hlamate. 1 Korintuse 7:18 298 1 Korintuse 7:35 ete imire. Kai imi hidupe suke lulu eni keadane kena meije neka. 27 Sepo imi hidupe kena Alla Ikoti imi kena sae ikai peneka hoko ihleke eni bina hlaleke lokoIje. Mere rebe au atetukele yake. Kai sepo sae ikai mosa hoko inikwa ete pusue jemata toini etia neka. bina kena kai yake. 28 Po sepo ikai hoko 18 Umpama, sepo kena Alla Iono mere dosa mo. Sakesa neka bina beluke tamata mere ihlaleke lokoIje, isunate sae isuka kai, mere lekwe dosa mo. Po peneka hoko iatula kena sirike sunate batuke sie rebe esi kaije tatike pine esi esi lakwai butaije yake. Eleyo ile rebe supu susata bokalaru. Kai au sukare imi kena Alla Iono ihlaleke lokoIje pine supu susata meru mo. isunate mosa hoko ile mere ikotie kena 29 Kwali betaya, suke imi rekwa be, lau sunateni moneka. 19 Le lulu atate sunate moneka nusare atiare reneka hoko kena pise sunate mo mere pentine mo. Rebe petu lesina meiju sie rebe esi kai pende pentine lulu Alla Eni pletaru. 20 Hoko suke esi kerike loko yelu makete pentine papelake tamata sebeie sae ihidupe lulu lesi bei saisa rebe suke esi kerikele ete esi eni keadane kena Alla Iono ihlaleke luma takare. 30 Kai sie rebe esi ranire esi loko Kristuse. 21 Sepo kena Alla Iono susa kuate yake eti esi nete loko Tuhane iahlaleke loko Kristuse, ile tamata mo yake, sie rebe esi malire lalesi nd- makerike rebe eni kbasa sae mo hoko ina kuate yake eti esi nete loko Tuhane kaplalei kena noake mere yake. Po sepo Eni makerike mo yake. Sie rebe esi sabe isupu kesempatane kena supu tie hoko sasaisa pende esi nete loko esi taneia kena mere ipakele mimise. 22 Le tamata meru kuate yake eti esi nete loko Tuhane makerike rebe eni kbasa sae mo rebe Eni makerike mo yake, le taneia meru ihlaleke loko Tuhane pende, tamata urue eti pela mo. 31 Kai saisa rebe tamata esi noake be ile tamata makerike rebe esi noakele yake, esi makerike kai pusue eni kbasa sae mo po lulu Tuhane isupu yelu mei nusa meije esi hlalekeule yake. tie peneka. Eleyo tamata makerike mo Le takwali moneka nusa meije kai yelu rebe ihlaleke loko Tuhane pende, iono rebe ite selure, namake sae moneka. Kristuse Eni tamata makerike. 23 Tuhane 32 Au sukare imi supu tie bei susate. Isabe imi peneka. Kai Iseli pusue imi Tamata rebe ikai more, isupu susate saka belimie peneka. Hoko imi ono tamata tamata rebe ikaije mo, po batuke inoake makerike ete tamata moneka, po lulu Tuhane Eni makerike neka. Le inoake be Tuhane. 24 Hoko kwali betaya imi, imi iono elia leke eono Tuhane laleIje nd- keadane kena Alla Iono imi hlaleke loko inare. 33 Tamata rebe eni bina peneka, Kristuse, imi hidupe lulu mere neka, imi namake inoake nusa meije esi yelu boka me sakesa kai Tuhane. le isuka kena ono eni bina laleije ndina, 34 hoko laleije lara lua. Bina rebe ikai mo Hnaune ete tamata pise bina beluke rebe ikai more, isuka rebe esi kai mosare kena nanakwalai kai laleije kai eni sifate 7:25-40 pusulu lulu Tuhane Eni sukare. Po bina 25 Meije au lepa loko tamata rebe esi rebe ikai pende, inoake nusa meije esi kai mosare. Mere Tuhane ibeteke sasaisa yelu boka le isuka kena ono eni mokwai ete au mo kena au betekele etesi. Po laleije ndina. 35 Au leki pusue meije ete Tuhane Ibitike au peneka le laleI noa au imi kena imi misete po kena lake imi mo. hoko au riluke hnaune ete imi. 26 Ite nete Au sukare imi atate keri imi kena misete be meije ite supu susate hoko au noake kai imi maka noake lekwe lara lua mo be mise lesire sebeie sae ihidupe lupe po batuke ete Tuhane. 1 Korintuse 7:36 299 1 Korintuse 8:9

36 Sepo mokwai sae iono kena kai bina be noake ele mere eono tamata kwak- rebe luasi taluke lomai kena kai pende, waeni. Po sepo ite oki tamata makete, kai bina mere ikaije yele peneka hoko se- sakesa kai ite onosi hlaleke ktili loko beie esi kai neka. Namake yanoma eti Tuhane neka. 2 Sepo sae noake be irekwa mokwaije iono saisa rebe mise mo ete titinai, mere tiluke be irekwa boka mosa. bina mere. Po esi kai neka. Kaije dosa 3 Po tamata rebe ioki Alla, Alla Irekwai mo.¶¶ 37 Po sepo mokwaije iteu me lalei titinai. peneka be ikai kai bina rebe luasi naku 4 Au lepa loko manane rebe rilukele be tatike pine luasi kaije moneka, kai ete tuhane tinai more. Ite rekwa be rebe iteue mere bei lalei titinai hoko tuhane tinai more enkena mo kai esi iteue mere tinai mahabe itahane lalei kbasa sae mo. Ite rekwa be Alla ruaI titinai.§§ 38 Hoko mokwai rebe ikai kai pine Ikbasa. 5 Tinai piasare tamata esi bina rebe luasi taluke lomai kena kaije tatu loko tuhane tinai more bokala rebe mere mise, po sepo ikai kai bina mere ndete lanite kai mei nusa, 6 po ete itere, moneka, mere iono misete lesi leneka. Allare batuke esa. Ile, Amate rebe Ito- 39 Bina rebe ikai pende, ikai suike bei eni lae pusue yelu. Kai ite hidupe kena mokwai yake, sepo eni mokwai eri rue layaniNi. Kai Tuhane lekwe batuke esa, sa. Sepo eni mokwai imata peneka hoko mere Yesuse Kristuse. Tolae pusue yelu sebeie ikai kai sae neka rebe isukai, ma- mei nusa meije baueNi kai beiNi pine ite habe mokwaije ihlaleke loko Kristuse. hidupe. 40 Sepo ikai suike moneka, mere mise 7 Masike ele mere po tuhane tinai lesi. Au noake be rebe au beteke meije more enkena mo kai esi kbasa sae bei Alla Eni Rore. more, pusue tamata rebe esi hlaleke loko Tuhane, esi rekwa mo. Hoko eti roma Pauluse iahnau jemate toini meije esi kane manane rebe rilukele loko manane rebe rilukele ete tuhane tinai mo, rebe tamata maka ete tuhane tinai more hlaleke loko Tuhane mosare esi abeliele, 8:1-13 esi noake be esi ono dosa ete ruasi Kwali betaya, meije au lepa loko peneka. Esi noake ele mere le esi hlaleke 8 manane rebe tamata esi rilukele ete ktili mosa. 8 Tinaije, Tuhane Itrima itere tuhane tinai more. Kwakwae imi eleki bei ite kane manane mo. Manane mere imi beteke be imi hlaleke loko Tuhane ite kanele pise ite kane mo, esi un- peneka hoko kena sasaisa neka imi tune sasaisa ete ite mo.* 9 Po nete! Raka rekwa mise titinai. Po au beteke ete imi mimise leke tamata makete esi supu

¶¶7:36 Tamata leini esi noake be ayata meije elepa loko amate sae rebe isuka riluke eni nanae binare ete mokwai sae. §§7:37 Tamata leini esi noake ayate meije esi natire elere: Po sepo mokwai isuka kai kai bina rebe luasi naku kena kaije moneka, saisa rebe ionoe mere nkena mahabe mere lulu lalei ruai, kai bei tamata makete ipaksa yake. *8:8 Kena akmenare tamata Korintusaru bokala esi tatu loko tuhane tinai mo. Esi elakaru piasare esi riluke binatane ete tuhane tinai mo. Eleki esi kane binatane mere esi tinaije. Esi lesine piasare esi abelie me pasare hoko tamata esi sabele po esi rekwa mo be mere manane lesini rebe rilukele ete tuhane tinai more. Rebai sesi tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse mosare esi koti esi ebea rebe esi hlaleke pende kena kane sakesa me otoi kena tatu loko tuhane tinai more. Eleki tamata rebe esi hlaleke esi kane manane mere, esi noake be mula mo le tuhane tinai more esi hlaleke loko more pe. 1 Korintuse 8:10 300 1 Korintuse 9:13 dosa yake le esi lulu saisa rebe imi onore. auku binasa hoko isupu seli ele mere Tinai, saisa rebe imi onore, Tuhane Ilake lekwe. Imi noake yake be ami keri amiki imi bei mo po esi noake be mere dosa. binaru saisa mo kena ami kerike sakesa 10 Imi rekwa peneke be tuhane tinai loko amiki makerike meije. Sakesa neka, more nkena mo kai esi kbasae sae mo. Tuhane Yesuse kwaliNisi, Petruse kai Sepo imi rebe hlaleke ktilire, imi rue maka ulaka maketaru esi keri kai esi bi- kane me otoi kena tatu loko tuhane tinai naru lekwe.† 6 Imi noake yake be batuke more, eleki imi kwali betaya rebe imi au kai Barnabase pine suke kerike kena hlaleke sakesa po esi hleke ktili mosare, nikwa manane. esi selu imi rue kane ete mere, hoko 7 Sakesa neka, solalu toine sebeie esi esi nehe kena kane manane mere lekwe. nikwa esi manane ruasi mo. Maka and- 11 Kai ele mere hoko, imi rebe hlaleke inu sae iaknane anggure kena eni nd- ktilire, imi atia sie rebe esi hlaleke ktili inure eleki esi buaije ikane more sae more esi maka persaye. Eleyo Kristuse mo. Maka pialae domba rebe ipialae Imatare ete tamata rebe esi hlaleke ktili domba eleki ikinu eni dobare esi susure mosare lekwe. 12 Sepo imi ono dosa more sae mo. 8 Saisa rebe au betekele ele mere ete imi kwali betaya rebe esi meije lulu piasare tamata esi noakele mo hlaleke ktili more, le imi ono eti esi po kena Tuhane Eni lepate rebe Musa noake be esi ono dosa hoko sakesa kai ilekire ebeteke ele mere lekwe. 9 Kena imi ono dosa ete Kristuse neka. 13 Sepo Musa eni bukua rebe ilekire ebeteke be: bei manane pine eono kwaliku isupu “Sape rebe ite pakele kena ekeleke gan- dosa, hoko eti pelare au kane aklaline dume leke sirie esi inaije, lo esi moneka. Le yapine bei au, eleki kwaliku biruije yake. Po sebeie ekane bei isupu dosa. gandume mere neka.”‡ Mere be Alla batuke Ili loko sapire mo, Pauluse ipaksa tamata kena seli 10 po mere Ilepa loko ami rebe kerike eni makerike esi beline mo loko Tuhane Eni makerike. Tinai, leki 9:1-23 mere ete ami. Le tamata rebe iandinu kai Yapine imi betinake saisa rebe au tamata rebe iandita bei eni gandume, ik- 9 noake be enkenare, au ono lulure erike mere kena ihlaleke be ikane bei esi saisa mo piseo? Tuhane Ibitike au kena hasile. Ete amire, ele mere neka. 11 Ami Eni maka ulake. Au selu iteki Tuhane ono imi nati yelu bei Alla Eni Rore me Yesuse Kristuse peneka. Au kerike ete lalemi peneka. Hoko sepo ami supu tanei Tuhane, esi hasile imi hlaleke loko bei imi, kena seli amiki knatile ete imire, Tuhane. 2 Masike tamata makete esi imi noake be mere sala yake. 12 Sepo naku aure Tuhane Eni maka ulake mo po tamata makete esi supu hake kena esi suke imi naku be aure Tuhane Eni maka supu tanei bei imi, hoko ami lekwe supu ulake hoko au beteke Eni lepataru ete hake ela lesi beisi kena supu tanei bei imi eleki imi hlaleke lokoI. Mere Tuhane imi. Itiluke be aure Eni maka ulake. 3 Sepo Po ami pake hake mere mo. Ami tang- tamata esi leuke sala ete au, namake gune pusue amiki yelu leke lepae Sou au beteke etesi elere: 4 Amiki hake kena Misete kena Kristuse supu lake yake. supu manane bei amiki makerike. 5 Sepo 13 Kwali betaya! Imi rekwa peneka be

†9:5 Kena sou Yunanire, ayate meije kotie Petruse Kepase. ‡9:9 Huk. 25:4 1 Korintuse 9:14 301 1 Korintuse 9:27 tamata rebe esi kerike me Tuhane Eni au me kai tamata Yahudi more, au ono Lumare, esi supu manane bei Tuhane saka tamata Yahudi mo, rebe esi lulu Eni Lumare. Tamata rebe esi layani kena hukume rebe Musa ilekire mo. Au ono otoi kena pala tenei ete Allare esi supu ele mere leke au onosi lulu Yesuse Kris- bei tanei rebe rilukele ete Allare. 14 Ele tuse. Po pusue meru elake au bei maka mere lekwe, Tuhane Ibeteke peneka be lulu Tuhane eni lepataru mo. Au ono ele tamata rebe esi lepae Sou Misete, esi mere, au lulu Yesuse Kristuse Eni hnau- supu manane bei esi makerike mere. naru. 22 Sepo au rue kai tamata rebe esi 15 Po ete aure, au kotie tamata esi hlaleke ktili loko Kristuse more au ono riluke pusue mere ete au kena seli auku saka au hlaleke ktili mo leke au onosi knatile mo. Kai au natue sulate meije lulu Kristuse. Au ono lupe tamata sia leke imi riluke tanei ete au mo. Yapine neka leke masike elia lekwe po tamata au kotie tanei bei imire, auku alasane sae leini beisi au onosi supu hlamate. 23 Au mo kena lalekue ndina le sepo au lepae ono pusue mere leke tamata esi hlaleke Sou Misete, au namake tamata esi seli loko Sou Misete bei Allare esi tapa boka auku knatile mo. Mise lesi au mata, bei kai leke au kai pusue tamata meru esi tamata esi ono yelu rebe eono lelekue supu misete bei Tuhane le Sou Misete ndinare sirikele. 16 Le au lepae Sou Mis- mere. ete bei Allare, au isike rauaku mo le Ite lulu tamata maka balare esi sifate Tuhane Iulake au. Au supu susate sepo Au lepae Sou Misete mere mo. 17 Sepo au 9:24-27 kerike meije pine bei laleku ruaku hoko 24 Kwali betaya! Imi rekwa peneka be, au hlaleke kena supu seli. Po lepae Sou kena balare pusue tamata esi bala, po Misete meije, suke au lepaele le auku tu- rebe supu hadiare batuke ile esa neka. gase le Tuhane Itiluke au kena makerike Mere sakesa kai imire neka. Imi rekwa meije. 18 Sepo ele mere, namake riluke tujuane loko Tuhane sakesa kai maka saisa kena seli aure? Rebe au supure ere: balare ibala titinai leke isupu hadia. Lalekue ndina titinai sepo au lepae Sou Imi lekwe suke atula titinai leke supu Misete, au kotie kepene mo kena seli hadia rebe Tuhane Irilukele. 25 Tamata au. Au noake tanei rebe piasare tamata rebe ikusu klemane saisa neka, ilati- esi kerike kena Tuhane Eni makerike hane ktili kai iraka nanakwalaije mise esi supure, namake au rana mo leke au titinai leke ilesi, le inoake be namake lepae Tuhane Eni lepate esupu lake yake. isupu hadia liute ndete ulu rebe onoe 19 Au ono tamata makerike ete sae mo. bei bunare. Po takwali mo buna mere Masike ele mere po au lulu pusue tamata endulu. Po ite tahane lale kena sasaisa esi sukare leke au ono saka aure tamata neka le ite hlalele be namake ite supu makerike ete pusue tamata. Au ono ele hadia rebe Tuhane Irilukele. Hadia mere mere leke au ono tamata bokala esi supu endulu mo po erue eti pela. 26 Hoko au hlamate. 20 Au me kai tamata Yahudiaru, meije saka tamata rebe ibala loko saisa au ono saka tamata Yahudi leke au onosi rebe isupure pise saka klemane bluku hlaleke loko Kristuse. Le auku hidupe lomaije, au bluku palani mo. 27 Aure lulu tamata rebe esi lulu hukume rebe saka tamata rebe isebeie eni nankwalaije Musa ilekire esi hidupe, saka au lulusi. tamata esi tetae leke nanakwalaije ktili, Tinaije au lupe sie rebe esi lulu aga- leke namake au supu hadia. Au ono mare esi hnaunaru mo. Po au ono ele nanakwalakue saka tamata elake iono mere leke au onosi lulu Kristuse. 21 Kena ete eni tamata makerike. Au ono ele 1 Korintuse 10:1 302 1 Korintuse 10:19 mere leke yapine au lepa loko Tuhane lupe leini esi muruke lomaije yake eti Eni lepate ete tamata yo namake esi mu- malekate maka bunure iluake ibunuise. line Tuhane Isuka au mo eleki au supu 11 Pusue meru eono kenasi leke eono hadia mo. conto ete ite leke ite lulusi yake. Kai pusue meru lekilu lekwe leke ite rebe rue Hnaune leke ono lupe sie rebe esi kena nusa meije rebe lau mo atiae nere, tatu loko tuhane tinai more yake ite nete lokole. 12 Ele mere hoko imi rebe 10:1-22 raka imi atate mo le imi naoke be imi Kwali betaya, imi nete loko ak- hlaleke ktilire, imi raka mimise yapine 10 mena iteki ntuana menaru esi imi supu teheke eleki imi tetu. 13 Lalemi onoe kena esi keu lulu Musare. Esi kena ono neune sasaisa neka, imi nete keure moputire esou lutikesi kai kena esi be tamata makete lekwe esi supu teheke sabu Meite Lalakwe esi keue kmalane¶. kena ono ele mere lekwe. Po Alla Itapa 2 Pususi keure moputire esou lutikesi kai imi rame. Itie balaI bei imi mo leke imi pususi sabu meite mere saka esi supu tetu kena supu teheke yake. Po kena imi baptise kena ono Musa eni maka lulu. supu teheke, Itiluke lalane ete imi leke 3 Pususi kane manane rebe Tuhane Eni imi ktili. Rore Irilukele. 4 Kai pususi kinu kwele 14 Ele mere hoko kwali betaya rebe au rebe Tuhane Eni Rore Irilukele eteise. okimi, au beteke ete imi be imi raka Kwele mere eboboke bei batu karane. mimise rame leke tatu loko tuhane tinai Batu karane mere esi natire Yesuse Kris- more yake. 15 Au lepa loko imire saka tuse ruaI rebe Ikeu sakesa kaisi. 5 Masike tamata maka rekwa mise titinaje. Au ele mere po sie bokala, Alla Isukasi mo kotie bei imi be saisa rebe au betekele le esi atate lulu Eni sukare mo. Bei mere imi neheke loko mimise. 16 Kena ite hoko sie bokala, Alla Ibunusi eti me otoi kotie trima kasi bei Tuhane kena kinu nsekile lataisu etia-etia neka. anggure, ite nete loko Yesuse Kristuse 6 Kwali betaya, pusue meru eono Eni lalakwe. Ite ono mere etiluke be conto ete ite leke ite lalema loko yelu ite esa kai Yesuse Kristuse le bei ite neunaru lupe esi onoule yake. 7 Ite ono pine ponike Eni lalakwe. Kai kena ite lupe leini beisi yake rebe esi tatu loko lara rotire leke kane sakesare, mere tuhane tinai more. Le kena Alla Eni lep- etiluke ete ite be itere esa kai Kristuse ate rebe lekire ebeteke be: nanakwalaIje. 17 Le rotire batuke esa kai “Bangsa mere esi tamataru esi rue kane ite bokala kane poli roti esa mere, hoko kai kinu pela eleki esi mala kena ite nanakwalamaru esa. 18 Kwali betaya! tatu loko esi tuhana tinai more.”§ Imi selu tamata Israelaru esi pala tanei 8 Kai ite ono ntasite lupe leini esi onore ete Tuhane kena otoi mala pala taneije. yake. Esi ono ele mere eti petu esare Eleki esi kane tanei mere sakesa. Mere sie usata butu lua lesini telu (23.000) natire be sie rebe esi kanere esi esa kai esi mata. 9 Kai ite teheke Tuhane lupe Tuhane. leini esi onore yake eti niakwe etutusi 19 Sepo au beteke ele mere, imi noake eleki esi matare. 10 Kai ite muruke lomai be saisa rebe tamata esi rilukele ete tuhane tinai more esi untune me yake

¶10:1 Kena Musare, Tuhane Iriluke moputi kena etiluke lalane ete tamata Yahudiaru esi keuele. Moputi mere etiluke be Tuhane Iete mere. §10:7 Sir. 32:6 1 Korintuse 10:20 303 1 Korintuse 11:4 kai tuhane tinai more eni kbasa me yake. peneka pise mosa pise, leke imi blake 20 Saisa rebe riluke ete tuhane tinai mo ono sala yake. 28 Po sepo sae ibeteke rebe me otoi maka pala taneije mere ete imi be, “Manane meije rilukele ete riluke ete Alla mo po riluke ete ro tiaru. tuhane tinai more esi lesine peneka.” Kai au suka imi lupu kai ro tiaru mo. Imi kane yake, suke imi nete be ile rebe 21 Imi rebe kinu anggure bei Tuhane Eni ibeteke mere inoake be kane mere sala. obare kai kane Eni rotire pende, imi 29 Tinai, imi noake mere sala mo, po esa kai Tuhane peneka. Hoko imi kane imi lulu ile rebe ibeteke be mere salare. manane rebe rilukele ete tuhane tinai Po yapine sae bei imi itneu au be, “Le more yake leke imi esa kai ro tiare yake. mula pine saisa rebe au onore tamata 22 Ite nikwa leke Tuhane Iono ite o? Iteki esi lake au lele? 30 Yo au kane manane kabasare lesi bei Tuhane Eni kbasare o? mere au kotie trima kasi loko Alla lele peneka. Tamata makete ilepa tiae ete au Hnaune kena manane rebe riluke ete lele yake le au kotie trima kasi bei Alla tuhane tinai mo rebe esi abeliele lele pende pe.” pise kanele me tamata esi lumaru 31 Kwali betaya, saisa rebe imi onoe, 10:23-11:1 imi kanele pise imi kinue, imi ono pusue 23 Piasare tamata esi beteke be, “Ite meru kena tamata esi isike Alla. 32 Saisa ono saisa neka rebe ite sukare.” Po au rebe imi onore, onoe mimise leke imi beteke ete imi be, “Pusue yelu rebe ono tamata makete isupu dosa yake. ite sukare uguna pusulu mo.” Tamata Masike ile tamata Yahudi pise tamata esi beteke be, “Ite ono sasaisa neka Yahudi mo pise ile bei Alla Eni je- rebe ite sukare.” Po au beteke ete imi mate toini lekwe, ono ele mere yake. be, “Ite hlaleke tapa ktilire bei saisa 33 Imi lulu auku sifate. Au ruere au ono rebe ite sukare mo.” 24 Sebeie sae iono misete kena sasaisa neka leke tamata sasaisa lulu eni sukare yake po suke bokala laleisu ndina eleki esi hlaleke iono sasaisare inoake saisa rebe eono loko Tuhane tapa ktili. Au ono sasaisare tamata makete esi tapa hlaleke ktili loko kena auruku misete mo. Lalekue batuke Tuhane. kena pususi supu hlamate. 25 Imi kane aklaline saisa neka rebe Imi lulu auku sifate lupe au lekwe abeliele me pasare, imi tneu moneka be 11 lulu Kristuse Eni sifate. aklaline mere rilukele ete tuhane tinai Kena ibadare binaru suke esi more peneka pise mosa pise. Piasare holmate mokwaiaru tamata esi tneu ele mere le esi noake be esi kane aklaline mere, esi ono dosa. 11:2-16 26 Le kena Alla Eni lepate rebe lekire 2 Kwali betaya, au isike imi le imi nete ebeteke be: loko auku sifate rame kai imi lulu loko “Nusa meije kai pusue esi laleije Tuhane hnauna rebe betekelu ete au eleki au ate- Enie.”** tukelu ete imire. 3 Po au suka imi rekwa 27 Sepo imi supu koti kena kane bei yele esa meije lekwe be: Mokwaiaru pine sae rebe ihlaleke loko Tuhane mosa, pine esi ono elake ete esi binaru. Kai Yesuse imi lului hoko saisa rebe itolaele, imi Kristuse pine iono elake ete mokwaiaru. kane neka. Imi tneuke moneka be man- Kai Alla pine Iono elake ete Yesuse Kris- ane meije rilukele ete tuhane tinai more tuse. 4 Sepo mokwai sae ikotie loko Alla

**10:26 Isi. 24:1 1 Korintuse 11:5 304 1 Korintuse 11:25 kai ilepae Alla Eni lepataru ete tamata taru lekwe, amiki piasare ele mere neka bokala pine isou lutike uluije hoko mere makete sae mo. isobue eni elake Yesuse Kristuse. 5 Kai Jemate toini me kota Korintuse esi sepo bina sae ikotie loko Alla kai ilepae kane sakesa kena Tuhane Eni Alla Eni lepataru ete tamata bokala pine mejare lulu cara tinai mo isou lutike uluije mo, mere isobue eni mokwai rebe Iono elake eteije. Mere 11:17-34 sakesa kai bina rebe ktoli pusue eni 17 Kwali betaya imi, rebe ite beteke buare leke ono asomieni. 6 Sepo bina sae mei lopere, au isike imi mo le imi isou lutike uluije mo hoko mise lesi ktoli lupuke lomai kena isike Tuhane, imi ono pusue eni buare. Po sepo bina sae koki lulu tinaije mo po imi ono tiae. 18 Le eni buare pise ktoli eni buare mere ono au lene lepate be kena imi lupuke lo- iasomi. Hoko mise lesi isou uluije. 7 Po mai kena isike Tuhane imi larake lo- mokwai sou ulu moneka le lupe Tuhane mai kai imi rare kai lomai. Hoko meije Eni kbasare ekbasae pusue yelu, mokwa- au lepa lokole. Le au lene imi atete ele iaru lekwe esi kbasa mei nusa. Kai beini mere, eono au noake be yapine rebe au pine tamata esi isike Tuhane. Po binare lenele tinai. 19 Suke imi larake lomaije, sou ulu leke tamata esi seluije esi isike ele mere leke namake ite selu be andia eni mokwai.†† 8 Le akmenare, mokwaije nkena me Alla oaije. 20 Masike ele mere onoi bei bina mo po binare onoi bei mok- po au isike imi mo le kena imi rue lupuke wai lusuije. 9 Kai ono mokwaije kena lomai kena kane sakesa me Tuhane Eni tapa bina mo po ono binare kena tapa mejare imi ono saka kane kena Tuhane mokwai. 10 Ele mere hoko binaru suke Eni mejare mo. 21 Le kena imi kane, se- sou lutike ulu kena aseluke be mokwa- bei sae irana manane ete ruai eti leini esi iaru esi kbasaesi leke malekataru laleisu supu manane moneka yo leini esi kane ndina. 11 Po ite rebe esa kai Tuhane eti pila kai kinu eti nseli. 22 Imi ono ele pende, bina pise mokwai, ite tapa lomai. mere, imi sobue Alla Eni jemate toinu 12 Le masike Tuhane Iono bina meme- kai imi ono asomie sie rebe esi sasa- naije bei mokwai po suike bei mere bi- sai more. Imi luma kena kane kai kinu naru esi biti mokwai. Kai pusue meru kenare sae moyo? Au lepa saisa ete imi bei Alla. 13 Kwali betaya! Au kotie imi lekwe? Au isike imi le imi atate mere mo. noake meije mimise. Bina rebe ikotie 23 Le saisa rebe au atetuke ete imire, loko Alla me tamata bokala oaisu, isou au supu bei Tuhane ruaI. Kena kpetu lutike uluije more mere mise mo. 14 Imi rebe iteki Tuhane Yesuse Isupu kerike noake, tamata bokala esi beteke be mok- nere, Irana roti 24 eleki Ikotie trima kasi wai rebe eni buare nanure eono asomi. bei Alla lele, Ibire roti mere eleki Ibeteke 15 Po ete binare isebeie eni buare nanure be Mere nanakwalaI rebe esupu susate eono tamata esi isikeni le Tuhane Ir- ete ite. Iulake ite kane ele meije rame iluke buare eteije kena eobi lutike uluije. leke nete loko Eni matale. 25 Kane pela, 16 Hoko sepo leini esi rare kai lomai loko Iono ele mere lekwe. Irana anggure kena meije hoko batuke esa pine au beteke ete obare eleki Ibeteke be Anggure mere Eni imi be ami pise Alla Eni jemata make- lalakwe. Mere Alla Eni hnaune beluke kai ite. Suke ponike Eni lalakwe eti

††11:7 Sepo tamata esi selu bina rebe isou uluije, esi rekwa be bina mere kwakwaeni mo hoko esi holmate eni mokwai. 1 Korintuse 11:26 305 1 Korintuse 12:10

Imata mina pine Eni hnaune eonore Kbasa rebe ite supue mere peneka. Pela ite kinu anggure ele bei Tuhane Eni Rore mere, ite nete loko Eni matale. 26 Hoko pela ite kane roti kai kinu anggure mere, 12:1-11 imi beteke Tuhane Imatare ete tamata Kwali betaya, meije au lepa loko makete eti Iluake suike. 12 kbasa rebe ite supu bei Tuhane 27 Ele mere hoko sire pine ikane Eni Rore. Au suka imi rekwae titinai. Tuhane Eni rotire kai ikinu Tuhane Eni 2 Imi nete be kena imi rekwa Tuhane anggure kena atate rebe Tuhane Isuka mosare, imi supu umauke eleki imi lulu mo hoko mere iono dosa ete Tuhane le neka kena tatu loko tuhana tinai mo iholmate Tuhane nanakwalaIje mo kai rebe ulepa more. 3 Akmenare imi ono ele Eni lalakwe mo. 28 Hoko kena ikane roti mere hoko meije au suka imi rekwa be kai kinu anggure mosare, inete mina tamata rebe isupu kbasa bei Tuhane Eni be inkena pene pibe mosa. 29 Le sire Rore Ieliare. Tamata rebe isupu kbasa pine ikane roti kai kinu anggure pine bei Tuhane Eni Rore, ikutuke Yesuse inoake be Yesuse Imatare esi guna sae mo. Kai tamata rebe ibeteke be, Yesuse mo kai Yesuse Iriluke nanakwalaije esi mere Tuhane, batuke rebe isupu kbasa guna sae etei mo, hoko namake pine bei Tuhane Eni Rore. 4 Kwali betaya, isupu hukume bei Alla. 30 Ele mere eti kbasa rebe ite supu bei Tuhane Eni Rore bei imire bokala kerakesi kai bokala esi tetebike po pusure bei Tuhane Eni Ro mata peneka. 31 Po sepo ite kane kai kinu esare neka. 5 Iteki makerike kena layani mosare ite nete mina be ite nkena pene Tuhane tetebike po Tuhane rebe ite pise mosa hoko Tuhane Ihukume ite mo. kerike eteIje batuke esa neka. 6 Kerike 32 Po sepo meije ite supu hukume bei kena layani Tuhane cara sasaisa neka po Tuhane lupe kerake ite mere lupe Iteta rebe riluke ktiline ete tamata rebe ik- ahnau ite leke ite ono saka tamata nusa erike, batuke Alla ruaI. meije rebe esi hlaleke lokoI more yake, 7 Papelake tamatare isupu kbasa bei eleki namake ite supu hukumane elake Tuhane Eni Rore leke ite pusuma supu eleki atia ite le poie ite kena otoi susa misete le ite kerike tapa lomai. 8 Le ete titinai eti pelare. sae, isupu kbasa bei Tuhane Eni Rore 33 Kwali betaya, ele mere hoko kena kena noake mise eleki riluke hnaune imi rue lupu kena kane kai kinu kena rebe mise. Ete sae makete, isupu kbasa Tuhane Eni mejare, suke imi namake lo- bei Tuhane Eni Rore kena ilepae Tuhane, mai. 34 Sepo sae tiai sene, hoko ikane me tamata esi natie. 9 Tuhane Eni Ro mere eni luma mina pine keu kane me Tuhane lekwe Iriluke kbasa ete sae kena ihlaleke Eni mejare sa. Sepo imi rekwa holmate ktili loko Kristuse, eleyo ete sae makete, Tuhane Eni mejare kena imi ibada loko Ro mere Iriluke kbasa etei kena iono Tuhane, hoko imi supu hukumane mo. tamata esi mise bei makerake. 10 Ete Auku hnauna makete me sa po na- sae makete, isupu kbasa bei Tuhane Eni make au luake loko imi mina pine au Rore kena ono tanda herane, kai ete betekele ete imi. Imi namake neka. sae makete, isupu kbasa kena beteke saisa rebe Tuhane Ibeteke pende. Kai ete sae makete lekwe, isupu kbasa kena rekwa be andia rebe Tuhane Eni Rore Ir- ilukele kai andia rebe mo. Kai ete sae makete lekwe isupu kbasa kena lepa 1 Korintuse 12:11 306 1 Korintuse 12:31 kena soua bei Ro Misete rebe tamata esi 21 Hoko matainare ebeteke loko balare nati more kai ete tamata makete lekwe, yake be, “Au perlu ale mo.” Pise ulu isupu kbasa kena inati soua bei Ro Mis- buare lekwe ebeteke loko lelale yake be, ete rebe tamata esi nati more. 11 Pusue “Au perlu ale mo.” 22 Otoi bei nanakwala meru ite supue bei Tuhane Eni Ro esa rebe ite noake be ektili more po ite mere neka. Papelake tamata sae eri supu perlue titinai. 23 Kai otoi bei nanakwala kabasa tetebike lulu Tuhane Eni Rore rebe ite noake be eguna more, mere otoi Eni sukare. bei nanakwala rebe ite selu lokole mise titinaije. Kai otoi bei nanakwala rebe Tamata maka hlaleke loko ite suka tamata makete esi selu more Tuhane saka nanakwalama esa ite alike pakiane lutikele. 24 Po otoi bei 12:12-31 nanakwala rebe ite selue misere ite selu 12 Kwali betaya, ite selu. Iteki lelale loko mo. Alla Iature ite nanakwalama me, balama me, mata inama me kai meiju mise titinai eti otoi rebe selue mise yelu makete lekwe po pusulu kena more ite li lokole mise lesi bei otoi make- nanakwala esa. Sakesa neka ite rebe taru. 25 Ele mere leke iteki nanakwala- hlaleke loko Tuhane, ite boka po ite maru larake mo kai ootoi meru ulia loko pusuma kena nanakwala esa mere lomai. 26 Sepo otoi sae eblake kera hoko Yesuse Kristuse. 13 Le kena baptise pusulu blake kera kai sepo otoi sae supu itere, masike tamata Yahudi pise isike hoko pusulu lale ndina. tamata Yahudi mo, tamata makerike 27 Kwali betaya, imi lekwe ele mere pise tamata makerike mo, Tuhane Eni neka. Imi pusuime esa. Hoko imire Rore Iono ite esa. Mere sakesa kai itere saka Yesuse Kristuse nanakwalaIje. Imi Yesuse Kristuse ruaI Eni nanakwaIje pusumi makerike tetebike saka ootoi neka. Kai Eni Ro esa mere pine Ikbasae bei nanakwalare. 28 Kai Alla Itiluke se- ite lalemaru. bei sae kai eni makerike. Memenaije 14 Kwali betaya, selu nanakwalare esa Yesuse Eni maka ulakaru, luare maka po batuke bei lelale mo, bala mo beteke hnauna rebe ruai lenelu bei Al- pise mata ina mo po bei yelu bokala. lare, telure maka atetukaru, eleki sie 15 Umpama lelale ebeteke be, “Aure bala rebe esi ono tanda heranaru, eleki sie mo hoko aure otoi bei nanakwalare rebe esi supu kbasa kena ono tamata esi mo.” Masike ele mere po lelale otoi bei mise bei makerakaru kai rebe esi tapa nanakwalare neka. 16 Kai sepo tinaloije tamata makete, maka ature tamata, kai ebeteke be, “Aure mataina mo hoko sie rebe esi lepa kena soua bei Ro Mis- aure otoi bei nanakawalare mo.” Masike ete rebe tamata esi nati mo. 29 Pususi ele mere lekwe po tinaloije otoi bei supu kbasa tetebike. Pususi ono Yesuse nanakwalare neka. 17 Imi noake mina, Eni maka ulake mo, pususi ono nabi mo, sepo nanakwalare pusue bei mataina pise pususi ono maka atetuke mo. Pususi hoko sae ilene mo. Pise nanakwalare supu kbasa kena ono tanda herane mo. pusue bei tinaloi hoko sae iata boi mo. 30 Pise ono tamata esi mise bei maker- 18 Ite selu Alla Itolae pusue meru kena ake, pise pususi lepa kena soua bei Ro nanakwalare. Pusue meru Alla Itolaele Misete rebe tamata esi natilu more mo, kena esi otoi tetebike lulu Eni sukare. pise pususi supu kbasa kena nati soua 19 Sepo nanakwalare batuke bei otoi esa bei Ro Misete rebe tamata esi natie more hoko mere nanakwala mo. 20 Hoko tinai, mo. 31 Ele mere hoko imi atula titinai ootoi bokala po nanakwalare batuke esa. 1 Korintuse 13:1 307 1 Korintuse 14:2 leke imi supu kbasa rebe guna lesi kena Kai tamata leini esi lepa kena soua bei tapa sie makete. Ro Misete rebe tamata esi natilu more po tatike pine esi lepa kena soua meru Alla Eni Rore Iriluke kbasa ete moneka. Kai tamata leini esi rekwa yelu ite kena oki tamata makete bokala po tatike pine esi nete lokolu 12:31b-13:13 moneka. 9 Le saisa rebe ite rekwae kai ite Meije au beteke ete imi leke imi rekwa lepa loko yelu rebe Tuhane Iaselukeule, kbasa rebe elesi bei kbasa maketaru. po pusue meru nkena mosa. 10 Namake Kwali betaya, masike au rekwa roma petu Tuhane Ipletae itere pine Iono 13 pusue tamata esi soua kai pusulu nkena. Kai saisa rebe ite rekwae malekataru esi soure po sepo au oki meije namake sirikele le enkena mosare tamata makete mo hoko batuke au lepa pe. 11 Imi selu, kena au tone sare au lepa neka po esi guna sae mo. 2 Masike au saka kwete tone. Au noake saka kwete supu kbasa kena lepa loko yelu rebe tone. Po meije aure elake inai peneka, Tuhane Iaselukelu eteku kai au nati auku maka noake saka kwete tone au pusue hnauna nkenala rebe tamata esi hleke peneka. Saka kbasa rebe ite supu noake roma mo, au rekwa pusue yelu bei Alla Eni Rore kena ite mei nusa meije kai hlaleke loko Alla titinai eti au ono sare. 12 Imi selu, saisa rebe ite noakele ulate eheti bei esi lakwaije po sepo au kena meije lupe ite selu ite ninuma kari- oki tamata makete mo hoko auku guna momo kena cermine. Po kena ite kusu sasaisa mo. 3 Masike pusue taneia rebe surgare, ite rekwa pusulu le ite selu au supure au larakele ete tamata susate Tuhane. Meije au rekwa pusulu mosa po kai au riluke nanakwalaku kena palae namake roma ndete surgare au rekwa po sepo au oki tamata makete mo hoko pusulu saka Alla Irekwa aure. 13 Hoko pusue meru esi guna sae ete au mo. oani telu me suke ite onolu rame. Meru, 4 Tamata rebe ioki tamata makete, hlaleke loko Tuhane rame, saisa rebe ite tamata mere itahane lale kai laleije hlaleke bei Allare hlalekele rame kai oki mise ete tamata makete, masike tamata lomai rame. Bei telu meru rebe lesire oki makete esi ono tiae etei po iono mis- lomai. ete etesi. Lalei loko tamata makete esi Kbasa maketa rebe yelu mo, iisike ruai mo kai kwakwaeni ite supu bei Alla Eni Rore mo. 5 Eni sifate kai ilepa ete tamata makete mau, iuma tamata makete kena 14:1-25 lulu laleije mo. Inasu nunu mo, ihnouke Kwali betaya, suke imi atula titi- tamata esi sala eteije mo. 6 Tamata rebe 14 nai kena oki tamata makete. Kai ioki tamata makete isusae tamata esi ono atula kena supu kbasa bei Alla Eni Rore. neune. 7 Masike sasaisa eono kenai po Atula lesi kena supu kbasa kena lepae Itahane. Laleije tiake tamata makete mo Tuhane Eni lepata rebe Ibetekelu pende po itahane lale ete tamata makete. Kena leke tamata esi natie. 2 Imi atula titi- sasaisa neka, isangka tamata makete be nai leke supu kbasa kena lepae Tuhane esi ono tiae etei mo. Ihlaleke be namake Eni lepataru le tamata rebe isupu kbasa tamata makete esi ono misete. kena ilepa kena soua bei Ro Misete rebe 8 Oki tamata makete, eti pelare hleke tamata esi nati more, ilepa kai tamata mo. Eleyo pamuli meije tamata leini esi mo po batuke ilepa kai Alla. Sae inati ile- rekwa titinai kena lepae hnauna bei Al- pare mo le Alla Eni Rore Ikbasaeni kena lare, po tatike pine esi lepae moneka. ilepae yelu rebe tamata esi natiule mo 1 Korintuse 14:3 308 1 Korintuse 14:19 batuke Alla ruaI Inatilu. 3 Po tamata rebe kenare mo hoko aure eni tamata maka ilepae Alla Eni lepate rebe Ibeteke eteije luake bei lauke kai ile ete aure ele mere leke tamata esi natire, eni lepataru esi neka. Eleki sae inati lomai mo. 12 Hoko guna kena ono tamata esi hlaleke ktili, imi kotie leke supu kbasa kena lepa loko eono lalesi ndina kai eono esi hlaleke Tuhane Eni lepate rebe Ibeteke pende tapa ktili rame. 4 Hoko tamata rebe ilepa leke tamata esi rekwa esi natire. Le au kena soua bei Ro Misete rebe tamata selu imi atula titinai kena supu kbasa bei esi nati more batuke eono ruai hlaleke Alla Eni Rore. Po imi atula lesi kena ono tapa ktili. Po tamata rebe ilepa loko Alla jemate toini esi hlaleke tapa ktili le esi Eni lepataru, itapa jemate toini leke esi nati imi lepare. hlaleke tapa ktili. 5 Kwali betaya, auku 13 Ele mere hoko tamata rebe ilepa sukare imi pusumi ilepa kena soua bei kena soua bei Ro Misete rebe tamata esi Ro Misete rebe tamata esi nati more. Po nati more suke ikotie loko Alla leke Ir- mise lesire, imi lepa loko Alla Eni lep- iluke kbasa etei kena ibeteke saisa rebe ataru leke Tamata esi natie. Le Alla Eni ibetekele esi natire. 14 Au beteke ele lepate rebe lepaele leke tamata esi natire mere le sepo au pise sae lekwe ikotie eguna lesi bei lepata rebe ilepaelu kena loko Alla kena soua bei Ro Misete rebe soua bei Ro Misete rebe tamata esi nati tamata esi nati more, mere Ro Misete more. Lepa kena soua bei Ro Misete rebe Iono ite lepa bei ite lalema po ite nati tamata esi nati more eguna sepo ile rebe saisa rebe ite lepaele mo. 15 Hoko esi ilepare ibeteke esi natire ete jemate toini misete ite ono elere: Kena rebai makete leke esi maka hlaleke tapa ktili. pise otoi makete ite kotie kena sou rebe 6 Kwali betaya, imi selu, sepo au lu- ite nati mo po Tuhane ruaI natire. Kai ake loko imi pine au lepa kena soua bei kena rebai makete kai otoi makete lekwe Ro Misete rebe tamata esi nati more, ite kotire, ite noake lokole leke ite nati esi guna sae ete imi mo. Po sepo Alla pusue. Ele mere lekwe, rebai makete Eni lepata rebe Ibetekelu ete aure, au ite menani kena sou rebe ite nati mo, betekelu ete imi pise au atetuke imi po rebai makete ite menanire, ite nati loko lalane tinaije, pise au lepa ete imi saisa rebe ite menaniele. 16 Le batuke leke imi noake saisa rebe Tuhane Ionore tamata rebe esi nati saisa rebe imi beteke etapa rame hoko mere eguna ete imi. kena imi isike Tuhane pine esi beteke 7 Sakesa neka, lupe alata rebe esi tulei “tinai” (amine). 17 Imi kotie trima kasi po unasi more, lupe suline kai kecapire, bei Tuhane kena sou rebe tamata esi nati sepo suline hbuele mimise mo pise ke- more, mere mise po esi guna ete tamata capire klemakele mise mo hoko lagu rebe esi lenele sae mo. saisa rebe klemakele tamata esi rekwa 18 Kwali betaya, au kotie trima kasi bei mo. 8 Makete lekwe, tamata esi lisare Alla le au lepa kena soua bei Ro Misete hbue trompete po sepo trompete hbuele rebe tamata esi nati more lesi bei imi papalani hoko solalu sae iakneka kena pusumi. 19 Po kena lupuke lomai kena lisa mo. 9 Sakesa neka sepo imi lepa isike kai lene loko Allare, au suka lepa kena soua bei Ro Misete rebe tamata esi kena lepate matai esa lua rebe tamata esi nati more, imi lepare esi guna sasaisa natire, mise lesi bei au lepa lepate mata mo kai elulu lalane tinaije mo. 10 Imi usate kena usate yo tamata esi nati mo. noake mina! Mei nusa meije soua boka Au suka lepa kena sou rebe tamata esi po pusue soua meru esi nati me. 11 Po natire leke au atetuke tamata. sepo au nati sou rebe sae ilepa kai au 1 Korintuse 14:20 309 1 Korintuse 14:34

20 Kwali betaya, imi noake kbasa rebe Atate kena ibada Tuhane Irilukele ete tamata lupe kwetelaru esi noake yake. Po imi noakele lupe 14:26-40 elake inai esi noake. Imi noake neune 26 Kwali betaya, suke ite ono elere. yake. 21 Imi noake loko saisa rebe me Sepo imi lupuke lomai kena isike kai Alla Eni lepata rebe lekire mina! Rebe lene loko Allare, papelake tamatare eni ebeteke be: kbasa bei Alla me, leini esi menani, “Tuhane Iombe, leini esi atetuke leke rekwa Tuhane ‘Au ono tamata makete esi lepae Auku Eni lalane, leini esi beteke Tuhane Eni lepataru lepate rebe Ibetekele etesi pende, leini kena esi souaru ete Auku tamataru. esi lepa kena soua bei Ro Misete rebe Masike lepa ele mere lekwe tamata esi nati more kai leini esi beteke po esi lene lokolu mo.’”‡‡ saisa rebe esi betekele mere esi natire. 22 Hoko bei Alla Eni lepate mere ite Po pusue meru imi onolu kena hlaleke rekwa be kbasa rebe ite supue kena lepa loko Tuhane tapa ktili. 27 Sepo sesisi kena soua bei Ro Misete rebe tamata esi suka lepa kena soua bei Ro Misete rebe nati more, mere tanda ete tamata rebe tamata esi nati mo, hoko suke batuke sie esi hlaleke more leke esi selu Tuhane luaya pise batuke sie telua neka esi lepa Eni kbasare. Mere ete tamata rebe esi seli lomai. Kai suke sae ibeteke saisa rebe hlaleke loko Tuhane pende mo. Kai esi lepaele esi natire. 28 Sepo sae kena kbasa rebe ite supue kena lepae Tuhane ibeteke esi natire mo hoko sie rebe esi Eni lepataru leke tamata esi natire, pake lepa kena soua rebe tamata esi nati mere mere ete tamata rebe esi hlaleke loko more suke esi ndene. Esi lepa loko Alla Tuhane pende leke esi hlaleke tapa me lalesi neka. ktili. Mere ete tamata rebe hlaleke more 29 Sie luaya pise telua rebe esi lepa mo. 23 Ele mere hoko umpama kena je- loko Alla Eni lepate rebe Ibetekele etesi mate toini imi lupuke lomai eleki imi pende. Esi lepa seli lomai. Yo sie make- pusumi lepa kena soua bei Ro Misete taru esi lene lokole eleki esi noake rebe tamata esi nati more, eleki tamata mimise loko saisa rebe esi betekele mere. rebe esi rekwa Tuhane Eni lalane mise 30 Po sepo bei sie rebe esi ruere, Alla mosare pise tamata rebe esi hlaleke loko Iono ile sae irekwa saisa me hoko ikele Tuhane mosare, esi kusu me imi otoi ilepaele yo ile rebe me ilepare indene. maka ibadare kai esi lene imi lepare 31 Namake ono ele mere le, imi pusumi hoko namake esi beteke be, “E! Tamata rekwa, seli lomai kena lepa loko Tuhane ete meiju esi make pususi peneka.” 24 Po Eni lepataru leke pusue tamata esi supu sepo imi pusumi lepae Alla Eni lepataru imi hnaunaru kai pusumi hlaleke loko kena erisi souaru, hoko esi tehaike imi, Tuhane etapa ktili. 32 Imi nete, tamata namake pusue rebe imi betekele etiluke rebe ibeteke Tuhane Eni lepate itahane esi dosaru, namake esi nete loko esi lale mimise. Sae ilepa mina pine sae sa. dosaru hoko esi blake sala eleki naku 33 Le Alla Isuka ono hoha kena lupuke esi dosaru. 25 Hnauna bei Alla mere eono lomaije mo, po Isukare ite ono lulu pusu tamata esi naku yelu rebe esi kbunikelu esi lalane. kena laleisu. Kai esi naku be, “Tinai! Alla Pusue jemata toini imi ono elere, Ime kai tamata rebe esi hlaleke lokoIje.” 34 kena jemate toini imi lupuke lomaije,

‡‡14:21 Yes. 28:11-12 1 Korintuse 14:35 310 1 Korintuse 15:11 binaru suke esi ndene. Ono esi lepa yake. hoko imi maka hlaleke esi guna sasaisa Po namake esi lene loko esi mokwaiaru. ete imi mo. Mere lulu agamare esi aturane.¶¶ 35 Sepo 3 Saisa rebe au supu bei Tuhane, esi suka rekwa sasaisa hoko esi tneu bei au beteke suike ete imi: rebe pentine, esi mokwaiaru me esi luma. Sepo bina Yesuse Kristuse Imata le iteki dosaru lulu sae ilepa kena lupuke lomaije, mere iono Alla Eni lepata rebe lekire. 4 HnoukeNi asomie ruai kai eni mokwai. peneka po ele petu luare Ikwana suike. 36 Le mula pine imi lene loko auku Mere lekwe Alla Eni lepata rebe lekire, lepataru more? Alla Eni lepataru ubei ebetekele. 5 Kena Kristuse Ikwana suike, imi mo. Kai batuke ete imi mo. 37 Sepo IaselukeNI ete Petruse, eleki ete Eni sae iblake be isupu kbasa kena ibeteke maka lulua sie butu esa lesini luaru.§§ Tuhane Eni lepataru pise isupu kbasa 6 Pela bei mere IaselukeNi ete sie rebe esi makete bei Alla Eni Rore hoko namake luluIje sie utana lima lesi. Bei sie rebe esi inaku be saisa rebe au lekie meije, selui meru sie ilaru esi mata peneka po Tuhane Ipletae au kena au lekie. 38 Po bokala esi rue eti roma meije sa. 7 Eleki sepo sae ilene loko auku pleta meije mo IaselukeNi suike ete Yakobuse pine ete hoko imi nete lokoi yake. pusue Eni maka ulakaru. 8 Eleki pamuli 39 Ele mere hoko kwali betaya, imi lakwai esare, IaselukeNi ete au. Po kena atula kena lepae Alla Eni lepataru. Po mere au ono susate ete tamata rebe esi tamata rebe esi atula kena lepa kena hlaleke loko Kristuse hoko sepo au ono soua bei Ro Misete rebe tamata esi nati Eni maka ulake, au saka kwetele rebe ru- more imi lakesi yake. 40 Mahabe imi ono elei pusu bulane more.* pusue meru mimise kai lulu esi lalane 9 Au beteke ele mere le kotie aure mimise. Tuhane Eni maka ulake, au blakele saisa mo. Aure Tuhane Eni maka ulake rebe Yesuse Ikwana suike impe lebu lakwai esa bei maka ulaka 15:1-11 maketaru. Le au ono susate ete Alla Eni Kwali betaya, meije au suka lepa jemate toinu. 10 Po Alla Iono misete ete 15 suike loko Sou Misete bei Alla au hoko auku sifate lelikele peneka hoko rebe akmena au betekele ete imire. Kena meije au ono Yesuse Eni maka ulake. Kai imi trima Sou Misete mere, eti imi Alla Eni misete ete aure supu hasile. Au hlaleke loko Kristuse ktili eti roma meije. kerike ktili lesi bei maka ulaka make- 2 Sepo imi lulu loko Sou Misete rebe au taru. Mere auku ktiline ruaku mo po betekele ete imire rame hoko imi hla- mere Alla Iono au ktili kai Ikerike sakesa mate. Po sepo imi hlaleke rame loko Sou kai au. 11 Kwali betaya, sepo imi supu Misete rebe au betekele ete imire mo Sou Misete bei au pise bei tamata makete rebe ilepae Tuhane Eni lepataru, mere

¶¶14:34 Tamata leini esi noake ayete meije esi natire elere: Kena jemate toini esi lupuke lomaije, binaru suke esi ndene. Esi lepa mo. Esi ono elake mo. Mere lulu agamare esi aturane. §§15:5 Kena ayate meije beteke Kristuse Eni maka lulua sie butu esa lesini lua, po kena mere Yudase imata peneka hoko Kristuse batuke IaselukeNi ete Eni maka lulua sie butu esa lesini esa neka. *15:8 Kena ayate meije Pauluse ilepa ele mere le inoake be isakesa kai maka ulaka maketaru mo, kai inete loko iono susate ete Tuhane Eni jemate toini po eni sifate roba sosoli eti iono Yesuse Eni maka ulake lekwe. 1 Korintuse 15:12 311 1 Korintuse 15:29 pentine mo po rebe pentine imi persaye esi mata pende, namake Ionosi kwana saisa rebe ami betekele ete imire. suike. 21 Le tamata mei nusare esi mata le akmenare ile sae me ilene loko Tuhane Tatike pine Tuhane mo. Ele mere lekwe, tamata rebe esi Iono ite kwana suike mata pende Alla Iono esi kwana suike 15:12-34 le ile sae makete eni misete. 22 Le pusue 12 Ami beteke ete imi be Tuhane Iono tamatare, Adame eni anubu, hoko sakesa Kristuse Ikwana suike. Po mula pine imi kai Adame ilene loko Tuhane Eni hnaune leini imi beteke be tamata rebe imata more, namake ite pusuma lului eleki pende ikwana suike monde? 13 Sepo Alla ite mata pusuma. Ele mere lekwe pusue Iono tamata rebe imata pende ikwana tamata rebe esa kai Yesuse Kristuse suike monde tinai hoko Kristuse lekwe, pende, Tuhane Ionosi kwana suike. 23 Po Alla Iono Ikwana suike more neka. 14 Kai kena kwana suike, kwana lulu lomai. sepo Alla Iono Kristuse Ikwana suike Memenaije Kristuse Ikwana suike. Eleki mo hoko sou rebe ami betekele kai kena Kristuse Iluake suike, sie rebe esi imi hlaleke loko Kristuse esi guna sae hlaleke lokoIje, Alla Iono esi kwana mo. 15 Lesi bei mere easeluke be amire suike. 24 Mere pela mina pine nusare ko- tamata nloene le sepo tamata rebe imata hoe. Kena mere pusue tamata kai roa pende Alla Iono ikwana suike moneka rebe ukbasa mei nusare, Yesuse Iono uk- hoko Kristuse lekwe Alla Iono Ikwana basa moneka kai uktili moneka. Eleki suike moneka. Hoko sepo ami beteke be Yesuse rebe Iono kamale, Iriluke Eni Alla Iono Kristuse Ikwana suike hoko kbasare ete AmaI Alla. 25 Alla Eni ren- ami lemake le saisa rebe Alla Ionore. canare, kena nusare koho mosare, na- 16 Le sepo tamata rebe imata pende Alla make Yesuse Kristuse Ikbasa rame eti Ionoi kwana suike monde tinai hoko Inabu pusue Eni musuaru leke esi tatu Kristuse lekwe Alla Iono Ikwana suike lokoI.† 26 Yesuse Iono tamata esi mata moneka. 17 Sepo Alla Iono Kristuse Ik- moneka. Mere musu rebe Inabue pamuli wana suike mo hoko imi hlaleke loko sosolike. 27 Ite rekwa mere le kena Alla Kristuse esi untune sasaisa ete imi mo. Eni lepate rebe lekire ebeteke be: Mere sakesa kai imi dosaru supu am- “Alla Iono pusue tatu lokoI.”‡ pune mo, kai namake imi mata eti pela. Po Alla ruaI pine Itatu loko Yesuse 18 Mere sakesa kai tamata rebe ihlaleke Kristuse mo. 28 Po pusue tatu lokoI loko Kristuse rebe imata pende isupu peneka hoko ruaI tatu loko Alla rebe poie kena otoi susate titinai eti pela. Iono pusue tatu loko Yesuse pende. Eleki 19 Kwali betaya, leini esi noake be ite pusue supu pleta bei Alla ruaI. hlaleke loko Kristuse batuke eono un- 29 Po sepo imi noake be tamata rebe tune ete ite mei nusa meije. Sepo mere imata pende ikwana suike mo hoko mula tinai hoko ite rebe hlaleke loko Kristuse pine baptise ile sae kena seli tamata rugi ela titinai. Po mere tinai mo. matale rebe baptiseni mosare? Sepo 20 Alla Iono Kristuse Ikwana suike tamata rebe imata pende ikwana suike tinai hoko ite rekwa be tamata rebe

†15:25 Tamata leini esi noake be Yesuse ruaI nabu Eni musuru, po tamata makete esi noake be Alla Inabu Yesuse Eni musuru eleki esi tatu loko Yesuse. ‡15:27 Isi. 8:6 1 Korintuse 15:30 312 1 Korintuse 15:45 moneka, hoko esi ono ele mere mo.¶ nanele mere umpamare gandume inai 30 Ami rekware tamata matale kwana pise bibite makete lekwe, imi atnane suike hoko pela olase ami siape kena batuke esi inaije neka. Imi atnane esi mata. 31 Kwali betaya, pela petu au bataije pise esi loine mo. 38 Alla ruaI supu susate mahake au mata po au pine Iono bibite mere esi aine kai esi tahane le Sou Misete. Au beteke mere loine eliare lulu laleIje. Kai papelake bib- tinai! Le sakesa kai auku lepate rebe pi- ite sasaisa neka Alla Iono esi aine tete- asare au betekele tinai, au beteke be: bike. 39 Sakesa neka, pusue yelu rebe Lalekue ndina le imi le imi hlaleke loko ukwanare esi nanakwalaiju sakesa mo. iteki Tuhane, Kristuse Yesuse pende. Tamata nanakwalaije tebikele, binata- 32 Ite rebe hlaleke loko Kristuse pasti naru esi nanakwalaiju tebikelu, man- ite kwana suike. Sepo mo hoko au rare uaru esi nanakwalaiju tetebikelu kai ia- kai tamata neuna mei kota Epsuse leke naru lekwe esi nanakwalaju tetebikelu. mula, sepo batuke eono untune ete au 40 Sakesa neka, yelu rebe undete lanite mei nusa meije. Sepo tamata matale ik- esi misete selu tebikelu kai rebe umpe wana suike moneka, mise lesire ite lulu tapele esi misete selu tebikeule neka. lepate matai be: 41 Lemataije esi hitaije selu tebikele bei “Mai ite kane kinu kai ite ono saisa neka bulane esi hitaije. Kmalearu lekwe esi hi- rebe ite lalema lokole le bobanure taije selu tebikelu. Kmale sae esi hitaije ite matare pe.”§ selu tebikele bei kmale makete neka. 33 Po esi tinaije ele mere mo. Hoko 42 Sakesa neka ete tamata rebe esi imi sebeie tamata makete esi lemake imi mata pende esi kwana suike. Nanakwala yake. Imi nete! Imi ono ebeke tamata ne- rebe hnoukele, puluele, po nanakwala une, imi lekwe ono neune. 34 Suke imi rebe kwana suike atia mo. 43 Kena raka mimise kai imi ono dosa yanoma. nanakwalare hnoukele, nanakwala Suke imi asomi be leini bei imire esi mere mise mo le atiae nunu, po kena rekwa Alla mosa. kwana suike nanakwalare mise titinai. Nanakwala rebe emata pende ektili Nanakwala beluke rebe ite mo po nanakwala rebe ekwana suike supue kena kwana suike ektili. 44 Nanakwala rebe hnoukele 15:35-58 mere nanakwala bei nusa meije, po 35 Tinake tamata leini esi persaye kena kwana suike, nanakwala mere mosa be tamata matale kwana suike bei Alla Eni Rore esi kbasare. Sakesa hoko esi tneu be, “Tamata ikwana suike neka nanakwa bei nusa meije me kai elia? Nanakwalare atia peneka hoko nanakwala bei Allare me lekwe. 45 Kena kena kwana suike elia?” 36 Tamata rebe Alla Eni lepate rebe lekire ebeteke be: esi beteke ele mere, esi boro titinai. “Alla Itolae tamata memenaije, Adame. Sepo imi atnane bibite kena ndinu, Tamata memenaije ikwana.”** bibite mere ekusu mo sepo imi at- Po Yesuse Kristuse rebe kotiNe Adame nanele mo. 37 Kai bibite rebe imi at- pamulire, Tuhane Iono Ikwana suike

¶15:29 Kena akmena Pauluse, tamata rebe hlaleke loko Kristuse piasare leini baptisesi seli tamata rebe imata po baptiseni mosare. Pauluse ibeteke mo be baptise ele mere nkena pise sala, batuke ibeteke esi ono ele mere etiluke be esi persaye be namake kena Yesuse Iluake suike tamata matale kwana suike. §15:32 Yes. 22:13 **15:45 Atn. 2:7 1 Korintuse 15:46 313 1 Korintuse 16:4 leke tamata rebe esi hlaleke lokoIje “Matale sae moneka, ite lesi peneka kai esi rue kai Alla eti pela. 46 Nanakwala rue eti pela. 55 Namake Alla Itie rebe Tuhane Irilukele ete ite akmenare ite bei pusue yelu rebe uono ite nanakwala bei nusa meije. Eleki Iriluke matare, matale ekbasae ite mon- nanakwala rebe pamulire, nanakwala eka,”†† eonore mere peneka. rebe tatike pine rue ndete surgare. 56 Saka kalajengkine esi sasune kena 47 Adame rebe akmenare Alla Ionoi bei esi aluije ekeri matale, ele mere lekwe tapele, po Adame rebe pamulire bei dosare ekeri ite kena matale. Le aga- ndete surga. 48 Tamata mei nusa meije mare esi aturane riluke kbasa ete dosare esi rulu bei Adame akmenare neka rebe le bei aturane mere, ite rekwa nkenale Alla Ionoi bei tapele, hoko nanakwalasi kai nsalale. 57 Po ite kotie trima kasi bei lupe Adame kena esi rue mei nusa Alla le Iampune iteki dosaru baue saisa meije. Ele mere lekwe, sie rebe esi esa rebe iteki Tuhane Yesuse Kristuse Ionore kai Adame pamulire, rebe Ibei ndete hoko ite lesi peneka. Ite mata ite pela surgare namake esi supu nanakwala moneka. 58 Bei mere hoko au kotie bei kena rue ndete surga. 49 Hoko lupe iteki kwali betaya imi rebe au oki imire be imi nanakwalama meiju lupe Adame ak- hlaleke ktili rame leke sesi esi keri imi menare nanakwalaije neka hoko tatike loko lalane tiare yake. Imi kerike loko iteki nanakwala beluke lupe Adame pa- Tuhane Eni makerike kena lale misete mulire nanakwalaIje. 50 Hoko kwali be- kai muta yake. Le tatike pine imi supu taya, au beteke ete imi be, nanakwala untune elake. mei nusa meije kusu kena Tuhane Lupuke kepene kena rilukele ete Eni nusa beluke rebe tatike pine Ik- tamata rebe esi hlaleke loko Kristuse basa lupe Kamale ikbasare mo. Le iteki nanakwalama meiju namake atiae. 16:1-4 51 Po imi lene loko saisa rebe ak- Kwali betaya, meije ite lepa loko menare tamata esi rekwa mo po pamuli 16 kepene rebe imi suka rilukele ete meije beteke etesi peneka be, ite mata tamata rebe esi hlaleke loko Kristuse pusuma mo po ite pusuma leli. 52 Mere mpai kota Yerusaleme. Au beteke meije eonore nunu titinai kena malekataru leke imi lulu loko saisa rebe au betekele hbue trompete pamuli sosolike. Le kena ete jemate toini mpai otoi Galatiare. trompete mere esi tuleije, tamata rebe 2 Papelake mikure, suke papela tamatare esi matare esi kwana suike. Nanakwalasi riluke kepene sebeie lulu isupure. Imi rebe kena kwana suike atia moneka. Kai hnouke kepene mere eti au luake, leke ite rebe mata mosare supu nanakwala kena petu mere perlu lupuke kepene beluke. 53 Le iteki nanakwala bei nusa moneka. 3 Namake roma au luake, au meije, rebe namake mata eleki atiare, es- ulake tamata rebe imi bitikeni kena ik- eli kena nanakwala bei ndete surga rebe eri kepene lopai kota Yerusaleme kai au emata more. 54 Kena nanakwala rebe leki sulate ete jemate toini esi elake kena tatike pine emata kai atiare seli kena beteke ile rebe ikeri kepene. 4 Po au selu nanakwala rebe emata more peneka, pine suke au keu hoko au keu sakesa kena mere saisa rebe lekie me Alla Eni kaini. lepata rebe lekire be:

††15:55 Yes. 25:8 1 Korintuse 16:5 314 1 Korintuse 16:24

nai. 14 Saisa rebe imi onore, ono kena Pauluse eni rencana lale misete. kena eni makerike 15 Imi rekwa Stepanuse kai eni luma 16:5-12 toine peneka. Siere rebe esi hlaleke loko 5 Kwali betaya, au noake, au keue otoi Kristuse memenai me otoi Akayare. Esi Makedonia pine au luake loko imi me layani Alla Eni tamataru kena lalesi titi- kota Korintuse. 6 Tinake au rue kai imi nai. 16 Au kotie bei imi titinai leke imi petu kuila pise tale ndirine au rue kai lulu tamata lupe mere esi pletare kai imi eti elia mina pine au keu loko otoi tamata makete rebe esi kerike ktili kena rebe au suka keu lokole, leke imi tapa Tuhane Eni makerike lupeise. 17 Kena au loko auku lalane. 7 Po meije au suka Stepanuse, Portunatuse kai Akaikuse esi luake loko imi mosa le au suka batuke luake loko aure, laleku endina titinai. Le sili sasanai mo, po sepo Tuhane Iriluke esi tapa au seli imi. 18 Esi ono laleku en- lalane ete au hoko au bei ndi Makedo- dina peneka lupe esi ono lalemi ndinare. niare au rue kai imi takwali toto. 8 Po Tamata ele mere suke supu holmate. meije au rue mei kota Epsuse eti roma 19 Jemate toini me pusue otoi Asiare pesta rana ndinu gandume esi hasile.‡‡ esi beteke hlamate ete imi. Akwila, 9 Le au kerike rame loko Tuhane Eni Priskila kai jemata toini rebe esi lupuke makerike rebe Iriluke ete au ete meije. lomai mei esi lumare esi beteke hlamate Auku makerike meije tamata bokala esi ete imi le imi esa kai Tuhane peneka. trimae kena misete peneka. Po tamata 20 Pusue kwali betaya rebe esi ete meije boka lekwe esi suka ono tiae ete au. esi beteke hlamate ete imi. Namake imi 10 Sepo Timotiuse iluake hoko imi tri- beteke hlamate ete lomai kena misete mai kena misete leke isuka rue kai leke lulu cara tinai ete tamata maka imi. Le ile lupe aure neka. Ikerike hlaleke loko Kristuse. loko Tuhane Eni makerike. 11 Leini esi 21 Au tapa ete meije, hlamate bei sobueni yake. Imi tiei kena lale misete au rebe ruaku lekie, “Hlamate bei au. leke iluake loko au. Le au namake iluake Pauluse.” loko au sakesa kai kwalia maketaru. 22 Tamata rebe esi oki Tuhane more 12 Yo Apolose, au umai rebai ilaru tatike pine sebeie Alla Ihukumesi. Au peneka leke isakesa kai kwalia maketaru kotie Tuhane Iluake suike. kena esi luake selu imi. Po iblake be petu 23 Au kotie Tuhane Yesuse Iriluke mis- kena ikeure mere mosa. Namake petu ete ete imi. makete pine iluake loko imi sa. 24 Imi pusumi rebe esa kai Kristuse Yesuse pende au oki imi rame. Hnaune pamuli Hlamate. 16:13-24 13 Imi raka mimise. Imi sele bei maka Bei Au, Pauluse hlaleke yake. Rilami yake po hlaleke titi-

‡‡16:8 Pesta rana ndinu gandume esi hasile, kotiele Pentakosta. 315 2 Korintuse 1:4

rebe esi akue Eni hake kena Yesuse Eni Pauluse eni Sulate Nomore maka ulake mosare (pasale 10-13). Lua ete Jemate Toini Isi me Kota Korintuse 1. Pauluse ibeteke hlamate ete jemate Korintuse: Alla Iono ite lalemaru ktili Lepate Menai kena ite supu susate (1:1-11) Pauluse ruaije, tamata rebe ilepae Sou 2. Pauluse ibeteke etesi be le mula Misete ete tamata me kota Korintuse ak- pine ilelike lalei kena ikeu lokoise, mena (Ula. 18:1-17; kai selu Pauluse ibeteke be eni makerike lepae Sou Mis- eni sulate memenai ete jemate Korin- ete, kai ikotie bei jemate toini me Korin- tuse esi lepate menaije). Kena irue lau tuse leke esi ono misete etei (1:12-7:16) bei Jemate toini me Korintuse, tamata 3. Ilepa loko jemate toini me kota Ko- leini esi akue Pauluse Eni hake kena rintuse esi lupuke kepene kena rilukele Yesuse Eni maka ulake mo: Esi beteke ete jemate toni mpai otoi Yudeare be Pauluse Yesuse Eni maka ulake mo. (pasale 8-9) Hoko Pauluse iulake Tituse loko jemate 4. Pauluse iatula titinai be ile Yesuse toini Korintuse kena beteke eni hnau- Eni maka ulake titinai kai ianete sie rebe naru etesi. Tituse ibeteke Pauluse eni esi akue eni hake kena Yesuse Eni maka lepata rebe uktili ete jemata leini rebe ulake more (10:1-13:10) esi akue Pauluse eni hake kena Yesuse 5. Hlamate (13:11-13) Eni maka ulake more. Kena Tituse itetu Pauluse ibeteke hlamate ete Pauluse me Makedonia kena Ileu bei jemate toini me kota Korintuse kota Korintuse, ibeteke loko Pauluse be, “Tamata bokala bei jemate toini me kota 1:1-2 Korintuse esi hleke bei dosa peneka kai Kwali betaya, imi pusumi rebe esi suka tetue ale. Po tamata leini rebe 1 hlaleke loko Alla me kota Korintuse akmenare esi akue ale Yesuse Eni maka kai pusue Alla Eni tamata me otoi Akaya. ulake more, laleisu kera sa.” Au Pauluse, rebe Alla Isuka au supu Kena Pauluse ilene sou mere, ileki su- bitike kena Kristuse Yesuse Eni maka late, rebe ite baisele meije, rebe betekele ulake kai iteki kwali Timotiuse ami Pauluse Eni sulate nomore lua ete je- natue sulate meije ete imi pusumi. mate me kota Korintuse. Kena sulate 2 Ami kotie bei iteki Alla Amate kai meije Pauluse ilepa loko eni makerike Tuhane Yesuse Kristuse leke Iriluke mis- lepae Sou Misete ete jemate toini me ete ete imi pusumi kai Iono imi rue mise kota Korintuse (2:14-6:10). Ibeteke be noma. iokisi titinai (6:11-13; 7:2-4, 13-16), kai Tuhane Iono ite hlaleke ktili rame laleije ndina titinai le sie bokala esi hleke bei esi dosa rebe akue Pauluse kena 1:3-11 Yesuse Eni maka ulake more (7:5-13). 3 Mai ite isike Alla, Tuhane Yesuse Eleki ikotie bei jemate toini Korintuse esi Kristuse AmaI. Ile Amate rebe laleIje lupuke kepene leke iluake me kota Kor- noa ite rame. Iono ite lalemaru ndina intuse, irana kepene mere kena irilukele kai Iriluke ktiline ete ite. 4 Kena ami ete jemate toini mpai oti Yudea rebe esi supu susate sasaisa neka, Iono ami lale- tanei sae more (pasale 8-9). Eleki eni lep- maru ktili, leke ktiline rebe ami supu ataru ktili titinai, kena iahnau tamata bei Tuhane mere, ami pakele kena tapa tamata rebe esi supu susate leke lalesi 2 Korintuse 1:5 316 2 Korintuse 1:22 ktili. 5 Le susata rebe Kristuse Isupure, sulate ete imire. Pusue rebe ami lekilu ami supu bokala lekwe. Kai sepo ami ete imire, ami leki batuke saisa rebe imi blake susa le supu susata meru, namake baisele, imi natire. Tinai, meije imi nati ami lalemaru supu ktilina bokala lekwe pusue amiki atate mosa, po au hlaleke be bei Kristuse. 6 Kai sepo ami supu susate, namake imi nati amiki atate mimise sa. mere eono imi ktili, leke imi supu hla- Auku lalekue ele mere leke kena Tuhane mate. Sepo ami supu ktiline, imi lekwe Yesuse Iluake suike kena Iteu pakala ete supu ktiline bei ami hoko namake imi nusa meije, imi lalemi ndina le ami, tahane kena supu susate lupe ami supure molupe kena mere ami lalemaru ndina neka. 7 Hoko ami hlaleke titinai be nale imire neka. make imi tahane sepo supu susate. Ami 15 Au persaye be namake lalemi nd- noake ele mere le ami rekwa be imi ina le ami, hoko akmenare au taluke supu susate lupe ami supure lekwe. Ele peneka be namake au luake kena selu mere lekwe, namake Tuhane Iono imi imi. Au noake be namake au luake selu ktili lupe Ionoe ete amire. imi peneka eleki au keu loko otoi makete 8 Kwali betaya, au beteke meije leke pine au leu suike loko imi leke imi supu imi rekwa amiki susate mei otoi Asiare tapa rebai lua bei au. 16 Laleku kena au lekwe. Susate rebe ami supue mere ektili sili lokomi kena au keu lopai otoi Make- kuate eti ami tahane rua moneka, eti ami doniare. Au leu bei mpai otoi Makedo- noake be namake ami mata. 9 Ami noake niare, au suka sili loko imi suike, leke imi be lupe hukume ami leke ami mata. Po tapa au kena au siba lopai otoi Yudeare. ele mere leke ami hlaleke amiki ktiline 17 Lalekue ele mere po au lelike suike ruama yake, po hlaleke loko Alla rebe laleku peneka hoko au sili loko imi mon- Ikbasa kena ono tamata matale ikwana eka. Hoko yapine imi noake be au lelike suike. 10 Eleki Ile pine Ihlamate ami bei lalekue mere etiluke be au noake esa mo neune rebe mahake eono ami matare. le au lulu tamata nusa meije esi onore, Kai Ile pine ami hlalekeNi, leke Ihlamate hoko imi beteke be au lemake imi. ami suike bei pusue meru. 11 Namake imi 18 Saisa rebe Alla Italukele pende, na- kotie ete ami rame. Imi ono ele mere, make Ionoe. Ele mere lekwe, saisa rebe namake tamata bokala esi kotie trima ami betekele ete imire, ami onoe. Ami kasi bei Tuhane le Ilene imi kotie lokoIje, lemake imi mo. 19 Kwali betaya, na- hoko Iaseluke Eni misete kena Itapa ami. make imi persaye auku lepataru le au, Silase kai Timotiuse ami beteke Alla Le mula pine Pauluse ibeteke Eni Nanae Yesuse Kristuse ete imi. Saisa be ilelike lalei kena ikeu rebe Yesuse Kristuse Ibetekele pende Io- loko jemate Korintuse noe titinai. Ibeteke eleki Iono lulu more 1:12-2:4 sae mo. 20 Le pusue rebe Alla Italukele, 12 Kwali betaya, ami lalemaru ndina le namake Ionolu baue saisa rebe Kris- ami noake be amiki sifate kai atate ete tuse Ionore. Bei mere hoko ite beteke tamata makete nkena pusue. Ami lale- “Amine” loko Alla le Kristuse kena isike maru ntoline ete tamata makete, sakesa Alla. 21 Kai Alla ruaI Iono ami kai imi kai saisa rebe Alla Isukare. Ami ono sa- kele kuru leke ite esa kai Kristuse. Ibitike saisare lulu tamata inoakele mo po Alla ite kena ite sakesa kaiNi. 22 Ibitike ite Itapa ami. Po au rekwa be ami ono saisa kena Eni tamata peneka le Iono Ro Mis- ete imire, lesi bei saisa rebe ami onoe ete Ikbasae ite lalemaru. Iono Ro Misete ete sie maketaru. 13–14 Imi selu amiki Ikbasae ite lalemaru, mere tanda ete ite 2 Korintuse 1:23 317 2 Korintuse 2:16 be pusue rebe Italukele namake Iriluke kaini leke isusa kuate yake eti iblake be ete ite. lalane kena supu ampune sae mo yake. 23 Kwali betaya, Alla Iono saksi ete au. 8 Bei mere hoko au kotie imi ono misete Irekwa lalekue. Tinai, kena mere au keu etei suike leke irekwa be imi okini titi- lome kota Korintuse mo, le au suka ono nai. 9 Au leki sulate ete imi akmenare, lalemi susa mo le au nasuke imi le imi au beteke pusue meru ete imi le au dosaru. 24 Au paksa imi mo loko saisa teheke imi leke au rekwa be imi ono lulu rebe suke imi hlalekele, le imi hlaleke saisa rebe au betekele ete imire pibe mo. titinai loko Kristuse peneka. Batuke au 10 Kai imi hukume tamata mere le imi kerike sakesa kai imi leke lalemi ndina lulu au beteke ete imire hoko meije au tapa. kotie imi ampune tamata rebe iono sala Hoko au teue mei lalekue peneka be ete imire. Kai imi ono ele mere, au am- 2 au luake loko imi suike kena meije pune tamata mere lekwe. Sepo nsalale mosa. Au suka ono lalemi kera mo le me rebe suke au ampunele, au ampunele sepo au luake loko imi hoko au nasuke me Kristuse oaI kena imi misete. 11 Au imi lupe akmena au ono lalemi kerare. ono mere leke ro tiaru esi elake pake 2 Le sepo au ono imi susa hoko sire lekwe iteki lalema rebe eampune tamata more pine iono laleku ndinare? Batuke imi yake, leke esupu lalane kena lemake ite neka rebe au ono laleime susa pende. yake. Ite rekwa esi rencana ele mere 3 Hoko au keu loko imi mo po kena peneka. mere au leki sulate sae ete imi leke imi Pauluse kaplalei mpai kota Troase le rekwa saisa rebe suke imi onore. Leke isupu sou bei kota Korintuse kena au keu loko imi suike, imi atate mosa rebe suke Tituse ikerire eono lalekue ndina. Le tinaije suke imi ono lalekue ndina. Kai au rekwa be sepo 2:12-13 lalekue ndina hoko imi pusumi lekwe 12 Kena au lopai kota Troase, leke au lalemi ndinare neka. 4 Po au leki sulate lepae Sou Misete kena Kristuse, Alla loko imire, lalekue susa titinai, au rani Itiluke lalane eteku kena kerike ete eti hnetekeku. Au natue sulate kena ono mpaije peneka. 13 Po laleku endene mo imi susa mo, po au ono ele mere leke imi le au tetue iteki kwali Tituse mo. Hoko rekwa be au oki imi titinai. au baie sie ete mpaiju eleki au lomei otoi Makedonia. Ampune tamata rebe iono dosare 2:5-11 Tuhane pine Itiluke Pauluse kena lepae Eni lepataru 5–6 Kwali betaya, au lepa suike loko tamata rebe iono dosa rebe au beteke ete 2:14-17 imi kena auku sulate ete imire. Au rekwa 14 Masike ele mere po au kotie trima be tamata bokala bei imi esi beteke eni kasi bei Alla le iteki musuaru esi lake nsalalaru etei eleki imi hukumeni. Imi ami moneka le ami esa kai Kristuse hukumeni roma mere neka. Saisa rebe peneka. Kai Alla Ipake ami kena lepae tamata mere ionore eono lalekue susa Kristuse etika-etika neka. po imi lekwe susa lesi leneka. Pise iono 15–16 Kena ami lepae Kristuse, amire imia leini susa. Au beteke ele mere le au saka tamata rebe iphala kemenyane suka be auku lepate kbere kuate lokoi boini ntelete ete Alla. Tamata leini rebe mo. 7 Imi hukumeni mise peneka hoko esi lene loko Kristuse Eni hnaunaru meije au kotie imi ampuneni kai imi lepa more, esi supu susate eleki namake esi 2 Korintuse 2:17 318 2 Korintuse 3:11 supu poie kena auwe klitine: esi beteke peneka, kai ami hlaleke titinai loko Alla. amire sakesa kai matale boini mpulute 5 Amiki ktiline sae mo kena beteke be rebe tamata esi keu beije. Po tamata leini amiki kbasa me kena makerike meije, rebe esi lene loko Eni hnaunaru esi keue po esi tinaije Alla pine Iriluke ktiline ete lalane rebe kerisi kena supu hlamate: ami. 6 Ile pine Iono ami ktili kena lepa esi beteke amire saka leite boini ntelete loko Alla Eni janji beluke. Janji beluke kena hidupe hoko esi trima ami lepare. mere Alla Iriluke Eni Ro Misete ete ite. Hoko sire pine iktili kena kerike mak- Esakesa kai rebe lekie kena hukume mo. erike meije? Sae mo! 17 Tamata bokala Le hukume rebe lekire, sepo tamata ilulu esi lepae Alla Eni lepate kena nikwa mo, tamata mere imata. Po bei janji kepene. Po amire sakasi mo. Ami lepae beluke rebe ite supu bei Kristuse, Alla Alla Eni lepate kena lale ntoline, saka Iono ite rue eti pela. tamata rebe iesa kai Kristuse pende. Ami Alla Eni janji beluke baue saisa rebe lepae Alla Eni lepataru lulu Alla Iulake Yesuse Ionore, mise lesi bei janji amire. takwaline rebe Musa lekiule Jemate toini me kota Korintuse saka 3:7-18 sulate rebe Kristuse Ilekie 7 Hukume rebe Alla Ileki esi huruparu 3:1-3 kena batu rebe Musa ibetekele, eono Kwali betaya, sepo au beteke ele tamata rebe esi lene loko Alla more esi 3 mere, sakesa kai ami isike ami mata. Masike ele mere po Alla Eni hi- ruama o? Ami isike ami mo. Pise imi tate elake eme kena Musa oalaleije. Hi- noake yake be ami suka sulate rebe tate mere ehita ela titinai hoko tamata tamata makete esi isike ami pise sulate Israelaru esi selu Musa oalaleije ramere bei imi rebe eisike amire. Yele, tamata saisa mo. Kai masike hitate elake mere makete esi ono ele mere po ami suka su- esi hitaije kurane lekwe po esi selu lata ele meru mo. 2 Le imire saka sulate Musa oalaleije ramere saisa mo. 8 Sepo rebe ebeteke amiki nkenale. Imire saka Alla Iaseluke Eni kbasare kai Eni hi- sulate rebe lekie kena ami lalemaru, le tate elake kena Iriluke hukume meme- ami nete loko imi rame kena ami lale- naije hoko kena janji beluke rebe Alla maru. Masike ami keu etia neka, pusue Eni Rore Irilukele, Eni kbasare kai Eni tamata esi lene loko imi eleki esi rekwa hitate elake ela lesi leneka. 9 Hukume imi maka hlaleke. 3 Imi hidupe easeluke rebe Musa irilukele, rebe eono tamata esi be Kristuse Ikbasae lalemi kai easeluke supu hukume le esi dosaru ekeri kbasa be Ipake ami kena lepae Eni lepataru ete kai hitate elake. Lesi bei mere pine janji imi. Hoko imire saka sulate rebe hidupe, beluke rebe eono tamata iono mise suike rebe Kristuse ruaI lekie. Ilekie pake tinta kai Allare, le baue Yesuse Ikeri kbasa kai mo po kena Alla rebe Ihidupe Eni Rore. hitate rebe ela lesi leneka. 10 Musa Eni Ilekie kena batu tulise mo po Itolae me hukume eluake le kbasa kai hitate elake tamata laleije. po janji beluke esi kbasare kai esi hitate ela lesi bei Musa Eni hukume. 11 Masike Alla Iono Eni maka layaniaru esi supu Musa Eni hukume etahane takwali mo ktiline kena kerike Eni makerike po eluake le kbasa kai hitate elake. Hoko 3:4-6 kena janji beluke, baue saisa rebe Yesuse 4 Ami nehe kena beteke be imi sakesa Ionoe rebe ekbasa eti pelare, ekbasa kai kai amiki sulate le ami kai Kristuse esa esi hitate elake ela lesi leneka. 2 Korintuse 3:12 319 2 Korintuse 4:7

12 Kwali betaya! Bei ami hlaleke ele makerike meije. Hoko ami sele bei mo mere hoko ami nehe kena beteke janji po ami kerike titinai. 2 Ami teu lep- beluke mere. 13 Amire lupe Musa mo, ate peneka leke saisa rebe nkena more, rebe iobi lutike oalaleije kena obite, leke ami keri tamata loko yake. Ami ono tamata Israelaru esi selu Alla Eni hitate atate tiare mo rebe piasare tamata esi elake yake rebe eme sirike bei oalaleije bunikele kai rebe eono esi asomire. Ami nere kena ibeteke hukume mere eteise. kerike, ami lelike Alla Eni lepate mo. 14 Esi lene Musa naije po laleisu rekwa Po ami layani Alla kena lale ntoline kai sasaisa mo. Kai eti roma petu meije esi lulu Eni sukare. Ele mere leke pusue baise hukume mere lekwe po laleisu tamata esi rekwa be amiki makerike rekwa sasaisa more neka le saka tie meije nkena. 3 Masike ele mere, po sepo obite rebe obi Musa oalaleije mosa hoko Sou Misete rebe ami lepaele, tamata leini esi nati mosa. Ele mere le batuke ite esi natilu mo le sie meru esi persaye esa kai Kristuse pine ite nati Alla Eni mo po esi keu loko lalane rebe eatiaise janji ete itere. Ele mere saka tie obite eleki namake poiesi kena otoi susate titi- bei oalalere leke selu mise. 15 Hoko eti nai eti pela. 4 Ro tiare esi elake rebe roma meije, sepo esi baise bukua rebe kbasae nusa meije eono esi nati more. Musa ilekiule mere sakesa kai esi obi Mere eono tamata rebe esi hlaleke loko oalaleisu kena obite hoko laleisu nati Tuhane more esi selu hitate elake bei sasaisa mo. 16 Po kena tamata sae ih- Sou Misete mo. Sou Misete mere rebe laleke loko Tuhane, obite mere ebaeke ebeteke Kristuse. Kai Alla Eni kbasare, bei oalaleije neka. 17 Au kotie Tuhane, saisa rebe Ionore, hlamate, pusue meru mere natire be Tuhane Eni Ro. Sepo selue kena Kristuse Eni sifate. 5 Le lep- Tuhane Eni Rore kbasae sae laleije, hoko ate rebe ami lepaele, mere lepate kena dosare kbasaeni moneka kai isupu tie bei ami ruama mo, po lepata kena Yesuse agamare esi hukume peneka leke isupu Kristuse be Ile Tuhane kai beiNi pine hlamate. 18 Pamuli meije ite pusumare ami ono tamata makerike ete imi. 6 Ami saka saisa eobi oalalemaru moneka, kai lepae Yesuse le akmenare Alla Ibeteke ite rekwa Tuhane Eni hitate elake. Na- be: make Tuhane Eni kbasare selue kena ite “Hitate ekliti kena melene.”¶¶ nanakwalamaru. Le Tuhane, Ro Misete Meije lekwe Iono hitate ehita ite Ikbasae ite lalemaru hoko iteki atate bei lalema, leke ite lalemaru nati Alla Eni hi- petu kena petu makete tapa lulu saisa tate elake kena Kristuse oalaleIje. rebe Tuhane Ionore. Tuhane Eni atate Alla riluke ktiline ete ami kena lepae misete etapa rame eleki selue kena iteki Sou Misete bei Alla kena Yesuse hidupe. 4:7-15 Maka layani Allare suke lale 7 Po amiki nanakwalama rebe ktili mo ntoli kena Eni makerike leke meije, saka tanei rebe onoe bei tapele, keri Alla Eni hitate rebe esi beline sae mo kai takwali mo 4:1-6 kosare. Masike ele mere po ami keri Hoko kwali betaya, ami beteke janji Sou Misete rebe eguna titinai, mere ami 4 beluke kena Yesuse Kristuse, le bei lepae Yesuse Kristuse. Esi carare ele Alla laleIje mise hoko Iono ami kerike mere leke tamata esi rekwa titinai be

¶¶4:6 Atn. 1:3 2 Korintuse 4:8 320 2 Korintuse 5:4 kbasa rebe ela lesi mere keri ami loko Alla Iono ami lalemaru ndina makerike meije, mere bei Alla titinai, bei bei susate rebe ami supure ami mo. 8 Selu mere me kena ami supu susate etia-etia neka po Tuhane Itie bala 4:16-18 bei ami mo kena supu nabu. Susate ek- 16 Bei mere hoko lupe minare au tili titinai kena ami eti ami rekwa mon- betekele be ami hleke bei makerike eka be ami ono saisa po ami hlaleke meije mo. Masike ami nanakwalamaru loko Tuhane rame. 9 Ami supu susate kai tapa ktili mo rame, po pela petu Tuhane supu teta po Tuhane Itie balai bei ami Iono ami lalemaru tapa ktili rame kai mo. Piasare esi teta ami, esi lolike ami ami supu ktiline beluke. 17 Le kena meije mpe tapele po ami arimi mei. 10 Yesuse ami supu susate tone rebe etakwali Isupu susate eti Imata. Piasare ami supu more, namake eono lale ndinate titinai susate kai supu teta eti mahake ami mata ete ami eti pela, lesi bei sasaisa neka. lekwe leke tamata esi rekwa be Yesuse Lale ndinate mere ela titinai lesi bei Eri kwana le selu Itapa amire. 11 Kena susate rebe ami supue meije. 18 Le ami amiki hidupe ami supu susate ktili titi- noake yelu rebe selue mei nusa meije mo nai eti mahake ami mata le Yesuse Iu- po yelu rebe ndete surga rebe selu more. lake ami kena beteke Alla Eni lepataru, Rebe selure etahane takwali mo, po rebe leke tamata esi selu Yesuse Eni hidupe selu more etahane eti pela. kena amiki nanakwalama rebe namake Masike ite mata po ematare. 12 Meije natire be pela peture Alla Iono ite kwana suike ami blake be mahake ami matare reneka kai supu nanakwala beluke leke imi supu rue kai Alla eti pela. 13 Po ami rilama mo le ami ono saka 5:1-10 Alla Eni lepate rebe lekie akmenare Kwali betaya, au beteke ele mere ebeteke be: 5 le ami rekwa be iteki nanakwalama “Au hlaleke be Tuhane Ikbasa kena hla- mei nusa meije saka luma kena ite rue mate au, kenae. Kena lumare atiare, mere saka bei mere hoko au lepa.”§§ ite matare, kai ami rekwa be Alla Ir- Ami hlaleke ktili saka Eni lepate mere iluke luma beluke ete ite, mere iteki hoko ami lepa loko Tuhane Eni lepataru. nanakwalamaru beluke. Luma mere Alla 14 Le ami hlaleke titinai be Alla Iono ruaI aknekae ete ite ndete surga kena Tuhane Yesuse Ikwana suike, namake ite rue kenae eti pela. 2 Po meije susate Iono ami kwana suike neka le ami esa kai eono ite lalema ndene mo le ite lalema Yesuse peneka kai namake Alla Iono ami titinai kena supu nanakwala beluke rebe kai imi tetu lomai kaiNi. 15 Pusue susate ite supue ndete surgare. 3 Ite sukare, rebe ami supure eguna ete imi. Kai na- ite supu nanakwala beluke. Yapine ite make tamata boka tapa rame kena rekwa matare iteki rore esi nanakwala sae mo, Alla Eni misete. Eleki tamata esi kotie saka tamata rebe eni pakiane sae mo trima kasi bei Allare tapa boka rame hoko ikalaku. 4 Sepo ite mei nusa meije lekwe hoko Alla Isupu isike tapa rame. sa, ite lalemaru ndene mo. Le saka ite keri tabeule blulute. Ite nikwa matale mo kena tie iteki nanakwalama bei nusa meije po ite suka kena supu nanakwala

§§4:13 Isi. 116:10 2 Korintuse 5:5 321 2 Korintuse 6:2 bei ndete surgare nunu neka. Leke iteki tamata esi selu be ami mise neka, mere nanakwala rebe namake matare seli eono imi hlaleke tapa ktili. 14 Ami ono kena nanakwala beluke rebe rue eti pela. pusue mere le Kristuse Ioki ite pusuma. 5 Alla ruaI pine Iaknekae nanakwala Le ami rekware sepo sae imata ete pusue beluke mere ete ite kai Iono Eni Rore tamata peneka, hoko mere sakesa kai kbasae ite, leke ite rekwa be pusue rebe pusue tamata mata peneka. 15 Kristuse Italukele ete ite pende namake ite supue. Imata ete pusue tamata leke ite hidupe 6 Bei mere hoko ami lalemaru blake batuke ete ite ruama mo po saisa rebe ktili rame. Ami rekwa lekwe be kena ami ite onore lulu Kristuse laleIje. Le bei ite rue mei nusa meije sa, ami rue sakesa pine Imata po Ikwana suike peneka. kai Tuhane ndete surga mosa. 7 Le ami 16 Bei mere hoko ami noake sae rue mei nusare batuke ami hlaleke loko lulu tamata eni maka noake moneka. Kristuse neka, po ami seluI mosa. 8 Hoko Tinai, akmenare ami noake Kristuse lulu masike ami supu susate po ami lalemaru tamata esi maka noake po pamuli meije ktili. Ami suka lesi kena mata leke ami moneka. 17 Hoko tamata rebe iesa kai supu rue kai Tuhane neka. 9 Hoko kwali Kristuse pende, eni hidupe kai eni atate betaya, ami atula titinai leke kena ami beluke lakwai esa peneka, rebe takwa- rue mei nusa meije pise rue ndete surga line sae moneka, pusulu belu peneka. lekwe, saisa rebe ami onore eono laleIje 18 Pusue meru Alla Ionolu. Alla Iono ite ndina. 10 Le namake ite pusuma suke mise suike kaiNi baue saisa rebe Kristuse lupuke lomai me Kristuse oaIje kena Iteu Ionore. Eleki Ibitike ami kena beteke ete pakala ete ite. Leke papelake tamata tamata makete leke esi ono mise suike isupu misete pise tiae lulu rebe ionolu kai Alla lekwe. 19 Ami beteke be Alla mei nusare. Iono tamata imise suike kaiNe baue saisa rebe Kristuse Ionore. Alla Iono mere, Tamata inkena me Alla oaIje Inoake dosa rebe ite onore moneka. Kai batuke baue Kristuse Iulake ami peneka kena lepa loko tamata 5:11-6:2 esi ono mise suike kaiNe. 11 Petu rebe namake Tuhane Iteu 20 Hoko amire Kristuse Eni tamata pakala ete itere lau moneka, hoko bei maka lepa. Sakesa kai Alla Ilepa ete ami rilama le Tuhane, ami lepa ete imire baue amiki lepataru. Ami kotie tamata makete rame leke esi hlaleke kena Kristuse Eni nane be, imi lulu Alla loko Yesuse Kristuse. Kai saisa rebe Eni sukare leke imi ono mise suike kaiNi. ami onore nkena. Alla ruaI rekwa ami 21 Yesuse Kristuse Eni dosa sae mo, po lalemaru kai au hlaleke be imi lekwe Alla Iono Ikeri iteki dosaru, leke ite ono rekwa ami lalemaru neka. 12 Au beteke mise suike kai Alla, le ite kai Yesuse Kris- ele mere kena au kotie imi isike ami tuse esa. mo. Batuke ami beteke misete rebe ami Kwali betaya, ami kerike sakesa kai onore leke imi rekwa saisa rebe suke imi 6 Alla, hoko ami kotie titinai bei imi lepaele ete tamata rebe esi nanu amire. leke Alla Eni misete rebe Iriluke ete Le batuke esi selu tamata oalalei po esi imire suke esi hasile kena imi hidupe. puli kai saisa rebe eme tamata laleije 2 Le me Alla Eni lepate rebe lekie ak- mo. 13 Yapine tamata esi noake saisa menare Alla Ibeteke be: rebe ami ono kena Alla Eni makerike “Au tolae esi olase peneka etiluke be ami make. Po tinaije ami ono kena au lene akotie loko Aure, ele mere leke lulu Alla Eni sukare. Sepo 2 Korintuse 6:3 322 2 Korintuse 6:16 leke Au ono ahlamate.”* isike pise lepae tiae ete ami, masike elia Kwali betaya, imi nete mimise. Meije lekwe po ami lepa loko Tuhane Eni lep- petu rebe Alla Iteure. Iteue peneka kena ataru rame. Masike ami lepare tinai po Iono hlamate tamata. esi tutuke amire tamata maka lemake. 9 Tamata leini esi beteke be esi rekwa Maka layani Allare ami mo, po esi tinaije esi rekwa ami suke raka hidupe mise peneka. Esi noake be ami mata peneka, 6:3-10 po meije ami rue sa. Masike ami supu 3 Kwali betaya, ami suka tamata esi teta boka, po ami mata mo. 10 Tamata esi beteke mo be ami lalemaru ntoli mo ono ami lalemaru susa po ami lalemaru kena amiki makerike kena lepae Alla ndina sa. Esi noake be amiki sasaisa mo Eni lepate. Bei mere hoko kena amiki po ami ono tamata bokala esi supu mis- makerike sasaisa neka, ami atula leke eta boka kena rekwa Tuhane. Esi noake saisa rebe ami onore elake tamata kena be amiki sasaisa mo, po tinaije sasaisa hlaleke loko Kristuse yake. 4 Kena sa- neka amikie me. saisa neka rebe ami betekele kai onoe, Tamata rebe esi hlaleke loko ami aseluke ete tamata be amire Alla Eni Yesuse Kristuse mosare, tamata makerika. Kena ami kerike loko lopuke lomai kaisi yake Tuhane Eni makerike ami supu susate, ami rani po ami tahane lale neka. 5 Ami 6:11-7:1 tahane lale kena tamata esi teta ami, 11 Kwali betaya me kota Korintuse, esi kerike ami kena kusue ami kena bui. ami beteke pusue ete imi peneka. Saisa Piasare kena au lepae Tuhane Eni lep- mei lalemaru kai ami oki imire, ami ate, esi nasu kena teta au. Ami kerike betekele ete imi peneka. 12 Ami ono loko ktili, petua sesi ami ntulu moneka kai imire lupe ami oki imire po imi ono loko ami kane sasaisa mo. 6 Amiki sifate, ami amire lupe imi oki ami mo. 13 Hoko kena aseluke be amire Alla Eni tamata mak- meije au lepa etemi saka elake inai sae erike: ami kerike kena lale ntoline. Ami ilepa ete eni nanaru. Ami kotie imi oki rekwa Tuhane Eni sukare kai Eni lalane. ami lupe ami oki imire. Sepo tamata esi ono susate ete ami, ami 14 Kwali betaya, tamata rebe esi tahane lale kai ami ono misete etesi. Kai hlaleke loko Yesuse mosare, imi lupuke ami lulu Ro Misete Eni kbasare. Kena lomai kaisi yake. Le ite rebe hlaleke ono sasaisa neka ami oki tamata makete. loko Yesuse ite ono yelu rebe nkena 7 Ami aseluke be amire Alla Eni tamata kai ite suka ono yelu tiae rebe tamata makerike: le ami lepae sou nkenale bei neunaru esi onore mo. Piasare pita Alla kai Ikbasae ami lepae sou nke- kai kpeture sakesare saisa mo moyo? nale mere. Ami beteke Alla Eni lepataru, 15 Kristuse kai ro tiaru esi elake esi masike tamata esi trimae pise trima mo, sakesare saisa mo. Au tneu imi, tamata ami betekele rame. Amiki sifate mise rebe esi hlaleke loko Yesuse Kristuse esi rame, kai sifate mere ami pakele saka sifate elia. Esi sifate sakesa kai tamata solalu ipake eni alata kena lisare kai rebe esi hlaleke loko Yesuse Kristuse ami raka leke tamata esi leuke sala ete pibe mo? Sakesa mo moyo? 16 Piasare ami le saisa rebe ami onore yake. 8 Ami tolae tuhane tinai more kena Tuhane supu holmate pise supu sobue, ami supu Eni Lumare yelo? Saisa mo! Kai ite

*6:2 Yes. 49:8 2 Korintuse 6:17 323 2 Korintuse 7:11 meiju saka Alla rebe Ikwana eti pelare maru ndina. Imi atate eono lalekue nd- Eni luma le Ime ite lalemaru. Le saka ina titinai. Alla Eni lepate be: 5 Kena ami luake ndi otoi Makedoniare “Namake Au rue kaisi, lekwe, ami amauke nanakwala kwale kai Au me kaisi pela olase. mo. Ami supu susate kena sasaisa neka. Aure esi Alla, Ami rare ktili kai tamata makete kai ami kai siere Auku tamata.”† rilama lekwe le ami noake imi.§ 17 Tuhane Eni lepate ebeteke lekwe be: 6 Po Alla Iono tamata rebe isusare, “Imi keu bei sie rebe esi hlaleke loko laleije ndina. Iono Tituse iluake loko Tuhane more, ami kena iono ami lalemaru ndina hoko imi ono sasaisa kaisi yake, ami noake yelu bobokala moneka. 7 Ami kai imi ono yelu ndoponaru yake. lalema ndinare batuke bei Tituse iluake Eleki Au trima imi.‡ pende mo po bei ibeteke imi ete amire, 18 Au ono Amate ete imi, kai ibeteke be laleije ndina le imi lekwe. kai Auku anae kena imi. Ibeteke be imi suka titinai kena tetueku. Tuhane Maka Kbasare Eni lepate ele Kai ibeteke kaplalemi le imi nete loko mere.”¶ imi dosa rebe imi onore. Kai meije imi Kwali betaya rebe au oki imi! suka lepa tapa au. Mere eono laleku nd- 7 Tuhane Italuke meru ete ite. Bei ina lesi leneka. mere hoko mai ite hleke bei yelu rebe 8 Masike auku sulate akmenare eono uono ite supu dosare. Ite ono yelu rebe imi kaplalemi po au blake sala le su- dosare kena ite nanakwalamaru yake kai late mere mo. Tinai, kena petua akme- ite noake yelu rebe dosare yake. Mai ite naru au leki sulate mere au blake sala le rilama le Alla kai suke ite atula rame au rekwa be namake kaplalemi. Po imi leke iteki hidupe batuke ono nkenale. kaplalemi takwali mo. 9 Masike ele mere po meije lalekue ndina peneka. Lalekue Pauluse laleije ndina le saisa ndinare bei akmenare kaplaleime mo, po rebe jemate toini me kota bei imi kaplelemi mere pine eono imi Korintuse esi onore hleke bei ono dosare. Le imi kaplalemi 7:2-16 mere lulu Alla Eni sukare, hoko mere 2 Kwali betaya, au kotie imi trima ami ami ono imi rugi mo. 10 Le kaplale rebe noma. Le ami ono sala ete sae kuesa mo, lulu Alla Eni sukare eono tamata laleije ami ono sae kuesa ihlaleke palani mo. lelikele kena isupu hlamate. Kai tamata Kai ami atula kena supu sae kuesa eni iblake sala le kaplalei mere mo. Po taneiaru mo. 3 Au beteke ele mere kena kaplale rebe lulu tamata eni sukare, leuke nsalale ete imi mo, le au beteke ete eono tamata isupu susate eti pela. 11 Imi imi peneka be masike saisa eono ete ami selu be imi kaplelemi rebe lulu Alla Eni lekwe po ami oki imi rame. 4 Au persaye sukare esi hasile saisa! Alla Eni sukare, imi titinai. Ami isike imi le saisa rebe imi esi hasile imi atula titinai kena ono onore. Masike ami supu susata bokala, nkenale kai ono imi nane mise suike po saisa rebe imi onore eono ami lale- bei yelu rebe eatia imi nane. Imi na-

†6:16 Im. 26:12, Yhs. 37:27 ‡6:17 Yes. 52:11 ¶6:18 2Sam. 7:14, 1Yi. 17:13, Yes. 43:6, Yer. 31:9 §7:5 Selu 2:13 2 Korintuse 7:12 324 2 Korintuse 8:12 suke tamata rebe esi ono dosare. Imi Esi riluke mere lulu ruasi sukare. 4 Esi rilami be dosare eono supu hukumane. kotie bei ami titinai leke esi tapa jemate Imi kaplalemi eono lalemi kena tetue au toini me otoi Yudeare. 5 Esi riluke boka kai imi nkwakwa kena lulu auku lep- lesi bei rebe ami noakele le esi lulu Alla ataru. Batuke mere mo po imi nehe kena Eni sukare. Esi lulu Alla hoko esi lulu hukume tamata rebe iono salare. Pusue saisa rebe ami beteke lekwe. 6 Bei mere mere imi aseluke be imi sala mo. hoko ami beteke loko Tituse leke itapa 12 Au natue sulate mere ete imi peneka imi leke eni makerike lupuke kepene ik- po au lekire bei tamata iono salare mo, erike pelaele. Le akmenare imi sakesa pise bei tamata kaplalei le eni nsalale kai Tituse, rebe imi menai kena lupuke mo, po au leki sulate mere ete imi kepene kena rilukele ete jemata me otoi pusumi leke imi rekwa be lalemi noa Yudea esi tamata susataru. 7 Imi sifate ami titinai. Kai Alla lekwe Irekwa be mise kena sasaisa neka le imi hlaleke mere tinai. 13 Saisa rebe imi onore, eono ktili, imi atetuke tekwa, imi rekwa titi- ami lalemaru ndina. Kai lesi bei mere nai hoko imi lulu Tuhane rame, kai imi lekwe, ami lalema ndina titinai le ami oki ami. Hoko ami kotie bei imi leke selu Tituse laleije ndina le imi pusuime. imi lale maktekwane ete tamata makete 14 Le kena ikeu mosare, au isike imi etei mere esakesa kai imi sifate misete kena peneka. Kena iluake loko imire, imi ono sasaisa neka. saka au beteke etei pende, hoko imi ono 8 Au beteke mere kena au pletae imi asomie au mo. Pusue rebe ami betekelu mo. Po au beteke saisa rebe tamata ndi ete imire tinai. Ele mere lekwe saisa rebe otoi Makedoniare esi onore, rebe esi ami betekele kena isike imi ete Tituse, suka titinai kena tapa tamata makete, imi ono peneka, hoko mere etiluke be leke au selu be imi lulusi pibe mo. Leke saisa rebe au betekele kena imire tinai au rekwa be imi oki tamata makete pibe lekwe. 15 Pamuli meije ioki imi lesi, le in- mo. 9 Au kotie imi riluke kepene le imi ete loko imi ono lulu saisa rebe ibetekele rekwa Yesuse Kristuse, iteki Tuhane Eni kai kena imi trimaije imi holmatei kai misete ete tamatare peneka, le Eni taneia imi lene lokoi. 16 Laleku ndina titinai le boka titinai po Iono saka tamata rebe eni kena sasaisa neka, au rekware imi ono tanei sae mo le Ioki imi. Iono ele mere nkenale. leke me Tuhane oaIje imi teneia boka. 10 Hoko au beteke ete imi leke imi Jemata toinu esi lupuke kepene ono saisa rebe tinai. Musune rebe elia kena rilukele ete jemate toini beluke meije imi akmena kena lupuke rebe susate me otoi Yudea kepene menai peneka kena rilukele. 8:1-15 Batuke mere mo po imi akmena kena Kwali betaya imi, Alla Eni misete noake loko lupuke kai riluke kepene 8 ete jemata toini ndi otoi Makedonia mere. 11 Hoko meije, suke imi makerike rame elikare, ami suka imi rekwae. 2 Esi lupuke kepene mere, suke imi kerike supu teheke kena susata elaka peneka. pelaele. Leke imi ono lulu imi sifate Po kena esi supu susata meru, laleisu nd- kena imi lupuke kepene memenaije. Po ina neka kai masike esi taneia boka mo imi riluke kepene lulu imi ktiline neka. po esi maktekwa titinai kena esi riluke 12 Sepo imi lalemi suka kena riluke sa- kepene kena tapa tamata makete. 3 Au saisa titinai, kai imi riluke saisa rebe rekwa be esi riluke, esi muruke mo po esi imie me, hoko Alla Itrimae le saisa rebe riluke lesi. Esi nete loko esi susate mo. imiere sae mo, Ikotie mo. 2 Korintuse 8:13 325 2 Korintuse 9:4

13–14 Au beteke ele mere, au paksa kwali saere. Ami tehekeni rerebai imi mo kena riluke kepene ete tamata peneka kai ami rekwa be lalei titinai makete eleki imi susa. Po au selu meije kena tapa tamata rame. Kai meije isuka imi supu lesi hoko imi tapa sie rebe esi lesi leneka kena itapa imi kena lupuke sasaisa more kena saisa rebe imi rilukele. kepene, le ihlaleke be namake imi Namake kena imi sasaisa mo, esi lesi riluke kepene kena rilukele ete tamata hoko esi tapa imi. Imi riluke ete lomai susate. 23 Tituse mere auku ebe rebe leke imi taneia sakesa. 15 Mere sakesa ikerike kaiku kena tapa imi. Kai kwalia kai Alla Eni lepate rebe lekie akmenare lua rebe esi keu kai Tituse, jemataru ebeteke be: esi teu luasi kena tapa lupuke kepena “Tamata rebe ilupuke taneia boka, meru. Luasi sifate kai saisa rebe esi ipakele esi lesini sae mo, onore, eono tamata esi isike Kristuse. kai tamata rebe ilupuke boka mo, 24 Hoko ami hlaleke imi trimasi mimise, ipakele panuhu neka.”** kai li lokosi mimise leke jemata toinu esi rekwa be imi okisi, kai esi rekwa be Tituse kai eni ebea lua esi supu ami isike imi eteise tinai. ulake kena keu tapa tamata me kota Korintuse esi lupuke kepene Riluke kepene ete tamata 8:16-24 rebe hlaleke loko Kristuse mpai otoi Yudeare 16 Au kotie trima kasi bei Alla le Iono Tituse isuka titinai kena tapa imi saka 9:1-15 laleukue suka titinai kena tapa imire 1–2 Kwali betaya, au rekwa imi neka. 17 Le batuke isuka lulu saisa rebe 9 lalemi mise hoko imi riluke kepene ami kotiele mo, po laleije suka titinai rebe tatike pine natue ete tamata rebe esi kena itapa imi, eti bei erini suka hoko hlaleke loko Kristuse mpai otoi Yudeare, ruai eri teue me lalei kena ikeu loko imi. hoko mere au lekie ete imi moneka. Au 18 Ami teu iteki kwali sae kena ikeu kai rekwa imi lale misete hoko au isike imi Tituse. Pusue jemate toini ete meije esi ete tamata Makedoniaru. Au beteke etesi holmatei le ilepae Sou Misete bei Allare be, “Musune rebe lia beluke meije, iteki ktili titinai. 19 Kai batuke mere mo, po kwali betaya ndi otoi Akayare, esi suka isupu bitike bei pusue jemataru peneka kena lupuke kepene leke esi rilukele.” leke ikeu kai ami kena keri kepena meru Bei mere eti tamata bokala ndi otoi lopai otoi Yudea. Le namake ami keu Makedoniare esi lulu imi hoko esi suka kena riluke kepene rebe lupukelu meru kena lupuke kepene lekwe. 3 Po meije leke Tuhane Isupu isike kai leke tamata au ulake Tituse kai kwalia sie luaya esi selu be ite pusuma lalema titinai meru esi lome lokomi leke esi aktilie kena tapa tamata makete. 20 Ami ono ele imi lalemi leke lepata rebe ami isike mere, ami raka mimise leke tamata esi imire, tamata esi noake be mere nloene leuke sala ete ami le ami lara kepena yake. Hoko suke imi akneka peneka, le bokala meru yake. 21 Ami suka ono sais- au beteke etesi be imi aknekae kepene are kena lale ntoline me Tuhane oaI kai kena rilukele peneka. 4 Leke au luake tamata oai. loko imire, sepo tamata Makedonia sesi 22 Ami teu iteki kwali sae makete esi keu kai au, esi selu be imi akneka lekwe kena ikeu kai Tituse kai iteki peneka, leke ami asomi yake, le ami

**8:15 Sir. 16:18 2 Korintuse 9:5 326 2 Korintuse 10:5 beteke etesi peneka be imi nkwakwa Yudeare esiere sae more, esi supue. kena lupuke kepene. Po sepo imi lupuke Batuke mere mo po, namake tamata kepene mosa hoko imi ruami asomi lesi boka esi kotie trima kasi bei Alla le imi leneka. 5 Bei mere hoko au noake be lale misete mere. 13 Kai bei imi lale mis- mise lesi au ulake Titusesi loko imi eike eta, eono tamata bokala esi isike Alla le kena esi lupuke kepene rebe imi betekele esi selu imi lene loko Sou Misete rebe pende. Au ono ele mere leke ami luake, lepa loko Kristuse rame, rebe imi lulue lupuke pusulu peneka. Hoko saisa rebe mere. Kai esi isike Alla lekwe le imi lara imi rilukelu mere bei lalemi titinai. Imi saisa rebe imiere etesi kai ete tamata noake yake be imi rilukele le ami uma makete kena lale ntoline. 14 Lalesi noa imi. imi hoko kena esi kotie loko Allare esi 6 Imi nete mimise! Mere sakesa kai kotie le imi, le Alla Eni misete ete imire. tamata rebe iandinure. Sepo imulae bib- 15 Kwali betaya, mai ite kotie trima kasi ite boka mo, namake iulure lekwe boka bei Alla le Iono misete elake, rebe saisa more neka. Po tamata rebe imulae bib- saka mere moneka. ite bokare, namake iulure lekwe bokare Pauluse ilepa le eni makerike neka. 7 Sebeie sae iriluke kepene lulu eni suka. Riluke kena lale blulute yake pise 10:1-11 rilukele bei supu tutuke yake, le Alla Kwali betaya, ete me imire Ioki tamata rebe iriluke kena lale nd- 10 piasare tamata esi beteke be, inate. 8 Alla Ikbasa kena Iriluke pusue “Pauluse, kena imei kai ite, ilepare Eni misetaru ete imi leke pusue rebe imi saka rilai. Po Kena ilau bei ite pine perlure imie me rame, leke saisa rebe inehe kena iulake ite.” Kwali betaya, au imi perlue kena tapa tamata makete imie Pauluse, au rilaku mo po auku sifate ele me. 9 Saka Alla Eni lepate rebe lekie ak- mere, au nobo kai lepa mamau saka menare ebeteke be: Kristuse Eni sifate. Au kotie bei imi, leke “Alla Iriluke miseta ete tamata susataru, 2 kena au keu loko imire au kotie imi kai Eni lale misete eti pela.”†† ono lalekue kera yake leke au nasuke 10 Alla pine Iaknekae bibite ete tamata imi yake. Le au noake tatike pine au maka andinu kai manane ete ite. Iriluke keu loko imi le au tahane lale tekwa bibita boka ete tamata maka andinure moneka loko sie leini bei imi rebe esi leke supu hasile boka kena rana hasile. beteke be ami kerike, ami lulu tamata Ele mere lekwe, Iono imi laleime mise inoakele. 3–4 Amire tamata piasa po rame leke imi laleime mise ete tamata kena ami broka kai tamata rebe esi suka makete rame. 11 Ele mere hoko Alla Iono ami more, ami pake ktiline bei Alla. imi supu sasaisa neka leke imi ktili kena Amiki sifate lupe tamata rebe rekwa riluke sasaisa neka ete tamata makete, Alla mosare mo kai ami pake tamata kai lalemi mise rame kena riluke. Kai eni carare mo. Amire saka solalua rebe kepene rebe imi rilukelu rebe ami ker- esi atie otoi rebe ktilinaru. 5 Ami pake ilu ete tamata susate rebe hlaleke loko Eni kbasare saka tamata rebe pake Tuhane mpai otoi Yudeare, eono tamata bola kena atia pakale bei batu rebe bokala esi kotie trima kasi bei Alla. keholi musuru esi henare eleki kerike 12 Le imi riluke kepene mere, eono sa- musuaru, le ami pake Alla Eni kbasare saisa rebe Alla Eni tamata mpai otoi kena nabu tamata rebe kwakwae, rebe

††9:9 Isi. 112:9 2 Korintuse 10:6 327 2 Korintuse 11:2 esi lemake tamata makete leke rekwa kena ami lepa loko ami luake loko imi Alla more. Ami lelike saisa rebe esi kena lepae Sou Misete bei Alla kena Kris- noakele kai ono esi holmate Kristuse. tuse ete imire, amiki lepata meru sala 6 Kai sepo namake ami rekwa be imi mo le ami keu loko imi akmena kena lene loko Kristuse suike peneka, eleki lepae Sou Misete bei Alla. 15 Ami lekwe ami teu tamata rebe rilasi le Tuhane nikwa isike bei makerike rebe tamata more esi dosaru leke esi supu hukume. makete esi kerikele me ruasi otoije mo. 7 Kwali betaya, imi noake saisa rebe Po ami hlaleke namake imi persaye loko nkenale rebe imi rekwa pende mimise. Yesuse Kristuse tapa ktili leke namake Sepo sae ibeteke ruai be ile Kristuse Eni Tuhane Iono amiki makerike ete imire tamata, inete be ami lekwe Kristuse Eni tapa ela. 16 Leke bei mere ami keu lepae tamata lupeije neka. 8 Sepo au lepa boka Sou Misete me hena maketa rebe tamata loko Tuhane Eni kbasa rebe Irilukele ete esi kerike kena mosare. Le ami suka amire, au asomi mo. Le kbasa mere Ir- kwakwae ami kena tamata makete eni iluke leke ami ono imi hlaleke ktili, po makerike rebe ionoe me ruaini otoi mo. kena eatia imi maka hlaleke mo. 9 Au 17 Saka Alla Eni lepate rebe lekie ak- beteke ele mere le au suka imi beteke mo menare, ebeteke be: be au natue auku sulate kena arila imi “Imi isike ruami yake. ete mere. 10 Yapine imi persaye tamata Po imi beteke saisa rebe Tuhane Iono rebe esi beteke be, “Pauluse eni sulate pende ektili saka ikbasa po kena ruai mei kai leke tamata esi isikeNi.”‡‡ ite, selui saka tamata rebe iktili mo kai 18 Le tamata rebe iisike ruaije Tuhane ilepa tekwa mo.” 11 Sepo imi beteke ele Itrimai mo, po batuke tamata rebe mere, hoko namake kena ami keu loko Tuhane Iisikeine neka. imire pine imi rekwa be amiki sifate ktili Pauluse kaplalei le tinake lupe amiki sulate ete imire neka. jemate toini laleisu leli Pauluse ibeteke eni 11:1-6 kbasa kena iatetuke Kwali betaya, meije au lulu 10:12-18 11 tamata rebe esi isike ruaise leke 12 Ami lepa loko amiki makerike meije au isike auku makerike kena Tuhane Eni kena ami onoma nesa kai tamata rebe makerike. Au rekwa be tamata iisike ru- esi isike ruaise mo. Le batuke esi akue aije, mere noake mise mo. Po imi tahane tamata rebe ono saka esi onore. Esi lale loko saisa rebe namake au betekele, ono ele mere esi boro le esi noake be saka imi tahane lale loko saisa rebe au batuke tamata rebe esi sakesa kaise pine betekele pende. 2 Kwali betaya, au raka ono tamata rebe supu holmate. 13 Amiki imi rame saka Alla lekwe Iraka imire, sifate ele mere mo. Sepo ami lepa loko le au suka imi hleke Alla Eni lepate mo makerike rebe Alla Irilukele ete amire, kai saisa rebe tinai more, au suka imi kwakwae ami le tamata makete eni mak- lulu mo. Hoko aure saka Amate kai imire erike mo. Po batuke ami lepo loko Alla saka auku nana bina beluke rebe intulu Eni makerike rebe Irilukele ete amire. kai mokwai mosa rebe au rakai rame le Kai kena amiki makerike meije, Alla au taluke peneka kena ikai kai mokwai Iono ami atetuke imi lekwe. 14 Hoko beluke sae. Mokwai beluke mere ban-

‡‡10:17 Yer. 9:24 2 Korintuse 11:3 328 2 Korintuse 11:19 dine saka Kristuse. 3 Po kaplaleku le yap- namake au beteke be au kotie sasaisa bei ine imi lalemi leli eleki imi hlaleke loko imi more saisa mo. 11 Le mula pine au Kristuse moneka, saka akmena Hawa kotie kepene bei imi more? Imi noake isupu lemake bei niakwe. Ele mere hoko yake be tinake au oki imi mo piseo? Alla namake imi lulu Kristuse kena lele nto- Irekwa be au oki imi titinai. line moneka. 4 Au lepa ele mere le imi 12 Au kotie kepene bei imi mo, kai nunu kena lulu tamata rebe esi luake eti pelare au kotie kepene bei imi mo kena lepae Yesuse makete, po Yesuse leke sie maketa rebe kotise Kristuse rebe ami betekeNi ete imire lupe esi Eni maka ulake esi nikwa lepate kena betekeni mo. Tamata rebe ilepae ro kai kwakwaesi moneka kai esi beteke be sou misete makete rebe tebikele bei Ro esi kerike sakesa kai amire, saisa mon- Misete kai Sou Misete rebe ami lepaele eka le piasare esi nikwa leke imi se- ete imi pende imi tolakeni mo. 5 Po mei basi. 13 Tamata meru esi beteke be siere lalekue, tamata rebe imi beteke be siere Kristuse Eni maka ulaka leke tamata esi Yesuse Eni maka ulake rebe holmate- persayesi, po mere tinai mo. Esi ombe sie, sie meru esi lesi bei au mo. 6 Tinake esi kerike loko Tuhane Eni makerike, au lepa tekwa mo, po kena lalekue, au po mere esi lemake neka. 14 Ite herane rekwa Alla Eni lepataru. Ami aseluke esi ono ele mere yake le ro tiaru esi mere pusue ete imi peneka baue saisa elake elelie nanakwalaije saka Tuhane rebe ami onoe kai ami betekele. Eni malekate rebe ikeri hitate. 15 Hoko imi herane ro tiaru esi elake esi tamataru Pauluse isuka supu seba mo kena yake rebe esi lepa loko Tuhane Eni ilayani jemate Korintuse lalane lupe tamata rebe inkenare. Po na- 11:7-15 make pamulire esi supu hukume lulu 7 Kena au lepae Sou Misete bei Alla saisa rebe esi onore. kena Yesuse ete imire, au kotie imi seli Pauluse isupu susate le ile au mo. Po au kerike kena ruaku balakue Yesuse Eni maka ulake kena ruaku sabe manane, au onoku saka tamata makerike leke au tapa imi. Hoko 11:16-33 au ono sala ete imi o? Mo. 8 Kena au ate- 16 Kwali betaya, au beteke suike lekwe tuke imire, jemata maketaru esi riluke be imia leini imi noake yake be au kepene ete au. Mere saka au ono jemata au noake mise mo le au isike ruaku. meru esi rugi, leke au kerike ete imi. Po sepo imi leini noake aure tamata 9 Kena au me kai imire masike auku sa- boroke, hoko mere sakesa kai imi lene saisa mo, po au ono susae sae kuesa bei loko tamata makete rebe ibitike ruai imi mo. Pusue rebe au perlure, kwali be- kena sakesa kai rebe piasare tamata esi taya rebe esi hlaleke loko Tuhane mpai noake mise more esi onore, imi sebeie otoi Makedoniare esi riluke eteku. Au au isike ruaku le auku makerike. 17 Meije raka mimise leke au ono susae imi yake au lepa loko saisa rebe au ono pende, po kai eti pela au suka ono susae imi mo. meije Tuhane Iulake au beteke mo. Yelu 10 Kwali betaya, sakesa kai pusue Kris- rebe au betekelu meije tinai po au lepa tuse Eni lepata meru tinai kai au nete saka piasare tamata borokaru esi lep- lokoI rame, auku lepate meije tinai, na- aele. 18 Le tamata bokala bei imi, esi lepa make au kotie kepene bei imi tamata Ko- loko saisa rebe esi onore lulu tamata eni rintuse kai tamata makete me otoi Akaya carare hoko au lepa loko auku makerike mo. Le sepo au kotie saisa bei imi hoko lekwe. 19 Au beteke mere le imi noake 2 Korintuse 11:20 329 2 Korintuse 12:5 be imi rekwa mise titinai hoko tamata mere mo po pela peture kaplaleku le au esi lepare imi lulue, eleyo mere tamata nete loko pusue jemataru lekwe. 29 Sepo boroke eni lepate. 20 Batuke mere mo au lene be esi hlaleke ktili mo hoko po imi sebeie esi kbasae imi, esi lemake kaplaleku. Kai sepo au lene esi ono dosa, loko imi kai esi kane imi knatile pise hoko kaplaleku titinai. kwakwaesi eti esi papake imi. 21 Kai au 30 Piasare imi lene tamata esi isike ru- nehe kena ono yelu ele mere mo, hoko asi ete imi, hoko meije au isike ruaku imi noake be suke au asomi o? Mo! ete imi leke imi lenele. Po au isike ru- Po sepo tamata makete esi nehe kena aku loko saisa rebe etiluke be au ktili isike ruasi, au lekwe nehe kena isike ru- more. 31 Allare, Tuhane Yesuse AmaI kai aku. Po sepo au isike ruaku, au noake Irekwa be au lemake mo. Kai Ile, Tuhane be au lepa saka tamata boroke ilepare. rebe tamata esi isikeNi eti pela! 32 Au 22 Sie meru tamata Ibrani, aure tamata ktili mo. Kena au rue mpai kota Dam- Ibrani lekwe. Sie meru tamata Israela, sike, gubernure reba kamale Aretase ib- aure tamata Israele lekwe. Sie meru itekeine, iulake solaluaru esi raka kotare Abrahame eni anubua, aure Abrahame esi meture leke sepo au siri, esi kerike eni anubu lekwe! 23 Sie meru esi beteke au. 33 Po tamata esi ruluke au kena kran- ete imi be siere Kristuse Eni tamata jane buini pake mekute mpai muli lope makerika o? Aure tamata makerike rebe loko temboke esi benaije. Hoko au naya au mise lesi bei pususi! Au kerike ktili bei gubernure mere eleki au hlamate. lesi, tamata esi kusue au kena bui re- Alla Iono Pauluse isupu bai bokala, au supu susate rebai bokala selu yelu saka nindalei kai mahake au matare rebai bokala. Au lepa ele meije saka aure tamata makele. 12:1-10 24 Au supu kerike bei tamata Yahudiaru Kwali betaya, tinaije ite isike rua- rebai lima peneka. Papela esi kerike aure 12 mare esi untune sae ete ite mo. Po esi hbali au rebai butu telu lesini sikwa. imi lene tamata esi isike ruasi ete imire 25 Au supu kerike bei tamata Romaru re- hoko au isike ruaku ete imi sa. Po au bai telu kai esi tetaku. Au supu raba suka isike ruaku le saisa rebe Alla Iono kena batu rebai esa le esi suka raba au au selulu kena nindalekue. 2 Musuna leke au mata. Au sa kapale ndau meite butu esa lesini ata ulia peneka, ile sae ih- eleki umolo le amire auku rebai telu laleke loko Kristuse, ibiti lolete surga. Au peneka. Rebai sae ndau meite tlai, au rekwa mo be nanakwalaije lekwe supu manu pita kpetu. 26 Kena au keu loko bitike tinai pise batuke selue kena nin- etika-etikare, au supu susate elaka titi- dale pise, mere batuke Alla ruaI rekwae. nai rebai bokala. Susate bei kwele be- 3–4 Au beteke suike lekwe be au rekware, lene, susate bei tamata ndeane, susate tamata mere isupu bitike lelete surga. Au bei tamata Yahudi kai susate bei tamata rekwa mo be nanakwalaije lekwe esupu Yahudi more, susate me kota lalei, susate bitike tinai pise batuke selue kena nin- me kota mulini, susate ndau meite, kai dale pise, mere batuke Alla ruaI rekwae. susate bei tamata rebe esi beteke be siere Ete ndetere, tamata mere ilene lepata kwali pise beta rebe esi hlaleke Kristuse rebe tamata ilepa tekwalu mo kai mere eleyo tinai mo. 27 Au kerike ktili titinai lekwe tamata esi lepaule saisa mo. 5 Au eti rebai bokala au supu ntulu mo, supu isike saisa rebe tamata mere ionore, po kane kai kinu mo, au tahane ndirine au suka isike ruaku mo. Sepo au isike rule auku pakiane boka mo. 28 Batuke aku hoko au isike ruaku loko saisa rebe 2 Korintuse 12:6 330 2 Korintuse 12:19 etiluke be au ktili mo. 6 Tamata mere au. maka ulake titinai le au tahane lale kena Sepo au suka lepa kwakwaeku le saisa sasaisa neka eleki au ono tanda her- rebe au selure hoko mere sala mo le ana rebe easeluke Tuhane Eni kbasare saisa rebe au lepaele tinai. Po namake eti tamata esi heranele. 13 Saisa rebe au au alenake mere suike moneka, au hleke onolu ete jemata maketaru, au onolu ete bei lepa ele mere, leke tamata esi rekwa imi lekwe. Batuke imi rugi kena seba au auku sifate bei au alena kwakawaeku mo. Yapine imi noake be au sala le au le yelu rebe au selulu kena nindalekue kotie kepene bei imi more o? Imi noake yake po bei esi selu yelu rebe au onoule mina! pise esi lene auku lepate. 14 Meije kena rebai telu au akneka 7 Tinai, au selu yelu elake ndete surga kena keu loko imi peneka. Sepo au keu kena nindalekue. Po Tuhane Isuka kena loko imi, au suka ono imi rugi mo. Le ro tiaru esi elake eono au kerakeku. Mak- au nikwa saisa rebe imiere mo po au erake mere ktili titinai, saka au supu teta suka tapa imi. Le aure saka imi am- rame. Ele mere leke au lepa kwakwaeku ate. Le piasare kwetelaru esi nikwa man- loko yelu rebe ndete surga rebe au selu ane ete elake inai mo po elake inai kena nindalekue yake. 8 Au kotie bei pine esi nikwa manane ete kwetelaru. Tuhane rebai telu be, “Tuhane, au mise 15 Hoko lalekue ndina titinai. Masike au bei makerake meije noma.” 9 Po Ibeteke riluke pusue auku yelu ete imire, au loko au be, “Au ono amise bei mak- noake mere mo. Lesi lekwe, au riluke erake mere mo po namake Au tapamu nanakwalaku kena tapa imi. Sepo auku sa. Mere panuhu peneka. Le sepo ak- misete ete imire ele mere, hoko imi ono tili mo, namake Auku kbasare selue misete ete aure saisa moyo? 16 Meije imi kena nanakwalaume.” Ele mere hoko naku be imi rekwa peneka be au ono lalekue ndina kena lepa loko au ktili susate ete imi mo le au kotie kepene more. Le sepo au ktili mo, mere Kris- bei imi mo. Po imia leini me imi beteke tuse Eni kbasare ekbasae lalekue. 10 Bei be au neu le au supu untune bei imi mere hoko bei Kristuse pine saisa rebe kena cara au lemake imi. 17 Noake ele au supure, lalekue ndina lele, masike au mere tinai mo. Piasare au ulake tamata ktili mo, pise tamata esi sobue au, pise esi lupuke kepene, mere ete au o? Mo. au supu susate, supu teta, esi hohae au, 18 Au ulake Tituse ikeu loko imi kai le sepo au ktili mo, namake Tuhane Eni au ulake iteki kwalia makete rebe ite kbasare eme kai au. hlaleke sakesare kena ikeu kaini. Imi noake mina! Tituse ikeu loko imire, Pauluse kaplalei le ilupuke kepene lesi leke irana esi le- jemate toini Korintuse sine o? Mo moyo? Ami lalemaru kai ami 12:11-21 kerike lalane esa kena sasaisa neka ami 11 Bei imi pine au isike ruaku loko lulu nkenale. saisa rebe au onore lupe piasare tamata 19 Tinake imi noake be kena amiki noake mise more esi onore. Eleyo tinaije sulate, batuke ami noake cara kena suke imi isike au. Le masike au pakuna ami lepa loko amiki nkenale piseo? Imi mo, po au suka kwale mo kena imi isike rekwa mo be imi noake mere sala titi- sie rebe imi kotise Kristuse Eni maka nai. Saisa rebe ami betekele, Alla ruaI ulaka rebe holmatesi lesi bei aure. Eleyo rekwa pusue saka Kristuse Eni tamata imi isike au mo. 12 Kena au rue kai imire makerike ionore. Kai saisa rebe ami onoe au aseluke ete imi be aure Kristuse Eni pise saisa rebe ami betekele kena ami 2 Korintuse 12:20 331 2 Korintuse 13:12 ono imi maka hlaleke etapa ktili. Le ami suike. Ami kai Kristuse esa peneka hoko oki imi rame. 20 Au rilaku sepo au keu ami lekwe, nanakwalamaru ktili mo po kena selu imi ete mere, le tinake kena ite Alla Eni kbasare eono ami ktili, kai eono tetue lomaije kaplaleku le saisa rebe imi ami hukume imi. onore kai namake imi suka au nasuke 5 Imi teheke imi ruami mina be imi imi kena petu mere mo. Yapine kena ami hlaleke loko Yesuse Kristuse titinai pibe luake leini esi teta lomai, esi suka selu mo! Namake imi rekwa be Kristuse tamata makete eni misete mo, esi nasuke Yesuse Ime kena lalemi pibe mo! Le sepo lomai, esi noake batuke ruasi, esi suka ele mere mo hoko kena imi supu teheke lepae tamata makete eni tiae, esi suka imi ktili mo. 6 Au hlaleke be imi teheke lepae saisa rebe tinai mo, kwakwaesi kai amire, imi rekwa titinai be amire Yesuse esi hoha kai lomai. 21 Kai rilaku le yapine Kristuse Eni tamata makerike. 7 Kwali kena au luake loko imire, auku Alla Iono betaya, ami kotie bei Alla leke Itapa imi au asomi le imi kai namake au rani le leke imi ono dosa yake. Ami kotie leke leini bei imi esi ono yelu tiae, esi sablia saisa rebe imi onore, lulu Eni sukare, kai esi ono ntasite. Esi ono neuna meru mere pentine. Masike ami supu kesem- bei akmena sa kai esi hleke mosa. patane kena ami tiluke amiki kbasa be amire Kristuse Eni maka ulake ete imi Hnauna pamuli mo po mahabe imi lulu Tuhane Eni 13:1-10 sukare rame. 8 Ami ono saisa makete bei Namake meije kena rebai telu au nkenale mo. 9 Ami lalemaru ndina sepo, 13 luake lokomi. Kena au luake au masike ami aseluke amiki ktiline mo kai ono saka Alla Eni lepate rebe lekie ak- tamata esi selu amire tamata rebe ktili menare ebeteke be: mo, po imi hlaleke ktili rame. Kai ami “Pusue pakala saisa neka, kotie leke imi ono tamata rebe nkena suke tamata lua pise telu esi ono saksi me Tuhane oaI suike. 10 Bei mere hoko kena pakala mere au leki sulate meije ete imi kena au rue pine lepa loko pakala mere sa.”¶¶ kai imi mosare. Leke kena au luake loko 2 Tamata rebe kena akmenare esi ono imire au pake Tuhane Eni kbasare kena dosa peneka kai pusue tamata make- ono kberele ete imi yake. Le Tuhane taru, au ahnausi akmena peneka kena Eni kbasare ekbasaeku leke au ono imi au luake lokomi kena rebai luare. Kena hlaleke ktili, po kena au atia imi maka meije au lau bei imi, au ahnau imi suike hlaleke mo. be kena au luake suike, sie rebe ak- Hlamate menare esi ono dosa kai kena meije esi ono dosare au hukumesi. 3 Namake au 13:11-13 ono ele mere le imi ruami kotie bei au 11 Kwali betaya imi, suke imi lalemi kena au aseluke be Kristuse ruaI pine Iu- ndina kai atula leke imi atate mise suike. lake au lepae Eni lepataru ete imi. Kai Suke imi lene loko auku hnaunaru. Suke sepo Kristuse Iteu pakala ete imi le imi lalemi esa kai imi hidupe mise kai lo- dosaru, Imuta kai imi mo po Iaseluke mai. Alla maka ono misete titinai kai Eni kbasare ete imi pusumi. 4 Tinai, kena maka ono rue mise kai lomaije Ime kai tamata esi pakuI ahlake ai bataije, Ik- imi. 12 Suke imi lepae hlamate ete lomai tili mo. Po Alla Eni kbasare eono Ikwana lulu cara tinai rebe tamata hlaleke loko

¶¶13:1 Huk. 17:6, 19:15 2 Korintuse 13:13 332 2 Korintuse 13:13

Tuhane esi onore. Alla Eni tamata rebe esi ete meije esi beteke hlamate ete imi. Ami beteke hlamate ete imi. Pauluse 13 Tuhane Yesuse Kristuse Iriluke misete ete imi, Alla Ioki imi, kai Ro Misete Ime kai imi pusumi. 333 Galatia 1:8

po bei lulu Yahudiaru esi agamare esi Pauluse eni Sulate ete Jemate hukume mo Toini me Otoi Galatia 4. Pauluse ianete jemata toini me otoi Galatia (5:1-6:10) be: Ite lulu hukume Lepate Menai rebe Musa ilekire yake, le Yesuse Itie ite Tamata Galatia rebe esi rue me otoi bei hukume mere peneka Kai ite lulu ite Galatiare tamata Yahudi mo. Akmenare lalema kena ono tiare yake. Suke ite se- esi tatu loko tuhane tinai mo. Po kena beie Ro Misete Ikbasae ite Pauluse iluake kai ilepae Sou Misete 5. Hnaune pamuli (6:11-18) me tape Galatiare, tamata leini me esi Pauluse ibeteke hlamate hlaleke loko Tuhane Yesuse. Kena Pauluse ikeu bei otoi Galatia 1:1-5 peneka, tamata leini me lekwe esi ate- 1–3 Kwali betaya imi jemate toini me tuke po rebe esi atetukele tinai mo. Sie 1 otoi Galatia. Au Pauluse, au leki su- meru esi atetuke be: “Ite nkena mo, late meije ete imi. sepo batuke hlaleke loko Yesuse Kris- Au kai pusue tamata rebe esi hlaleke tuse. Suke ite lulu atate sunate, lulu loko Tuhane ete meije, ami kotie leke hukume rebe Alla Irilukele ete Musare, Tuhane, iteki Alla Amate kai Tuhane kai suke lulu tamata Yahudiaru esi aga- Yesuse Kristuse Iriluke misete ete imi kai mare esi hukume.” Iono imi rue mise. Kena Pauluse ilene esi atetuke tinai Au ono Tuhane Eni maka ulake, bei more inasu titnai. Ibeteke ete jemate tamata ibitike au mo, po Yesuse Kristuse toini me otoi Galatia loko eni hnauna kai iteki Alla Amate rebe Iono Ikwana kena eni sulate meije be: Ite ono tamata suike bei matale pine Ibitike au. 4 Yesuse rebe dosa sae more, lulu Allare batuke Ilulu iteki Alla Amate Eni sukare, hoko baue hlaleke loko Tuhane Yesuse. Bei ruaI riluke nanakwalaIje kena Imata seli hlaleke loko Tuhane Yesuse pine itere iteki dosaru, leke ite supu hlamate. Iono Abrahame eni anubu. Natire be bei ite mere leke ite ono lulu nusa meije esi hlaleke loko Yesuse Kristuse hoko itere neune yake, rebe pamuli meije piasa tamata nkenale me Alla oaI saka Abra- tamata esi onore. 5 Isike Alla eti pela! hame, kai ite supu misete bei Alla rebe Amine. italukele ete Abrahame (3:6-9). Ite supu Sou Misete bei Alla Pauluse eni hnaune rebe pentine titinai kena Yesuse batuke esa kena sulate meije me pasale 2:16 kai 5:1. Isi 1:6-10 1. Pauluse ibeteke hlamate ete jemate 6 Kwali betaya imi, au herane imi! Alla toini me otoi Galatia (1:1-10) Ikoti imi le Kristuse laleije noa imi, po 2. Pauluse iriluke eni hnaunaru kena meije imi nunu titinai kena rauli Alla broka eni musuaru (1:11-2:21). Iono kai imi lulu sou misete makete bei Sou Yesuse Kristuse Eni maka ulake mere Misete rebe bei Allare. 7 Esi tinaije Sou bei tamata eni suka mo. Isupu makerike Misete makete sae mo. Batuke tamata mere bei Yesuse Kristuse leini esi lelike Sou Misete bei Kristuse kai 3. Pauluse iatetuke jemata toini me lemake loko imi leke imi noake sala, kai otoi Galatia (pasale 3-4). Ite supu hla- andia pine tinaije imi nati mo. 8 Tamata mate bei ite hlaleke loko Tuhane Yesuse, rebe ilepae sou misete makete bei Sou Misete rebe ami lepae pende, sebeie Alla Galatia 1:9 334 Galatia 2:4

Ihukumeni kena otoi susate titinai eti au keu lokosi lopai kota Yerusaleme leke pelare, masike ile mere bei ami ruama esi atetuke au mo. Po au keu mpai tape pise malekate sae bei ndete surga lekwe. Arape, eleki bei mere au leu suike lori 9 Akmenare ami betekele ete imi peneka, kota Damsike. po meije au betekele ete imi suike be 18 Eleki musuna telu bei mere, au sire rebe ilepae Sou Misete ete imi pine keu lopai kota Yerusaleme kena tetue tebikele bei Sou Misete rebe imi lene bei Petruse. Au rue kaini batuke petua butu ami pende, au kotie leke ile mere Alla esa lesini lima. 19 Po au tetue Tuhane Ihukumeni kena otoi susate titinai eti eni maka ulake maketaru mo, batuke pelare. Yakobuse, Tuhane Yesuse kwaline. 10 Au ono ele mere kena au nikwa nane 20 Saisa rebe au lekie meije tinai. Alla leke au supu isike bei tamata mo. Le ruaI rekwa be au lemake mo. au noake ele mere kwale mo. Batuke au 21 Eleki bei mere au keu me otoi Siria noake be au ono mere eono Alla laleIje kai otoi Kilikia. 22 Po eti roma mere je- ndina. Hoko sepo au atula kena rana mata toini mpai otoi Yudeare esi rena au tamata lalei leke esi isike au, hoko au mosa. 23 Batuke esi lene tamata esi alena meije Kristuse Eni makerike mo. be ile mere rebe akmene iono susate kai itetaise, pamuli meije tebikeni peneka, Pauluse isupu bitike kena ilepae maka hlaleke loko Yesuse Kris- Tuhane Eni maka ulake tuse. Maka hlaleke rebe kena akmenare 1:11-24 iono kena atiare. 24 Hoko esi isike Alla le 11 Kwali betaya imi! Suke imi rekwa saisa rebe Ionoe ete au pende. be Sou Misete rebe au lepaele, mere bei Tuhane Eni maka ulaka maketaru esi tamata mo. 12 Au supu Sou Misete mere trima Pauluse kena misete bei tamata mo, kai tamata sae iatetukele ete au mo. Po Yesuse Kristuse ruaI pine 2:1-10 Ibeteke pusue meru ete au. Eleki musuna butu esa lesini 13 Imi rekwa bei auku hidupe kena ak- 2 ata suike pine au leu suike lopai menare peneka. Akmenare au lulu Yahu- Yerusaleme sakesa kai Barnabase. Ami diaru esi agamare. Kena mere au ktolo lui Tituse ikeu kai ami lekwe. 2 Au keu titinai kena ono susate ete tamata rebe lopai Yerusaleme le Alla Iulake au. esi hlaleke loko Alla, kai au atula kena Kai kena au kai elaka ete meru ami bunusi. 14 Kena ono lulu Yahudiaru esi ruama lupu, au lepa loko Sou Misete agamare, au lesi bei tamata Yahudia rebe au lepaele ete tamata Yahudi rebe esi musune sakesa kai aure. Amiki more. Au suka mo be saisa rebe au ntuana menaru esi atate au lulue mise onoe ete tamata Yahudi more, tamata titinai. Yahudia leini esi suka mo eleki auku 15 Masike au ono ele mere po Alla Iono makerike esi guna sasaisa mo. 3 Tituse misete ete au hoko kena ruele au mosare rebe isakesa kai aure tamata Yunani, po Ibitike au kai Ikoti au peneka kena na- paksai kena ilulu sunate esi atate mo. make au kerike eteI. 16 Alla Ibeteke Eni 4 Tamata leini me esi uma tamata maka Nanare ete au leke Sou Misete kena Eni hlaleke loko Kristuse kena lulu sunate Nanare au beteke ete tamata Yahudi esi atate. Sie meru esi ono lelemake be more. Kena mere au keu loko sae mo esi hlaleke loko Kristuse, rebe esi kusu kena kotie hnaune. 17 Kai sie rebe esi ono andeneke loko ite leke esi selu saisa Tuhane Eni maka ulake akmena bei aure rebe ite onore kai esi lake ite beie le ite Galatia 2:5 335 Galatia 2:20 esa kai Kristuse Yesuse peneka. Esi suka selu esi ono lulu Sou Misete esi nke- uma ite kena lulu agama Yahudi esi nale moneka, eleki au siba Petruse me pletare. 5 Po ami sele mo kai lene lokosi tamata bokala meru oasi be, “Ale tamata kwale mo. Le ami sukare, Sou Misete Yahudi yo ahidupe saka tamata Yahudi bei Alla kena Yesuse rebe imi hlaleke esi agamare esi hukume mo. Auma loko pende erimi hlaleke loko rame. tamata Yahudi more kena esi hidupe 6 Kai sie rebe holmateise esi tapa saisa lulu Yahudi esi agamare esi hukume makete kena auku hnaunaru mo. Ete yake.” aure tamata rebe holmatei kai tamata Tamata Yahudi kai Tamata rebe holmatei more esi sakesa neka Yahudi mo esi supu hlamate le le Alla Ililake tamata mo. 7 Po tamata esi hlaleke loko Kristuse rebe holmateise esi naku be Alla Iu- lake au peneka kena lepae Sou Misete 2:15-21 ete tamata Yahudi more. Saka Petruse 15 Au kai Petruse, ruele amire tamata neka, Alla Iulakeni kena ilepae Sou Mis- Yahudi peneka. Ami ono tiae saka ete ete tamata Yahudiaru. 8 Le Alla Ir- tamata rebe rekwa Alla mosare esi onore iluke ktiline ete Petruse kena Ilepae Sou mo. 16 Masike ele mere po ami rekwa be Misete bei Alla kena Yesuse ete tamata tamata iono mise suike kai Allare batuke Yahudiaru peneka, kai au lekwe, Iriluke bei hlaleke loko Kristuse Yesuse, po bei ktiline ete au kena au lepae Sou mis- ono lulu hukume rebe Musa ilekire mo. ete ete tamata Yahudi more. 9 Yakobuse, Bei mere hoko ami hlaleke loko Kristuse Petruse kai Yohanese rebe tamata esi Yesuse peneka, leke ami ono mise suike beteke be esi ono elake ete jemate toine, kai Allare bei ami hlaleke loko Kristuse esi naku be Alla Iulake au kena kerike Yesuse, po bei ono lulu hukume rebe makerike meije. Hoko esi kerike bala Musa ilekire mo. Le tamata sae iono lulu kai Au kai Barnabase kena tanda be agamare esi hukume eleki Alla Iombe amire ebe kai lomai. Leke Barnabase inkenare sae mo. luama keu kerike ete tamata Yahudi 17 Ami atula kena ono mise suike kai more, yo esi kerike ete tamata Yahudi- Allare baue ami hlaleke loko Kristuse. aru. 10 Batuke esi kotie leke ami li loko Po ami ono ele mere, tamata esi noake tamata susataru. Kai mere pine lalekue amire tamata dosa lupe tamata Yahudi titinai kena onoe. more. Sepo ele mere hoko ite nati be bei Kristuse pine ite supu dosa o? Mo, ele Pauluse isiba Petruse me Antiokia mere mo! 18 Le sepo au ono lulu suike 2:11-14 hukume rebe au hleke pende hoko mere 11 Kena Petruse iluake me Antiokiare, sakesa kai au ono sala kena hukume au sibai le iono sala. 12 Memenaije irue rebe Musa ilekire peneka. 19 Kena ak- kane sakesa kai tamata Yahudi more, mena au lulu hukume rebe Musa ilekire, po kena tamata rebe Yakobuse iulake- eono au supu ono mise suike kai Alla sie esi luake, ikeu beisi kai isuka kena mo. Ele mere hoko au hleke hukume kane kaisi moneka. Rilai le tamata Yahu- mere peneka le mere saka au mata dia rebe esi bei Yerusaleme le esi sukare bei hukume mere peneka. Auku hidupe pusue tamatare suke lulu atate sunate. meije batuke au kerike ete Alla neka. Pa- 13 Tamata Yahudi maketaru esi nloe muli meije aure saka au mata ndete ai lulu Petruse lekwe, eti Barnabase iono tutini saka Kristuse peneka, 20 hoko au lulu esi nloene mere leneka. 14 Kena au noake loko saisa rebe akmenare mon- Galatia 2:21 336 Galatia 3:14 eka, po au noake batuke Yesuse Kris- hame eni anubu. 8 Bei akmena sa tamata tuse neka. Auku hidupe beluke pamuli esi rekwa bei Alla Eni lepate rebe lekire meije bei au hlaleke titinai loko Alla Eni ebeteke be tamata Yahudi more, sepo esi Nanare. Ile mere pine Iaseluke be Ioki au hlaleke lokoI hoko Ibeteke be esi nkena. eti Imata ete au. 21 Alla Iriluke misete, Sou Misete mere lepaele akmena ete au rupake mo. Le sepo tamata iono mise Abrahame me Alla Eni Lepate rebe lekie suike kai Allare bei ilulu hukume rebe akmenare peneka be, “Namake Au riluke Musa ilekire, hoko Kristuse Imatare esi misete ete pusue tamata mei nusare baue untune sasaisa mo. ale.” 9 Abrahame isupu misete le ihlaleke loko Alla. Sakesa neka sire rebe ihlaleke Ono lulu hukume rebe Musa Ilekire loko Alla hoko isupu misete sakesa kai pibe hlaleke loko Yesuse Kristuse? Abrahame. 3:1-14 10 Tamata rebe esi hlaleke be esi nkena Kwali betaya imi me Galatia. Imi me Alla oaI le esi lulu hukume rebe 3 boro kuate! Imi lene loko sire eni Musa ilekire, esi supu kutuke. Le Alla nloene pende? Imi rekwa be Yesuse Kris- Eni lepate rebe lekie akmenare ebeteke tuse Imata kena ai tutine au atetuke be, “Sire pine ilulu pusue hukume rebe mimise ete imi peneka. 2 Imi beteke ete Musa ilekire mimise mo hoko isupu ku- au mina! Alla Eni Rore Ikbasae imire bei tuke bei Alla!” 11 Tamata sae iono mise imi lulu hukume rebe Musa ilekire pibe suike kai Allare bei iono lulu hukume bei imi lene Sou Misete bei Allare eleki rebe Musa ilekire mo. Alla Eni lepate imi hlaleke loko Kristuse? 3 Le mula pine rebe lekie akmenare ebeteke mere be, imi boro kuate ele mere? Ro Misete Iono “Sie rebe esi hlaleke loko Allare esi imi supu hidupe beluke peneka yo meije ono mise suike kai Alla kai esi supu bei saisa pine imi noake be imi hlaleke hlamate.” 12 Tamata rebe ihlaleke loko erimi ktiline? Mere eono imi nkena me hukume rebe Musa ilekire, ihlaleke titi- Alla oaIje mo. 4 Imi supu misete boka nai loko Alla moneka. Alla Eni lep- bei Tuhane peneka. Po meije imi suka ate rebe lekie akmenare ebeteke be, lulu tamata Yahudiaru esi agamare esi “Tamata rebe ihlaleke loko hukume rebe hukume. Ele mere hoko pusue misete Musa ilekire, isupu hlamate bei hukume rebe imi supure esi untune sasaisa mon- mere.” eka. Au kotie leke imi ele mere yake. 13 Po Kristuse Iriluke nanakwalaIje 5 Alla Iono Eni Rore Ikbasae imi kai Iono peneka kena seli iteki dosaru. Iono ele tanda herane leke imi selu peneka. Au mere, hoko Itie ite bei hukumane bei tneu imi be Alla Iono mere bei imi lulu hukume rebe Musa ilekire peneka. Le hukume rebe Musa ilekire o? Mo! Iono bei ite pine Isebeie ruaI supu kutuke, mere bei imi lene Sou Misete peneka kai le Alla Eni lepate rebe lekie akmenare hlaleke loko Kristuse. ebeteke be, “Kutuke kena tamata rebe 6 Mere sakesa kai Alla Eni lepata rebe imata kena ai tutine.” 14 Yesuse Kristuse lekie akmenare ebeteke Abrahame be, Iono meije leke beiNi pine misete rebe “Abrahame ihlaleke loko Alla, kai bei eni Abrahame isupure, tamata Yahudi more maka hlaleke mere pine Alla Inoakeine esi supu lekwe. Ele mere hoko ite rebe tamata rebe iono Alla laleIje ndina.” hlaleke loko Allare ite supu Ro rebe Alla 7 Hoko suke imi nete mimise! Tamata Italuke pende. rebe ihlaleke loko Allare, mere Abra- Galatia 3:15 337 Galatia 4:2

21 Ele mere hoko imi noake be hukume Hukume rebe Musa ilekire rebe Musa ilekire kai Alla Eni lepate rebe elelike saisa rebe Alla Italukele usala bei lomai o? Mo, ele mere Italukele ete Abrahame mo mo. Le sepo Alla Iriluke hukume rebe 3:15-4:7 Musa ilekire kena eono tamata isupu 15 Kwali betaya imi, lene mimise! Au hidupe, hoko tamata iono mise suike kai beteke saisa rebe piasare ite onore. Allare baue hukume rebe Musa ilekie Sepo tamata esi lepa kai lomai kena mere. 22 Po Alla Eni lepata rebe lekie ak- taluke sasaisa eleki esi teu lepate kena menare ebeteke be pusue tamatare esi peneka, masike mere bei tamata po lep- ono dosa. Ele mere hoko batuke bei ate mere sae ilia moneka pise itapa hlaleke loko Yesuse Kristuse pine tamata moneka. 16 Alla Eni lepataru, Italuke isupu misete kai hidupe bei Alla rebe ete Abrahame kai ete eni anubu sae. Italukele ete Abrahame pende. Hoko Kena Alla Eni lepate rebe lekie akmenare tamata rebe ihlaleke loko Yesuse Kris- ebeteke be Italuke ete pusue Abrahame tuse isupue. eni anubuaru mo. Batuke ete anubu 23 Kena ite hlaleke loko Kristuse sae me neka, Ile Kristuse. 17 Rebe au mosare, hukume rebe Musa ilekire eono suka betekele meije: Alla Eni lepate rebe ite saka ekandutie ite kena bui lalei. Italuke ete Abrahame, musuna utuna ata 24 Hoko hukume rebe Musa ilekire saka butu telu (430) pine Iriluke hukume rebe tamata maka raka rebe iraka ite roma Musa ilekire, hoko hukume rebe epamuli Kristuse Iluake, leke ite ono mise suike mere elelike Alla Eni lepate rebe Italuke kai Alla le ite hlaleke loko Kristuse. akmena mere saisa mo. 18 Imi noake be 25 Pamuli meije petua kena ite hlaleke ite supu miseta kai hlamate rebe Alla loko Kristuse peneka, hoko hukume Italukele bei lulu hukume rebe Musa rebe Musa ilekire, rebe eraka ite roma ilekire yake. Le sepo Alla Iriluke misete meije eraka ite moneka. Iselu bei tamata ilulu hukume hoko mere 26 Imire Alla Eni nanae kena imi Eni lepate rebe Italukele moneka. Po peneka le imi hlaleke loko Yesuse Kris- meije mo, Alla Iriluke misete ete Abra- tuse. 27 Imi pusumi supu baptise kena hame le Italuke peneka. Kristuse Eni nane peneka hoko imi 19 Ele mere hoko hukume rebe Musa lulu Kristuse peneka, kai imi esa kaiNi ilekire Alla Iriluke leke mula? Alla peneka. 28 Hoko tamata Yahudi pise Itapa hukume rebe Musa ilekire leke tamata Yahudi mo, tamata rebe kerike esibake tamata eni dosaru. Hukume etei pise tamata makerike rebe eni kbasa mere eguna batuke roma Abrahame eni sae mo, mokwai pise bina, sae ihbeike anubu sae me Iluake, mere Yesuse, lomai moneka le Kristuse Yesuse Iono ite rebe Alla IbetekeNi kena Italuke ete pusumare esa peneka. 29 Sepo imi esa kai Abrahame. Hukume rebe Musa ilekie Kristuse peneka hoko imire saka Abra- mere malekataru betekele baueni kena hame eni anubua, kai imi supu misete ibetekele. 20 Piasare tamata esi beteke bei Alla rebe Italuke pende. sasaisa ete sae makete, esi pake tamata Au beteke ete imi be: Kwetele rebe maka bete lepate po kena Alla Ibeteke 4 namake ikbasae amai eni taneiaru, saisa rebe Italukele ete Abrahame, Ipake kena eri kewete beluke sare isaka tamata maka bete lepate mo. RuaI Eri betekele makerike rebe eni kbasa sae more neka. ete Abrahame. Masike taneia meru esi upui kenai po ikbasae mosa. 2 Tamata rebe esi rakaije, Galatia 4:3 338 Galatia 4:23 esi atetukeni kai esi raka eni taneiaru mise titinai. 13 Imi nete akmenare, bei eti roma petu rebe amai teuele. 3 Ete ite kerake aure pine au lepae Sou Misete saka kwetele mere neka. Kena ite hlaleke ete imi akmena. 14 Masike kena mere loko Yesuse Kristuse mosare, atate kai nanakwalakue mise mo po imi aninike hukuma mei nusa meije ukbasae ite. au mo. Imi trima au saka trima Alla Eni 4 Po Alla Iteu petu me peneka kena Iu- malekate pise saka trima Kristuse Yesuse lake Eni Nanare Ilomei nusa. Eni Nanae ruaI. 15 Kena mere lalemi ndina titinai. mere bina sae me irueleI, kai Iono lulu Po meije lalemi ndina moneka le mula? hukume rebe Musa ilekire titinai. 5 Ilu- Au rekwa be kena mere imi ono sasaisa ake kena Itie ite tamata bei hukume rebe neka kena tapa au. Imi oki au titinai, Musa ilekire leke ite ono Alla Eni nanae. eti sepo boi mataina leke seli matakue 6 Imire Alla Eni nanae peneka hoko Iu- yele, hoko imi suka le matainaimu ete au lake Eni nanare Eni Rore leke Ikbase ite neka. 16 Pibe meije imi noake aure imi lalemaru. Eni Nanare Eni Rore Iono ite musu peneko? Le au beteke saisa rebe kotie loko Alla be, “AmaKu.” 7 Hoko imi nkenale ete imire o? lulu hukume rebe Musa Ilekire moneka 17 Tamata rebe esi atetuke hukumaru kena atula kena imi nkena me Alla oaIje. esi atula kena imi lulusi, po lalesi mise Imire Alla Eni nanae peneka hoko saisa mo. Esi suka kena tebi imi bei ami rebe Iaknekaele ete Eni nanaru Irilukele leke imi lulusi kena lale ndinate. 18 Yele, ete imi. mere mise ete imi, sepo tamata esi atula leke imi lulusi titinai kena ono saisa rebe Pauluse kaplalei le nkenale. Mahabe imi atula kena ele mere jemate toini Galatiare rame. Yapine imi ele mere batuke kena 4:8-20 au me kai imire, po kena au me kai imi 8 Kena akmenare imi rekwa Alla mosa more imi ono nkenale moneka. 19 Kwali hoko imi tatu loko alla tinai more kai betaya imi, imire saka auku anae. Po esi kbasae imi. Imi rekware mere Alla, meije kapleleku le imi titinai kena nete eleyo Alla mo. 9 Po meije imi rekwa Alla loko imi kai kapleleku le imi rame sepo peneka. Pise mise lesi lekwe beteke be imi hidupe lulu Kristuse mosa. 20 Kena Alla Irekwa imi peneka. Le mula pine meije laleku titinai kena au me kai imi imi hali suike loko atate kai peraturane leke au lepa kai imi mimise kena cara mei nusa meije rebe esi sasaisa more? makete. Le au rekwa moneka be au ono Le mula pine imi suka ukbasae imire? saisa ete imi lekwe. 10 Eti meije erimi lulu tamata Yahudi- Pauluse ialenake loko Hagare kai aru esi agamare esi hukume saka peratu- Sara luasi kena alena umpama rane kena petua sesi me kena bulana kai musuna rebe imi noakele pentine. 11 Au 4:21-31 kaplaleku, le tinake au kerike ktili kena 21 Kwali betaya imi rebe imi suka lepae Sou Misete ete imire esi guna sa- lulu hukume rebe Musa ilekire! Yapine saisa mo. imi rekwa saisa rebe Musa ilekire mosa 12 Kwali betaya imi! Au kotie bei piseo? 22 Ete mere leki be Abrahame eni imi leke imi ono lulu auku atate le nanaru sie luaya. Eni nanae saere bei au lulu tamata Yahudiaru esi hukume eni tamata makerike kai saere bei eni moneka. Le au lekwe ono lupe imire bina, ile tamata makerike mo. 23 Kwetele peneka. Kwali betaya imi, kena ak- rebe bei eni tamata makerike, mere bei mena au keu loko imire, imi li loko au tamata eni suka. Po kwetele rebe bei Galatia 4:24 339 Galatia 5:9 eni binare, mere bei Alla Italukele ete kbasa sae mo eni nana mo. Po itere saka Abrahame. 24–25 Alena meije atetuke ite tamata makerike more eni nanae, hoko be bina lua meiju tiluke lalana lua kena ite lulu Tuhane Eni lepate rebe Musa supu nkenale bei Alla. Hagare natire ilekire moneka po ite hlaleke loko Alla. tamata rebe esi hlaleke be nkenare baue Kristuse Itie ite bei Tuhane lulu hukume rebe Musa ilekire. Le pusue Eni lepate rebe Musa ilekire tamata rebe esi lulu hukume rebe Musa ilekire esi hidupe saka tamata mak- 5:1-15 erike rebe eni kbasa sae mo rebe ilulu Kwali betaya imi, kena meije Kris- tamata rebe ikerike eteije. Hagare esi 5 tuse Itie ite bei tamata Yahudiaru natire ulate Sinai me tape Arape. Kai esi agamare esi hukume peneka. Hoko Hagare nati lekwe kota Yerusaleme pa- ite tahane lalema rame leke ite supu tie muli meije. Le esi tamataru esi hidupe rame kai ite atula leke hukume mere ek- lupe tamata makerike rebe eni kabasa basae ite yanoma. sae mo le esi hidupe lulu hukume 2 Imi nete mimise! Sepo imi kotie kena rebe Musa Ilekire. 26 Yo Sarare natire sunate imi lulu Tuhane Eni lepate rebe Yerusaleme ndete surgare, mere iteki Musa Ilekire, hoko saisa rebe Kristuse Io- inate, ile tamata makerike mo. Kai itere noe ete imire esi guna sasaisa moneka. tamata makerike rebe iteki kbasa sae Au, Pauluse ruaku betekele. 3 Meije au more mo, le ite lulu hukume rebe Musa ahnau sie rebe esi kotie kena sunateise ilekire more pe. 27 Le kena Alla Eni lep- be suke esi lulu pusue tamata Yahudiaru ate rebe lekie akmenare be: esi agamare esi hukume. 4 Sepo imi at- “Bina ndotene rebe aruele kwetele mo, ula kena ono mise suike kai Allare baue lalemu ndina! imi lulu Tuhane Eni lepate rebe Musa Ablake ruele kwetele esi kerale mo, ilekire, hoko mere imi esa kai Kristuse amenani kai kloloe kena lale ndinate! moneka. Kai imi supu Alla Eni misete Le bina rebe indotere eni anubuaru esi moneka. 5 Po amire, Alla Eni Ro Misete boka lesi Itapa ami, hoko ami hlaleke be Alla Iono bei bina rebe iruele kwetele akmenare ami mise suike kaiNi le ami hlaleke loko eni anubuaru.”§§ Kristuse. Hoko mere pine ami namake 28 Kwali betaya imi! Imire Alla Eni titinaije. 6 Le sepo ite esa kai Kristuse nanae rebe ruelemi le Italuke peneka. Yesuse peneka hoko lulu atate sunate Imire lupe Isake. 29 Kena mere kwetele pise lulu more mula mo le esi nati sasaisa rebe ruelei lulu tamata eni sukare iono mo kena ite ono mise suike kai Allare. Po susate ete kwetele rebe ruelei lulu Alla pentine hlaleke loko Kristuse, kai mere Eni Rore Isukare. Pamuli meije ele mere aselukele baue ite oki tamata makete. neka. 30 Po Alla Eni lepate rebe lekie 7 Akmenare imi aseluke be imi lulu akmenare ebeteke be, “Sui bina mak- Sou Misete kena Kristuse mise titinai. erike mere kai eni nanare, le bina mak- Sire pine iumauke imi eti Sou Mis- erike mere eni nanare namake ikbasae ete rebe lepaele ete imi pende pamuli taneiaru sakesa kai bina makerike more meije imi lulu monde? 8 Maka umauke eni nanare mo.” 31 Hoko kwali betaya imi mere bei Alla rebe Ikoti imire mo. imi! Itere tamata saka makerike rebe eni 9 Tamata esi atetuke nsalale boka mo po

§§4:27 Bina rebe eni mokwai ikeu beine mere Sara le akmenare Abrahame ikeu bei Sara kena irana Hagare leke isupu kwetele. Galatia 5:10 340 Galatia 6:1 eono tiae ete pusue, saka ragi tepuite mo. Le ite lulu lualu saisa mo. 18 Po eono rotire sare neka. sepo imi kotie Ro Misete Ikbasae imi 10 Masike ele mere po ite esa kai hoko tamata Yahudiaru esi agamare esi Tuhane peneka hoko au hlaleke be hukume ekbasae imi mo. tamata rebe esi atetuke hnaune nkenale 19 Yelu rebe ite onoule, rebe lulu iteki more, imi lulusi mo. Au hlaleke lekwe be lalema kena ono tiare lupe, lale ntasite sire pine iono susae imi, masike ile mere tahane rua moneka eti sablia, ono nta- sia lekwe po namake Alla Ihukumeni. site ete bina pise mokwai kai ono nta- 11 Kwali betaya imi, sie leini esi beteke site makete lupe meru, 20 hlaleke loko be au atetuke be suke sunate lulu Tuhane tuhane tinai mo, ono palmane kena atia Eni lepate rebe Musa ilekire. Mere tinai lomai, lale tiake lomai, ono musu kai lomo. Sepo au atetuke ele mere hoko mai, lale loko tamata makete eni tanei, tamata Yahudiaru esi nasuke au mo. Po nasu nunu, ono saisare tuli kai tamata au atetuke be suke ono misete kai Allare, makete mo, lene loko tamata makete lalane makete sae mo batuke hlaleke mo kai tebi lomai, 21 lale tia le suka loko Kristuse rebe Imata kena ai tutine. selu tamata makete esi misete mo, kinu Au atetuke ele meije hoko tamata Yahu- nseli, kane kinu eti ono yelu tiaru, kai diaru esi nasuke au titinai. 12 Tamata yelu makete lekwe. Hoko meije au anete rebe esi ono susae imi laleime, mise imi loko pusue meru, lupe akmenare au lesire esi siri bei imi jemataru.* anete imire be sire rebe iono meru, kena 13 Kwali betaya, imi supu koti kena Alla Ipletae ite tamatare isupu rue kai supu tie bei tamata Yahudiaru esi aga- Alla mo. mare esi hukume peneka. Po imi supu 22 Eleyo sie rebe Ro Misete Ikbasaise tiere imi pakele kena alasane leke ono esi oki lomai, lalesi ndina, esi rue mise neune yake, po imi oki lomai kai tapa kai lomai, esi tahane lale, esi suka tapa lomai. 14 Le pusue hukume rebe Musa tamata makete, esi ono misete ete lo- ilekire lupukele kena pleta esa be, “Aoki mai, esi lene loko pleta rame, 23 kwak- tamata makete lupe aoki ruamu.” 15 Po waesi mo kai laleisu kuru. Hukume kena sepo imi nasuke lomai kai ono tiae ete elake yelu meiju sae mo. 24 Tamata rebe lomai hoko imi keta le namake imi supu esi hlaleke loko Kristuse Yesuse pende, susate sakesa. esi atate tiare kai lale loko neune esi hleke pusulu peneka. 25 Ro Misete Ir- Lulu Ro Misete iluke hidupe beluke ete ite peneka, hoko 5:16-26 suke iteki atate mise lulu Ro Misete Eni 16 Kwali betaya imi, ele mere hoko au sukare. 26 Kai kwakwae ite yake, ono suka beteke ete imi be ite sebei Ro Mis- tamata makete laleije musu yake, kai ete Ikbasae ite leke ite lulu iteki lalema lale tiake tamata makete le eni misete kena ono tiare yake. 17 Le tamata eni yake. suka kena ono tiare tebikele bei Ro Mis- Tapa lomai ete Eni sukare. Kai Ro Misete Eni sukare tebikele bei tamata eni suka kena ono 6:1-10 tiare. Sepo ite lulu Ro Misete Eni sukare Kwali betaya imi, sepo sae iono hoko ite lulu iteki lalema kena ono tiare 6 dosa hoko imia rebe Ro Misete Ik-

*5:12 Siri bei jemataru kena Alkitape Terjemahane Beluke ebeteke be mise lesire esi lasa nanakwalaisu. Galatia 6:2 341 Galatia 6:18 basae imire, imi ahnaui leke iono dosa rebe esi isike ruasi kena yelu rebe selure, yanoma. Po imi ono mere kena lale sie meru pine esi uma imi kena sunate maune kai imi raka leke imi ruami ono lulu hukume rebe Musa ilekire. Esi uma dosa lupe ionore yake. 2 Sepo sae isupu imi ele mere le rilasi le tamata Yahu- susate, imi tapa lomai lokole. Imi ono ele diaru esi ono susate etesi, sepo batuke mere hoko imi lulu Kristuse Eni pletare. esi hlaleke Yesuse Kristuse Imata kena 3 Sepo tamata sae inoake ruaije ipentine ai tutine. 13 Le sie rebe esi lulu atate eleyo ipentine mo, hoko mere ilemake sunate lekwe esi lulu hukume rebe Musa ruai. 4 Mise lesi sebei sae eri noake ruai ilekire mo. Po esi atula kena imi lulu be eni atate mise pibe mo. Sepo emise atate sunate leke esi isike ruasi be imi hoko sebeie laleije ndina lele, po iban- lulu esi atate peneka. 14 Po ete aure, dine saisa rebe ionore kai tamata makete au suka isike ruaku mo. Batuke au ionore yake. 5 Le papela tamatare sebeie isike iteki Tuhane Yesuse Kristuse rebe sae eri kele le saisa rebe ruai ionore. Imata kena ai tutine. Ite beteke be 6 Tamata rebe esi supu atetuke kena Yesuse Imata kena ai tutine, hoko mere Kristuse Eni lepataru, mise lesire esi lekwe saka au mata peneka. Mere be larake saisa neka rebe misete ete ile rebe au hlaleke sasaisa mei nusa meije mon- iatetukeise. eka rebe akmenare au hlalekele. Pamuli 7 Kwali betaya, imi supu lemeke yake! meije au hlaleke batuke Yesuse neka. Allare sae isupu klemakeni mo. Saisa 15 Sunate pise sunate more, mere pentine rebe tamata ionoe kena eni hidupe, mo. Rebe pentine iteki hidupe beluke. isupu esi hasile sakesa kai saisa rebe 16 Au kotie loko Alla ete tamata rebe ionore neka, saka tamata iatnane esi hidupe lulu rebe au betekele kai tnanele saisare esi hasile rebe isupure ete pusue tamata rebe esi ono Alla Eni tnanele mere neka. 8 Le sire pine iono tamatare, leke Alla laleIje noasi kai Iono saisare lulu eni atate rebe tiare, namake esi rue mise. esi hasile imatae atate mere neka. Po 17 Eleki menai bei meije sae inikwa sepo iono saisare lulu Ro Misete Eni auku nsalale yanoma le selu Yesuse sukare, namake Ro Misete Iono isupu Eni tanda kena nanakwalakue be aure rue kai Alla eti pela. 9 Ite hleke bei ono Yesuse Eni maka ulake. Tanda mere misete yake le sepo ite ono misete rame lakwai butai kena nanakwalakue le esi hoko roma esi peture ite supu esi hasile. teta au le au lepae Yesuse Kristuse Eni 10 Hoko kena ite rue mei nusa sare ite lepataru. ono misete ete pusue tamata kai lesi 18 Iteki Tuhane Yesuse Kristuse Ir- lekwe ete sie rebe esi hlaleke sakesa kai iluke misete ete kwali betaya imi noma! itere. Amine.

Hnaune kai hlamate Hlamate, Au Pauluse 6:11-18 11 Imi selu meije mimise! Au ruaku leki meije esi huruparu ela lesi. 12 Sie 342 Epsuse 1:5

c. Pauluse ikotie loko Tuhane leke ite Pauluse eni Sulate ete Jemate rekwa Kristuse Eni misete elake ete itere Toini me Kota Epsuse elia (3:14-21) 3. Tamata rebe ihlaleke loko Tuhane Lepate Menai eni atate misete (4:1-6:9) Pauluse ileki sulate meije kena ime bui a. Hidupe mise kai lomai kai aktilie lo- lalei, ikusu bui le ilepae Sou Misete bei mai (4:1-16) Alla kena Yesuse (3:1, 13; 4:1). Tamata b. Suke ite hleke bei ono neune kai me kota Epsuse, tamata Yahudi more suke ono misete (4:17-5:21) esi boka lesi (2:11-12). Tinake Pauluse c. Hnauna (5:22-6:9) isukare eni sulate baisele me jemate Ep- 4. Tamata maka hlaleke loko Yesuse suse eleki natuele ete jemata me hena Kristuse umpamaesi saka solaluaru esi teana me kota Epsuse keholire piseo. pake alata kena pele nanakwalasu kena Kena sulate meije Pauluse ibeteke Alla lisa (6:10-20) Iriluke miseta bokala ete ite rebe ite 5. Hlamate (6:21-24) supue le ite esa kai Yesuse Kristuse Pauluse ibeteke hlamate ete peneka (1:3). Ibeteke Alla Eni rencanare jemate toini me kota Epsuse lekwe be: “Eni rencanare be, roma esi petu pine Iono pusue ndete surga kai mei 1:1-2 nusare eono esa eleki Kristuse Iono elake Kwali betaya rebe imi ono Alla Eni ete pusulu.” (1:10). 1 tamata peneka me kota Epsuse. Imi Kena sulate meije Pauluse ipake hlaleke loko Yesuse rame le imi esa kai umpama ilaru: Yesuse umpamaI saka Kristuse Yesuse peneka. ulu bua, kai Eni maka luluaru saka Sulate meije bei au Pauluse, Kristuse nanakwalaije (1:10, 22-23; 4:4, 15-16; Yesuse Eni maka ulake lulu Alla Eni 5:23-32). Yesuse umpamaI saka batu sukare. rebe pentine titinai kena lumare, kai Eni 2 Au kotie loko Alla, iteki Amate elake maka luluaru saka lumare esi manararu kai Tuhane Yesuse Kristuse leke riluke (2:20-21). Ro Misete umpamaI saka misete ete imi kai imi rue ndene noma. tanda kena ite lalemaru (1:13; 4:30). Ite isike Alla le Iriluke misete ete ite Sepo sulate sae esi tanda me hoko tanda mere etiluke be sulate mere bei sia. Ro 1:3-14 Misete mei ite lalemaru, mere tanda 3 Ite isike Alla. Ile, iteki Tuhane Yesuse kena etiluke be itere Alla Eni tamata. Kristuse AmaI! Yesuse Eni maka luluaru umpamaesi Iriluke pusue miseta ndete surgare ete saka solaluaru esi pake alata kena pele ite, le ite esa kai Kristuse. 4 Kena Tuhane nanakwalaisu kena lisa (6:10-18). Alla Itolae nusa meije mosare, Ibitike Isi ite peneka kena ono Eni tamata rebe 1. Hlamate (1:1-2) me oaIje dosa sae mo le ite kai Kris- 2. Alla Eni rencana ete ite rebe hlaleke tuse esa peneka. 5 Bei Ioki itere hoko lokoIje (1:3-3:21) bei akmena sa laleI kena Ibitike ite kena a. Iriluke miseta bokala ete ite le ite RuaI Eni nanae tumu saka tamata esi esa kai Kristuse (1:3-23) bitike kwetele sae kena eni nanae. Ele b. Iono ite supu hidupe beluke, kai mere Iono ite kena Eni nanae tumu le bei Iono ite esa kai tamata Yahudi kai Yesuse Kristuse Ionore. Pusue rebe Alla tamata Yahudi more (2:1-3:13) Ionore lulu Eni sukare kai ono laleIje nd- Epsuse 1:6 343 Epsuse 2:2 ina. 6 Ite isikeNi le Eni lale misete ela titi- Allare, au sulapi imi nane rame. 17 Au nai. Iaseluke Eni lale misete mere ete ite kotie leke Alla, iteki Tuhane Yesuse Kris- le ite esa kai Eni Nanae rebe IokiNe. tuse AmaI, rebe Iela titinai, Iono Eni 7 Iono misete mere, Iono Eni Nanae Rore Ikbasae imi. Namake Ro mere Iono Yesuse Kristuse ponike Eni lalakwe kai imi rekwa mise titinai leke Ibeteke Alla Imata leke ite hlamate. Hoko mere ete imire, imi rekwaI titinai. 18 Au kotie Iampune iteki dosaru peneka. 8 Iono mis- leke Alla Ibuka lalemi leke imi rekwa ete ete ite kai ibuka ite lalemaru leke hlamate rebe imi namakele, rebe Alla ite rekwa mise titinai kena rekwa yelu Ibitike imi peneka kena imi supue le bokala kai rekwa Eni rencanare. 9 Kai Ikoti imi peneka kena ono Eni tamata. saisa rebe namake Ionoe baue Yesuse Kai au kotie leke imi rekwa Eni misete Kristuse, ruaI suka betekele ete ite. Ak- elake rebe Iaknekae ete Eni tamataru. menare tamata esi rekwa Eni rencana 19 Kai au kotie leke imi rekwa Alla Eni mere mosa. 10 Eni rencanare be, roma esi kbasare ela titinai rebe Ipakele kena petu pine Iono pusue ndete surga kai mei Itapa ite rebe hlaleke lokoIje. Alla Eni nusare eono esa eleki Kristuse Iono elake kbasa rebe ekbasae itere, 20 Alla Ipakele ete pusulu. kena Iono Kristuse Ikwana suike bei 11 Alla Iono pusue meru lulu ruaI Eni matale kai Iono Kristuse Ibiti lolete surga suka. Ibitike ite peneka bei akmena sa kena rue sapleuke Eni makwanale kena lulu Eni sukare leke ite ono Eni tamata Ipleta sakesa kaiNe. le ite kai Yesuse Kristuse esa. 12 Leke ami 21 Hoko Kristuse Eni kbasare ela titi- rebe meije hlaleke Yesuse Kristuse ak- nai, lesi bei pusue rebe esi pletare, menare, namake ite isike kai holmate pusue rebe esi kbasare, pusue rebe Alla le misete rebe Ionore. esi ono elake, pusue rebe esi pake 13 Imi lekwe Alla Eni tamata peneka, tamata makerike kai sae neka rebe isupu le imi lene Eni hnaune nkenale peneka. bitike kena ikbasa, rebe esi rue kena Hnaune mere Sou Misete rebe eono imi nusa rebai meije kai kena nusa beluke. hlamate. Imi hlaleke loko Yesuse Kris- 22 Alla Inabu pusue leke Yesuse Kris- tuse hoko Alla Iriluke Eni tandare ete tuse Ikbasae pusue. Kai IonoI ono elake imi. Tanda mere Ro Misete rebe Alla ete pusue tamata rebe hlaleke lokoIje. Italuke pende. 14 Ro mere rebe Iono ite Yesuse Kristuse Iono saka iteki ulumaru. ktili kai ite rekwa be namake ite supu 23 Tamata rebe esi hlaleke lokoIje saka saisa rebe Alla Italuke ete itere be ite ono Yesuse Kristuse nanakwalaIje neka. Ile Eni tamatare. Namake roma esi petu, ite pine Iriluke pusue yelu ete tamata rebe supu saisa rebe Italukele ete ite pende hlaleke lokoI etia-etia neka. Le Ile pine be Alla Itie iteki dosaru pusulu eti pela. Iriluke hidupe kai misete ete pusue yelu. Ite isike Alla le Eni kbasare saka hitate Batuke bei Alla Eni misete elake. 2:1-10 Pauluse Ikotie loko Alla Kwali betaya imi. Kena akmenare 1:15-23 2 imire saka tamata matale neka le 15 Kwali betaya, bei mere hoko kena imi ono dosa, kai lene loko Alla Eni au lene be imi hlaleke loko Tuhane pletaru mo. 2 Kena mere imi ono lulu Yesuse, kai imi oki pusue Alla Eni nusa meije esi atataru, hoko mere imi tamataru, 16 hoko au kotie trima kasi lene loko maka kbasa mei nusare. Maka bei Alla le imi rame. Kena au kotie bei kbasa mere ro tiae rebe kbasae tamata Epsuse 2:3 344 Epsuse 2:22 rebe esi lene loko Alla Eni pletaru more Alla mo. 13 Akmenare imi hidupe lau laleisu. 3 Kena akmenare ite pusuma bei Alla, po meije imi tehaikeNi peneka sakesa kaise neka: iteki hidupe lulu saisa le Kristuse Eni lalakwe ponikele kai rebe ite sukare kai ite ono saisa rebe ite Imata ete imi, hoko imi esa kai Kristuse blakele mise ete ite nanakwalamaru kai Yesuse peneka. ite lalemaru. Kena mere Alla Inasuke ite 14 Le Kristuse ruaI pine Iono ite mise lekwe saka tamata maketaru neka. kai lomai peneka. Akmenare tamata 4 Po Alla laleIje mise titinai! Ioki ite Yahudi kai tamata Yahudi more esi na- titinai, 5 eti kena ite ono saka tamata suke lomai hoko mere saka temboke matale sa le ite ono dosa, po saka Iono ite nanuke ktelule erebasi, po Iono esi mise kwana suike sakesa kai Kristuse. Hoko kai lomai peneka, saka Ilikwaiye tem- batuke bei Alla Eni misete pine Iono imi boke rebe erebaise, 15 le Kristuse Iriluke hlamate. 6 Ite esa kai Kristuse Yesuse, nanakwalaIje kena Imatare eono agama hoko Alla Iono ite kwana suike sakesa Yahudi esi hukume esi pletaru hleke kai Kristuse Yesuse, leke ite rue sakesa pusulu peneka. Leke tamata Yahudi kai kaiNi ndete surga. 7 Alla Iono mere leke Yahudi more esi esa kaiNi kai esi hidupe kena nusa beluke tamata iselu be Alla ebelu. Kristuse Iono tamata esi mise kai Imise titinai. Iaseluke Eni lale misete ete lomaije ele mere. 16 Bei Kristuse Imata ite baue Kristuse Yesuse Iono ete itere. kena ai tutine, tamata toini lua meru 8 Alla laleIje mise ete imi, hoko Iono imi esi ono mise kai lomai. Kai bei Kris- hlamate le imi hlaleke loko Yesuse. Imi tuse Imata kena ai tutine lekwe, Iono supu hlamate mere bei imi atula lokole esi lupu kena esa kai esi ono mise kai mo, po mere misete rebe Alla Irilukele, Alla. 17 Hoko Kristuse Iluake kena Ilepae 9 kai mere hasile bei imi makerike mo. Sou Misete rebe eono tamata esi mise Hoko sae kwakwaeni be isupu hlamate kai lomai mere ete imi; ete imi tamata bei ruai yake. 10 Meije Alla Iono iteki Yahudi mo rebe akmenare imi hidupe hidupe beluke peneka. Kai bei ite esa kai lau bei Allare, kai ete tamata Yahudi Kristuse Yesuse hoko Alla Isuka ite ono rebe esi tehaike Allare lekwe. 18 Le bei yelu rebe miseta rebe Iaknekae pende. saisa rebe Kristuse Ionoe ete itere, Alla Eni Rore Iono ite tamata Yahudi pise Kristuse Iono tamata tamata Yahudi more supu lalane kena Yahudi kai tamata Yahudi tehaike Alla Amate. more esi mise kai lomai 19 Ele mere hoko imire tamata makete 2:11-22 pise tamata maka luake bei nusa makete 11 Kwali betaya imi rebe tamata moneka, po imire Alla Eni tamata sakesa Yahudi mo! Imi nete loko imi hidupe peneka kai Eni luma toini. 20 Imi lekwe kena akmenare, tamata Yahudia rebe saka lumare esi manara sae. Yesuse Eni esi supu sunate pende, esi lepae imire, maka ulakaru kai nabiaru esi ono luma “Tamata rebe sunate mo.” Po esi sunate mere esi dasare peneka, mere esi lepae mere batuke tamata ionoe. 12 Kena mere Alla Eni lepataru ete imi, kai batu inai imi rekwa Kristuse mosa, imire tamata rebe epentine titinai leke eono luma makete bei Alla Eni tamataru. Kai saisa mere ekurure mere Kristuse Yesuse. 21 Le rebe Alla Italuke kai Iteu pende, imi ite esa kai Kristuse Yesuse, hoko ite hake kena supure sae mo. Imi rue mei pusuma saka luma sae rebe elekele mise nusare saisa rebe imi hlalekele kena titinai kai ektili kai etapa ela rame kena ehlamate imire sae mo kai imi rekwa luma misete ete Tuhane. 22 Kai bei ite esa Epsuse 3:1 345 Epsuse 3:19 kai Kristuse Yesuse, imi lekwe saka luma ete au leke bei au, tamata esi rekwa rebe elekele kena Alla Irue rame kenae, Alla Iono saisa rebe Iteue bei akmena mere baue Eni Ro Misete. sare esi carare elia. Akmenare Alla Ito- lae nusa meije, saisa rebe tatike Ionore, Pauluse eni makerike, ilepae Sou Iono tamata esi rekwa mosa. 10 Alla Eni Misete ete tamata Yahudi more sukare, kena meije rebe kbasae lanite 3:1-13 lebui meije, rebe piasare kotise ro tiare Kwali betaya, Alla Imise titinai ete namake esi rekwa Tuhane Inoake rekwa 3 ite peneka hoko au Pauluse, au kotie mise titinaije. Esi rekwa yele meije mise lokoI ete imi. Au kusu bui le au lepae titinai le esi selu saisa rebe Alla Ionoe Kristuse Yesuse ete imi tamata Yahudi ete tamata Yahudi kai tamata Yahudi more. mo rebe esi hlaleke lokoIje. 11 Alla Iono 2 Imi rekwa peneka be Alla Iono mis- mere lulu saisa rebe Isuka onore bei kena ete hoko Iriluke makerike meije ete au Itolae nusa meije mosare. Saisa rebe Alla leke au beteke hnauna kenalaru ete imi. Isuka onore, Iono peneka baue iteki Kris- 3 Saisa rebe tamata esi rekwa mosare, tuse Yesuse Ionoe ete ite. 12 Kwali be- Ibetekele ete au peneka. Meije au leki taya, ite esa kai Yesuse Kristuse kai ite beie totonai akmena peneka, 4 kai sepo hlaleke lokoI peneka, hoko ite nehe kena imi baisele, hoko imi rekwa saisa rebe tehaike Alla. 13 Bei mere hoko au kotie Alla Ionoe baue Yesuse Kristuse ete bei imi, leke kaplalemi le au supu susate tamata Yahudi more, lupe au rekware mei bui laleije le imire yake, le au supu neka. 5 Akmenare tamata esi rekwa saisa susate meije kena imi misete. rebe Alla Ionoe baue Yesuse Kristuse mo Yesuse Kristuse Eni misete po meije Alla Eni Rore Ibeteke pusue meru ete tamata rebe Ibitikeise kai ete 3:14-21 Kristuse Eni maka ulakaru kai ete nabi- 14 Kwali betaya, bei mere hoko aru peneka. 6 Saisa rebe Tuhane Ionore Tuhane Iono mere ete ite pusuma hoko elere: tamata Yahudi mo rebe esi per- au tatu mei Alla Amate oaIje eleki au saye Sou Misete namake esi supu misete kotie lokoI. 15 Ile, pusue tamata rebe rebe Alla Iaknekaele ete tamata Yahu- hlaleke loko Tuhane, masike esi ndete diaru lekwe. Kai tamata Yahudi more surga pise mei nusa lekwe, esi Amate esi sakesa kai tamata Yahudiaru saka kenaI. 16 Au kotie leke Alla rebe Eni nanakwalare esi ootoiju. Namake tamata kbasa elake titinaije Iono Eni Rore Yahudi more esi supu misete rebe Alla Iakbere lalemi. 17 Leke bei imi hlaleke Italuke ete Eni tamataru pende le esi esa loko Kristuse, Ikbasae laleime rame. Kai kai Kristuse Yesuse pende. au kotie lekwe kena imi hidupe, imi 7 Alla Ibitike au kena layaniNi kena aseluke imi lale misete leke imi hlaleke lepae Sou Misete meije, le Iono mis- lokoIje saka bibite rebe atnanele eleki ete ete au kai Eni kbasare ekbasae au esi lamuite kusu kena tapele, pise saka kena lepae Sou Misete mere. 8 Bei pusue lumare esi lilire lukuele kena batu Alla Eni tamataru, au mpe lebu beisi. kurule hoko sasaisa enisuke moneka. Po Alla Iriluke kbasa ete au, hoko Iu- 18 Au kotie leke imi kai pusue Alla Eni lake au kena lepae Sou Misete ete tamata tamataru imi rekwa be Kristuse Ioki Yahudi more. Au lepa loko Eni misete tamata titinaije neka kai Ioki tamata elake rebe pusu moneka rebe ite supu rame. 19 Ioki itere ela lesi bei tamata bei Kristuse. 9 Kai Iriluke makerike mere inoakele. Masike ele mere po au kotie Epsuse 3:20 346 Epsuse 4:16 bei imi leke imi rekwa Yesuse Kristuse kai Iriluke misete ete Eni tamataru.” Eni misete mere, leke namake Alla ruaI 9 Ete meije ebeteke be, “Isa” hoko kena Eni sifate rebe mise titinai mere me Isa mosare Irulu roma otoi rebe empe laleime etapa rame. lebu laleke, otoi mere nusa meije. 10 Ile 20 Kwali betaya, mai ite isike Alla le rebe Irulu mere, Ile lekwe pine Isa nanu Ikbasa kena ono saisa rebe Isuka onore. titinai lesi bei lanite leke Ikbasa ndete Kai saisa rebe Isuka onoe ete itere, ela surga kai mei nusa. Otoi rebe nanu titi- lesi bei saisa rebe ite noakele kai saisa nai mere surgare. 11 Ile mere pine Ir- rebe ite kotie beiNe. Iono pusue meru le iluke misete ete tamata leke esi supu kti- Eni kbasare ekbasae ite lalemaru. 21 Mai line. Iono leini kena Yesuse Kristuse Eni ite isike Alla rebe Eni kbasare ela titinai maka ulake, leini kena nabi, leini kena le Eni kbasare ekbasae ite rebe hlaleke esi lepae Sou Misete bei Alla kena Yesuse lokoIje. Mai ite isike Alla le saisa rebe ete tamata rebe esi lenele mosare, leini Kristuse Yesuse Ionore. Ite isike Alla eti kena jemate toini esi elake kai maka ate- pela! Amine. tuke. 12 Iono mere leke Alla Eni tamataru esi kerike tekwa Alla Eni makerike, kai Tamata rebe hlaleke loko leke esi akbere lomai kena hlaleke ktili Tuhane rue mise kai lomai lokoI. 13 Bei mere hoko ite pusuma lupu 4:1-16 kena esa le imi hlaleke loko rebe au Bei mere hoko au, rebe au supu hlaleke neka kai imi nati Alla Eni Nanare 4 alese le au kerike ete Tuhane, au saka au natiNe neka. Kai ite noake saka ahnau imi be imi atate suke lulu Alla tamata elake inai rebe tatakwali iteki Eni tamataru esi atate, le Ikoti imi kena atate mise titinai saka Kristuse. Eni tamata pende pe. 2 Hoko pela pe- 14 Ele mere leke ite ono saka kwete ture kwakwae imi yake, imi ruere mau tone moneka. Le tamata maka hlaleke kai lomai, kai tahane lale kena sasaisa saka kwete tone, esi lene loko tamata neka. Imi tapa lomai leke tamata esi selu makete esi lemake lokoise eleki esi sala be imi oki lomai. 3 Imi atula titinai leke lalane. Tamata rebe esi lene mere eleki imi me jemate toine erimi mise kai lo- esi ono lulu esi lepataru, mere saka mai rame leke imi esa rame, le Ro Misete sanute kai kohuaru keri kapale ndau Iono imi kena esa peneka. Hoko imi raka meite lori lopaije. Tamata ele mere in- mere leke imi nasuke lomai pise tebi unu kena lulu tamata nloene rebe ile- lomai moneka. 4 Le jemate toine saka makeise. 15 Ele mere mo! Mise lesire nanakwala esa kai Ro Misete Ime kena suke ite ono yelu rebe unkenare kena lalemi. Imire ele mere neka, imi supu ite lalema kena oki tamata makete. Leke koti kena hlaleke loko esa. 5 Imi Tuhane kena ite ono sasaisare, tatakwali iteki betuke esa, maka hlaleke esa, kai bapti- atataru mise titinai saka Kristuse rebe sane lekwe esa, 6 Alla esa, rebe Iono Am- Iono elake ete pusue tamata rebe hlaleke ate ete pusue tamata. Ilere Alla maka to- lokoIje. 16 Ile pine Iono tamata maka lae pusue tanei, kai Ikbasae pusue tanei. hlaleke loko Tuhane esi esa kai lomai, 7 Po Kristuse Iriluke Alla Eni misete kai Eni kbasare kerike kena ite lalemaru ete papelake ite, lulu rebe Iteue kena Ir- leke ite oki lomai kai tapa lomai leke ilukele. 8 Ele mere hoko me Alla Eni lep- iteki maka hlaleke tapa ktili rame, saka ate rebe lekie akmenare ebeteke be: nanakwalare esi ototoi meru urue mise “Kena Isa lolete otoi nanuke, kena nanakwalare, po ototoi meru erisi Ikeri musua rebe Inabusi pende, makerike tetebike kai utapa lomai rame. Epsuse 4:17 347 Epsuse 5:6

leke eono Ro Misete laleIje susa yake. Hleke atate akmenare Le Ro Misete me imi lalemi, mere tanda eleki ono nkenale be imire Alla Eni tamata, eti roma petu 4:17-32 rebe Alla Itie ite bei nusa meije esi ne- 17 Bei mere hoko au beteke meije ete une. 31 Imi lalemi tiake lomai yake, tola imi leke Tuhane Ilenele: imi hidupe lale loko lomai yake, nasuke lomai yake, saka tamata rebe esi rekwa Alla mosare rare kai lomai yake. Kloloe loko lomai yanoma, kai saisa rebe esi guna sae more kai tasi lomai yake. Suka tamata makete yanoma. 18 Sie meru laleisu rekwa sa- mo pise saisa makete lekwe rebe mise saisa moneka. Esi rekwa hidupe rebe more suke hlekele. 32 Suke lalemi mise Alla Irilukele mo, le esi rekwa loko Alla kai lomai kai imi oki lomai, kai imi am- kwale mo. Esi ele mere le ulu buaisu ela. pune lomai saka Alla lekwe Iampune imi 19 Esi blake asomi moneka hoko esi atate baue Kristuse. batuke kena ono ntasite kai lalesi kena Iteki hidupe lulu Alla Eni atate ono yelu neunaru rame. 20 Po Kristuse Iatetuke imi kena ono 5:1-20 neuna ele meru mo. 21 Au rekware Kwali betaya, Imire Alla Eni nanae tamata esi lepae Kristuse ete imi peneka, 5 rebe Ioki imi, hoko suke imi lulu Alla kai bei imi esa kaiNi peneka, imi supu Eni atate. 2 Imi hidupe suke easeluke atetuke kena rekwa hnauna nkenala be imi oki tamata makete saka Kristuse rebe bei Yesuse. 22 Imi supu atetuke leke Yesuse Ioki itere. Le bei ite pine Iriluke imi hleke atate takwaline, kai lalemi nanakwalaIje kena tamata esi bunuI. loko yelu rebe ekeri imi kena tiare Mere saka tanei rebe rilukele ete Alla hlekele. 23 Kai leke imi riluke lalemi rebe eono laleIje ndinare. kena Alla Ilelikele leke imi noake beluke. 3 Le imire, Alla Eni tamata, hoko saisa 24 Imi supu atetuke leke imi supu hidupe rebe imi blakele be Alla Eni tamataru esi beluke rebe Alla Ionoe lulu Eni atate ono yake le mere mise more, imi ono nkenale, ntoline kai esi dosa sae more. yake. Lupe ntasite, pise atata maketa 25 Ele mere hoko kwali betaya imi rebe eono tamata indopore, ono mere lemake yanoma. Imi lemake lomai yake, yake. Lale loko kepene yake kai lale loko le ite pusumare Kristuse Eni tamata tanei boka yake. Dosa ele mere imi ono sakesa saka nanakwalare esi ootoiju. kwale yake leke tamata esi alenake imi 26 Sepo imi nasu hoko ono eti nasute mo le imi ono dosa ele meru more pe. mere eono imi supu dosa yake. Imi nasu 4 Kai lepata tiae rebe imi blakele mise eti lemataije suni yake, 27 leke ro tiaru mo kai rebe suke imi lepaelu more imi esi elake supu lalane kena lemake loko lepaelu yake. Po mise lesire suke imi imi leke ono dosa yake. 28 Tamata rebe kotie trima kasi bei Alla. 5 Kwali betaya piasa indeare suke ihleke bei ndeane lene mimise! Tamata rebe iono ntasite noma. Eleki suke ikerike makerike mis- pise lalei loko nusa meije esi taneiaru, ete leke isupu esi hasile, kai isupu lara namake iono Tuhane Eni tamata mo, tamata rebe esi sasaisa more. rebe Alla kai Tuhane Yesuse Kristuse ple- 29 Kena imi lepare, lepae lepata rebe taise. Tamata rebe lalei loko nusa meije ndoponaru yake, po lepae lepata rebe esi taneiaru sakesa kai itatu loko tuhane eatetuke kai etapa tamata makete, leke tinai more. eono laleije kuru kai eono isupu misete. 6 Imi lene loko tamata esi lepa nloene 30 Suke imi keta bei saisa rebe imi onore be ono ntasite kai tasire dosa more yake. Epsuse 5:7 348 Epsuse 5:32

Le namake Alla Inasuke pusue sie rebe imi akbere lomai kena hlaleke ktili. Isike esi lene lokoI mo eleki esi ono dosa Tuhane kena lalemi titinai. 20 Kena sa- meru. 7 Hoko imi ono lulusi kena ono saisa neka, suke imi kotie trima kasi dosa yake. bei Alla, iteki Amate le imi kai Tuhane 8 Imi ono ele mere yake le akmenare Yesuse Kristuse esa. imi rekwa Alla Eni nkenale mo saka Hnaune ete bina kai imi rue kena melene sa, po meije imi mokwai rebe kai peneka rekwa Alla Eni nkenale peneka saka imi rue kena hitate peneka. Hoko suke imi 5:21-33 ono yelu rebe nkenalaru rame. 9 Le sepo 21 Ite holmate Kristuse hoko ite imi ono lulu Alla Eni nkenalaru rame, pusuma suke holmate lomai. hoko esi hasile imi atate mise rame kai 22 Binare holmate eni mokwai saka ite nkena rame, kai lulu Alla Eni sukare. holmate Tuhane. 23 Le mokwaije iono 10 Saisa rebe imi onore suke imi rekwa elake ete eni bina, saka Kristuse lekwe be mere Alla laleIje ndinakele. 11 Imi Iono elake ete jemate toine. Kai ruaI lulu saisa rebe tamata rebe esi rue me hlamatesi kai esi ono saka nanakwala melene esi onore yake, le saisa rebe mis- eteI. 24 Jemate toini esi ono lulu Kristuse, ete, kena melene sae mo. Mise lesi ite binare lekwe ele mere neka, suke ilulu beteke be pusue esi onore tiae. 12 Le saisa eni mokwai kena sasaisa neka. rebe tamata neunaru esi onore kai esi 25 Mokwaia imi, suke imi oki imi bi- bunikele, mere mise mo hoko ite asomi naru, saka Kristuse Ioki jemate toini kai kena betekele. 13 Po kena tamata neu- Iriluke nanakwalaIje kena bunuI etesi. naru esi selu imi atate misete, esi atate 26 Kristuse Iono mere leke Ionosi kena rebe tiare supu rekwae, saka ite sosu Eni tamata kai Ihlamatesi bei esi dosaru lampu leke kena melene tamata esi selu. le Ipake kwele kena baptisesi kai Ibeteke 14 Le hitate eono tamata esi selu kena Alla Eni lepataru etesi. 27 RuaI ono ele melene. Hoko esi beteke be: mere leke Iono jemate toini kena RuaI “Imi betu bei ntulule, Eni tamata rebe me oaIje esi mise titi- imi kwana suike bei matale. nai le dosa se mo kai sala sae mo. Le namake Kristuse Iono imi rekwa Alla 28 Imi mokwaiaru, suke imi oki imi bi- Eni nkenale naru saka imi oki nanakwalaimu ruale saka hitate ehita tamata neka. Tamata rebe ioki eni bina hoko leke esi rekwa saisa rebe eme melene.” mere ioki ruaije neka. 29 Tamata rebe ili 15 Selu loko imi hidupe mimise! Imi loko nanakwalaije more sae mosa. Pi- hidupe lupe tamata boroke yake. Imi asare tamata iraka nanakwalaije mise hidupe suke lupe tamata maka rekwa. saka Kristuse Iraka Eni jemate toine. 16 Sepo erimi supu lalane kena ono mis- 30 Iono ele mere, le ite meiju saka Kris- ete sa hoko imi ono misete rame, le pa- tuse nanakwalaIje. 31 Kwali betaya, kena muli meije tamata bokala esi ono dosa Alla Eni Lepata rebe lekie akmenare rame. 17 Hoko imi boro yake, po noake ebeteke be: mimise loko saisa rebe Tuhane Isukare. “Bei mere hoko mokwai ikeu bei inai kai 18 Imi kinu kena nseli yake, le mere eono amaisi imi suka ono saisa rebe tiare. Po mise kena ilupu kai eni bina leke luaise esa.” lesire ono Alla Eni Rore Ikbasae imi. 32 Bina kai mokwai esi oki lomaije, 19 Menani isike Alla kena lagu bei buku Tuhane Eni lepataru etiluke peneka bei Isike Tuhane kai lagu rohani makete leke akmena sa. Kai meije ite rekwa lekwe Epsuse 5:33 349 Epsuse 6:18 be lepata meru etiluke Kristuse Ioki Eni Tuhane kai imi Tuhane Indete surga. Ih- tamataru. 33 Po au lepa loko kaije ete beike tamata mo. imire elere: Mokwaiaru suke imi oki imi Yelu bei Alla kena lisa kai ro tiae binaru saka imi oki nanakwalami ruale, kai binaru suke imi holmate imi 6:10-20 mokwaiaru. 10 Kwali betaya imi. Imi lene loko auku lepate pamuli meije! Imi esa kai Kwetela kai esi elake inai Tuhane peneka, hoko suke imi ktili bei 6:1-4 Eni ktiline rebe Irilukele. 11 Suke imi Kwetela imi, imire Tuhane Eni maka pake yelu bei Allare kena pele imi leke 6 lulua, hoko suke imi lene loko imi imi kele kuru kena balale ro tiaru esi elake inaiju, le suke imi ono ele mere. elake elemake loko imire, saka solalu 2 “Holmate amami kai inami,” mere Alla rebe ipake bola kai esi alata maka lisa Eni pleta menai rebe Italuke be, 3 “Hol- maketaru pusulu leke ipele nanakwalai mate amami kai inami leke lalemi ndina bei eni musure. 12 Le ite lisa kai tamata kai imi rue takwali mei nusa.” mo, po lisa kai sie rebe kbasae nusa me- 4 Kai ete imi amataru, imi ono eti imi lene kai ro tiaru esi elake kai esi maka lu- anaru esi nasuke imi yake. Po mise lesire luaru pususi, rebe esi kbasae lanite lebui imi atetukesi kena saisa rebe Tuhane meije. 13 Bei mere hoko imi pake pusue Iatetukele kai kena Eni hnaunaru. yelu rebe Alla Irilukele leke kena petu rebe yelu tiaru uonore, imi kele kuru Tamata makerike kai tamata kena imi maka hlaleke peneka. Kai kena rebe ipake tamata makerike pusue meru liare, erimi ktili sa le imi 6:5-9 pake yelu bei Allare pe. 5 Tamata makerika imi, suke imi ono 14 Suke imi kele kuru. Lulu hnaune lulu ile rebe imi kerike etei mei nusa rebe nkenale rame, mere saka maka bali meije eni pletare. Imi holmatei kai akwa kena lisa, kai ono saisa rebe nke- kerike etei titinai. Imi kerike eteije saka nale rame, mere saka lapune bei pesi kerike titinai ete Kristuse ruaIje neka. kena lisa. 15 Suke lalemi ere akneka kena 6 Imi kerike ele mere batuke kena esi keu lepae Sou Misete rebe eono tamata raka imire yake, leke imi supu isike bei isupu rue mise kai Alla, mere saka spatu tamata yake. Po suke imi kerike saka kena keu lepae Sou Misete. 16 Suke imi Kristuse Eni tamata makerike rebe ik- hlaleke loko Tuhane ere ktili pela olase, erike lulu Alla Eni sukare kena lale mis- mere saka akwene kena maka pele ro ete. 7 Makerike rebe imi tamata maka tiare esi lame rebe epake auwe. 17 Hla- makerike imi kerikele suke imi kerike mate rebe Alla Irilukele, pakele saka topi kena lale ndinate, saka imi kerike ete bei baja, kai Alla Eni lepataru, pakele Tuhane po ete tamata mo. 8 Imi rekwa saka sari nanuke bei Ro Misete. 18 Ono be pusue tamatare, masike tamata mak- pusue meru, kotie loko Alla leke Itapa. erike pise tamata makerike mo, po iono Kotie loko Alla rame lulu Ro Misete yelu miseta hoko namake pine isupu ha- Ipletae imire. Etia neka kai kena sa- dia bei Tuhane. saisa neka, imi lalemi kena kotie loko 9 Kai imia rebe pake tamata makerike, Alla rame kai suke imi raka rame kai suke imi ono ele mere loko imi tamata sele yake, kai kotie rame ete Alla Eni maka makerike lekwe, kai atausi yake. tamataru pususi. Imi nete! Imi tamata makerikaru esi Epsuse 6:19 350 Epsuse 6:24

19 Kai kotie loko Alla ete au lekwe, nai ete Tuhane, namake ibeteke pusue leke kena au lepare, Alla Iono au lepae rebe ukena aure ete imi leke imi rekwa lepata rebe nkenale. Kai leke au nehe au kai auku makerike. 22 Bei mere hoko kena lepae Sou Misete rebe akmenare au ulakeni loko imi, leke ibeteke saisa tamata irekwa mosa, po meije Alla Isi- rebe ekena amire leke lalemi ndina. bakele. 20 Le bei Sou Misete mere pine 23 Au kotie leke Alla Amate kai Tuhane au supu ulake kena lepaele, eleki meije Yesuse Kristuse Iono pusue imi rue mise au supu kusu bui. Imi kotie loko Alla leke kai Iono imi oki lomai kai hlaleke lokoI au nehe kena lepae Sou Misete mere, le rame. 24 Au kotie leke Alla Iriluke Eni Alla Isuka au lepaele. misete ete pusue tamata rebe esi oki iteki Tuhane Yesuse Kristuse raramere. Hlamate 6:21-24 Hlamate bei ami, Pauluse 21 Iteki kwali Tikikuse rebe ite okini titinai, tamata makerike rebe ikerike titi- 351 Pilipi 1:2

Ibeteke etesi be suke esi keta bei kuru Pauluse eni Sulate ete neunaru, kai tamata rebe esi atate mise Jemate Toini me Kota Pilipi mo hoko esi ono neune saisa neka (3:1-2, 17-19). Lepate Menai Kai ikotie trima kasi boka titinai bei je- Kota Pilipire kota rebe tamata bokala mate Pilipi le esi tapai kena kepene rebe esi rekwae me otoi Makedonia. Kena Epafrodituse ikerie eteije (4:10-18). Pauluse iluake me otoi Makedoniare, Isi ikerike menai kena ilepae Sou Misete 1. Hlamate (1:1-2) me kota Pilipi. Masike tamata bokala 2. Pauluse ikotie trima kasi bei Alla esi suka iatetuke mo, po lomei pamuli le jemate Pilipi, kai ikotie loko Alla lesi tamata bokala esi hlaleke loko Tuhane (1:3-11) Yesuse (Ula. 16). 3. Masike ime bui lalei po tamata rebe Kena Pauluse isiri bei jemate Pilipire, esi lene Sou Misete esi tapa boka rame jemate Pilipi esi natue kepene rebai ilaru (1:12-26) leke tapai kena eni makerike. 4. Pauluse ikotie beisi leke lalesi esa Bei kena Pauluse ilepae Sou Misete me kai esi oki lomai kai tapa lomai, kai ono kota Pilipire, lomei kasuke musuna 10 misete leke tamata bokala esi selusi kai peneka, isupu kusue kena bui ndi kota esi hlaleke loko Tuhane (1:27-2:18) Roma. Kena jemate Pilipi esi lene mere, 5. Pauluse iisike Timotiuse kai esi natue kepene suike etei. Kepene mere Epafrodituse le esi makerike ete Tuhane Epafrodituse, ile sae bei jemate Pilipi ik- (2:19-30) erie. Epafrodituse iriluke kepene mere 6. Iatetukesi be suke esi keta bei kuru eleki irue me kota Roma kena ikerike neunaru (3:1-21) tapa Pauluse. Lomei bulana ilaru eleki 7. Ianetesi leke esi hidupe mise kai lo- Pauluse iulake Epafrodituse kena ileu mai kai hlaleke ktili loko Tuhane Yesuse lopai kota Pilipi kai inatue sulate meije rame (4:1-9) ete jemate Pilipi. Masike Pauluse ime bui 8. Ikotie trima kasi le esi tapai kena lalei po laleije ndina rame kai ikotie je- natue kepene eteije (4:10-20) mate Pilipi lalesi ndina rame (1:4, 18, 9. Hlamate (4:21-23) 25; 2:2, 17, 18, 28, 29; 3:1; 4:1, 4, 10). Hlamate Pauluse eni sulate esi tujuane kena ianete jemate Pilipi leke esi hidupe 1:1-2 mise kai lomai kai ono sala ete lomai Kwali betaya pusumi rebe Alla Eni mo, leke tamata boka lesi lekwe esi 1 tamataya me kota Pilipi, rebe imi hlaleke Tuhane Yesuse (1:27-2:18; 4:2- esa kai Kristuse Yesuse peneka. Kai imia 3). Ibeteke etesi lekwe be ikusu buije bei rebe imi ono elake ete jemate toinu ilepae Sou Misete. Masike ime bui lalei kai imia rebe maka layani jemate toinu po tamata rebe esi lene Sou Misete esi lekwe. tapa boka lesi (1:12-26). Ibeteke be iu- Sulate meije bei au Pauluse, sakesa lake Epafrodituse ileu suike loko jemate kai Timotiuse, amire Kristuse Yesuse Eni Pilipire, kai isuka ulake Timotiuse loko makerika. 2 Ami kotie leke Alla Amate jemate Pilipire eni tujuane saisa (2:19- kai Tuhane Yesuse Kristuse Iriluke mis- 30). ete ete imi kai Iono imi rue mise. Pilipi 1:3 352 Pilipi 1:22

esi hlaleke lokole. 13 Le au supu kusu bui Pauluse ikotie loko Alla ete hoko pusue solalua maka raka kamale jemate toini me kota Pilipi elake eni otoi maka ruere kai tamata 1:3-11 maketa mei kota meije esi rekwa be 3 Pela au nete loko imi, au kotie trima au supu susate meije bei au lepae Sou kasi bei auku Alla. 4 Kai pela au kotie Misete kena Yesuse. 14 Kai au kusu bui loko Alla le imi pusumi au kotie kena meije eono tamata bokala bei sie rebe lale ndinate. 5 Au kotie trima kasi bei esi hlaleke loko Tuhane Yesuse mei kota Alla le bei petu rebe imi hlaleke loko Alla meije esi hlaleke lokoI ktili lesi leneka memenai eti roma petu meije imi kerike eti esi nehe titinai kai rilasi mo kena esi sakesa kai au kena lepae Sou Misete bei lepae hnauna bei Allare. Alla kena Yesuse peneka. 6 Alla ruaI pine 15 Tinai, sie leini beisi esi lepae loko Iono makerike misete mere memenai ete Kristuse kena lale tiae kai esi suka rare imi kena sasaisa neka, hoko au hlaleke kai lomai leke lene loko au yake, eleyo titinai be Iono loko makerike mere rame sie leini me esi lepae loko Kristuse le eti epela kena petu Kristuse Yesuse Ilu- lalesi mise ete au. 16 Sie rebe esi lepae ake suike. Sou Misete kena Yesuse kena lale mis- 7 Tinai, lalekue ndina le imire yele, le eta meru esi ono ele mere le esi oki Alla lalekue noa imi pusumi rame. Le imi kai oki au, le esi rekwa be Alla Ibitike au supu misete sakesa kaiku kena kele le peneka kena au aseluke be Sou Misete Sou Misete bei Alla kena Yesuse, masike bei Alla kena Yesuse mere tinai. 17 Eleyo kena au mei bui lalei meije pise au me sie rebe lale tiaru, esi lepae Sou Misete muli, po imi tapa au. 8 Alla Irekwa be bei Alla kena Yesuse batuke kena nikwa Kristuse Yesuse Iono lalekue nete loko nane neka. Esi ono ele mere le esi noake imi titinai. be au susa lesi mei bui lalei. 9 Au kotie loko Alla ete imi leke imi 18 Po mula mo! Laleku ndina le masike oki Alla kai oki tamata makete etapa kena cara saisa neka; kena lale misete rame, kai imi rekwa nkenale etapa rame pise lale tiae, po mahabe mere lepae kai imi noake saisare imi rekwa mise Kristuse ete tamata makete neka. titinai. 10 Ele mere hoko imi rekwa bei Kai lalekue ere ndina rame. 19 Le au saisa rebe emise titinaije, leke kena petu rekwa be bei imi kotie loko Alla le au, kai rebe Kristuse Iluake suike imi nsalale sae Yesuse Kristuse Eni Ro Misete Itapa au mo kai imi supu tutuke le nsalale sa- hoko au supu siri bei bui meije. 20 Laleku saisa mo. 11 Kai Yesuse Krituse Iono imi titinai kai hlaleke titinaije be au kerike hidupe batuke ono yelu rebe umise titi- rame loko auku makerike rebe suke au nai. Eleki tamata maketa esi selu saisa kerikele saka akmenare, kai kena meije rebe imi onoule hoko esi holmate Alla auru nehe rame kai rilaku mo, masike kai esi isikeNi. au kwana pise suke au mata po mula mo leke tamata esi isike Kristuse. Pauluse ikusu bui po 21 Le au ruere batuke kena kerike ete ilepa Sou Misete rame Kristuse. Kai sepo au mata bei makerike 1:12-26 meije, hoko mere auku untune le na- 12 Kwali betaya, au suka imi rekwa be make au rue kai Tuhane. 22 Po sepo suke yelu susata rebe uono kena au pende, auru rue mei nusa meije sa, au kerike ete mere eono tamata boka lesi leneka esi Kristuse rame leke tamata boka esi lene lene Sou Misete bei Alla kena Yesuse kai Tuhane Eni lepataru. Hoko au rekwa mo Pilipi 1:23 353 Pilipi 2:12 be andia pine mise lesire, suke au mata Misete Iono imi hidupe mise kai lomai pise rue rame. 23 Mere saka au supu neha kai imi oki lomai peneka. 2 Ele mere bei otoi lua. Au kotie be sebeie au mata hoko au kotie leke imi ono laleku ndina leke keu rue kai Kristuse, le mere mise lesi kena andeu: suke imi lalemi esa, imi titinai. 24 Po bei pentine ete imi hoko tapa lomai kai oki lomai, imi noake sais- mise lesire auru rue mei nusa meije sa. are sakesa, kai saisa rebe imi sukare suke 25 Le au hlaleke titinai be auku nasite imi suka sakesa. 3 Kena imi ono saisare nanu sa. Hoko au rue kai imi pusumi noake imi ruami yake, pise kwakwae imi rame sa leke au tapa imi kena imi hlaleke lele yake. Po suke imi ruami blake mpe loko Tuhane etapa ktili kena lale ndi- lebu kai selu tamata makete ilesi bei imi. anate. 26 Hoko au luake loko imi suike, 4 Kai selu loko saisa rebe tamata maketa imi isike Kristuse Yesuse le Iono au lu- esi perlure saka imi selu loko saisa rebe ake loko imire pe. imi perlure neka. 5 Imi hidupe suke lulu Kristuse Yesuse Hnaune kena lepae Sou Misete rame Eni sifate kai Eni atate: 1:27-30 6 Tinai, Eni kbasare sakesa kai Alla, 27 Rebe pentine, kena meije suke imi po Isuka tie Eni Ikbasa mere. hidupe lulu saisa rebe Sou Misete kena 7 Hoko Irulu lomei nusa kai IonoI Kristuse ebetekele. Leke au luake loko saka tamata makerike rebe eni kbasa sae imi pise au luake mo, au lene be imi mo. kele kuru kena lalemi esa kai kerike 8 KwakwaeNi mo po Ilulu Alla Eni sakesa mise loko tujuane esa. Tujuane pletare rame esa mere, kele le Sou Misete bei Alla eti Imata. kena Yesuse. 28 Suke imi nehe kai ril- Isuka mata kena ai tutine ami le imi musuaru yake. Sepo imi rilami masike mere eono asomieNi titinai. mo hoko esi rekwa be namake kena esi 9 Mere eono Alla IbitikeNi nanu titinai, matare esi supu susate elake eti pela, yo kai Iriluke kbasa elake titinai eteI imi supu hlamate bei Alla. Pusue meru lesi bei kbasa maketaru. Alla ruaI pine Ionolu. 29 Le Alla Iriluke 10 Leke pusue rebe ndete surga kbasa ete imire leke batuke imi hlaleke kai rebe umei nusa meije loko Kristuse mo, po imi supu susate kai rebe umpe tapele lebuije lekwe kena imi lulu Kristuse. 30 Kena tatu kai holmate Yesuse. meije imi supu susate sakesa kai au 11 Kai namake pusue naku lekwe le imi musuaru esi atula ktili kena be Yesuse Kristuse mere Tuhane. pele Sou Misete bei Alla kena Yesuse. Naku ele mere, Mere saka akmena kena au sakesa kai hoko mere be pusue holmate Alla imi me kota Pilipire imi ruami selu au at- Amate. ula lele. Kai kena meije imi lene au supu Ite ono saka hitate ndete susate kai kusu bui le Krituse Eni mak- lanite ehita nusare erike mei otoi meije au atula lele rame. 2:12-18 Hnaune leke kwakwae yake 12 Kwali betaya rebe au okimi! Yesuse po lulu Yesuse Eni sifate IonoI mpe lebu eti Imata kena ai tutine 2:1-11 hoko imi lekwe suke lene lokoI. Kena Imi ktili le imi esa kai Kristuse. Kai au me kai imire imi lene lokoku rame. 2 lalemi ndina le Kristuse Ioki imi! Ro Meije lesi leneka, le ite lau bei lomai Pilipi 2:13 354 Pilipi 3:2 peneka hoko suke imi lene lokoku rame! rekwa Timotiuse eni misete peneka. Ik- Alla Iono imi hlamate peneka hoko suke erike ktili tapa au kena lepae Sou Mis- imi atula rame kena lulu Alla Eni sukare, ete bei Alla kena Yesuse peneka. Ami lu- saka tamata rebe Alla Iono esi hlamate are lupe kwetele kai amai neka. 23 Ele pende. Kai kena imi ono meru suke imi mere hoko namake kena rekwa peneka holmate Alla. 13 Le Alla ruaI kerike kena be auku pakalare elika, pine au ulakeni imi lalemi rame, leke Iono imi suka lene loko imi. 24 Au hlaleke be Alla laleI noa lokoI. Kai Iono imi tapa ktili kena ono au hoko takwali moneka au ruaku lekwe saisa rebe eono laleIje ndinare. luake loko imi. 14 Kena imi ono sasaisa neka lale tiake 25 Iteki ebe Epafrodituse rebe hlaleke lomai yake, kai rare kai lomai yake. sakesa kai ite rebe imi ulakeni lokoku 15–16 Sepo imi ono misete ele mere, hoko kena itapa aure, au noake be misete au mere imi aseluke be imire Alla Eni ulake ilome loko imi suike. Ikerike ktili nanae rebe nsalale sae mo, rebe imi kai au sakesa peneka kena auku mak- atate mise kai imi nkena kena imi rue erike kai itahane susate sakesa kai au kai tamata rebe esi ono neune rame. lupe solaluaru esi tahane susate kena lis- Imi tiluke lalane misete bei imi hidupe are. 26 Laleije nete loko imi pusumi titi- nkenale saka hitate ndete lanite ehita nai, kai kaplalei le irekwa be imi rekwa nusare, le imi lepae Alla Eni lapata rebe kerakeine peneka. 27 Tinai, kerakeni eti uono tamata ihidupe leke esi rekwae. mahake imata. Po Alla laleIje noai, kai Sepo imi hidupe ele mere, namake kena batuke ruai mo po laleI noa au lekwe, Yesuse Kristuse Iluake suike, au supu leke kaplaleku lokoi kuate yake. 28 Bei alasane kena leleku ndina le imi. Mere mere pine laleku titinai kena ulake ileu easeluke be auku makerike supu hasile loko imi suike, leke lalemi ndina sepo mise titinai. imi tetueni kai au lekwe blake lalekue 17 Imi hlaleke loko Tuhane Yesuse ndene. 29 Hoko au kotie bei imi leke kena peneka kai imi lulu Eni sukare. Mere imi tetue Epafrodituse, imi trimai kena saka tanei rebe imi riluke ete Tuhane. lale ndinate saka tamata sae kai eni ebe Kai au lekwe namake au supu bunu rebe luasi hlaleke sakesa loko Tuhane. piseo, kai ponike auku lalakwe saka Pusue tamata rebe lupe Epafrodituse tanei rebe rilukele ete Tuhane, po au suke holmatesi. 30 Holmatei le mahake kotie trima kasi lele kai lalekue ndina imata peneka le Ikerike Tuhane Eni mak- sakesa kai imi. 18 Kai imi lekwe suke erike. Ikerike tapa au kena seli imia me lalemi ndina sakesa kai au. kota Pilipire, rilai le matale mo masike esi susate elake. Timotiuse kai Epafrodituse 2:19-30 Nkenale titinai 19 Au hlaleke be Tuhane Yesuse Itapa 3:1-11 au leke au ulake Timotiuse loko imi Eleki kwali betaya imi lene auku lep- sosoli neka, leke kena au supu sou bei 3 ate meije! Suke imi lalemi ndina le imire lalekue ndina. 20 Le batuke Tim- imi esa kai Tuhane peneka. Kai au blake otiuse pine laleije sakesa kai au titi- blulu mo kena beteke suike saisa rebe au nai kena noake loko imi misete. 21 Sie lekie kena sulate ete imi pende, le sepo maketaru batuke esi nikwa saisa rebe imi lulu auku hnaunaru hoko tamata esi pentine ete ruasi, yo esi nikwa Kristuse supu ono neune ete imi moneka. 2 Imi Yesuse Eni sukare mo. 22 Po imi ruami keta bei kuru neunaru. Esi ono saka asu Pilipi 3:3 355 Pilipi 3:18 nketete rebe esuka sui tamatare. Esi suka suka kbasa rebe eono Ikwana suike ek- paksa tamata kena sunate rebe tinai mo. basae lalekue. Au suka supu susate saka Esi ono tiae ete imi hoko esi ombe suke Isupure kai au suka mata saka Imatare. imi supu sunate kena tanda be imire Alla 11 Au hlaleke be namake Yesuse Iono au Eni tamata. 3 Eleyo itea meiju pine Alla supu kwana suike bei matale lekwe. Itrima ite tinai peneka kena Eni tamata, Atula loko saisa rebe lale lokole po siere mo. Alla Eni Ro pine Itapa ite saka maka balare iatulare kena ite tatu loko Alla, kai ite isikeNi le ite hidupe esa kai Kristuse Yesuse 3:12-21 peneka. Ite hlaleke tamata esi atate kena 12 Au beteke mo be au rekwa Yesuse supu hlamate bei iteki dosaru moneka. titinai peneka, po au atula rame kena 4 Akmenare au noake sala sakaise rekwa Yesuse titinai. Ele mere hoko Kris- neka. Esi noake be supu ono Tuhane Eni tuse Yesuse Ikerike au kai Irana au eteI tamatare bei ono lulu agamare esi per- peneka. aturane. Pusue meru au lululu kai onolu 13–14 Kwali betaya meije tinai neka, au peneka, lesi bei pusue tamata. 5 Au supu noake mo be auku sifate kai hidupe mise sunate kena auku petua kwalu. Aure peneka, po au ono ele meije rame neka. tamata Israele, bei suku Benyamine, Saka tamata maka bala ibala ktili kai aure tamata Ibrani tinai. Aure ile sae inete loko saisa rebe pamulire moneka, bei golongane Parisi rebe lulu Alla Eni po ibala ktili rame loko saisa rebe lalei lepata rebe Musa ilekire titinai. 6 Au lokole neka leke isupu hadia. Au lekwe nkwakwa titinai kena lulu Alla Eni lep- ele mere neka, au ktili rame leke au supu ata rebe Musa ilekiule eti au keu loko saisa rebe laleku lokole leke auku hidupe tamata rebe esi hlaleke loko Tuhane lulu Yesuse Eni hidupe titinai. Ele mere Yesuse kai tetasi kai ono susate etesi. hoko tatike pine Tuhane Ikoti au kai au Hoko lulu agama Yahudi esi atate, aure rue kaiNi ndete surga eti pela, mere bei tamata rebe auku sala sae mo. saisa rebe Kristuse Yesuse Ionore, mere 7 Pusue rebe akmenare au noake be Eni matale. eono au supu hlamate, pamuli meije au 15 Ite pusuma rebe hlaleke loko rekwa be mere eono au supu hlamate Tuhane pende, ite hlaleke saka kwete mo, le au suka rekwa Kristuse leke au tone moneka po hlaleke ktili kai hlaleke esa kaiNi. 8 Batuke meru mo, po pusue titinai peneka, hoko suke ite ono lulu rebe au onoule au noakele esi guna sasaisa rebe au betekele. Po sepo bei saisa ete au mo, le au nikwa rebe emise imire leini esi noake makete bei mere, lesi titinaije. Rebe emise lesi titinai mere hoko namake Alla Iatetuke imi leke lulu au rekwa Kristuse Yesuse auku Tuhane. lalane misete. 16 Po imi nete loko meije Hoko au hleke pusue rebe eono untune mimise: Alla Eni hnaune rebe Iatetuke sasaisa ete au more. Au noake pusue ete ite rebe ite lulue eti roma petu meije meru saka noune ndopone neka, leke au suke ite lulu rame. supu Kristuse. 9 Kai au suka esa kaiNi 17 Kwali betaya imi, au kotie leke imi titinai. Auku hidupe emise me Alla oaIje, lulu auku atate. Ami aseluke atate mis- bei au ruaku atula kena lulu Alla Eni ete ete imi peneka, hoko imi selu mimise lepata rebe Musa ilekire moneka. Pa- kai ono lulu tamata rebe esi hlaleke muli meije auku hidupe mise me Alla oaI loko Yesuse rebe esi lulu amiki atate. le au hlaleke loko Kristuse. 10 Rebe au 18 Suke imi lulu ami le sie bokala me esi suka titinaije au rekwa Kristuse, kai au atate mise mo, le hnauna kena Yesuse Pilipi 3:19 356 Pilipi 4:15

Kristuse Eni matale kena ai tutine le 4 Au kotie leke lalemi ndina rame le iteki dosaru esi suka lene mo. Mere au imi esa kai Tuhane peneka. Au beteke beteke ete imi rame neka, kai meije au suike lekwe be, “Lalemi ndina noma!” beteke suikele au rani. 19 Tamata rebe 5 Imi lalemi mise ete pusue tamata, esi atate ele mere namake pamulire esi kai sepo tamata esi ono neune ete imi, supu poie kena otoi susate titinaije. Le imi leliesi yake. Le lau mo Tuhane Ilu- esi ono neune saisa neka lulu esi lale ne- ake suike reneka. 6 Kaplalemi le sasaisa une. Saisa rebe suke asomi lele, esi onore yake, po kotie loko Alla le sasaisa neka. lalesi ndina lele. Esi ono saisa rebe Alla Saisa rebe imi perlure, kotiele bei Alla Isukare mo po batuke esi noake kena rame kai kotie trima kasi beiNi. 7 Eleki ono saisa rebe nusa meije sukare. 20 Po Tuhane Iono imi lalemi ndene, kai Iraka itere, ite rue kai Alla ndete surga. Iteki imi maka noake le lalemi esa kai Kris- Maka Hlamate Tuhane Yesuse Kristuse tuse Yesuse peneka. Namake tamata sae tatike pine Iluake bei mere. Ile mere inati imi lalemi rebe ndene mere mo be pine ite namakeNi rame kai lale lokoI le mula pine lalemi ndene ele mere. rame. 21 Ite nanakwalama rebe namake 8 Kwali betaya, imi hnouke batuke pulue meije, Kristuse Ileliele lupe ruaI rebe misete kena lalemi. Noake saisa Eni nanakwalaI rebe esi kbasare saka hi- rebe nkenale neka rebe eono imi supu tate elake. Iono mere yele le Eni kbasa isike. Molupe yelu rebe nkenalaru, yelu me kena Iono sasaisa neka. rebe holmatelu, yelu rebe tinai, yelu rebe umise titinai le dosa sae mo, yelu Hnauna pamuli rebe eono tamata esi suka imi, kai yelu 4:1-9 rebe eono laleu kera more. 9 Imi ono lulu Kwali betaya rebe au oki imi titinai, saisa rebe imi atetukele kai imi supu bei 4 kai rebe au suka tetue imi neka! Imi aure, rebe au beteke pise rebe au onoule atate rebe nkenale le imi hlaleke loko hoko Alla rebe Iono supu rue misere, Ime Kristuse ktilire eono laleku ndina kai au kai imi. isike Alla. Au beteke ete imi be suke Kotie trima kasi imi hlaleke loko Tuhane titinai, hoko imi maka hlaleke loko Tuhane esele yake. 4:10-20 2 Betaku Euodia kai Sintike! Au kotie 10 Au isike Tuhane le takwali peneka bei luami titinai leke lalemi esa kai imi nete loko au po meije pine imi supu noake sakesa saka tamata rebe esi lalane kena tapa au kena kepene suike. hlaleke loko Tuhane esi maka noake. 11 Au beteke meije bei auku sasaisa more 3 Auku ebe Sunsugose ale rebe akerike mo, le au atetuke peneka be taneia boka tapa au boka titinai. Au sukare atapa pise boka mo au blake be mere panuhu bina lua meru leke lalesi esa kai noake peneka. 12 Le taneia boka pise boka more sakesa. Luasi kerike ktili kai au peneka au blake peneka. Kena andia neka, saka kena lepae Sou Misete bei Allare, saka perlu saisa pela peture sae pise sae mo, Klemense kai pusue tamata maketa rebe taneia boka pise boka mo po laleku nd- esi kerike tiktili kai aure. Esi nanaru lek- ina lele. 13 Kena andia neka, au ktili le ilu peneka, me Alla Eni Buku kena leki Kristuse Iriluke kbasa ete au peneka. tamata rebe esi supu rue kaiNi eti pelare 14 Po imi ono misete ete au peneka. Le peneka. kena au supu susate imi tapa au. 15 Kwali betaya imi me kota Pilipi! Imi ruami rekwa be kena akmena au keu bei Pilipi 4:16 357 Pilipi 4:23 me otoi Makedonia kena lepae Sou Mis- 20 Mai ite isike Alla Amate eti pela. ete memenaije, jemate toini rebe maka Amine. tapa aure batuke imi neka, kai rebe tapa Hlamate mulini au kena kepene batuke imi neka. 16 Kai kena au ndi kota Tesalonikare au perlu 4:21-23 kepene, imi natue kepene ete aure re- 21 Au kotie beteke auku holmate ete bai esa moneka. 17 Au beteke ele meije Alla Eni tamataru pususi, rebe esi esa kai natie yake be au suka imi tapa au suike. Kristuse Yesuse. Iteki kwali betaya rebe Po au sukare Alla Iriluke misete ete imi esi mei kai au ete meije esi beteke hol- le imi tapa au peneka. 18 Yelu bokala mate ete imi pusumi. 22 Alla Eni tamata rebe imi rilukele rebe imi natue ete aure, mei kota meije pususi kai lesi lekwe sie au supu pusulu bei Epafrodituse peneka, rebe esi rue mei kamale elake Kaisare eni kai meije au supu miseta bei Alla boka otoi maka ruere esi beteke holmate ete peneka le yelu meru lesi peneka. Kena imi. meije saisa rebe au perlure supulu mei 23 Ami kotie leke Tuhane Yesuse Kris- peneka. Yelu rebe imi rilukelu meru saka tuse Iriluke misete ete imi pusumi! boini ntelete bei tanei rebe palae ete Alla rebe Alla Itrimae kena lale ndi- Au Pauluse kai Timotiuse ami beteke nate. 19 Alla rebe au hlaleke lokoIje, rebe hlamate ete imi pusumi. Pauluse Eni tanei boka titinaije namake Iriluke pusue rebe imi perlure le imi esa kai Kristuse Yesuse peneka. 358 Kolose 1:7

6. Lene loko hnaune rebe tebikele bei Pauluse eni Sulate ete Jemate iteki maka hlaleke loko Yesuse yake Toini me Kota Kolose (2:8-3:4) 7. Hleke iteki atate takwaline, ono Lepate Menai atate beluke (3:5-17) Kota Kolose, eme propinsi Asia Tone, 8. Hnaune ete bina kai mokwai rebe elau bei kota Epsuse mo. Pauluse ilepae ikai pende, ete elake inai kai kwete- Sou Misete me kota Epsuse musuna laru kai hnaune ete tamata makerike lua lesi. Eleki tamata Kristene bei kota kai tamata rebe ipake tamata makerike Epsuse, esi keu lepae Sou Misete me (3:18-4:1) kota Kolose, hoko tamata Kolose leini 9. Hnaune kena kotie loko Alla kai esi hlaleke loko Tuhane Yesuse. Eleki iteki atate ete tamata Kristene more (4:2- musuna ilaru lia bei mere, kena Pauluse 6) ikusu bui le ilepae Sou Misete, ileki su- 10. Hlamate kai lepate mulini (4:7-18) late meije eleki inatue ete tamata rebe Hlamate hlaleke loko Yesuse me kota Kolosere. Pauluse eni sulate ete tamata 1:1-2 Kolosearu, ianetesi loko kuru agama 1–2 Kwali betaya, imi jemate toini me rebe esi keri hnaune tinai more. Kurua 1 Kolose rebe imi hlaleke titinai kai meru esi beteke be sepo ite suka supu imi esa kai Kristuse rame! Sulate meije hlamate bei Alla hoko batuke hlaleke bei au Pauluse, rebe Alla Ibitike au kena loko Yesuse saisa mosa, suke ite tatu Kristuse Yeusue Eni maka ulake lulu Eni loko yelu rebe kbasae lanite kai nusa sukare, kai iteki kwali Timotiuse. Ami meije, lupe malekate. Kai suke sunate hlaleke be Iteki Alla Amate Iriluke mis- lulu agama Yahudi esi hukume kai ete ete imi kai Iono imi rue mise. suke ite lulu aturana maketa lekwe. Kotie loko Alla kai kotie trima kasi Pauluse iahnau tamata Kolosearu leke esi persaye hnauna nsalala meru yake. 1:3-14 Ibeteke lokosi be, sepo ite hlaleke loko 3 Papela ami kotie loko Alla ete imire Yesuse hoko yele peneka, le batuke ami kotie trima kasi bei Alla, iteki Yesuse pine Iono tamata isupu hlamate. Tuhane, Kristuse Yesuse AmaI, 4 le ami Hnaune rebe kuru tinai more esi lene peneka be imi hlaleke loko Kris- betekele batuke ekeri ite loko lalane tuse Yesuse kai imi oki pusue Alla Eni tiae le esi hnaune mere bei Yesuse mo. tamataru. 5 Imi hlaleke kai oki Alla Eni Isi tamataru ele mere le imi tolae imi 1. Hlamate (1:1-2) hidupe loko saisa rebe Alla Iaknekaele 2. Pauluse ikotie trima kasi bei Alla kai ete imi ndete surgare peneka. Mere imi ikotie ete tamata Kolosearu (1:3-14) lenele akmena peneka, kena imi lene 3. Kristuse Eni kbasare ele lesi bei Sou Misete rebe nkenale, 6 rebe lepaele pusue yelu (1:15-23) ete imi pende. Sou Misete mere elei rame 4. Pauluse eni makerike lepae Sou Mis- ete tamata bokala me pusue nusa, kai ete (1:24-2:5) eliku misete ete tamata bokala peneka. 5. Lepate pentine: Iteki atate suke Sakesa kai Sou Misete eliku misete ete etiluke be ite hlaleke loko Yesuse (2:6- imire neka, kena imi lene Alla Iono Mis- 7) ete ete tamatare kai imi noake lokole mise titinai. 7 Amiki ebe Epaprase rebe Kolose 1:8 359 Kolose 1:25 ami okine, ilepae Sou Misete ete imi isikeNi. 17 Ime akmena peneka, kena sa- peneka. Ile mere Yesuse Eni makerike saisa eme mosa, kai beiNi pine pusue sakesa kai amire neka, rebe ikerike titi- meru me. nai loko saisa rebe epentine ete imire. 18 Ile saka ulu bua, kai Eni jemataru 8 Ile mere lekwe pine ibeteke ete ami be saka Erini nanakwalaIje. Ile Alla Eni Ro Misete Ikbasae lalemi hoko imi oki Nanae mena, kai Ile, Alla Iono Ikwana lomai. suike akmena, leke Ilesi bei pusue yelu. 9 Bei mere hoko kena ami lenele, ami 19 Le Alla Eni sukare pusue rebe ume ke- kotie loko Alla ete imi rame. Ami kotie naIje, ume kena Eni Nanare lekwe. 20 Kai leke Eni Ro Misete Iono imi nati kai Alla Iteue peneka be baue Eni Nanae rekwa mise titinai, leke Alla Eni sukare mere, Alla Iono pusue rebe mei nusa kai imi rekwae mimise. 10 Ele mere hoko ndete surgare hidupe mise suike kaiNi. imi hidupe elulu Alla Eni sukare, kai Iono mere baue Eni Nanare Eni lalakwe imi ono laleIje ndinake imi rame, leke ponikele kena ai tutine eleki Imata kena imi ono misete rame kena sasaisa neka. Iseli ite pusuma. Kai imi maka rekwa Allare, etapa rame. 21 Akmenare imi lau bei Alla hoko imi 11 Kai ami kotie leke Alla Eni kbasa elake ono musu kaiNi, le imi atate kai saisa titinai mere eono imi ktili titinai, leke rebe imi noakele batuke neune. 22 Po pa- imi tahane lalemi kai lalemi kuru kena muli meije, bei Eni Nanare Imata saka susate sasaisa neka. 12 Kai leke imi kotie tamata piasare hoko Alla Iono imi mise trima kasi bei iteki Amate kena lale nd- suike kaiNi peneka. Leke namake kena inate. Le Amate mere pine Ibitike imi Iono imi balaleIje, imi mise titinai le kena supu saisa rebe Iaknekaele ete Eni dosa sae mo kai nsalale sasaisa kwale tamataru pende, leke imi supue me Eni mo. 23 Bei mere hoko suke imi hlaleke otoi maka pleta rebe ehita titinaije. ktili loko Yesuse Kristuse rame, kai suke 13 Itie ite bei ro tiare esi kbasare imi tolae imi hidupe loko Sou Misete bei peneka, kai Ikeri ite loko Eni Nanae Alla rebe imi lene pende, imi kele kuru rebe IokiNe Eni otoi maka pletare. kenae kai hlaleke loko hnaune makete 14 Eni Nanae mere pine Iseli iteki dosaru moneka. Sou Misete mere tamata esi lep- peneka, hoko iteki dosaru supu ampune aele ete tamata bokala me papelake otoi peneka. mei nusare peneka, kai au Pauluse maka layani jemate toini meije, auku mak- Kristuse Eni kbasare erike, lepae Eni Sou Misete mere. lesi bei pusue kbasaru 1:15-23 Pauluse ilayani jemate toini 15 Kristuse seluI saka Alla rebe seluI 1:24-2:5 more, kwetele mena, Ipentine lesi bei 24 Kena meije laleku ndina titinai le pusue yelu rebe Alla Itolaule. 16 Le au supu susate kena ono saisa rebe baueNi pine Alla Itolae pusue yelu, epentine ete imi. Kai au supu susate, ndete surga kai mei nusa, pusue yelu meije au sibae Kristuse Isupu susate ete rebe supu selue kai supu selu mo, Eni jemataru. Jemata meru saka Erini kai pusue roa rebe ukbasa kai up- nanakwalaIje.† 25 Alla Iulake au peneka letare. Pusue yelu, Kristuse Itolaelu leke kena ono tamata maka layani jemate †1:24 Kena tapsirane makete beteke be: Le au supu susate makete lekwe leke au tanggune susate rebe Kristuse Isupure kena nanakwalakue leke tapa tamata rebe esi hlaleke lokoIje. Kolose 1:26 360 Kolose 2:13 toini, hoko au lepae pusue Alla Eni Lep- Hidupe lulu maka hlaleke ataru ete imi lulu Iulake aure. 26 Eni Lep- ate mere bei akmena titinai sa, musuna 2:6-7 utune kena utune, anubu kena anubu, 6 Kwali betaya, imi naku peneka be Alla Isibake mo, po meije Isibakele ete Kristuse Yesuse iteki Tuhane, hoko suke Eni tamataru peneka. 27 Saisa rebe kena imi hidupe lulu Eni sukare. 7 Kai imi akmena sae irekwa mo, rebe emise titi- kele kuru leke imi esa kaiNi rame, kai nai kai ela titinai ete pusue tamatare, imi hidupe lulu Eni lepate rame. Suke Alla Isuka sibakele ete Eni tamataru. imi hlaleke lokoIje etapa ktili rame, lulu Hoko rebe akmenare sae kuesa irekwa rebe atetukele ete imi pende, kai suke more emeije, “Kristuse Ime kena lalemi, imi kotie trima kasi beiNi titinai. hoko imi supu rue mise kai Alla me Hnaune rebe elulu Yesuse otoi rebe esi kbasare saka hitate elake.” Eni hnaune more, lulu yake 28 Kristuse mere pine ami lepaeNi ete papelake tamatare. Ami ahnau kai ate- 2:8-19 tuke pususi pake amiki lale misete rebe 8 Suke imi keta bei tamata rebe esi bei Tuhane. Ami ono ele mere leke suka lemake imi kena hnauna rebe esi pusue tamata esi supu balale Alla kai esi guna sasaisa more. Hnauna meru bei atate mise titinai le esi esa kai Kristuse. Kristuse mo po tamata esi noake kai bei 29 Mere pine eono au atula titinai lokole roa rebe ukbasa mei nusare.‡ 9 Le kena leke au supue. Au atula kena pusue auku Kristuse Iono tamatare, pusue rebe ume ktiline rebe Kristuse Irilukele, kai Eni kena Allare ume kena Kristuse lekwe. kbasare ekbasae pusue lalekue. 10 Imi hidupe mise titinai peneka le imi Au sukare imi rekwa be au atula ktili esa kai Kristuse pe. Kristuse, elake bei 2 titinai ete imi, kai ete sie rebe esi pusue rebe ukbasa kai rebe upletare. me Laodikiare kai pusue rebe esi rena au 11 Imi esa kai Kristuse peneka hoko mosare. 2 Au ono pusue meru leke lalemi mere sakesa kai imi supu sunate peneka. kai lalesi kuru, kai imi pusumi oki lomai Sunate rebe tamata iono mo, po sunate hoko imi lupu kena esa. Ele mere hoko rebe Kristuse Ionoe, rebe etie imi bei imi pusumi blake be imi nati kai rekwa atate tiae rebe akmenare ekbasae imire. Kristuse titinai rebe akmenare Alla Isi- 12 Le kena imi supu baptise, mere saka bakeNi mosare. 3 Batuke baue Kristuse imi mata kai hnouke imi sakesa kai Kris- pine Iono ite rekwa pusue saisa rebe Alla tuse. Kai mere lekwe saka imi kwana Isuka onore, lalane makete sae mo. 4 Au suike bei matale sakesa kai Kristuse Ik- beteke meije leke imi keta bei tamata wana suike, le imi persaye be Alla Eni maka lemake rebe eni lepate mise titi- kbasare eono Kristuse Ikwana suike bei naije. 5 Le masike au lau bei imi, po auru matale. nete loko imi rame. Kai laleku ndina titi- 13 Akmenare, imire saka tamata nai le au rekwa be imi lalemi esa kena matale neka le imi ono dosa rame, hlaleke titinai loko Kristuse. kai imi supu sunate mosa. Po pamuli meije Alla Iono imi, saka imi kwana suike sakesa kai Kristuse Ikwana suike. Kai Alla Iampune iteki dosaru pusulu

‡2:8 Kena tapsirane makete beteke be: esi atetuke imi leke imi lulu atate kai peraturane rebe batute elepa loko nusa meije. Kolose 2:14 361 Kolose 3:5 peneka. 14 Kai iteki dosa kena hukume kai imi supu tie bei nusa meije esi rebe Musa ilekire, rebe lekie kena sulate aturane peneka.¶ Hoko hnauna rebe daftare rebe etutuke ite ktilire, Alla ubeteke be, “Kerike meije yake, kane Ituli kai moneka. Ituli kai more baue meije yake, nanakwalami kena meije Kristuse Eni matale kena ai tutine. yake,” pusue meru imi lulu yanoma. 15 Kena ai tutini rebe Kristuse Imata 22 Pusue meru batuke peraturane kena kenare, Alla Inabu pusue roa rebe yelu rebe pakele eleki esi guna sa- upleta kai ukbasa mei nusare. Kai saka saisa moneka. Mere batuke peraturane roa meru usupu lo eleki ukeu tutumulie kai hnauna rebe tamata ionoe. 23 Tinai, Kristuse, leke tamata bokala mei nusare peraturane ele mere selure saka mis- esi rekwa be Alla Iono roa rebe upleta ete titinai, le eono tamata esi tatu loko kai ukbasa mei nusare utetu peneka. malekataru kai esi onosi saka esi mpe 16 Bei mere hoko, imi lene loko lebu bei tamata makete, kai ruasi ono tamata esi leuke sala ete imire yake. nanakwalaisu kera. Po peraturana meru Esi leuke sala ete imi loko peratunane upakuna kena lake tamata bei atate ne- kena lake saisa rebe kanele pise kin- une rebe isuka onore mo. ure, pise petua kena kotie loko Alla pela Kwali betaya, pamuli meije molupe musune, pise petua kena kotie loko Alla 3 Alla Iono imi kwana suike bei matale pela bulane beluke, pise petu plei pela sakesa kai Kristuse peneka, hoko imi mikure. 17 Pusue peraturana kai atata supu hidupe beluke peneka, hoko suke meru batuke molupe saisa rebe namake imi lalemi loko saisa rebe Alla Iaknekae eonore esi ninuije. Saisa rebe namake ete imi ndete surga, ndete otoi rebe Kris- eonore, mere Kristuse. Imei peneka. tuse Ipleta sakesa kai Allare. 2 Imi noake 18 Imi sebeie tamata rebe esi ono lele- loko yelu rebe undete surgare neka, make saka siere tamata rebe mpe lebu noake loko yelu rebe umei nusare yake. bei tamata makete, rebe esi tatu loko 3 Le kena Kristuse Imatare, saka imi malekataru esi lemake imi yake. Esi suka mata sakesa kaiNi peneka, kai imi supu lemake loko imi leke hadia rebe suke hidupe beluke le imi esa kai Kristuse imi supure, imi supu yake. Sie meru esi rebe Irue kai Allare. Imi hidupe beluke kwakwaesi le esi maka noake bei nusa mere tamata sae iselu mosa. 4 Sepo Kris- meije eleyo esi maka noake mere esi tuse rebe Iono imi supu hidupe beluke guna sae mo. Kai esi isike saisa rebe esi mere Iluake suike mei nusa, hoko kena selulu kena kmanire, 19 eti masike Kris- mere lekwe imi me kaiNi kena Iaseluke tuse Iono elake po esi lene lokoI mon- Eni kbasa elake rebe ehita titinaije. eka. Kristuse Iono elake hoko Alla Eni Hidupe takwaline kai hidupe beluke tamataru pususi esa kai Kristuse titinai, kai esi maka hlaleke etapa ktili rame lulu 3:5-17 Alla Eni sukare. 5 Bei mere hoko imi hleke bei lalemi loko yelu tiae rebe elulu tamata eni Mata kai kwana suike sifate, molupe ono ntasite, lale loko sakesa kai Kristuse maka ono ntasite rebe suke ono more, 2:20-3:4 lale tiae kena ono ntasite, kai lale loko 20–21 Kena Kristuse Imatare, imi lekwe taneia boka, le lale loko tanei bokare molupe imi mata sakesa kaiNi peneka, sakesa kai tatu loko tuhane tinai mo.

¶2:20-21 Tapsirane makete beteke be: imi supu tie bei roa rebe ukbasa nusa meije. Kolose 3:6 362 Kolose 3:24

6 Yelu meru pine eono Alla Inasuke lalemi mise kai lomai, le Alla Ikoti imire tamata rebe esi lulu Eni pletare more.§ kena imi esa saka nanakwala esa. Kai 7 Imi hidupe kena akmenare imi ono suke imi kotie trima kasi bei Alla. 16 Kris- ele meru lekwe. 8 Po pamuli meije suke tuse Eni hnaunaru suke imi nete loko imi hleke bei pusue neunaru: ono lomai rame, leke imi atetuke lomai kai ahnau yake, nasuke lomai yake, lale tiake lo- lomai mimise kena imi maka rekware. mai yake, tasie lomai yake kai lepae lep- Suke imi menanie lagu Masmuraru, kai ate tiae rebe suke lepae more ete lomai lagua kena isike Alla kai lagu rohania yake. 9 Imi lemake lomai yake, le imi rebe Ro Misete Iono imi menaniele. Kena hidupe kai atate tiae akmenare imi hleke menanire lalemi kotie trima kasi bei peneka, 10 kai meije imi supu hidupe Alla. 17 Kai sasaisa neka rebe imi lepaele beluke peneka, rebe Alla Iono etapa belu pise onore, lepae pise onoe kena Tuhane rame leke imi rekwa Alla mise titinai, Yesuse Eni nane, kai kotie trima kasi bei eti imi atate mise saka Eni atate. 11 Alla Alla Amate baue Tuhane Yesuse. Iono imi hidupe beluke mere peneka Rue mise kai lomai saka hoko imi maka noake be tamata andere tamata rebe hidupe beluke tebikeni bei tamata andere sirike pusulu peneka. Tamata Yahudi more tebikesi 3:18-4:1 bei tamata Yahudiaru moneka, tamata 18 Binaya rebe imi kai pende, suke imi rebe esi sunate more tebikesi bei tamata lene loko imi mokwaiaru, le imi hlaleke rebe esi sunate moneka, tamata mak- loko Tuhane peneka hoko suke imi ono erika rebe esi kbasa sae more tebikesi bei ele mere. tamata makerika more moneka. Masike 19 Mokwaia rebe imi kai pende, suke tamata bei otoi makete pise tamata rebe imi oki imi binaru, onosi kena ktiline esi rue me aiela uweije sakesa neka. Le yake. tamata maka hlaleke loko Tuhane esi 20 Kwetela imi, suke imi lene loko imi noake Kristuse Ipentine lesi bei sasaisa elake inaiju kena sasaisa neka, le mere neka, kai pususi esa kaiNi. eono Tuhane laleIje ndina. 12 Kwali betaya, imire Alla Eni tamata. 21 Imi amataru, imi ono imi anaru Alla Ioki imi titinai kai Ililake imi lalesi kera yake, leke esi susa yake. kena hlaleke lokoI. Bei mere hoko suke 22 Imi tamata makerike ete tamata imi tapa lomai, lalemi mise ete tamata makete, suke imi lene loko tamata rebe makete, kwakwae imi mo, imi mau loko imi kerike etesi mei nusa meije kena sa- tamata makete kai kena supu susate, saisa neka. Imi lene lokoise batuke kena tahane lalemi neka. 13 Sepo lalemi tiake esi selu imire yake, kai batuke imi suka lomai hoko suke imi tahane lalemi kai kena supu isike yake, po imi lene lokosi imi ampune lomai. Tuhane Iampune imi titinai kena lale misete saka imi lene peneka, hoko suke imi ampune lomai loko Tuhane. 23 Sasaisa neka rebe imi lekwe. 14 Kai rebe pentine lesire: suke onore, suke imi onoe titinai kena lale kwali betaya imi oki lomai, le sepo misete, saka imi onoe ete Tuhane po imi oki lomai hoko mere elupuke imi ete tamata mo. 24 Imi nete, namake imi kena esa titinai. 15 Kristuse pine Iono imi supu misete bei Tuhane kena seli saisa lalemi mise kai lomai. Hoko suke imi rebe imi onore. Tatike saisa rebe Tuhane

§3:6 Lepate matai “tamata rebe esi lulu Eni pletaru more”, kena bukua akmenaru rebe leki Alla Eni lepataru kenaule lepate matai mere sae mo. Kolose 3:25 363 Kolose 4:18

Iaknekae ete Eni tamataru, Iriluke ete erike mise titinai kai ite okini. Namake imi. Le tamata rebe imi kerike eteije, luasi beteke pusue yelu rebe uono ete esi tinaije mere Kristuse ruaI, rebe imi meije ete imi. kerike eteI titinai kena lale misete. 25 Kai 10 Aristarkuse rebe imei bui lalei sire pine iono neune, isupu hukum lele, sakesa kai aure ibeteke hlamate ete imi. le Tuhane Ihbeike tamata mo. Kai Barnabase kwalini Markuse ibeteke Imia rebe pake tamata makerike, halamate ete imire neka. (Imi supu lep- 4 suke imi ono loko imi tamata mak- ate kena Markuse peneka, hoko au kotie erikaru kena misete kai nkenale le bei imi leke sepo iluake loko imi, imi imire tamata makerike ete Tuhane ndete trimai kena misete.) 11 Kai Yesuse rebe surga. eni nane saere Yustuse ibeteke hlamate ete imi lekwe. Bei tamata Yahudia rebe Hnaune kena kotie loko Alla rame esi hlaleke loko Tuhane Yesuse pende, 4:2-6 batuke sie telua meiju pine esi kerike 2 Kwali betaya, suke imi kotie loko sakesa kai au kena Alla Eni makerike. Esi Alla rame. Kai kotie trima kasi bei Alla. tapa au hoko laleku ndina. 3 Kotie loko Alla ete ami lekwe, leke 12 Epaprase ibeteke hlamate ete imi Itiluke lalane kena lepae Eni hnaunaru, ne. Ile bei kota esa kai imire neka, leke ami lepae Kristuse rebe akmenare ile Kristuse Yesuse Eni tamata makerike sae irekwaI mosare. Le bei ami lepae Alla rebe ikotie loko Alla ete imi rame, leke Eni hnaunaru hoko meije esi kusue au imi hlaleke ktili kai imi rekwa. Leke imi kena bui. 4 Hoko kotie ete au leke au ono lulu Alla Eni sukare titinai. 13 Au ru- supu lepae Alla Eni lepate titinai lulu Eni aku selui kerike peneka, ikerike ktili ete sukare leke tamata esi natie. imi kai ete tamata rebe esi ndi Laodikia 5 Imi hubungane kai tamata rebe esi kai Hierapolise. 14 Loktele Lukase rebe hlaleke loko Yesuse more, suke imi ite sukaije kai Demase luasi beteke hla- hidupe mimise kai pake kesempatane mate ete imi lekwe. mere kena aseluke tamata maka hlaleke 15 Imi beteke amiki hlamate ete loko Kristuse eni atate. 6 Suke imi lep- tamata rebe esi hlaleke loko Kristuse ate eono lalesi ndina kai erana lalesi. ndi Laodikiare. Kai ete Nimfa kai jemate Kai kena tamata esi tneu imire suke imi toini rebe esi ibada me eni lumare. ralake tekwasi. 16 Kena baise sulate meije ete imi peneka, atula leke baisele ete jemate Lepate mulini toini ndi Laodikiare lekwe. Kai sulate 4:7-18 rebe ete jemate toini ndi Laodikiare 7 Kwali betaya, saisa rebe eono kena suke imi baise lekwe. 17 Kai beteke kena aure namake iteki kwali Tikikuse rebe Arkipuse be makerike rebe Tuhane ite okine, ibeteke ete imi. Ile Tuhane Eni Iulakeni kena ikerikele, suke ikerikele makerike rebe ikerike mise titinai, amiki eti epela kena misete. 18 Hlamate bei au ebe rebe ikerike sakesa kai ami. 8 Au Pauluse. Hlamate meije au lekie kena ulakeni loko imi leke imi rekwa be kena auruku balakue. meije ami elia, kai leke iono lalemi ktili. Nete, auru mei bui lalei sa! Tuhane Ir- 9 Au ulake ikeu sakesa kai iteki kwali iluke misete ete imi. Onesimuse rebe ihlaleke sakesa kai ite. Ile, bei kota esa kai imire neka, kai ik- Hlamate bei ami, Pauluse 364 1 Tesalonika 1:3

a. Pauluse ikotie trima kasi ete Alla le Pauluse eni Sulate Nomore tamata Tesalonikaru kai iisike esi atate Esa ete Jemate Toini me (1:1-10) Kota Tesalonika b. Pauluse ilepa le ruai, ilepa loko akmena eni makerike me Tesalonikare kai Lepate Menai ianetesi be eni atate mise etesi (2:1-12) Meije Pauluse eni sulate memenai ete c. Ibeteke be inetesi titinai kai lelei jemate toini me kota Tesalonikare. kena keu lokosi (2:13-3:13) Kota Tesalonikare, otoi Makedonia esi 3. Pauluse iahnau kai atetuke tamata kota inai. Otoi Makedoniare Propinsi Tesalonikaru (4:1-5:24) bei Kerajane Roma. Pauluse ieleke je- a. Iahnausi leke esi atate mise saka mate toini me kota Tesalonikare, kena maka lulu Tuhane Yesuse esi atate (4:1- iheti bei kota Pilipire. Po takwali mo, 12) tamata Yahudia rebe esi suka Pauluse b. Iatetukesi loko saisa rebe eono kena more esi suka ilepae hnauna kena Kris- petu Tuhane Yesuse iluake suike (4:13- tuse ete tamata Yahudi more mo. Hoko 5:11) Pauluse ikeu bei kota Tesolonika lopai c. Iahnausi leke esi hidupe mise kai kota Berea. Eleki kena iluake mpai kota sie maketa rebe maka hlaleke sakesare Korintuse, iulake Timotiuse ikeu lolete (5:12-22) kota Tesalonika kena iselu jemate Tesa- 4. Hlamate mulini (5:23-28) lonika. Eleki ileu, ibeteke jemate toini Hlamate esi hidupe ete Pauluse. Kena Pauluse ilene Timotiuse ibeteke mere, eleki ileki 1:1 sulate meije, rebe kotiele Pauluse eni Kwali betaya imi. sulate memenai ete jemate toini Tesa- 1 Au Pauluse, au leki sulate meije lonika. Hoko Pauluse eni sulate meije ete imi jemate toini me kota Tesalonika. iahnau jemate toini me kota Tesalonika Imire Alla Amate kai Tuhane Yesuse leke esi maka hlaleke etapa ktili kai Kristuse Eni tamata. Au, Siliwanuse kai masike esi supu susate po tahane neka. Timotiuse ami kotie loko Alla be, Pauluse ikotie trima kasi ete Alla le “Ama, Aono misete elake ete jemate isupu sou kena esi hlaleke kai esi li loko toini lomaije. Ianetesi loko eni atate kena irue me kota Tesalonika kai lalesi ndene kaisi sare. noma.” Eleki iralake jemate toini esi tneu Jemate toini Tesalonikaru esi atate loko saisa eono kena sie rebe esi mata kai esi hlaleke loko Allare mise titinai peneka kena Tuhane Yesuse Iluake suike mosare. Sie meru supu rue kaiNi sa pibe 1:2-10 moneka? Kai Tuhane Yesuse Iluake petu 2 Ami kotie trima kasi rame loko Alla ila? Pauluse iahnausi leke esi kerike loko le imi pusumi hlaleke lokoI rame. Kai esi makerike mimise rame kai esi hlaleke kena ami kotie loko Allare ami sulapi imi rame be Kristuse Iluake suike tinai. nane rame. 3 Ami kotie trima kasi rame Isi loko Alla le kena ami kotie loko Alla Am- 1. Hlamate (1:1) ate ami nete imi kerike rame loko imi 2. Alena loko Pauluse kai tamata Tesa- makerike elia le imi hlaleke loko Alla. lonikare (1:2-3:13) Kai ami nete imi kerike mise leke tapa tamatare elia le imi okisi. Kai ami nete 1 Tesalonika 1:4 365 1 Tesalonika 2:9 imi tahane lale masike tamata esi ono Saisa rebe Pauluse ikerikele susate eti esi teta imi le imi hlaleke titi- me kota Tesalonikare nai be iteki Tuhane Yesuse Kristuse Ilu- ake kena hlamate imi. 4 Kai kwali betaya 2:1-16 imi rebe Alla Iokimi, ami rekwa be Alla Kwali betaya imi, imi ruami rekwa Ibitike imi kena Eni tamata rebe hlaleke 2 be ami luake loko imire kai rue kai lokoI. imire leke ami lepae Sou Misete ete 5 Le kena ami lepae Sou Misete bei Alla imire supu hasile. 2 Imi rekwa be kena ete imire, batuke esiri bei ami biruma ami luake loko imi me kota Tesalonika mo po ami lepa ktili le Ro Misete Ir- mosare, ami lepae Sou Misete bei Al- iluke ktiline ete ami. Kai Iono ami rekwa lare mpai kota Pilipi. Mpai kota Pilipire be Ikerike titinai ete imi baue Sou Mis- ami supu teta kai esi lepa tiae ete ami. ete bei Allare. Imi rekwa ami layani ktili Tamata bokala esi lake ami lepae Sou kena ami rue sakesa kai imi leke ami Misete. Masike ele mere po me kota tapa imire elia. 6 Imi lulu amiki atate kai Tesalonikare iteki Allare Iono ami ril- Tuhane Eni atate peneka kena tamata ama mo kena lepae Sou Misete bei Alla esi ono susate ete ami eti esi teta amire. ete imi. 3 Kena ami beteke hnauna ete Mere, masike imi supu susate boka titi- imire, ami beteke saisa rebe tinai more nai eti esi teta imi le imi hlaleke loko mo, saisa rebe lalema ntoli more mo, Sou Misete bei Alla kena Yesuse Kris- kena ono tiae ete imi mo, kai lemake tuse hoko lalemi ndina sa, le Alla Eni loko imi mo. 4 Eleyo, le Alla Iuji ami Rore Iono lalemi ndina. 7 Hoko imi ono lalema kai Ipersaye ami kena ami lepae conto misete ete pusue tamata rebe esi Sou Misete bei Allare hoko ami beteke hlaleke loko Alla me otoi Makedonia kai hnaune saka ami lepae batuke saisa rebe otoi Akayare. 8 Pusue tamata me otoi tamata esi suka lenele mo po ami lepae Makedonia kai Akaya esi selu kai lene saisa rebe Alla Isukare. be imi atate elia kai imi beteke elia kena 5 Imi ruami rekwa be ami lepa ete Sou Misete bei Alla kena Yesuse peneka. imire kena ono lalemi ndina mo pise ami Kai batuke tamata me otoi Makedonia lemake imi kena supu sasaisa bei imi kai Akaya mo po tamata rebe esi rue mo. Alla ruaI rekwa ami lalemaru titinai. me pusue otoi maketaru lekwe esi lene 6 Kai ami ono sasaisare kena ami suka imi hlaleke loko Allare mise. Hoko ma- supu isike bei imi pise tamata makete hake ami keu kena lepae moneka. 9 Le mo. Masike amire Kristuse Eni maka pusue tamata meru esi alenake imi li ulake hoko ami kotie imi isike amire yele loko ami mise kuate elia kena akmena po ami suka supu isike mo. 7 Po ami mau ami luake loko imire. Kai esi alenake ete imi kena ami rue sakesa kai imire loko imi hleke bei hlaleke loko tuhane lupe inate iraka eni nanaru. 8 Le Ami tinai more eleki imi hlaleke loko Alla nete loko imire, lalema ndina titinai eti rebe Inkenare kai Ikwana kena imi luluI. batuke ami lepae Sou Misete bei Alla ete 10 Kai esi alenake imi hlaleke kai namake imi mo po ami ono sasaisa neka kena ami Alla Eni Nanare Iluake suike bei ndete tapa imi. Le ami oki imi titinai. 9 Kwali surgare. Nanae mere Yesuse rebe Alla betaya imi. Erimi nete ami kerike ktili Iono Ikwana suike. Yesuse mere lekwe titinai sare elia leke ami supu manane rebe tatike pine Iono hlamate ite kena ete ami ruamare. Ami kerike pita kpetu Alla Inasu, Ihukume tamata rebe ono leke imi li loko ami yake kena ami lepae dosare. 1 Tesalonika 2:10 366 1 Tesalonika 3:5

Sou Misete bei Alla kena Yesuse mere Pauluse lalei kena ikeu loko rame ete imi. jemate toini Tesalonikaru suike 10 Imia rebe hlaleke loko Allare, imi ruami rekwa kai Alla ruaI lekwe Irekwa 2:17-3:13 ami ono dosa sasaisa ete imi mo, ami 17 Kwali betaya imi, ami keu bei imi hidupe tinai ete imi kai sae ibeteke be takwali mo po ami nete loko imi rame. ami ono sala ete imi mo. 11 Imi rekwa be Ami nete loko imi titinai peneka kai ami ami tapa imi pusumi lupe amate itapa lalema titinai kena luake selu imi suike. eni nanaru. 12 Ami ahnau imi, ami aktili 18 Ami lalema kena luake loko imi suike imi lalemi kai ami beteke ktili ete imi peneka. Au Pauluse, au atula rebai ilaru be suke imi hidupe lulu Alla Eni pleta peneka po ro tiaru esi elake eono ami rebe Eni tamataru suke esi onore leke supu keu loko imi mo, epele lalane bei Alla laleIje ndina. Le kena Alla Ipleta ite ami. 19 Laleku kena selu imi le imi pine tamatare, Ikoti imi kena rue kaiNi kai ami hlalekemi kai imi ono ami lalema selu Eni hitate elake. ndina. Le tatike pine Tuhane Yesuse Ilu- 13 Kai makete lekwe rebe eono ami ake, kai kena ite luake lokoIje, imi pine kotie trima kasi ete Alla rame le ami ono ami lalema ndina kai lalema ela. lepae Alla Eni lepataru ete imire, imi 20 Titinai, ami lalema ela kai lalema nd- lene lokolu. Imi noake be mere lep- ina titinai le imi. ata bei tamata mo po mere lepata bei Amiki lalema kena luake loko imire, Alla titinai. Alla Ipake lepata meru leke 3 ami tahane ruae moneka. Hoko ami uono imi atate mise. Imire rebe hlaleke teu lepate kena au, Pauluse, rue ruaku lokoIje. 14 Kwali betaya imi. Susate rebe mei kota Atena neka, 2 yo ami ulake imi blakele mere, jemata toini mpai kwali Timotiuse rebe ikerike ete Alla otoi Yudea rebe Kristuse Yesuse Ibitikesi sakesa kai amire kena lepae Sou Mis- pende esi blakele neka. Imi supu susate ete kena Kristuse, ilome lokomi. Ami bei imi tamataru ruami lulu loko conto ulakeni lome leke iakbere imi lalemi jemata toini mpai otoi Yudea akmenare kai itapa imi leke imi hlaleke loko Kris- neka, esi supu susate bei tamata Yahudi- tuse tapa ktili. 3 Timotiuse itapa imi leke aru lekwe. 15 Tamata Yahudia meru rebe kena imi supu susate imi hlaleke loko akmena esi bunu nabiaru, eleki pamuli Alla sa. Imi rekwa be Alla Isukare ami meije esi bunu iteki Tuhane Yesuse kai supu susate le ami hlaleke lokoI. 4 Kena meije esi ono susate ete ami. Alla Ionosi ami sakesa kai imire, ami beteke rame titinai. Esi rare kai pusue tamata. 16 Esi ete imi peneka be tatike pine ite supu lake ami leke ami lepae Sou Misete rebe susate bei tamata makete. Kai imi rekwa eono tamata esi supu hlamate ete tamata be susata meru ite supulu peneka. 5 Au makete rebe tamata Yahudi more yake. ulake Timotiuse ikeu lome loko imi le Esi lake ami ele mere esi tapa esi dosaru au tahane rua kaplaleku le imire mon- rame lesi bei batase rebe Alla Itahane eka. Ikeu loko imi leke au rekwa be imi laleI etesi peneka. Hoko pamuli meije hlaleke loko Kristuse ktili sa pibe mo. Le mahake Alla Ihukumesi. au kaplaleku tinake ro tiaru esi elake eteheke imi eleki imi hlaleke saisa rebe ami betekele ete imire moneka. Hoko saisa rebe ami kerikele esupu hasile sasaisa mo. 1 Tesalonika 3:6 367 1 Tesalonika 4:13

6 Meije Timotiuse ileu loko ami dosa sae mo. Hidupe mise titinai le dosa peneka kai ialenake sou misete be sae mo mere be imi ono ntasite yake. imi hlaleke ktili loko Kristuse elia kai 4 Po imi mokwaiaru suke imi ono loko li loko lomaije elia. Kai ialenake be imi binaru kena cara mise titinai le dosa kena imi nete loko amire, imi lalemi sae mo kai kena cara holmate imi bi- ndina titinai. Kai lalemi kena tetue naru leke Alla kai tamata laleisu nd- ami lekwe lupe ami lalema kena tetue ina. 5 Imi ono lulu lale tiae loko imi bi- imire neka. 7 Hoko kwali betaya imi, naru yake, lupe tamata rebe esi rekwa masike ami supu susate kai supu kerare, Alla more esi onore. 6 Imi ono sala ete po ami lalemaru ndina le ami lene kwali betaya imi jemate toini rebe esi Timotiuse ibeteke sou bei imire. Le imi hlaleke loko Kristuse yake pise lemakesi hlaleke ktilire eono ami lalemaru ela. yake. Le akmenare ami pletae imi ktili 8 Sou mere eono ami blake ktili suike, peneka leke lalemi lokolu. Iteki Tuhane mahabe imi hlaleke loko Tuhane rame. Ihukume pusue tamata rebe esi ono sala 9 Ami kotie trima kasi boka titinai ete ele mere. 7 Alla Ikoti ite hlaleke lokoIje Alla le lalemaru ndina titinai le imi. kena ite ono ntasite mo po kena ite 10 Pita kpetu ami kotie ktili loko Alla hidupe mise titinai le ono dosa sae mo. rame leke ite tetue lomai suike. Eleki 8 Hoko sire rebe isuka lulu hnaune ami tapa imi kena atetuke saisa rebe imi meije more, batuke isuka tamata mo po rekwa mosare kena hlaleke loko Alla. isuka Alla mo lekwe rebe Iriluke Eni Ro 11 Ami kotie loko Iteki Alla Amate Misete ete imire. kai iteki Tuhane Yesuse be, “Ama kai 9 Tamata rebe esi hlaleke sakesa kai Tuhane, Abuka lalane ete ami kena lu- imire, imi li lokosi eliare, ami lekie ete ake lokosi me kota Tesalonika noma. imi moneka. Alla ruaI Iatetuke imi kena 12 Onosi li loko lomai rame kai esi li li loko lomaije peneka. 10 Mere tinai imi loko pusue tamatare tapa ktili rame lupe ono peneka, kena imi li loko kwali be- ami li lokoise neka. 13 Aakbere lalesi taya imi jemate toini sakesa kai imi ru- noma, leke Tuhane Yesuse Aluake suike ami me otoi Makedoniare. Po ami ahnau sakesa kai Amu tamataru, kena mere sae imi leke imi li lokosi mise lesi lekwe. ibeteke mo be esi ono sala kai esi mise le 11 Imi keu keholi kena lepa ktili kai dosa sae mo me Ale Alla Amate oaMu.” lomai yake, po kerike ktili loko ruami makerike mimise. Imi kerike kena supu Atate rebe eono Alla laleIje ndina manane ete imi ruami lupe akmena ami 4:1-12 rue kai imire, ami pletae imi kerike. Eleki kwali betaya imi, imi atetuke 12 Imi hidupe mise kai ktili leke imi susae 4 bei ami peneka be imi hidupe kai manane pise sasaisa mo kai leke tamata lomaije elia, leke Alla laleIje ndina. rebe esi hlaleke loko Kristuse more esi Ami rekwa be imi hidupe lulu mere beteke be, “Tamata rebe esi hlaleke loko peneka. Po meije hnauna ilaru me rebe Kristuse, tamata misete.” ami beteke mosa. Tuhane Yesuse Iriluke Iteki Tuhane Iluake suike kbasa ete ami kena ami uma imi leke imi hidupe kai lomaije mise lesi lekwe. 4:13-5:11 2 Le imi rekwa saisa rebe ami ple- 13 Kwali betaya imi, saisa eono kena tae imi kena onore, mere iteki Tuhane tamata rebe esi hlaleke loko Kristuse esi Yesuse Ibeteke ete ami. 3 Yelu rebe Alla matare, ami suka titinai kena imi rekwa Isukare elere: Imi hidupe mise titinai le mimise leke imi susa lupe tamata makete 1 Tesalonika 4:14 368 1 Tesalonika 5:18 rebe esi hlaleke loko Alla mo kai esi sasaisa eono more yake, lupe tamata hlaleke loko supu rue sakesa kaiNi more rebe esi hlaleke loko Kristuse more esi yake. 14 Le ite hlaleke be Yesuse Imata rekwa more yake. Yo ite raka ruama kai Ikwana suike peneka. Yesuse Imata rame kai ite tahane lale. 7 Ite tahane lale kai Ikwana suike eono ite hlaleke titinai rame le kena kpeture tamata esi ntulu be, tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse kai esi nseli. 8 Po itere tamata rebe lulu esi matare, Alla Iono esi kwana suike Alla Eni pletare, hoko suke ite tahane leke esi rue kai Yesuse. lale. Suke ite raka ruama baue hlaleke 15–17 Tuhane Yesuse Iluake suike elere. loko iteki Tuhane rame kai ite li loko Kena Tuhane Yesuse ruaI rulu bei ndete tamata makete, mere lupe solaluaru esi surgare, Ipleta kena kbasa elake. Kena lapune pesi kena epele lutike esi lereisu mere lekwe malekate esi elake lepa kena leke lakwai yake. Kai ite hlaleke rame nai elake kai hbue Alla Eni trompete, be Alla Ihlamate ite, lupe solaru esi topi kai tamata rebe esi hlaleke loko Kris- wajare epele lutike uluisu. 9 Alla Ibitike tuse rebe esi mata pende esi kwana ak- ite kena Ihukume ite mo po Iono ite mena. Eleki ite rebe mata mosare, supu supu hlamate bei iteki Tuhane, Yesuse bitike sakesa kaisi kena moputi kena Kristuse. tetue iteki Tuhane ndete udara. Eleki ite 10 Kristuse Imata ete ite leke kena Ilu- rue kaiNi eti pela. Hoko Ite rebe kwana ake suike, ite eri rue sa pise ite mata sare, sae isupu bitike akmena mo bei peneka, ite hidupe kaiNi. 11 Hoko imi ah- tamata rebe esi matare pende. Saisa rebe nau lomai kai akbere lale lomai. Imi tapa ami betekele meije lulu iteki Tuhane Eni lomai leke imi hlaleke lokoI ktili lesi. lepate. 18 Imi umauke lomai kena lepate Meije imi ono peneka. rebe au betekele meije leke lalemi ndina. Hnauna pamuli Kwali betaya imi, petu kena iteki 5 Tuhane Iluake suike ami lekie ete 5:12-22 imi moneka. 2 Le imi ruami rekwa titinai 12 Kwali betaya imi, ami kotie bei imi peneka be iteki Tuhane Eni petu kena leke sie rebe Alla Ibitikesi kai Iriluke Iluake sae irekwa mo lupe ndeane iluake kbasa kena esi ahnau imi kai lepae sou kena kpeture sae irekwai akmena mo. misete bei Allare, imi holmatesi. Esi 3 Tamata esi beteke be, “Nusa meije lisa kerike boka ete imi. 13 Holmatesi mimise sae mo kai susa sasaisa mo.” Eleki kena kai li lokosi mimise le esi tapa imi. Rue petu mere pususi supu susate sosoli, esi kai lomaije ono lomai yake. supu naiya moneka. Petu susate eluake 14 Kwali betaya imi, ami kotie be imi sosoli lupe binaru esi blake kera kena ahnau kwalimi kai betami lekwe. Leke esi ruele kwetele. 4 Po kwali betaya imi, tamata rebe esi suka kerike more imi imi hidupe lupe tamata rebe ono dosare lakesi mamau leke esi nkwakwa kena mo kai rebe esi lulu iteki Tuhane Eni esi makerike. Ahnau tamata rebe rilaise pletare more mo. Hoko petu mere elu- leke rilasi moneka. Tapa tamata rebe ake ete imire lupe tamata ndeane iluake lalesi ktili more. Tahane lale ete pusue mo, rebe eono luma upuije hkutukeine. tamata. 15 Raka mimise leke sae iono ne- 5 Kwali betaya, pusue imire tamata rebe une ete imire leliele kena ono neune lulu Alla Eni pleta. Imi kerike loko saisa yake, po imi ono misete ete lomai rame rebe Alla Isukare. Ite hidupe lulu tamata kai ete pusue tamata. rebe esi ono tiae kena kpeture mo. 16 Lale ndina rame. 17 Kai kotie loko 6 Hoko mai ite lupe tamata rebe rekwa Alla rame. 18 Imi supu sasaisa neka imi 1 Tesalonika 5:19 369 1 Tesalonika 5:28 kotie trima kasi ete Alla. Le Alla Isuka ono sala mo.” 24 Alla Ibitike imi leke imi rebe Kristuse Yesuse Eni tamatare. Iono imi mise titinai le dosa sae mo. 19 Sebeie Ro Misete Ikbasae imi. Kai laleI kena Iono sasaisare Iono tinai. 20 Mere, lepata rebe tamata esi naku be Hoko au rekware Iono rebe au beteke Ro Misete Iulake esi betekele, imi malisi meije. lele yake kai beteke be mere pakuna mo 25 Kwali betaya imi, kotie loko Alla ete yake. 21 Imi noake mimise be lepata ami lekwe. meru lulu Alla Eni hnaunaru pibe mo, 26 Imi beteke auku hlamate bei laleku kai lene loko rebe misete. 22 Kai neune titinai ete pusue imi jemate toini kena sasaisa neka imi ono yake. imi lupuke lomaije. 27 Tuhane Iriluke kbasa ete au kena Hlamate mulini pletae imi leke baise sulate meije ete imi 5:23-28 pusumi rebe imi hlaleke sakesare. 23 Ami kotie loko Alla rebe Iono iteki 28 Ami kotie loko iteki Tuhane Yesuse lalema ndenere be, “Amate, Aonosi leke Kristuse ete imi pusumi be, “Tuhane, esi mise titinai le dosa sae mo. Kai Aono misete elake ete pususi noma.” Arakasi mimise, raka esi rore kai esi nasite kai nanakwalasi, leke amiki Tuhane, Hlamate, Pauluse Yesuse Kristuse Iluake sae ibeteke be esi 370 2 Tesalonika 1:8

Pauluse eni Sulate Nomore Hlamate Lua ete Jemate Toini me 1:1-2 Kota Tesalonika Kwali betaya imi, 1 Au Pauluse, au leki sulate meije Lepate Menai ete imi jemate toini kota Tesalonika. Meije Pauluse eni sulate nomore lua Imire iteki Alla Amate Eni tamata kai ete jemate toini me kota Tesalonikare. Tuhane Yesuse Kristuse Eni tamata. Sili- Jemate toini me kota Tesalonikare wanuse kai Timotiuse lekwe esi mei hkutukesi kai kaplalesi le esi nati mise sakesa kai au, luasi beteke hlamate mosa be Kristuse iluake suike lomei etemi lekwe. 2 Ami kotie loko Alla Am- nusare petu ila kai elia. Ele mere hoko ate kai iteki Tuhane Yesuse Kristuse ete Pauluse inatue sulate memenaije etesi. imi be imi supu misete elake kai lalemi Po esi noake boka sa hoko inatue sulate ndene noma. suike eteise meije. Alla Iteu pakala ete tamata Leini esi beteke be Kristuse Iluake kena Kristuse Iluake suike suike peneka. Pauluse iombe esi beteke mere tinai mo. Le kena Tuhane Ilu- 1:3-12 ake suike lomei nusa mosare neune mei 3 Kwali betaya imi, suke ami kotie nusare tapa ktili tinaije neka. Neune trima kasi bei Alla le imi rame. Kai tinai, mere ile sae ikbasaele rebe ibroka kai suke ami kotie trima kasi, le imi tapa Kristuse. Ile mere tamata neune titinai. hlaleke ktili loko Kristuse kai imi li loko Iahnau jemate toini me Tesalonika lomaije tapa rame. 4 Hoko kena ami keu leke esi maka hlaleke etapa ktili kai loko Alla Eni jemata toini maketaru ami masike esi supu susate po suke tahane lalema ela titinai kena alenake imi etesi neka. be masike imi supu susate eti supu teta Pauluse iahnausi leke esi kerike loko rame kai supu susate rame po imi tahane esi makerike kena esi supu manane kai kai hlaleke ktili loko Kristuse rame. yelu ete luma toini lupe Pauluse kai eni 5 Imi tahane kai hlaleke lokoI kena ebea rebe kerike sakesa kaine. Kai iah- supu susate meije le imire Eni tamata. nausi leke esi ono misete rame. Mere aseluke ete ite tinai be Alla Iteu Isi pakala ete pusue tamatare nkena. Mere, 1. Hlamate (1:1-2) Ibeteke be Iholmate imi kena imi kusu 2. Pauluse ikotie terima kasi ete otoi rebe Alla Ipletae ite tamatare kena Tuhane le jemate toini me Tesalonikare ruaI Eni kbasa. 6 Alla Iono susate ete sie kai iakbere laleisu leke masike esi supu rebe esi ono susate ete imire. Le Alla aniaya po esi hlaleke loko Tuhane rame Iono sasaisare nkena. 7 Kai Alla Iono imi (1:3-12) rebe meije imi supu susate supu mis- 3. Iatetukesi loko saisa rebe eono ke ete, leke imi supu susate sasaisa moneka Tuhane Yesuse Iluake suike (2:1-17) kai ami supu susate sasaisa more neka. 4. Ikotie jemate toini me Tesolonikare Mere eono kena Tuhane Yesuse Irulu esi kotie loko Alla etei kai iahnausi leke bei ndete surga sakesa kai Eni malekata esi noso yake (3:1-15) rebe esi kbasa elake kai Iaseluke ruaI 5. Hlamate mulini (3:16-18) kena auwe klitini. 8 Irulu kena Ihukume tamata rebe rekwa Alla mo kai rebe lene loko Sou Misete kena iteki Tuhane 2 Tesalonika 1:9 371 2 Tesalonika 2:13

Yesuse more. 9 Tamata meru esi supu kena Tuhane Eni Lumare mpai lale kai hukumane elake titinai eti pela lulu esi irueke Alla Eni otoi maka ruere kai ono neunaru. Esi supu susate eti pelare ibeteke ete tamata boka be ile ruaije esi supu sui lau bei Tuhane oaIje eti Alla. pela, kai esi blake Eni kbasa elake mon- 5 Imi nete sa, kena au rue me kai imi eka. 10 Kena Iluake suike, kena petu mis- me kota Tesalonika sare, pusu yelu rebe ete mere Eni tamataru pususi isikeNi kai tatike pine uono meru, au betekele ete pusue tamata rebe hlaleke lokoIje esi imi rame peneka. 6 Kai imi ruami rekwa beteke herane. Kai imi sakesa kai tamata kbasa rebe epele tamata neune mere leke meru lekwe le imi hlaleke loko sou rebe iaseluke ruai kena meije yake. Po tatike ami lepaele ete imire pe. pine iaseluke ruai sa kena petu rebe 11 Hoko ami kotie loko Alla le imi Alla Iteure peneka. 7 Meije ro tiaru esi rame. Ami kotie be, “Amate, Aono esi elake emenai kena eono tamata neune atate mise. Kena mere Akotisi. Aono iono neune andeneke peneka, po kbasa esi ktili kena hidupe lulu sasaisa rebe rebe epeleje epelei rame leke iaseluke Asukare noma. Aono esi ktili kena esi ruai yake. Po tatike pine Alla Ihetie ono misete le esi hlaleke loko Yesuse kbasa rebe epeleije. 8 Eleki Alla Iono Kristuse.” 12 Ami kotie loko Alla ele mere tamata neune rebe isuka Alla Eni atate leke imi isike iteki Tuhane Yesuse kai more iaseluke ruai. Tuhane Yesuse Iono Iono sisi isike imi lekwe. Le iteki Alla tamata neune mere eni kbasa sasaesa kai Tuhane Yesuse Kristuse Iriluke mis- moneka, mere bei Ipletaeni kai Ibunui ete elake ete imi. kena Eni kbasa elake titinai, Eni hitate elake kena Iluake. 9 Tamata neune mere Tamata rebe lene loko hukume iluake isupu kbasa elake titinai bei ro mo kai iono neune tiaru esi elake. Eleki iono tanda herana 2:1-12 bokala kai iono yelu rebe tebikelu kena Kwali betaya imi, meije kena iteki lemake tamata leke esi suka beteke be, 2 Tuhane Yesuse Kristuse Iluake suike “Eni kbasare bei Alla”. 10 Ilemake tamata kena Ilupuke ite leke lupuke lomai bokala rebe namake esi mata eleki rue kaiNi ndete surgare. 2 Ami kotie imi kena otoi lau titinai bei Alla eti pelare. leke masike tamata sae ibeteke be, Le Sou Misete bei Alla esi suka lene “Ro Misete Ibeteke Tuhane Iluake suike loko mo hoko Alla Ihlamatesi moneka. peneka”, pise ibeteke be, “Pauluse ilekie 11 Bei mere hoko Alla Eni kbasare kena kena esi sulate be Iluake suike peneka.” Iono tamata bokala rebe esi hlaleke lokoI Po hkutukemi kai kaplalemi sosoli yake. more esi hlaleke loko sou rebe nkena 3 Sebei sae ilemake imi yake kena cara more. 12 Leke pusue tamata rebe hlaleke sasaisa neka! Kena petu Tuhane Ilu- loko sou tinaije mo po suka ono neune, ake mosare, yelu bokala rebe uono ak- Alla Ihukumesi. menare elere: tamata bokala esi lene Alla Ibitike imi kena supu hlamate loko Alla moneka, kai tamata neune rebe ilulu Alla Eni hukume monde iaseluke 2:13-17 ruai. Pusue yelu meru imi selulu. Tamata 13 Po kwali betaya imi, rebe Tuhane neune mere tatike pine isupu bunu bei Ioki imi, suke ami kotie trima kasi bei Alla. 4 Tamata neune mere isobue Alla Alla le imi rame, le bei kena Alla Itolae kai inaku be iktili lesi bei pusue ro rebe nusa meije mosa, Ibitike imi rebe hlaleke tamata esi hlaleke lokoise. Kai ikusu loko Tuhane peneka kena supu hlamate 2 Tesalonika 2:14 372 2 Tesalonika 3:15 kai rue eti pela. Le Ro Misete Ibitike 5 Ami kotie loko Tuhane Yesuse be, tebike imi ete Alla kai bei imi hlaleke “Tuhane, Aono jemate toini Tesalonika loko soua nkenala bei Allare. 14 Leke esi rekwa pusu meru uono ete imi, Alla Ikoti imi be Alla Aokisi kai Aonosi ktili baue ami beteke Eni Sou Misete ete leke masike esi supu susate esi tahane imire, leke imi aseluke hitate elake saka rame imi selu hitate elake bei iteki Tuhane saka Yesuse Krituse Atahane.” Yesuse Kristuse. 15 Hoko suke kwali be- Tamata nosone lupu kaisi yake taya imi hlaleke tiktili kai hlaleke rame lulu loko lepata rebe ami atetukelu ete 3:6-15 imi pende, rebe ami betekelu pise ami 6 Ami supu kbasa bei iteki Tuhane lekiule kena amiki sulate akmena ete Yesuse Kristuse kena pletae imi. Kwali imire. betaya imi, tamata rebe esi noso kai 16–17 Ami kotie loko Iteki Tuhane saisa rebe ami beteke etesi, esi ono lulu Yesuse Kristuse kai iteki Alla Amate, more, imi lupu kaisi yake. 7 Imi ruami rebe Ioki ite, kai Iakbere ite eti pela, kai rekwa be suke imi hidupe mise saka Iono ite hlaleke loko saisa rebe misete amire elia lupe kena ami me kai imire, rame, baue Yesuse Kristuse Iono mise ete ami noso mo. 8 Tamata esi riluke man- itere. Ami kotie be, “Ama, Aakbere je- ane ete amire, ami selie. Pita kpetu ami mate toini me Tesalonika mina kai Aono kerike ktili, mahake tatike nana mon- batuke esi hlaleke saisa misete rame rebe eka leke ami ono susae sae bei imi yake. Atalukele kai batuke esi lepa saisa rebe 9 Masike amiki kbasa kena kotie tapa bei misete.” imi po ami suka kotie tapa mo. Ami kerike ktili kai kotie tapa bei imi mo leke Kotie loko Tuhane rame ete ami ami tiluke lalane ete imi. 10 Kena ami me 3:1-5 kai imi sare ami pletae imi be, “Sire pine Kena yelu maketa, kwali betaya isuka kerike mo hoko ihlaleke yake be 3 imi, kotie loko Alla ete ami, leke tamata makete esi riluke manane etei.” tamata bokala esi lene hnaune kena iteki 11 Ami beteke ete imi ele meije le ami Tuhane Yesuse sosoli kai leke esi hlaleke lene be bei imia meru leini me esi noso lokolu lupe akmena imi lene lokoule. kai esi suka kerike moneka, po batuke 2 Kai imi kotie loko Alla ete ami leke esi kwale tamata maketa esi makerike. iteki Tuhane Ibitike ami bei susate rebe 12 Iteki Tuhane Yesuse Kristuse Iriluke tamata neuna titinaije esi ono ete amire, kbasa ete ami kena pletae tamata meru le pusu tamata esi hlaleke sou kena kai ahnausi leke esi kerike mimise kai ru- Tuhane mo. asi kerike saisa kena esi supu manane ete 3 Po Iteki Tuhane Ituli kai ite hoko lene ruasi. lokoI. Hoko ite rekwa be Tuhane Iono 13 Po kwali betaya imi, hleke bei ono imi ktili kai Irakami rame leke ro tiare el- misete yake. 14 Amiki lepata rebe ami emake imi yake. 4 Kai iteki Tuhane Iono lekilu kena sulate meije pende, sae rebe ami rekwa kena imi be kena meije me ilulu more, imi keta beini kai lupu kaini imi lulu saisa rebe ami betekelu ete imire yake leke iasomi. 15 Po lalemi tiakeni kai imi lulu saisa rebe ami betekelu rame saka imi musu yake, po imi ahnaui saka sa. imi kwalimi ruami. 2 Tesalonika 3:16 373 2 Tesalonika 3:18

17 Kwali betaya imi, au Pauluse au Hlamate mulini natue hlamate ete imi pusumi. Hlamate 3:16-18 meije ruaku lekie. Pusue auku sulataru 16 Au kotie loko Tuhane rebe Iono imi auku cara lekire ele meije leke imi lalemi ndenere be, rekwae. “Tuhane, Ale pine Aono jemate toini me 18 Ami kotie loko iteki Tuhane Yesuse Tesalonika Kristuse be, lalesi ndene rame kena pusue sasaisa “Tuhane Aono misete elake titinai etesi neka. noma.” Kai Asakesa kaisi leke Arakasi rame.” Hlamate, Pauluse 374 1 Timotiuse 1:7

5. Iatetukeni kena ili loko papelake Pauluse eni Sulate Nomore tamata me jemate toine (5:1-6:2a) Esa ete Timotiuse 6. Iahnaui leke eni atate lulu hnaune nkenale (6:2b-21) Lepate Menai Hlamate Timotiuse ihlaleke loko Yesuse. Eri belu sa kai irue me kota Epsuse kai ik- 1:1-2 erike ete Alla. Ile, Pauluse eni ebe kai Auku nanae, Timotiuse. ikerike sakesa kai Pauluse loko Pauluse 1 Au Pauluse, au leki sulate meije. eni makerike ete Allare peneka. Amaije Aure Alla kai Yesuse Eni maka ulake. tamata Yunani kai inaije tamata Yahudi. Alla Ihlamate ite. Kristuse Yesuse rebe Pauluse eni sulate memenai ete Timo- ite hlalekeNi. 2 Timotiuse, au leki su- tiuse meije, ibeteke hnauna telu etei. late meije etemu. Alupe auku nanae le Memenaije, Pauluse iahnaui leke ahlaleke loko Yesuse peneka. Au kotie hnauna nsalala rebe esi atetukelu me bei iteki Alla Amate kai iteki Tuhane kota Epsuse, esi lene lokolu yake. Kristuse Yesuse be, Hnauna meru esi toha tamata Yahudi “Amate, Ariluke misete ete Timotiuse. kai tamata Yahudi more esi hnaunaru. LaleMu noai kai laleije ndene noma.” Esi atetuke be pusue yelu mei nusare Aketa bei hnauna rebe tinai more neune. Ele mere hoko, masike tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse Kristuse esi 1:3-11 supu hlamate bei Allare, mere roma 3 Au suka ara rue me kota Epsuse sa. mosa, hoko suke esi rekwa hnauna Lupe au pletaemu kena au keu siba lori maketa rebe esi atetuke mosare. Esi otoi Makedoniare, au ulake arue me kota beteke be suke lulu hnauna molupe, Epsuse. Leke apletae tamata ilaru me “Kai yake, manana leini me kanelu kota Epsuse rebe esi atetuke hnaune rebe yake.” Po hnauna meru tinai mo. tinai more. Apletaesi leke esi hleke bei Hnaune suike, Pauluse iatetuke atetuke mere. 4 Pletae sie meru leke esi tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse hleke bei maka noake loko alena rebe Kristuse be esi isike Allare elia. Ibeteke tinai mo. Kai bei esi noake loko esi luma jemate toini esi elakaru kai maka tapa mataiju bei anubu kena anubu. Pusue jemate toini esi atate elia. yelu meru batuke uonosi rare kai lomai. Hnauna pamulire, Pauluse iahnau Esi ono Alla Isukare ekeu mise mo. Esi Timotiuse be iono Tuhane Eni tamata rekwa Isukare bei esi hlalekeNi. 5 Aple- makerike misete elia, kai iatetuke taesi saka au betekele meije leke tamata hnauna rebe nkenale kai ikerike mise esi oki lomai. Esi oki lomai bei lalesi ete Yesuse Kristuse elia. tinai. Esi oki lomai bei batuke lale mis- Isi ete rebe etiluke saisa rebe tinai kai tinai 1. Hlamate (1:1-2) mo. Esi oki lomai bei esi hlaleke sou nke- 2. Pauluse iulake Timotiuse leke ilake nale titinai. 6 Sie ilaru esi suka saka meije tamata keri hnaune tinai more (1:3-20) moneka. Hoko esi lepa rame po esi hasile 3. Tamata Kristene esi atate misete, sae mo. 7 Esi suka atetuke kena Alla Eni Pauluse ibetekele etei (2:1-3:16) lepata rebe Musa ilekiule po ruasi rekwa 4. Pauluse iulakeni kena ibroka mo. Masike esi ono ruasi saka esi rekwa hnaune rebe tinai more (4:1-16) po esi rekwalu mo. Esi lepa palani neka. 1 Timotiuse 1:8 375 1 Timotiuse 2:3

8 Ite rekwa be Alla Eni lepata rebe suke ite lene lokole. Au pine auku dosaru Musa ilekiule mise sepo ono lululu lesi bei pusue tamata. 16 Po Yesuse Kris- mimise. 9 Suke ite nete be Alla Eni lep- tuse laleIje noa au. Masike au ono dosa ata rebe Musa ibetekelu mere leki leke boka lesi bei pusue tamata. Itahane lale iatetuke sou bei Alla ete tamata nke- bei au, mere eono conto kena aseluke nale mo. Po ete tamata ktolona rebe ete pusue tamata rebe hlaleke lokoI, esi lene loko pleta mo, tamata tiae, eleki rue eti pelare. Iatetuke Itahane lale tamata nloene, tamata rebe esi suka lulu eteise elia. Ihleke tahane lale etesi mo. Alla mo, tamata rebe holmate Alla mo, Iatetukesi bei Itahane lale ete aure. tamata rebe dosa boka, tamata rebe ono 17 Au kotie bei Alla be, Alla laleIje ndina mo, tamata rebe lulu “Ama. Au holmateMu kai isikeMu eti loko agama mo, tamata rebe ibunu amai pela. kai inai kai ete tamata maka bunu make- Ale kamale ete pusue anubu: taru, 10 ete tamata mokwai kai bina rebe bei anubu kena anubu maketa. esi ono ntasite, ete tamata mokwai rebe Amata mo. iono ebeke mokwai, ete tamata rebe Ami seluMu mo kai batuke ruaMu Alla rana tamata kena abelieni, ete tamata rebe tinai. nloene, ete tamata rebe nloe kena sasike Amine!” pakala kai ete tamata rebe iono sa- 18 Kuebe Timotiuse. Auku pleta ete ale saisa neka rebe sou nkenale bei Allare meije. Au pleta ale loko saisa rebe ak- elakeule. 11 Hnaune nkenale meije ite mena jemate toini esi elakaru esi beteke supu bei Sou Misete bei Alla. Alla Ih- loko ale: esi ulakemu be alayani loko lalekeku kai Iulakeku kena beteke Sou Allare elia. Ale lekwe arare kai kurua meije. Sou Misete mere bei Alla rebe Eni rebe tinai more saka solalu ilisa kai kbasare ela titinai kai suke Isupu isike eni musure. 19 Alelie kurua rebe tinai bei ite rame. more, alene loko sou tinai kai aono batuke saisa rebe arekwa be entolire. Alla Iraka Pauluse rame Tamata ilaru esi uma kena ono ele mere 1:12-20 hoko esi lene loko sou nkenale moneka. 12 Au kotie loko iteki Tuhane Kristuse 20 Tamata lua bei sie meru, Himeneuse Yesuse be, “Auku Tuhane Yesuse. Au kai Aleksandere. Au sebeie ro tiaru esi kotie trima kasi eteMu. Ariluke kbasa elake kbasae luasi peneka, leke luasi eteku eti au layani Ale. Ahlalekeku rekwa be suke hleke bei lepa tiae loko kai ulakeku eti Abitike au kena Amu Allare. tamata makerike.” 13 Kena au hlaleke Pleta kena ite isike Allare elia loko Yesuse mosare, au lepa tiae eteI. Au ono susate ete Eni tamataru. Au tasieNi. 2:1-15 Masike ele mere po Alla laleIje noa au Kena memenaije, au ahnau be imi le au hlaleke lokoI mosa hoko au rekwa 2 rebe hlaleke loko Tuhane suke lepa mo be saisa rebe au onolu mere mise kai Alla. Kai kotie trima kasi bei Alla mo. 14 Iteki Tuhane Kristuse Yesuse Ioki ete pusue tamata. 2 Kotie tapa bei Alla au titinai kai Imise eteku rame leke ete tamata rebe esi pletare kai pusue au hlaleke lokoI kai au okiNi. 15 Lep- tamata elakaru leke ite rebe hlaleke ate matai ebeteke be, “Kristuse Yesuse loko Tuhane rue mise kai lisa sae mo. Iluake lomei nusare kena Iono hlamate Ite suka ono batuke sasaisa rebe Alla tamata rebe ono dosa.” Mere tinai kai Isukare rame kai ite holmatesi. 3 Ite kotie 1 Timotiuse 2:4 376 1 Timotiuse 3:8 bei Alla ete tamata meru pususi, mere tiare eleki iono dosa, iono saisa rebe Alla mise. Alla, iteki Maka Hlamate laleIje Ilakele. 15 Po binaru esi supu hlamate ndina. 4 Le Alla Isuka be pusue tamata bei Alla bei esi ruele kwetele, sepo esi supu hlamate. Isuka pusue tamata rekwa hlaleke loko Alla rame, kai sepo esi oki sou nkenale. 5 Kai le Allare esa, batuke lomai rame, kai sepo esi ono dosa mo kai ruaI. Kai Ile rebe Iono tamata imise sepo esi raka mimise. kai Allare lekwe batuke esa, mere Kris- Pleta ete jemate toini esi elakaru tuse Yesuse. RuaIje, tamata lekwe. 6 Ile tamata rebe Iriluke nanakwalaIje peneka 3:1-7 leke Imata kai Iseli pusu tamata esi be- Lepate matai ebeteke be, “Sire rebe line, mere pusu tamata esi dosaru. Hoko 3 isuka kena iono jemate toini esi kena akmena Alla Isuka aseluke be Ihla- elake, lalei loko makerike misete titi- mate ite pusumare Iaseluke peneka. 7 Au nai.” Mere tinai. pine Alla Ibitikeku leke au ahnau tamata 2 Jemate toini esi elake suke batuke Yahudi more kena sou bei Allare. Ibitike ikai bina esa. Suke itahane lalei. Suke au kena Eni maka ulake etesi leke au ate- isupu holmate bei tamata makete. Suke tukesi leke esi hlaleke lokoI tinai. Rebe laleije mise kena terima tamata iluake au betekele meije tinai, au lemake mo. me eni lumare. Suke irekwa mise kena 8 Au suka tamata mokwaiaru esi kotie atetuke tamata makete. 3 Inseli yake, loko Alla etia neka, esi kotie loko Alla isuka rare kai lomai rame yake po suke kena esi bitike balaisu lokoI. Mokwaiaru intekwa kai isuka kena ono lomai mo. esi ono dosa yake. Kotie lokoI kena lale Kai lalei loko kepene yake. 4 Suke ili misete po kena lale nasute pise nasuke loko eni bina kai eni nanaru leke esi lomai yake. lene lokoi kai esi holmatei. 5 Sepo tamata 9 Au suka binaru esi andolike irekwa bei maka li loko eni bina kai nanakwalaisu eono mokwaiaru lalesi kwetelaru mise mo, hoko ete jemate lokosi yake. Suke esi alike pakiane toini lekwe ili lokosi tekwa more neka. rebe easeluke holmate. Buare nanakele. 6 Tamata rebe eki hlaleke loko Kristuse Pake mase pise mutiara pise pake Yesuse resare, iono yake. Suke ihlaleke pakiane belini elake yake. Leke tamata loko Kristuse Yesuse takwali peneka. maketaru esi noake be binaru esi mise Sepo mo hoko kwakwaeni eleki Alla bei esi andolikesi mise yake. 10 Po au Ihukumeni lupe akmena ro tiaru esi suka tamata binaru esi ono misete ete elake ekwakwaele kai Alla Ihukumele. tamata makete. Pusue bina rebe esi 7 Tamata rebe bitikeni kena elake ete isike Allare suke esi ono misete ete jemate toine suke irue mise kai Alla, tamata makete. Esi ono ele mere leke leke tamata toini rebe esi hlaleke Yesuse maketaru esi noake be esi ono misete. mosare esi holmatei kai esi lepa tiae 11 Kena imi rebe hlaleke loko Tuhane lokoi yake. Ele mere hoko ro tiaru esi imi lupu kena isikeIne, tamata binaru elake elemakeni leke iono dosa lupe ite suke ndene kai lene lokosi. 12 Au suka lemake binatane loko bole leke ebolele. kena binaru esi atetuke mokwai mo. Au Pleta ete tamata maka suka esi pleta mokwai mo. Suke tamata tapa jemate toini binaru esi ndene. 13 Le memenaije Alla Itola Adame pine Hawa. 3:8-13 14 Adame isupu lemake bei ro tiare 8 Lupe jemate toini esi elakaru, tamata mo po binare pine isupu lemake bei ro maka tapa jemate toine sakesa neka. 1 Timotiuse 3:9 377 1 Timotiuse 4:7

Suke isupu holmate bei tamata makete Rebe tamata bokala mei nusa esi hlaleke neka. Suke ilepa ntoli. Isuka kinu boka lokoIje. yake kai lalei loko kepene yake. Rebe Alla Iono Ibiti lolete surga, 9 Suke ihlaleke ktili loko sou kena Eni otoi rebe Eni kbasare ela titinaije. Yesuse rebe Alla Iatetukeule. Akmenare Maka atetuke rebe Alla Iatetuke soua meru mosa, po pamuli atetuke sou nkenale mo meije Iatetukelu ete ite peneka. Suke ih- lalekelu kai saisa rebe ionore bei lalesi 4:1-5 rebe ntoli. 10 Maka tapa jemate toini Alla Eni Rore Ibeteke mimise be na- isupu bitike mosare, suke tehekeni mina. 4 make pine pamulire, tamata leini esi Sepo iono tiae sasaisa mo pine bitikeni hleke bei hlaleke loko Kristuse Yesuse kena maka tapa kai ilayani jemate toini sa. Eleki esi lulu loko ro tiae rebe el- sa. emakesi. Le esi lene loko sou nkenale 11 Eni binare lekwe sakesa kaini neka. more. 2 Ro tiaru uono maka atetukaru Suke isupu holmate. Suke ilepa tiae ete esi atetuke kena soua rebe nkena more. tamata makete mo. Suke ikinu anggure Maka atetuka meru nloena. Esi lemake boka yake. Saisa rebe ibetekele suke be esi atetukesi kena soua nkenala yo esi iono loko rame. 12 Maka tapa jemate atetukesi kena soua nkenale mo. Tamata toini suke eni bina esa kai ili loko eni meru esi rekwa mo be esi ono dosa. 3 Esi bina kai eni nanaru kai eni luma toine atetuke tamata be, “Imi kai yake. Man- mise. 13 Le maka tapa jemate toine ili ane leini me imi kane yake.” Eleyo Alla lokosi kena misete, isupu holmate kena Iono manane meru ete ite jemate toini misete sa. Kai inehe titinai kena ilepa kena kanelu. Iono pusu manane ete ite loko hlaleke loko Kristuse Yesuse. rebe rekwa sou nkenale. Ite kane kotie loko Alla be, “Amate. Amise titinai.” 4 Le Pleta rebe Alla Ibunikelu pusue yelu rebe Alla Itolaelu meru mise. 3:14-16 Yelu rebe ite suka more sae mo sepo 14 Au leki sulate meije etemu, masike ite beteke loko Alla be, “Amate. Amise au hlaleke be takwali mo au lome titinai.” 5 Ite kane manane sasaisa neka lokomu reneka. Au lekilu 15 leke masike le Alla ruaI Ibeteke be pusue yelu meru au takwali po arekwa peneka be ite rue mise kai ite kotie trima kasi lokoIje. luma toini esa kai Allare elia. Ite luma Pleta ete Timotiuse toini rebe hlaleke loko Allare. Ile Alla rebe Ikwana sa. Ite, Eni tamata rebe 4:6-16 hlaleke Eni lepata rebe nkenale. 16 Eni 6 Sepo pusue pleta rebe au beteke souaru mise titinai ete pusue tamata. Ak- pende aatetukele ete kwalia kai beta menare Eni soua meru Iatetuke mosa po rebe esi hlaleke Kristuse hoko ale tamata pamuli meije Iatetuke ite kenalu peneka. rebe kerike mise ete Kristuse Yesuse kai Iatetuke ite leke ite rue ono batuke saisa ahlaleke lokoI ktili. Sepo alulu sou bei rebe Isukaule rame. Eni souaru mise le Alla rebe ite pusuma hlalekeule hoko eatetuke ite kena Kristuse Yesuse: ahlaleke lokoI ktili. Sou meru rebe alulu Ile mere rebe Iono tamatare. lokolu roma meije neka. 7 Po lene loko Rebe Ro Misete Iatetuke ite be Inkenare. alena rebe bei Alla more yake, pise lene Rebe IaselukeNi ete malekataru. loko alena palani yake. Aono batuke Rebe tamata esi lepa sou kenaIje ete saisa rebe Alla Isukaule rame saka pusu nusa toine. tamata rebe ilati rame leke nanakwalaije 1 Timotiuse 4:8 378 1 Timotiuse 5:12 ktili. 8 Lepate matai ebeteke be, “Lati loko kwalimu mena kai kwalimu muli. nanakwalare esi guna boka mo po sepo 2 Alepa loko bina rebe imena beimu saka ite ono batuke sasaisa rebe Alla Isukaule lepa loko inamu. Kai alepa loko bina mere guna boka lesi. Le ele mere ite supu rebe imuli beimu saka lepa loko betamu misete kena ite rue petu meije kai rue neka, lalemu lokoi yake. petu susuike lekwe.” Hnauna kena matabina baluaru 9 Mere tinai hoko ite lene loko pusulu. 10 Hoko masike supu susate bokala po ite 5:3-16 kerike ktili rame ete Alla. Le ite hlaleke 3 Pletae jemate toini leke esi holmate loko Alla. Alla rebe Ikwanare Iriluke bina balu rebe sae itapai more. 4 Po sepo misete ete au. Ile mere pine Iono hla- bina balu rebe eni nanae pise upui sae mate pusu tamata rebe hlaleke loko Kris- hoko sie meru suke esi holmate esi luma tuse Yesuse. toini akmena. Mere esi li lokosi kena 11 Atetukesi kai pletaesi leke esi lene esi seli suike rebe akmena esi elake inai loko auku hnauna meiju. kai upuisi li lokoise. Esi ono ele mere 12 Masike ara belu sa po asebei tamata eono Alla laleIje ndina. 5 Bina balu rebe sae isobuemu yake. Po aono conto mis- irue ruai titinai kai tamata sae kena ete ete tamata rebe esi hlaleke loko li lokoi moneka batuke ihlaleke loko Tuhane leke esi rekwa be suke esi rue Alla. Pita kpetu ikotie loko Alla rame mise elia. Aono conto kena amu lep- kena Itapai. 6 Po bina balu rebe isuka ataru, amu atate, aokisi, ahlaleke loko rue batuke kena iono sasaisa rebe ruai Eni souru titinai kai kena lalemu ntoli. isukare masike imata mosare po mere 13 Baise Alla Eni lepata rebe lekire rame saka tamata matale neka. 7 Pletae pusu ete tamata rebe hlaleke lokoI, lepae sou jemate toini kena hnauna meije leke bei Alla etesi kai atetukesi kenae. 14 Alla esi lene lokolu. Leke tamata sae ibeteke Iriluke Eni kbasare etemu baue jemate yake be esi ono sala. 8 Le sepo sire rebe toini esi elakaru. Esi beteke be kerike ete ili loko eni kwalitauaru mo, kai lesi Alla elia kai esi tola balasi ndete ulumu. lekwe ruai eni luma toini pine ili lokosi Apake amu kbasa mere rame kena amu mo, hoko tamata mere lupe tamata rebe makerike ete Allare, hleke yake. hlaleke loko Yesuse more neka. Ineu 15 Aono sasaisa rebe au pleta ele lesi bei tamata rebe hlaleke loko Yesuse lokole. Anoake loko meru rame. Kerike more. loko meru leke pususi selu be ankwakwa 9 Bina baluaru esi nane kusue pusulu titinai. 16 Timotiuse, aketa. Aono dosa kena daptare kena jemate toini esi yake leke arue ntoli. Aatetukesi rame tapaise yake. Sepo bina balu rebe eni kena sou bei Alla rebe tinai. Lepata lua musuna butu ne peneka kai ikai batuke meiju suke aono loko rame. Le bei aono mokwai esa, hoko aleki eni nane kena mere aono hlamate ruamu kai tamata daptare. 10 Suke pusue tamata esi rekwa rebe esi lene loko alere. be iono misete rame lupe: iraka eni kwetelaru mimise eti esi ela. Isuka tamu Pleta ete jemate toini rebe esi luake me eni luma. Ili loko 5:1-2 tamata rebe hlaleke loko Kristuse. Itapa Alepa ktili loko tamata mokwai rebe tamata susate. Makerike saisa neka rebe 5 esi mena beimu yake po ahnausi mise ete tamata makete inkwakwa kena saka alepa loko amamu. Lepa loko ikerike loko rame. 11–12 Aleki bina balu tamata rebe imuli beimu saka alepa rebe erisi belu sare esi nanaru kena 1 Timotiuse 5:13 379 1 Timotiuse 6:2 daptare mere yake. Le lalesi titinai kena le maka ono dosare. 21 Au beteke meije, nikwa mokwai suike hoko esi kai suike Alla, Kristuse Yesuse kai Eni malekata sa. Akmenare esi naku be batuke esi rebe bitikesi esi sasikele. Alulu pleta kerike ete Kristuse. Po esi kerike eteI rebe au betekule leke ateu pakala kenai moneka, hoko esi blake be esi ono sala mosare, atneui mina. Kai teu pakalare eteI. 13 Rebai suike, esi noso. Esi keu nkena, nkena neka kai sala, sala neka. hole me tamata makete esi luma. Kai Lilake tamata yake. 22 Kai akmete kena tia lesi lekwe, esi lepae tamata makete atola balamu ndete tamata sae ulu babai kai tamata makete eni sasaisare suke esi leke abitikeni kena jemate toini esi elake ono lokole. Esi lepa loko saisa rebe lep- yake. Namake takwali toto mina leke aele mise more. 14 Ele mere hoko au suka selu saisa rebe ionore elia. Le sepo iono kena bina balu rebe belu sare esi kai dosa, hoko aono sala lekwe. Lalemu ntoli suike leke esi supu kwetele kai esi li rame. loko esi luma toini, leke sie rebe lalesi 23 Kinu batuke kwele yake po tapa tiake itere esi supu lalane kena lepa tiae anggure kwelini toto. Le tibumu ekera loko ite yake. 15 Au hnausi ele mere le kai nanakwalamu ekera sare pe. bina balua sie ilaru esi kerike ete Kris- 24 Abitike jemate toini esi elake tuse moneka. Esi lulu ro tiaru esi elake. sosoli yake. Le tamata leini esi dosaru, 16 Ele mere hoko bina sae maka tneusi mosare tamata makete esi rekwa hlaleke loko Kristuse pine bei eni luma peneka. Po tamata leini roma tneusi toine sesi esi ono bina balu peneka hoko mina pine rekwae. 25 Sakesa kai tamata suke itapasi. Luma toini maketa rebe esi ono misete ete tamata makete, esi hlaleke loko Kristuse tapa sie meru tamata boka esi rekwae po sie ilaru esi yanoma. Ele mere leke batuke esi tapa ono misete ndendene neka. Masike ele bina balua rebe esi rue ruaise. mere po ono misete mere ekbuni eti pela mo. Hnauna ete tamata maka hlaleke loko Allare esi elakaru Hnauna ete tamata makerikaru 5:17-25 6:1-2a 17 Jemate toini esi elaka rebe esi pleta Tamata makerike rebe esi hlaleke misere suke esi supu holmate. Ete elaka 6 loko Kristuse suke esi noake be esi rebe esi lepa loko sou bei Alla kai elaka rebe esi kerike eteise esi mise leke rebe esi atetuke, holmatesi mimise lak- tamata makerika meiju esi holmatesi wai esa. 18 Le, akmena sa Alla Eni lep- rame. Sepo esi holmate esi elakaru hoko ata rebe lekiule ebeteke be, “Sapi rebe tamata makete esi lepa tiae loko Alla Eni ekeleke gandume kena sirie esi inaije, nane mo. Kai esi lepa tiae loko amiki kopa esi biruije yake. Sebeie ekane.” hnaunaru mo. 2 Tamata makerike rebe Yesuse Ibeteke be, “Tamata rebe ikerike esi elakaru esi hlaleke loko Kristuse, esi suke isupu seli.” kribu loko esi elakaru yake le esi maka 19 Sae itutuke jemate toini esi elake, hlaleke esakesa kai esi elakaru. Eleyo alene lokoi yake. Tamata lua pise telu suke esi li loko esi elakaru mise lesi esi tutukeine, esi beteke be iono sala kai lekwe. Le esi elakaru esi hlaleke loko mere tinai hoko alene lokole. 20 Elake Yesuse kai Alla Iokisi. Elaka meru esi rebe iono dosare suke alepa lokoi me je- supu untune bei esi kerike eteise. mate toini oasi leke elaka maketaru rilasi 1 Timotiuse 6:3 380 1 Timotiuse 6:18

nkenale moneka. Esi hlaleke lokoI mon- Hnauna rebe ekeri eka, kai esi supu susate boka titinai eti kena tiae kai taneia miseta kaplalesi titinai. 6:2b-10 Pauluse iriluke hnaune ete Timotiuse Aatetuke auku hnauna rebe au betekele ete jemate toini kai aumasi 6:11-21 ktili leke esi lulu lokolu. 3 Po sepo 11 Po Timotiuse, Ale Alla Eni maka tamata rebe esi atetuke makete bei ulake. Lalemu loko kepene yake po meiju, kai esi hlaleke be sou nkenale bei lalemu kena aono nkenale rame, ono sa- iteki Tuhane Yesuse Kristuse mo, kai esi saisa rebe batuke Alla Isukare, ahlaleke suka hlaleke soua kena rue rame mo sou rebe nkenale, aokisi, atahane susate batuke ono sasaisa rebe Alla Isukaule kai mau ete tamata makete. 12 Lalemu mo, 4 sie mere kwakwaesi. Esi rekwa kena lulu ahlaleke lokole rame lupe sasaisa mo. Esi suka rare kai lomai maka bala ibala kena pusue eni kti- rame. Hoko esi tiare, esi nikwa lepate line. Leke arue kai Alla eti pela. Arue kena eono rare kai lomai. Lale ndinake kaiNi eti pela le mere Alla Italuke ete lomai mo, lepa tiae loko lomai, kai ale peneka. Kai bei alepa ete tamata noake lomaije mise mo. 5 Kai hleke bei bokala be ahlaleke lokoI mimisere elia. nasuke lomaije moneka. Le esi noake 13 Au pletae ale, Alla kai Kristuse Yesuse tiae. Esi lulu loko sou matai nkenale esi sasikele. Alla mere Iriluke nasite moneka. Esi noake be, esi ono saisa ete pusue yelu. Kristuse Yesuse rebe In- rebe Alla Isukare batuke kena esi supu aku titinai me elake Pontiuse Pilatuse kepene boka. oaije. Au pletae ale be: 14 Lulu loko 6 Sepo ite ono saisa rebe Alla Isukare pusue pleta meiju mimise leke tamata esi rame, kai sepo ite supu saisa boka pise beteke aono sala sae yake. Lulu lokolu boka mo ite blake lesi peneka hoko ite eti roma iteki Tuhane, Yesuse Kristuse lalema ndina saka tamata supu kepene Iluake suike. 15 Alla Isukare namake Iu- bokare laleije ndinare. 7 Le kena ruele lake Kristuse Iluake suike. Ile rebe suke ite mei nusa meije ite keri sasaisa mo, ite isikeNi. Ile rebe Ikbasae ite. Ikbsae kai kena ite mata bei nusa meije lekwe pusue kamala maketaru. Ile, Tuhane ete ite keri sasaisa more neka. 8 Hoko, sepo pusue maka kbasaru. 16 Batuke ruaI pine manane kai pakiane sae, suke ite blake imata mo. Irue kena hitate rebe tamata elesi peneka. 9 Po tamata rebe lalesi sae itehaikele mo. Kai tamata sae iseluI batuke kena esi supu tanei bokare, ro mosa. Au hlaleke be pususi holmateI eti tiaru esi elake lemakesi leke esi ono pela. Au hlaleke Eni kbasare ela eti pela. dosa. Esi lulu lalesi eono esi supu tiae, Amine. mere eonosi boro kena ono dosa boka. 17 Pletae tamata rebe esi taneia boka Tamata mere esi lupe binatane rebe mei nusa meije leke kwakwaesi yake. Esi enikwa manane kai esupu lakwai kena hlaleke loko taneia bokala yake le esi busule neka. Esi lale boroke eonosi kena rekwa mo be esi taneiaru roma petua esi suka supu taneia boka mere eono ila mo. Po pletaesi leke esi hlaleke loko misete mo kai eatiasi. 10 Le tamata rebe Alla le Iriluke pusue taneia ete ite leke lalesi batuke loko kepene esi supu susate ite lalema ndina. 18 Apletaesi leke esi boka titinai. Kai le tamata leini esi at- ono misete rame ete tamata makete. Kai ula batuke kena supu kepene, esi lulu apletaesi leke lalesi mise kai suka kena hlaleke loko Kristuse esi hnauna rebe pake poli taneia kai tamata makete. 1 Timotiuse 6:19 381 1 Timotiuse 6:21

19 Esi pake poli esi taneia saka au rebe tinai more yake. Esi beteke be, beteke meije. Eleki saka esi lupuke “Hnauna meru uono tamata esi rekwa”. taneia misete kena esi hidupe pamuli, esi Po esi beteke mere tinai mo. 21 Alene ono misete kena esi supu rue kai Alla. lokosi yake. Le tamata leini esi beteke Mere hidupe esi titinaije. be esi rekwa hnauna nkenale rebe ite 20 Timotiuse, ahnouke soua bei Alla hlalekelu po esi suka lulu mo. Au kotie rebe Iulakemu lokole me lalemu mimise ete imi pusumi be, leke apletasi kenae. Alene loko alena “Tuhane, Araka pususi.” rebe bei Alla more yeke. Alene loko tamata rebe suka lepa palani rebe esi Hlamate, Pauluse natire sae more yake. Alene loko hnauna 382 2 Timotiuse 1:6

5. Masike Pauluse ime bui lalei kai lau Pauluse eni Sulate Nomore mo isupu hukume matale neka, po ih- Lua ete Timotiuse laleke loko Alla rame (4:16-18) 6. Hlamate mulini (4:19-22) Lepate Menai Hlamate Pauluse eni sulate nomore lua ete Tim- otiuse meije, ileki hnauna boka kena iah- 1:1-2 nau Timotiuse. Timotiuse, Pauluse eni Auku nanae Timotiuse. Au okimu. ebe kai ikerike loko Pauluse eni mak- 1 Au Pauluse, au leki sulate meije. erike peneka kai eri belu sa. Irue me kota Alla Ibitike au kena Kristuse Yesuse Eni Epsuse sa. maka ulake lulu Alla Eni sukare. Au supu Pauluse iahnau Timotiuse leke itahane ulake kena lepae Alla Italuke be suke ite lale. Kai iahnaui leke inkwakwa kena hlaleke loko Kristuse Yesuse leke supu lepae hnaune kena Tuhane Yesuse Kris- rue kaiNi eti pela. tuse rame. Ilulu loko Alla Eni Lepata 2 Timotiuse, au okimu lupe auku rebe nabiaru esi lekiule kai Sou Misete nanae le ahlaleke Yesuse. Au kotie bei bei Allare. Kai leke masike Timotiuse Alla Amate kai Tuhane Kristuse Yesuse Isupu susate kai supu nasuke po iono be, kuru kena lepae Sou Misete bei Allare “Alla Amate kai amiki Tuhane Kristuse rame. Pauluse iahnau Timotiuse leke Yesuse, Sou Misete bei Alla rebe ipersaye Timo- ono misete elake ete Timotiuse. tiuse kena ilepaele, iatetuke makete bei LaleMu noai kai Aono laleije ndene yake. noma.” Pauluse iahnau Timotiuse titinai leke Pauluse iahnau Timotiuse rare palani loko yelu rebe esi nati sae leke ihalaleke ktili more yake. Le lepata meru esi guna sae mo kai eono tamata rebe ilenere inoake 1:3-18 sala. 3 Au kotie trima kasi bei Alla le Pusue meru, Pauluse iahnaui leke ilulu ahlaleke loko Kristuse Yesuse ktili. Au Pauluse eni atate. Mere ihlaleke loko layani Alla meije kena lale ntoline saka Kristuse elia, itahane lale elia, ioki Alla akmena auku ntuana menaru esi layani kai tamata makete elia kai masike isupu eteIje. Pita kpetu au netemu kena au susate eti supu teta po itahane elia. kotie loko Allare au kotie trima kasi eteI Kena sulate meije Pauluse ibeteke be kai au sulapi amu nane rame. 4 Laleku lau mo isupu hukume matale reneka. titinai kena tetumu le au nete loko ale Isi kena aranire. Laleku titinai kena tetumu 1. Hlamate (1:1-2) leke eono laleku ndina titinai. 5 Au nete 2. Pauluse iahnau Timotise leke ih- ahlaleke titinai loko Kristuse Yesuse, laleke ktili (1:3-18) saka akmena lakwai esa kena ahlaleke 3. Pauluse iakbere Timotiuse laleije lokoI mosare, upumu Loise kai inamu leke ikerike Tuhane Eni makerike Eunike lekwe luasi hlaleke titinai lokoIje mimise (2:1-4:8) neka. Au rekware ale lekwe ahlaleke 4. Ikotie leke Timotiuse iluake lokoi lokoIje neka. 6 Hoko au anetemu leke nununu (4:9-15) ktiline rebe Alla Iono ete ale aono sasaisa neka kai Ibitikemu kena atapa ktili rame bei meije. Amu ktiline mere Alla Ir- 2 Timotiuse 1:7 383 2 Timotiuse 2:5 ilukele etemu baue au kena au tolae bal- bei yake. Arakae le Alla Eni Ro Misete aku ndete ulume. 7 Aono loko amu mak- Ikerike kena ite lalemaru. erike mere le Alla Iono Ro Misete kbasae 15 Arekwa peneka be tamata bokala ite peneka Iono ite rilama mo. Po Ro Mis- bei otoi Asia** rebe esi hlaleke loko ete mere Iono ite lalemaru ktili kena Eni Yesuse esi tuli kai au moneka. Pigeluse makerike. Iono ite oki Alla kai tamata kai Hermogenese luaise bei sie rebe tuli makete lekwe kai Iono ite tahane lale. kai au more neka. 16 Po Onesiporuse kai 8 Hoko aasomi kena lepae hnaune eni luma toini esi ono laleku ndina re- kena iteki Tuhane ete tamata makete bai boka peneka masike au mei bui lalei yake, kai aasomi le au rebe supu alese le le au lepae Sou Misete bei Alla kena lepae hnaune kenaIje yake. Po mise lesi Yesuse. Hoko au kotie loko Tuhane leke asupu susate sakesa kai au kena lepae laleIje noasi noma. Onesiporuse iasomi Sou Misete bei Alla. Alla Eni kbasare le au mo masike au mei bui lalei. 17 Eleyo eono atahane lale kena supu susate. kena iluake mei kota Romare, inikwa 9 Alla Ihlamate ite kai Ibitike ite kena loko au rame eti itetueku. Eni tamata leke iteki dosa sae mo. Ihla- 18 Au kotie loko Tuhane be, “Tuhane, mate ite kai Ibitike itere bei saisa rebe ite kena petu rebe Ateu pakala ete pusue kerikele mo, po lulu laleI ruaI rebe Iono ami tamatare, laleMu noa Onesiporuse misete elake ete itere. Alla laleI kena noma.” Kai arekwa mise titinai peneka Isuka ono misete elake ete ite baue Kris- be me kota Epsuse ilayani tamata mise tuse Yesuse kena nusa meije etola mosa. titinai. 10 Kai pamuli meije Alla Iaseluke Iono Tahane susate kena lepae misete elake ete itere, baue Iono iteki sou kena Kristuse Yesuse Maka Hlamate Yesuse Kristuse Iluake. Yesuse Iono ite rilama le matale moneka 2:1-13 le masike ite matare, po namake ite supu Hoko Timotiuse ale, auku anae, nanakwala beluke rebe eti pelare pulue 2 asupu lale ktiline baue Alla Iono mis- moneka. Mere ite rekwae titinai bei Sou ete elake ete ale le lalemu esa kai Kris- Misete. tuse Yesuse. 2 Alene hnauna kena Yesuse 11 Ete aure, Alla Ibitike au kena Eni rebe akmena au atetukelu me tamata maka ulake kai kuru kena lepae Sou Mis- bokalaru oasi peneka kai esi beteke be ete mere. 12 Hoko masike au supu susate hnauna meru nkena. Suke aatetukelu ete le Sou Misete meije po au asomi mo le tamata rebe esi kerike nkwakwa kai esi au rekwa Kristuse Yesuse titinai rebe au atetuke tekware. Aatetukesi leke esi ate- hlaleke lokoIje. Kai le au rekwa titinai be tuke hnauna meru ete tamata makete Sou Misete Irakae roma Iluake suike. Sou lekwe. Misete mere Ipersaye au kena au lepaele. 3 Kena alepae hnauna kena Kristuse 13 Hnaune nkenale rebe alene bei au Yesuse asupu susate, tahane neka lupe pende, alepaele rame. Kai ahlaleke lokoI ami. Tahane lupe solalu misete itahane kai oki Alla kai tamata saka Kristuse supu susate. 4 Solalu rebe eni petu kena Yesuse Iono aktili kena onoe. 14 Araka ikerike eni makerike, ikerike loko ruai Sou Misete rebe Alla Ipersaye ale kena eni yelu pela petu mo, le isuka eni elake alepaele leke tamata makete ono makete laleije ndina. 5 Kai tamata rebe ilulu klemane lekwe ilesi mo, sepo iono lulu kle-

**1:15 Otoi Asia pamuli meije esi kotiele Asia Tone mere kai Turki lekwe. 2 Timotiuse 2:6 384 2 Timotiuse 2:22 mane esi lalane mo. 6 Kai tamata maka ktili leke Alla Iakumu be amise. Suke andinu rebe ikerike ktilire, ile mere pine aasomi le amu makerike yake lupe suke isupu ndinure esi hasile akmena. tamata rebe esi atetuke tekwa more esi 7 Hoko anete loko auku lepata meiju me asomire. Hnauna nkenala kena Kristuse lalemu mimise, le Tuhane Iono aktili aatetuke titinai ete amu jemate toini esi kena anati pusulu. maka atetukaru. 16 Lene loko tamata 8 Anete loko Yesuse Kristuse rebe rebe suka lepa palani rebe natire sae Imata kai Ikwana suike bei matale more yake, kai lepa tiae loko Alla yake. peneka. Irulu bei kamale Dauta. Mere Le sie rebe esi lepataru mise more esi Sou Misete kena Yesuse Kristuse rebe au ono saisa rebe Alla Isuka more tapa lepaele. 9 Bei au lepae Sou Misete meije rame. 17 Lene loko tamata rebe esi eti au supu susate, kusu bui kai supu lepataru mise more yake. Le esi lepata lo kena rante pesi saka tamata neune. meru lei leke tamata bokala esi lenelu Po atahane le masike au supu lo kena saka lakwai ekanoa ela. Bei sie meru rante po esi lake rua au mo kena lepae Himeneuse kai Piletuse luaise tamata Sou Misete bei Allare. 10 Hoko masike rebe lepa ele mere. 18 Esi atetuke saisa eono po au tahane kena supu susate hnaune nkenale moneka, esi atetuke be leke au tapa tamata rebe Alla Ililakesi Alla Iono tamata matalaru esi kwana pende. Au tahane leke esi supu hlamate suike peneka. Hoko esi ono iteki tamata bei Kristuse Yesuse lekwe, kai esi supu ilaru suka hlaleke hnaune nkenale rue sakesa kaiNi ndete otoi hitate elake moneka. 19 Po jemate toini esi hlaleke eti pela. 11 Atahane rame le lepate matai loko sou nkenale bei Allare sae isupu nkenale sae be, lelikele moneka. Jemate toini mere “Sepo ite lake ite ruamaki atate bei saka batu kena lukue lumare leke atia ono neune kena akmenare mere saka ite moneka. Kena batu mere leki lepate mata sakesa kaiNi kena Imatare peneka, matai be, “Tuhane Irena Eni tamataru” hoko ite rue sakesa kaiNi lekwe. Kai le Kai “Sie rebe esi koti Tuhane eni nane ite tahane lale kena supu susate, namake suke esi hleke bei ono neune.” ite pleta sakesa kaiNi lekwe. 20 Luma elake esi pikanaru kai alata 12–13 Po sepo ite beteke be ite renaI maketaru bokala mpe lale, leini esi ono mo, hoko Ibeteke be Irena ite mo lekwe. bei mase kai perake, po leini lekwe esi Masike ite tuli kaiNi mo, po Ituli kai ite ono bei ai kai tapele. Alata meru esi rame, le Ilelike Eni atate mo.” Lepate pake leini kena yelu pentine kai esi pake meije tinai hoko lene lokole. leini kena yelu piasa neka. 21 Hoko ile rebe ihleke bei ono pusue neune, ile Pauluse iahnau Timotiuse kena mere rebe ikerike ete Alla mise. Ilupe kerike loko eni makerike mimise pikane misete lakwai esa rebe luma up- 2:14-26 uije batuke ipake kena yelu pentine. 14 Aanete amu jemate toini esi maka Tamata mere iguna kai mise ete Alla atetukaru loko saisa rebe eku au lupe pikane eguna ete luma upuije kai betekelu. Sebei Alla Isasike be alakesi emise kena supu pake kena sasaisa rebe ktili leke esi rare kai lomai loko lepata misete. 22 Ahleke bei ono neuna, rebe mataiju yake. Rare loko lepata mataiju kwete belukaru esi suka onore. Po at- eono misete ete sae mo po batuke eono ula leke ono lulu rebe Alla Isukare, ono jemate toini esi hlaleke loko Alla mise lulu Eni lepataru, oki Alla kai pusue moneka. 15 Akerike loko amu makerike tamata, kai hlaleke loko hnauna nke- 2 Timotiuse 2:23 385 2 Timotiuse 3:14 nale. Aono amu lalemu ndene sakesa kai leke esi suka kusu me esi lumaru kai esi tamata rebe esi kotie bei Alla kena lale lemake loko bina rebe lalesi kuru more ntoline. 23 Alepa kai tamata nloene rebe leke bina meru esi hlaleke loko sasaesa esi rekwa sasaisa more yake. Tamata rebe esi betekule. Bina meru esi dosaru meru esi supu atetuke hnauna nkenale boka kai esi suka ono dosa lulu sasaisa mise mimise mo. Le arekwa be batuke rebe lalesi suka titinaije. 7 Kai masike esi ono tamata esi rare kai lomai. 24 Po bina meru esi atetuke rame, po esi supu iteki makerike ete Tuhane rare kai lomai rekwa saisa rebe tinai kai saisa rebe yake. Suke ntekwa ete pusue tamata. tinai more moneka. 8 Mokwaia meru esi Suke irekwa be aatetuke kena misete kai lelie hnaune nkenale kena Alla, sakesa tahane lale kaisi, 25 kai atetuke tamata kai akmenare Yanese kai Yambrese lu- ulu bua elakaru suke mamau leke kena asi lelie Musa loko hnaune nkenale neka. petu makete Tuhane Iono lalesi kena esi Esi noake batuke saisa rebe ktolone. hleke bei ono dosa, kai esi rekwa hnauna Alla Isukasi mo le esi hlaleke loko saisa nkenale piseo. 26 Atetukesi mamau leke rebe nkenale more. 9 Po tamata meru esi noake mise suike kai esi supu tie bei esi supu umauke tamata boka mo. Le ro tiae esi elake esi kbasare. pusue tamata esi rekwa be tamata meru boroke lupe akmenare tamata esi rekwa Petua kena tehaike be Yanese kai Yambrese luaise lekwe Yesuse Iluake suike boroke neka. 3:1-9 Pauluse iahnau suike ete Timotiuse Anete be kena petua tehaike Yesuse 3 Iluake suike, tamata neune esi ono 3:10-4:8 susate boka titinai ete jemate toini leke 10 Po aono lulu saisa rebe au ate- esi susa kena hlaleke loko Yesuse rame. tukele, auku atate elia kai kena saisa Anete mere mimise. 2 Le tamata ne- rebe laleku kena suke au onore peneka. una meru esi nete ruasi kai lalesi loko Arekwa be au hlaleke loko hnaune nke- kepene, esi lepare kwakwaesi kai esi nale elia. Arekwa be au tahane lale ete suka alenake nloene. Esi lene loko elake tamatare elia kai au oki tamata make- inai moneka. Esi suka kotie trima kasi taru pende elia. Arekwa au nasu nunu mo. Kai suka holmate tamata makete kai mo kai kena au supu susate beise au Alla mo. 3 Esi oki esi luma toini mo. Esi tahane. 11 Mere, au tahane kena esi ono suka kotie sala moneka, esi suka lepae susate eti esi tetaku kai au supu susate tiae loko tamata maketa, esi suka nasuke peneka. Arekwa pusue susata rebe uono lomai. Esi ktolo kai ono misete sasaisa kenaku mpai kota Antiokiare, mpai kota neka esi suka mo. 4 Esi suka riluke esi Ikoniume kai mpai kota Listrare peneka. ebe ete tamata rebe lalesi tiake esi ebe Po masike esi ono susate eti tetaku, au mere. Esi ono sasaisare esi noake nanu tahane, eleki iteki Tuhane Itapaku leke mo. Kwakwaesi. Esi suka ono lalesi ndau mata yake. 12 Tinai, pusue tamata ina lulu nusa meije esi misete lesi bei esi rebe esi suka ono batuke saisa rebe lulu Alla. 5 Kai masike esi ono lupe esi Alla Isukare rame kai esi atate mise ono sasaisa rebe Alla Isukaule rame po le esi hlaleke loko Kristuse Yesuse, esi tinai mo esi lemake. Esi ono sasaisa rebe supu susate eti supu teta. 13 Tamata neu- Alla Isukaule bei lalesi titinai mo. Ono naru kai tamata nloenaru esi neu tapa. ebe kai tamata meru yake. 6 Le mokwaia Esi lemake tamata maketa, eleyo ru- leini bei sie meru esi umauke tamata asi lekwe lemake lomaije neka. 14 Po 2 Timotiuse 3:15 386 2 Timotiuse 4:14 masike tamata neunaru esi ele mere, mosare. Kai amu makerike sasaisa ete ete Timotiuse ale, suke ahlaleke rame Allare kai layani tamatare, suke onolu loko hnauna nkenala rebe aatetukelu mimise. pende kai rebe ahlaleke lokole titinaije. 6 Le au riluke auku nanakwalaku leke Le arekwa be aatetukelu bei tamata rebe au mata neka lulu Alla Eni sukare. 7 Kena esi atetuke hnauna nkenalaru etemue. Sou Misete bei Alla kena Yesuse, au 15 Kai le ale kena tone sare arekwa Alla kerike ktili kena lepae peneka, saka Eni lepata rebe lekire peneka. Alla Eni tamata olaraga iklemake klemane sae lepata meru eono anati leke asupu hla- eti pela kena misete. Saisa rebe Alla mate baue hlaleke loko Kristuse Yesuse. Isuka au onore au ono peneka, saka 16 Pusue Alla Eni lepata rebe lekilu meru, maka balare ibala eti roma otere. Au Alla Ikbasae nabiaru kai Iono esi lek- hlaleke loko Kristuse Yesuse rame roma ilu eteI. Baue lepata meru, Alla Iatetuke meije peneka. 8 Hoko pamulire, Tuhane ite leke ite ono nkenale, Ilake ite kai Iaknekae hadia juara eteku peneka. Ha- Iantolike iteki nsalale, kai Iatetuke ite dia juarare Tuhane maka teu pakala nke- leke rekwa ono nkenale elia. 17 Leke Alla nale, Irilukele eteku kena petu Tuhane Iono tamata rebe ikerike eteIje iaknekae Iteu pakala ete pusue tamatare, le auku kena sasaisa rebe suke iktili kena onore, hidupe eono Alla lalaeIje ndina. Kai le Iono iktili kena ikerike pusue rebe batuke au ruaku supu hadia mere mo, misetaru. po pusue tamata rebe esi suka Tuhane Le Kristuse Yesuse Iluake suike lomei Iluake suike titinaije, esi supu lekwe. nusa meije kena Iteu pakala ete 4 Pauluse ikoti Timotiuse iluake lokoi pusue tamata kwanale kai matale. Kai le Iluake suike kai Ipleta nusa meije lupe 4:9-18 kamale. Hoko au ulake ale, Alla kai Kris- 9 Auku anae, suke aatula leke alomei tuse Yesuse esi sasikele. 2 Au ulake ale lokoku nununu neka, 10 le Demase ikeu be suke alepae hnauna nkenale etesi. bei au peneka. Ikeu bei au le Isuka Masike esi suka lene lokoe pise mo, ak- nusa meije esi misete kuate. Ikeu lopai tili kena lepae hnauna nkenale rame kota Tesalonika peneka. Kai le au ulake leke tamata esi lulue. Sie rebe esi ono Kreskese ikeu lopai otoi Galatia, kai Ti- salare suke abeteke etesi be, “Imi ono tuse ikeu lopai otoi Dalmatia. Hoko lu- sala kai ono sala suike yanoma.” Aate- asi keu peneka. 11 Batuke Lukase ruai tukesi kena saisa rebe suke esi onore. pine irue kai au. Alomei sakesa kai Aatetukesi kena lale maune. 3 Au ulake Markuse le imise kena kerike tapa au aono ele mere. Le, kena petua suike, kena layani Alla. 12 Luami lomei mina le tamata esi suka lene loko hnauna nke- au ulake Tikikuse ikeu lome kota Epsuse nalaru moneka. Po esi lupuke kurua tinai peneka. 13 Kena alomeije, aliku kai auku more bokala leke esi beteke batuke sa- lapu musute nanuke rebe au tolae mpai saisa rebe esi suka leneule. Esi lupuke kota Troase mpai Karpuse eni lumare. kurua tinai more le esi ono lulu esi lale Kai aliku sulataru lekwe. Pentine lakwai tiaru. 4 Esi suka lene loko hnauna nke- esare anete liku sulata rebe lekilu kena nalaru moneka, po esi lene alena rebe binatane usaije. tinai more. 5 Po suke atahane lale rame 14 Aleksandere, tamata maka ono kena balale sasaisa neka. Asupu susate, tanei bei tembagare, iono susate elake tahane neka. Alepae Sou Misete bei Alla ete au peneka. Namake iteki Tuhane kena Yesuse ete tamata rebe esi lene Ihukumeni lulu eni neune rebe ionoe 2 Timotiuse 4:15 387 2 Timotiuse 4:22 ete aure. 15 Hoko ale ruamu lekwe suke Hlamate mulini aketa beini, le saisa rebe ite atetukele ibrokae titinai. 4:19-22 16 Kena au lepa le ruaku memenai, 19 Abeteke auku hlamate ete Priskila kena teu pakala ete aure, tamata sae kai Akwila kai Onesiporuse eni luma ilepa tapa au mo. Pususi keu bei au. toine. 20 Erastuse ikeu sakesa kai au Po au kotie loko Alla be, “Tuhane mo kai irue mpai kota Korintuse sa. Ahukumesi le mere yanoma.” 17 Masike Tropimuse, au sebeieni mpai kota Mile- ele mere iteki Tuhane Iraka au. Iriluke tuse le kerakeni. 21 Atula mise leke luake ktiline eteku eti au ktili kena lepae pusue lomei lokoku kena ndirine talei mosare. Sou Misete mere, leke pusue tamata Ebuluse, Pudese, Linuse, Klaudia, kai Yahudi more esi lenele. Kai Tuhane Itapa tamata maketa rebe hlaleke loko Yesuse au leke sie rebe lalesi tiake aure esi bunu lekwe, esi beteke hlamate ete ale. au yake, lupe Irana au bei singare esi 22 Au kotie loko Tuhane be, biruije leke ebunu au yake. 18 Hoko Au “Tuhane. Atapa Timotiuse. rekwa be iteki Tuhane Itapa au rame Kai Aono misete elake ete pusue sa kena esi ono tiae ete aure, roma Itie sie rebe hlaleke loko Ale noma!” au beisi kai Ikeri au sosoli kena misete lolete surga, otoi kena Alla Ipleta nusa Hlamate, Pauluse meije. Mai ite isikeNi eti pela. Amine. 388 Tituse 1:9

hnauna nkenala rebe utapasi kena rue Pauluse eni Sulate ete Tituse ono batuke saisa rebe Alla Isukalu rame. 2 Hnauna nkenala kena Kristuse mere esi Lepate Menai hlaleke lokole. Hoko esi hlaleke be Alla Meije Pauluse eni sulate ete Tituse. Ti- Iono ite supu rue sakesa kaiNi eti pela. tuse tamata Yahudi mo po ihlaleke loko Italukele bei akmena lakwai esa sa kena Yesuse. Eleki ikeu sakesa kai Pauluse nusa meije tolae mosa, kai Ilemake mo. leke ikerike tapa Pauluse. Sulate meije 3 Kena petu misete Alla Italuke mere natue lokoi me nusa Kreta le Pauluse eono peneka. Eni hnaune kena Kristuse ikeu beini ete mere leke ili loko jemate mere Iatetuke ete tamata bokala baue toini mere. Pauluse ibeteke hnauna telu Eni maka ulakaru. Kai Alla iteki Maka etei kena sulate meije. hlamate Ipersaye au leke au beteke Eni Hnaune menaije, Pauluse ianetei loko hnaune mere. Ile Alla rebe Ipletae au. jemate toini esi elakaru esi atate elia. 4 Tituse, au leki sulate meije etemu. Ibeteke hnauna meru ete Tituse leke Alupe auku nanae le ahlaleke loko ibeteke ete jemate toini esi elakaru le Yesuse Kristuse peneka saka aure neka. tamata me nusa Kretare esi atate neu- Au kotie bei iteki Alla Amate kai iteki naru bokala. Maka Hlamate Kristuse Yesuse be, Hnaune suike, Pauluse iahnau Ti- “Alla kai Yesuse, tuse leke ili loko jemate toini kai iate- raka Tituse kai ono laleije ndene noma.” tukesi. Ihnaui leke iatetuke tamata ntu- Tituse eni makerike me nusa Kretare ana matabinanaru elia. Pauluse ihnaui loko iatetuke kwete beluke elia, kai ate- 1:5-16 tuke tamata maka makerike elia. 5 Au tolae ale me nusa Kretare leke Hnaune pamulire, iahnaui loko jemate apelae makerike saisa rebe pela mosare. toini esi atate suke elia. Ihnaui be, je- Kai au tolae ale ete mere leke abitike jemate toini suke mise kai lomai, suka oki mate toini esi elaka ete papelake kota lomai, lale tiake lomai mo, nasuke lomai lulu au beteke ete ale pende. Po au mo kai tebi lomai mo. beteke ete ale suike be, 6 Tamata rebe Isi abitikeni kena jemate toini esi elake, 1. Hlamate (1:1-4) suke tamata rebe iono tiae sasaisa mo, 2. Tituse eni makerike me nusa kai suke batuke ikai bina esa kai isablia Kretare (1:5-16) mo. Suke eni nanaru esi hlaleke loko 3. Hnauna ete jemate toini kena rue Kristuse, tamata makete sae itutukeni mise (2:1-15) mo le eni kwetelaru ulu bua sanute pise 4. Hidupe nkena (3:1-11) esi lene loko esi elake inaiju mo. 7 Je- 5. Hlamate mulini (3:12-15) mate toini esi elake mere ikerike ete Alla, hoko suke tamata makete sae supu Hlamate beteke be iono sala mo. Isobue tamata 1:1-4 makete mo, nasu nunu mo, inseli mo, Auku nanae, Tituse, Au Pauluse, isuka teta lomai mo pise lemake le lalei 1 au leki sulate meije. Aure Alla Eni loko kepene mo. 8 Po suke laleije mise tamata makerike kai Yesuse Kristuse kena trima tamata iluake me eni lumare, Eni maka ulake. Ibitikeku leke au tapa isuka ono loko yelu rebe miseta. Itahane tamata rebe Ililakesi leke esi hlaleke lale, inkena, iono dosa mo kai itahane lokoI ktili. Ibitikeku leke esi rekwa lale kena ono dosa mo. 9 Kai jemate toini Tituse 1:10 389 Tituse 2:10 esi elake suke ilulu loko hnauna nke- Hnauna ete jemate nala kena Yesuse Kristuse, rebe ite bisa toini kena rue mise hlaleke lokolu lupe ami atetukelu ete ale pende. Suke ilululu ktili leke irekwa 2:1-15 kena hnau tamata makete rebe hlaleke Po Tituse, suke ahnausi lulu hnauna loko hnauna nkenala meru. Kai leke ik- 2 nkenale bei Allare. 2 Abeteke ete tili kena lelike tamata rebe esi lepa be mokwaia rebe esi ntua pende leke esi hnauna meru nkena more. tahane lalesi bei nasute. Suke esi atate 10 Le tamata bokala me esi rare kai je- ele mere leke supu holmate bei tamata mate toini esi elakaru. Tamata makete makete. Esi tahane lale leke ono tiae lekwe esi suka lepa papalani. Kai tamata yake. Ahnausi leke esi hlaleke loko leini lekwe esi lemake tamata leke esi hnaune nkenale titinai, kai leke esi oki lene loko esi lepataru. Bei tamata meru tamata makete bei lalesi titinai. Kai ah- akmenare agama Yahudi pine esi lesi. nausi leke masike tamata esi lakesi po esi 11 Tamata rebe esi atetuke palani mere tahane. suke asou biruisu leke esi atetukesi pa- 3 Sae lekwe, bina rebe esi matabina palani moneka. Le esi ono luma toini pende, ahnausi leke suke esi ono dosa ilaru bei jemate toini kena esi hlaleke sae mo. Esi lepa tiae ete tamata makete hnauna nkenale more baue esi atetuke mo, esi suka kinu boka yake. Ahnausi rebe nkena more. Esi atetuke meru leke saisa rebe misete suke esi atetukele. batuke loko supu kepene bokala, cara 4 Ahnausi leke esi ahnau bina belukaru nikwa kepene mere asomi titinai. 12 Bei leke esi li loko esi mokwaiaru kai esi nabia rebe tamata Kretaru esi naokeise nanaru mimise, 5 suke esi tahane lale nabire, sae bei ruasi ibeteke lekwe be, mimise, lalesi ntoli, esi nkwakwa kena “Tamata rebe esi rue mei nusa Kretare kerike ete esi lumataka, lalesi mise kai bei akmena sa esi lepa nloene rame. lene loko esi mokwaiaru. Suke bina Esi suka lene loko hnauna nkenale mon- belukaru esi atate ele mere leke sae eka lupe binatane me aiela uei rebe ibeteke tiae ete hnauna bei Allare yake. nsolo kai ndasire. Kai esi noso.” 13 Saisa 6 Ete tamata belukaru lekwe. Aahnausi rebe nabi mere ibetekele tinai. Hoko ale- leke esi tahane lale. 7 Kai ruamu lekwe, likesi tiktili leke esi hlaleke loko hnauna kena sasaisa neka atiluke lalane kena nkenalaru. 14 Lelikesi leke esi lene loko ono misete leke tamata makete esi selu tamata Yahudiaru esi alena rebe tinai jemate toini esi atate misere elia. Aono more yake. Kai lelikesi leke esi lene misete rame leke esi rekwa be esi rue loko pleta rebe tamata esi onore yake. nkenare elia. Ahnausi bei lalemu nke- Tamata meru esi lulu pleta nkenale mo. nale kai tiktili. 8 Ankwakwa kena ate- 15 Ete tamata rebe lalesi ntolire pusue tuke hnaune rebe nkenale rame leke sie yelu ndopo mo. Po tamata rebe lale tiae ila rebe esi lepa lelie ale, esi supu lepa kai rebe hlaleke loko Yesuse more esi tiae ete ite kai ete hnaunaru mo, hoko saisa rebe tiare. Esi noake tiae kai esi ono esi asomi. tiae po esi blake be esi ono tiae mo. 16 Esi 9 Kai tamata makerika rebe esi kbasa naku be esi rekwa Alla po mere tinai mo sae more, aatetukesi leke suke esi lene le saisa rebe esi onore batuke tiae. Lalesu loko elaka rebe esi kerike eteise. Kai mise mo titinai. Esi lene loko Alla Eni kena sasaisa neka suke esi ono elakaru pletaru mo kai saisa rebe nkenare esi ono lalesi ndina. Esi lepare leliesi mo. 10 Kai loko mo. ndeae esi taneiaru yake. Po aatetukesi Tituse 2:11 390 Tituse 3:11 leke esi kerike nkwakwa. Hoko esi lemake kai lene loko Alla Eni pletaru mo. elakaru esi hlalekesi rame. Suke esi atate Ite lalemaru ndinake rebe mise mo kai ele mere leke bei saisa rebe esi onoule ite lulue. Ite lalema tia rame. Ite noake pusue tamata esi rekwa be hnauna kena batuke ono tiae, iteki lalema loko tamata Allare umise, Alla mere Ihlamate ite bei maketa esi taneiya. Tamata maketa esi dosa leke ite rue kaiNi. suka ite mo kai ite lekwe sukasi mo. 11 Suke aatetuke jemate toiniaru leke 4 Po Alla, iteki Maka Hlamate Iaseluke esi atate mise ele mere rame. Le Alla be Intekwa kai Ioki ite, 5 Ihlamate ite bei laleIje noa pusue tamata hoko Inatue dosa. Ihlamate ite bei ite rue nkenare Yesuse Kristuse lomei nusa meije peneka mo po bei ruaI laleIje noa ite. Ihla- leke ite pusuma supu hlamate bei dosa. mate itere Ro Misete Ikbasae ite lalema 12 Le Alla Iono misete elake ete ite, Iate- leke ite hleke bei ono dosa. Mere saka tuke ite leke suke ite hleke saisa rebe ruele ite suike kai ite hidupe beluke. Alla Isukalu more. Kai leke suke ite Mere Alla Iono Ro Misete Iono lalemaru lalema loko yelu rebe tiae mei nusa mise. 6 Alla Iono Ro Misete Ikbasae ite meije moneka. Kena ite rue mei nusa baue Yesuse Kristuse, iteki Maka Hla- meije, ite tahane lale, ono saisa rebe mate, Imata ete ite. 7 Alla Iono Ro Mis- nkena, kai ite ono Alla laleIje ndina ete Ikbasae ite baue Yesuse Kristuse leke rame. 13 Ite hidupe ele mere le ite na- ite supu pusue yelu rebe iteki Ama Ir- make petu misete rebe ite hlalekele eono ilukele ete Eni nanaru, mere Irilukele lalema ndina titinai. Kena petu mere ete ite. Hoko ite hlaleke be ite hidupe ite selu Yesuse Kristuse leke ite selu eti pela. Ite hidupe eti pela le Alla Iteu Eni hitate elake. Mere Iteki Alla rebe pakala mise le Iono misete elake ete ite. Eni kbasa elake kai iteki Maka Hlamate 8 Tituse, pusue lepata rebe au betekelu Yesuse Kristuse. 14 Iriluke nanakwalaIje meiju tinai. kena Imata le ite. Imata leke Iseli pusue Hoko au suka kena abeteke ktili leke iteki dosaru. Imata le ite leke iteki dosa sie rebe esi hlaleke loko Alla pende esi sae mo. Eni tamata kena ite kai ite lululu. Leke esi ktili rame kena ono mis- nkwakwa kena ono misete rame. ete kai rebe mise ete pusue tamata. Auku 15 Tituse, aatetuke pusue hnauna meru lepata meru misete kai utapa pususi. 9 Po etesi. Pletaesi leke esi lulue kai alake sie ete ale, alau bei tamata rebe rare kai rebe esi lulu more. Suke ahnau kai alake lomai loko sasaisa rebe esi untune sae kena hokmate kai asebeie sae isobue ale more kai alenake loko luma mataiju bei yake. anubu kena anubu yake. Nasuke lomai kai rare kai lomai le tamata Yahudi esi Hidupe nkena pletaru yake le pusue meru tapa tamata 3:1-11 mo kai esi misete sasaisa mo. 10 Sepo Aanete jemate toini meru leke esi tamata sae rebe iono kena jemate toini 3 lene loko tamata maka pleta me nusa esi tebi lomai, ilulu loko hnauna nkenale kai kamala rebe esi kbasare kai suke moneka, kai iono tamata maketaru esi esi suka kena kerike loko misete rame. hlaleke hnauna nkenale moneka. Hoko 2 Aanetesi leke esi lepa tiae loko tamata alakeni leke ihlekele. Alakeni rebai esa makete yake, esi nasuke tamata makete pise lua suike lekwe po sepo isuka hleke yake, suke kwakwaesi yake kai mau ete mosa, aono ebe kai moneka. 11 Arekwa pusue tamata. 3 Le kena ite hlaleke loko be tamata saka mere isuka ono saesa Kristuse mosare ite lekwe boro. Ite supu rebe tinai mo. Hoko iono dosa rame. Tituse 3:12 391 Tituse 3:15

Iono dosa mere etiluke be eni sala ete tuke kerike makerike misete rame. Leke Alla. esi tapa tamata rebe esi manane sae more pise esi tanei sasaisa more. Kai Hlamate mulini leke esi hidupe guna ete ruasi kai tamata 3:12-15 makete. 12 Au ulake Artemase pise Tikikuse 15 Tituse, pusue jemate toini rebe lome lokomu nununu hoko kena sae ilu- sakesa kai au ete meije esi natue hlamate ake aatula kena alomei sosoli lokoku mei ete ale. Kai abeteke amiki hlamate ete kota Nikopolise le au teu lepate peneka pusue jemate toini ete mere rebe esi oki be au rue mei kota Nikopolise eti ndirine amire. taleije elia. 13 Atapa Senase, maka rekwa Au kotie ete imi pusumi be, hukume, kai Apolose mimise kena luasi “Tuhane, Aono misete elake ete pususi.” keure leke me lalane luasi susae manane pise sasaisa makete yake. 14 Kai je- Hlamate, Pauluse mate toini me nusa Kretare suke esi ate- 392 Pilemone 1:11

kai ilayani loko Allare ktili lupe itere Pauluse eni Sulate ete Pilemone neka masike supu susate boka bei tamata maketa. Au leki lekwe ete jemate toini Lepate Menai rebe esi lupu me amu lumare. Au supu Pauluse inatue sulate meije ete eni ebe alese meije le au lepae Sou Misete kena Pilemone. Pilemone mere, tamata Kris- Kristuse Yesuse. tene sae me rebe irue me kota Kolose. 3 Ami kotie loko iteki Alla Amate kai Eni tamata makerike sae me eni nane ete Tuhane Yesuse Kristuse ete imi be, Onesimuse. Onesimuse inaya bei Pile- “Tuhane Iriluke misete elake rame etesi mone lolete kota Roma. Kena mere, kai lalesi ndene noma.” Pauluse ikusu bui me kota Roma le Pauluse ikotie trima kasi bei Alla ilepae Sou Misete. Ite rekwa be elia mo le Pilemone kai Ikotie etei po Onesimuse itetue Pauluse me kota Roma kai bei Pauluse eni hnaune, eono 4-7 Onesimuse iono Kristene. 4 Pela au kotie bei Allare, au kotie Eleki Pauluse ibeteke loko Ones- ete ale lekwe, au kotie trima kasi ete imuse leke mise lesire ileu loko elake Alla rame. 5 Le au lene be aoki pusue rebe ikerike eteije. Po Onesimuse ri- tamata rebe esi hlaleke loko Allare kai lai kena leu loko Pilemone, inoake be ahlaleke loko Tuhane Yesuse rame. 6 Kai Pilemone ihukumeni le inaya beine. au kotie le ale leke alayani mise sakesa Pauluse ibeteke lokoi be ihukumeni mo. kai tamata rebe hlaleke loko Allare hoko Pauluse ileki sulate etei, kai ikotie beini arekwa pusue yelu miseta rebe Alla Ir- leke iampune Onesimuse. Hoko, Pauluse iluke ete ite peneka le bei ahlaleke eni sulate ete Pilemone meije, ikotie loko Kristuse. 7 Kwali, laleku ndina kai bei Pilemone leke iampune Onesimuse. au supu akbere titinai peneka le aoki Ikotie Pilemone itrima suike Onesimuse tamata rebe esi hlaleke loko Allare. kena cara misete, iono lokoi saka tamata Kwali, aakberesi peneka. makerike moneka po iono lokoi saka Pauluse ikotie bei Pilemone kwalini rebe esi maka hlaleke esa. leke irana Onesimuse Isi 1. Hlamate (ayate 1-3) 8-22 2. Pauluse ikotie trima kasi bei Alla le 8–10 Hoko auku ebe, au kotie bei ale Pilemone kai ikotie etei (ayate 4-7) leke aono misete ete Onesimuse. Ilupe 3. Pauluse ikotie bei Pilemone leke auku anare neka le ihlaleke loko Yesuse irana Onesimuse (ayate 8-22) Kristuse bei au atetuke Sou Misete etei 4. Hlamate mulini (ayate 23-25) kena au mei bui laleije. Masike au rekwa be bei auku kbasare au pleta kena aono Hlamate saisa rebe suke aonore le aure Kristuse 1-3 Yesuse Eni maka ulake, po lesi bei mere 1–2 Auku ebe Pilemone, au Pauluse, au pake auku kbasare mo. Au kotie bei 1 au sakesa kai iteki kwali Timotiuse ale leke aonoe le ite oki lomai kai ite leki sulate meije etemu. Ale amiki ebe oki tamata rebe esi hlaleke loko Allare. misete, kai ebe makerike kena layani Au meije tamata ntuane, meije au supu Kristuse! Au leki lekwe ete iteki beta alese lekwe le au layani Kristuse Yesuse. Apia kai ete iteki ebe Arkipuse rebe 11 Kena akmenare ikerike tapa ale mise ilepae Sou misete ktili sakesa kai ite Pilemone 1:12 393 Pilemone 1:25 mo le inaya bei ale po pamuli meije na- rebe au tapa ale kena ahlaleke loko make ikerike tapa ite lua boka. Yesuse. 20 Kwali Pilemone, au kotie bei 12 Masike au okini titinaije po meije ale leke atapa au mina le ite luare au ulakeni leu suike lokomu. 13 Au suka Tuhane Eni tamata. Aranai kai li lokoi irue kaiku ete meije leke iseli ale kena mise lupe aakbere tamata jemate toini tapa au loko saisa rebe suke atapa au maketa lekwe, mere aakbere au le ite lokore, kena au mei bui lalei meije. Au luare Kristuse Eni tamata. 21 Au leki su- supu alese le lepae Sou Misete. 14 Po au late meije etemu, au hlaleke titinai be, suka itapa au ete meije mo, sepo lalemu saisa rebe au kotie bei ale, aonoe. Kai au nesa kai au mo. Au suka titinai, sepo rekwa lekwe be aono boka lesi bei rebe lalemu suka titinai kena itapa au. Au au kotiele. suka paksa ale mo. 22 Kai au kotie bei ale leke aknekae 15–16 Alla Isebeie Onesimuse ikeu bei amu lumare esi sokati sae eteku, le au ale toto mina piseu, leke ileu suike loko hlaleke ktili be bei imi kotie le au loko ale eti pela. Aranai batuke kena iono Allare Ilenele, hoko Iono au supu siri bei tamata makerike rebe kbasa sae mo ete bui meije kai leu suike loko imi. ale moneka, po aranai lupe kwali rebe Hlamate mulini aokini. Au okini po suke aokini lesi leneka. Le ile amu tamata makerike kai 23-25 ile tamata rebe Ioki Tuhane lupe ale 23 Epaprase, rebe isupu alese mei bui neka. lalei sakesa kai au le ilepae Sou Misete 17 Hoko, sepo anoake au be amu ebe kena Kristuse Yesuse, ibeteke hlamate rebe kerike ete Kristuse sakesa kai ale etemu. 24 Kai auku ebea kena layani hoko Onesimuse ileu loko ale, aranai sakesa, Markuse, Aristarkuse, Demase neka, ali lokoi lupe ali loko aure neka. kai Lukase lekwe esi beteke hlamate 18 Sepo iono sala sasaisa ete ale, pise etemu lekwe. iutane sasaisa bei ale, abetekele eteku 25 Au kotie loko Tuhane Yesuse Kris- neka leke au seli etemu. 19 Au ruaku tuse be, “Tuhane, Aono misete elake lekie ete meije kena balaku be au etesi noma.” Pauluse, pine seli pusue Onisimuse eni utanaru etemu. Anete be autane bei au Hlamate, Pauluse lekwe, mere lesi bei Onesimuse niere, 394 Ibrani 1:2

beteke be esi natire be sepo ite mata Sulate ete Tamata Ibrani kai ite sa lolete surga, ite hleke bei iteki makerike mei nusa meije. Leini esi Lepate Menai beteke be, ite riluke iteki hidupe ete Alla Ite rekwa sire rebe ileki sulate meije kai batuke hlalekeNi neka kena supu mo le ileki eni nane mo. Batuke ite hlamate kai batuke hlaleke loko ite rua- rekwa be maka leki sulate meije, tamata maki makerike yake. Kristenaru esi elake kai irekwa Alla Eni Ile rebe ileki sulate meije iahnausi lepate rebe lekie akmenare, irekwae titi- leke esi sele bei esi maka hlaleke loko nai, po ilere Tuhane Yesuse Eni maka Tuhane Yesuse yake. Kena sulate meije, lulu mo (2:3). iahnausi ktili titinai rebai lima. (2:1-4; Bei akmena sa sulate meije esi kotiele 3:7-9; 5:11-6:12; 10:26-39; 12:18-29). “Sulate ete tamata Ibrani.” Tamata Iahnausi mimise titinai kena ibeteke Alla Ibranire, tamata Yahudire neka pise Eni hukume saisa ete tamata rebe esi tamata Isaraele neka. Sulate meije lekie hleke esi maka hlaleke loko Yesuse. ete siasi kai esi rue etiare, sae irek- Isi wasi mo. Sepo ite baise sulate meije, ite 1. Yesuse Eni kbasare ela lesi bei Alla rekwa be sulate meije natue ete tamata Eni tamataru esi elaka akmenaru (1:1- Kristena rebe esi supu teta le esi maka 10:18) hlakele. Lepa tiae etesi, kusuesi kena a. Memenai (1:1-3) bui kai leini esi rana esi taneiaru. Esi b. Yesuse Eni kbasare ela lesi bei supu teta hoko sie leini esi hlaleke mise malekataru (1:4-2:18) moneka. Sie leini esi ibada sakesa kai c. Yesuse Eni kbasare ela lesi bei nabi esi ebearu moneka. Leini esi suka leu Musa (3:1-4:13) suike loko esi maka hlaleke akmenare, d. Yesuse, Imame Elake rebe ela lesi mahake esi suka hlaleke loko Tuhane bei Yahudiaru esi imame elake (4:14- Yesuse moneka. 7:28) Tujuana telu kena leki sulate meije: e. Yesuse, iteki Imame Elake Eni mak- suka kena atetukesi, suka kena ono lalesi erike mise titinai lesi bei Yahudiaru esi kuru, kai suka kena ahnausi. Iatetukesi imama elakaru esi makerike (8:1-10:18) be Yesuse, Alla Eni Nanae rebe Ibeteke 2. Ite hleke iteki maka hlaleke yake Alla Eni lepataru ete ite tamatare. Ik- (10:19-12:29) basa lesi bei malekataru kai nabi Musa. 3. Lepate mulini (pasale 13) Yesuse, iteki Imame Elake Eni makerike Alla Ilepa kai tamata baue Yesuse esi kbasare ela lesi Yahudiaru esi imame. Ikerike kena luma maka kotie loko Alla 1:1-3 rebe mise titinai kai Ibeteke Alla Eni Kena akmenare Alla Ilepa rebai boka janji rebe mise titinaije. 1 kai iteki ntuana menaru baue nabi- Ile rebe ileki sulate meije iakbere aru. Rebai sesi Ilepa kaise Ilepae atu- laleisu leke esi lulu Tuhane Yesuse rame rane, rebai sesi Ilepa loko Italuke, re- kai esi supu susate, esi tahane lale neka. bai sesi Iono tanda herane kai cara ma- Ianehe laleisu kena luake loko Alla le makete lekwe. 2 Po pamuli meije rebe Yesuse ibuka lalane kena tetueNi. Iak- lau mo nusare koho nere Ilepa kai ite bere lalesi leke esi supu rue sakesa kai baue Eni Nanare. Alla Itolae nusare kai Alla. “Hleke bei makerike kai rue sakesa pusue taneiaru baue Eni Nanae mere. kai Allare”, esi natire saisa? Sie leini esi Kai Alla Iteu peneka be pusue taneiaru Ibrani 1:3 395 Ibrani 1:14

Eni Nanae mere Enie. 3 Eni Nanae mere “Ale Alla, Apleta saka Kamale rame eti pine Iaseluke be Alla Eni kbasare ela titi- pela. nai. Eni atate sakesa kai Alla ruaIje neka. Apleta kena nkenale kai Alemake mo. Ile lekwe pine Iraka nusare kai pusue 9 Asuka rebe nkenale titinai, yelu mei nusa meije kena Eni lepate rebe kai lalemu tiake rebe tiare. esi kbasare ktili titinaije, leke atia yake. Bei mere hoko Amu Alla Ibitike Ale Kena Iampune iteki dosaru peneka, pine kai Iono Asupu holmate bei tamata, Irue kena otoi maka kbasa ndete surgare, kai lalesi ndina sapleuke Alla Maka Kbasa elake titinaije le Alere elesi bei Amu ebearu.”† Eni makwanale. 10 Alla Ibeteke loko Eni Nanare lekwe be, Yesuse Eni kbasare “Ale Tuhane, kena menaije Atolae ela lesi bei malekate nusare, 1:4-14 kai Ale ruaMu tolae lanite. 4 Alla Eni Nanae mere Isupu kbasa 11 Pusue meru namake atialu kai elake titinai, lesi bei malekate, kai Alla umalabai Iono Eni nane mere esupu holmate titi- saka pakiane, nai, lesi bei Iono malekate eni nane. po Ale, Ara me rame. 5 Alla Ibeteke loko malekate mo po 12 Nusare kai pusue rebe mei nusare Ibeteke loko Eni Nanare be, namake Alouke saka lapune “Ale Auku Anae. rebe malabai peneka, Bei petu meije Aure Amamu.”†† kai Aselie kena makete. Kai Ibeteke lekwe be, Po Ale, Aleli kwale mo, “Au meije AmaI, kai Auku Anae ke- kai Amu nasite pusu moneka.”‡ naI.”‡‡ 13 Alla Ibeteke loko malekate mo po 6 Kai kena Alla Iulake Eni Nanae Ibeteke loko Eni Nanare be, menare Ilomei nusa meije¶¶, Iombe, “Arue sapleuke Auku makwanale, “Auku malekata, eti Au ono Amu musuaru suke pusumi tatu loko Auku Anae esi tatu lokoMu.”¶ meije.”§§ 14 Ele mere hoko esi tinaije malekataru 7 Kai kena malekataru, Alla Ibeteke be, saisa? Malekataru Alla Eni roa rebe esi “Au ulake malekataru esi tapa Au layani Allare, kai esi supu ulake bei Alla saka balate ehbuere kena tapa tamata rebe esi supu hlamate. kai saka auwe klitine.”* 8 Po Alla Ibeteke loko Eni Nanae mere be,

††1:5 Isi. 2:7 ‡‡1:5 2Sam. 7:14 ¶¶1:6 Tapsirane makete ebeteke be luake suike lomei nusa meije. §§1:6 Isi. 97:7 *1:7 Isi. 104:4 Natire be sepo Alla Iulake malekataru, esi luluI nunu saka balate ehbuere. Kai esi hukume tamata lulu esi dosaru saka auwe klitine. †1:9 Isi. 45:7-8 ‡1:12 Isi. 102:26-28 ¶1:13 Isi. 110:1 Ibrani 2:1 396 Ibrani 2:13

yo Aselu lokosi mise titinai! Hlamate bei Allare 7 Aono esi kbasare mpe lebu toto bei suke nete loko rame malekate, 2:1-4 mere takwali kuate mo, Yesuse Eni kbasare ela lesi bei po lomei Aono esi rue kena otoi 2 malekataru, hoko ite hlaleke ktili rebe esi kbasare ela titinai rame loko hnauna rebe ite lenelu pende, kai rebe holmatele, leke ite hleke bei iteki maka hlaleke 8 kai Aono pusue yelu tatu lokosi.”** lokoIje yake. 2 Le Tuhane Eni lepate rebe Ete meije ebeteke be Alla Iono pusue Musa ilekie, rebe malekataru betekele yelu tatu loko tamata, hoko saisa rebe ete iteki ntuana menaru tinai kai suke tamata Ikbasae more sae mo. Masike ele lulue, kai tamata rebe esi lulu more mere, po tamata ikbasae pusue yelu, ite namake esi supu hukume lulu saisa selu mosa. 9 Po ite selu pusue meru kena rebe esi onore. 3 Sepo ite puli kai saisa Yesuse Eni hidupe, Alla Iono Impe lebu rebe Alla Ionoe mise titinaije mo, rebe toto bei malekate, mere takwali kuate Iono hlamate itere hoko ite supu huku- mo, leke Alla Eni lale misete eono Imata mane elake titinai. Le Tuhane Yesuse ete pusue tamata. Meije ite selu Alla Iono ruaI pine Ilepae hlamate mere meme- Irue kena otoi rebe esi kbasare ela titinai ete tamata, kai sie rebe esi lenele esi nai kai rebe holmatele, le Isupu susate aselukele ete ite peneka be mere tinai. eti Imata peneka. Kai Alla Ioki ite, hoko 4 Alla Iaseluke ete ite be sie meru esi lep- Yesuse Imata leke Iono Maka Hlamate ataru tinai, hoko Iono tanda herane sa- ete pusue tamata. saisa neka rebe etiluke Eni kbasa elake. 10 Saisa rebe Alla Iteuele tinai! Pusue Iono Ro Misete Iriluke ktiline etesi lulu yelu mei nusare ruaI tolaelu kai pusulu Eni sukare leke esi ktili kena kerike Eni eteI. Alla Iono Yesuse Isupu susate leke makerike. iono Maka Hlamate titinai. Alla Iono mere leke tamata bokala esi supu hla- Yesuse Iono tamata leke Impe mate kai Eni nanae kenasi rebe hol- lebu bei malekataru matesi. 11 Yesuse Iono ite tamatare iteki 2:5-18 dosa sae moneka. Hoko Ile maka ono 5 Kwali betaya pusumi, namake kena dosa sae moneka kai iteki Amate esa. Bei nusa beluke rebe tatike pine eonore kai mere hoko Yesuse Ibeteke be kwaliNisi rebe ite mei lepaele meije, malekataru kai betaIsi kena itere, Iasomie mo. 12 Kai esi supu kbasa bei Alla kena esi bkasae ite rekwa be Yesuse Ibeteke loko Alla mo, po ite tamata supu kbasa beiNi kena elere: kbasaele. 6 Ite rekwa be mere tinai le “Namake Au lepae saisa rebe Aonore Alla Eni lepata rebe lekie akmenare, lep- ete kwaliKu kai betaKusi. ate matai me eombe: Kai Au isikeMu etesi kena esi lupuke lo- “Tamata mere saisa, maije.”†† pine Alla Anete lokoise? 13 Kai Yesuse Ibeteke be: Tamatare§ batuke esi ono tamata neka, “Au hlaleke loko Alla.”‡‡

§2:6 Kena tekse asli Yunanire lepate matai “tamatare” mere “tamata eni nanae” **2:8 Isi. 8:5-7 ††2:12 Isi. 22:23 ‡‡2:13 Yes. 8:17 Ibrani 2:14 397 Ibrani 3:11

Kai Yesuse Ibeteke lekwe be: luma rebe ielekele. 4 Tinai neka, pusue “Meije Au kai Auku tamata lumare esi tamata me kena ielekele, rebe Alla Irilukesi ete Au pende.”¶¶ po maka ono pusue taneia mei nusare 14 Sie rebe Yesuse Ikotise Eni tamata batuke Alla ruaI. 5 Musa ikerike titi- meru, tamata rebe namake esi mata, nai loko eni makerike kena layani Alla hoko Yesuse Iono tamata sakasi kai Eni tamataru, saka tamata makerike Ihidupe saka tamata neka. Iono ele mere sae ikerike titinai ete tamata rebe ik- leke Eni matale eatia ro tiaru esi elake erike eteije. Kai saisa rebe Musa ionoule rebe ekbasae matale. 15 Iono ele mere etiluke saisa rebe namake pamulire Alla leke Itie ite bei rila le matale rebe ek- Iaselukele. 6 Eleyo Kristuse tamata mak- basae iteki hidupe rame. 16 Hoko ite erike lupe Musare mo po Alla Eni Nanae, rekwa be Yesuse Itapa malekataru mo, Ilulu Alla Eni pletare titinai hoko Ili loko po Itapa ite, Abrahame eni anubuaru.§§ Alla Eni tamataru titinai. Alla Eni tamata 17 Ele mere hoko suke Alla Iono Yesuse kena ite, mahabe ite hlaleke ktili rame Isakesa kai tamata kena sasaisa neka. loko saisa rebe ite rekwa be namake ite Kai bei mere hoko Yesuse Isupu ono supure. Imame Elake rebe Iono lulu saisa rebe Ite ulu buamaru ela saka Alla Isukare, kai Imaktekwa titinai. Leke iteki ntuana menaru yake Itie pusue ite tamata bei iteki dosaru kai Iono ite mise suike kai Alla.* 18 Kai bei 3:7-19 ruaI supu teheke peneka kena ono dosa 7 Bei mere hoko kwali betaya, lene kai isupu susate peneka, hoko Isupu tapa loko Ro Misete Eni hnaune rebe eme Alla tamata rebe esi supu teheke kena ono Eni lepate rebe lekire be, dosare. “Petu meije, sepo imi lene Ilepare 8 hoko ulu buaimu uela Yesuse Iela lesi bei nabi Musa saka imi ntuana menaru yake, 3:1-6 rebe kena esi ndete otoi nsekile, Kwali betaya rebe Alla Eni tamata, esi lene loko Alla mo 3 rebe Alla Ikoti imi leke rue kaiNi kai esi tehekeNi be Itahane laleI lokosi ndete surgare. Suke imi noake mimise roma etia. loko Yesuse! Ile maka lepae Alla Eni 9 Alla Ibeteke be, hnauna kai Imame Elake rebe Itapa ite ‘Imi ntuana menaru esi teheke Au ete loko saisa rebe ite hlalekele. 2 Ilene loko ndetere, Alla titinai rebe IbitikeIne hoko saisa yo ruasi selu yelu rebe Au onolu etesi neka rebe Alla IulakeNi kena Ionore, musuna butu atare peneka. Iono loko titinai. Saka akmena Musare 10 Bei mere hoko Au nasukesi neka, iono lulu Alla titinai hoko eni mak- kai Au noake mei laleKu erike maka layani Alla Eni tamataru ik- be esi lene loko Au rame mo, erike lokole titinai. 3 Po suke holmate kai esi suka ono lulu Auku pletaru mo. Yesuse lesi bei holmate Musa, saka hol- 11 Hoko Au nasu kai Au la be: mate tamata maka eleke lumare lesi bei Esi supu kusu nusa mere ¶¶2:13 Yes. 8:18 §§2:16 Tamata bokala esi noake ayate meije esi natire elere: Yesuse Itapa malekataru mo po itapa ite rebe ono Abrahame eni anubure le ite hlaleke loko Alla. *2:17 Kena ayate meije beteke Yesuse Eni makerike sakesa kai piasare tamata Yahu- diaru esi imamaru esi onore. Ibrani 3:12 398 Ibrani 4:7 kena hleke bei makerike Hlaleke loko Alla leke supu rue kaiNi kai rue sakesa kai Au mo.’”† 12 Kwali betaya, raka mimise! Yapine 4:1-13 bei imire tamata me laleije tiae kai ih- Kwali betaya, Alla Italuke peneka be laleke loko Alla ktili mo, hoko ihali 4 Iono ite supu kusu kena rue sakesa mulini kai ilau bei Alla rebe Ihidupe kaiNi. Kai meije Eri riluke kesempatane eti pelare! 13 Lepate matai eombe, “Petu ete ite sa. Hoko suke ite raka mimise meije,” rebe natire be kesempatane mei leke ite pusuma supu saisa rebe Alla sa, hoko suke imi ahnau lomai rame pela Italukele. 2 Le tamata Yahudia akmenaru petu, leke sae kuesa bei imi yake isupu esi lene Alla Eni lepate, saka pamuli lemake kena ono dosa le ulu buaije ela meije, ite lene Sou Misete neka. Po eono hoko ilene loko Alla mo. 14 Ite pusumare esi supu misete sasaisa mo, le kena esi esa kai Kristuse peneka, mahabe saisa lenele esi hlaleke loko Alla Eni lepate rebe ite hlaleke lokole bei menai pende mere mo. 3 Le batuke itea rebe hlaleke ite hlalekele rame eti pela. 15 Kwali be- loko Allare pine supu kusu nusa mere taya, suke imi ahnau lomai le lepate kena hleke bei makerike kai rue sakesa matai me Alla Eni lepate rebe lekire kai Alla lulu Italukele. Po ete tamata ebeteke be, rebe esi hlaleke loko Alla more esi supu ‘Petu meije, sepo imi lene Ilepare, mere mo, lulu Eni lepate rebe eombe: hoko ulu buaimu ela saka imi ntuana “Au nasukesi kai Au la be menaru esi supu kusu kena hleke bei makerike esi lene loko Alla more yake.”‡ kai rue sakesa kai Au mo.”¶ 16 Siasi pine esi lene Alla Ilepare yo Masike yelu rebe Alla Ionoule upela esi luluI more? Mere pusue tamata kena Itolae nusare sa, po Ibeteke ele rebe Musa isiriesi keu bei nusa Mesire mere. 4 Le Alla Eni lepate rebe lekie ak- pibe moyo? 17 Siasi pine Alla Inasukesi menare ebeteke be: musuna butu atare? Sie rebe esi ono “Kena petu iture Alla Iplei bei pusue Eni dosa eleki esi mata ndete otoi nsekile makerike.”§ pibe moyo? 18 Kai siasi pine Alla Ila etesi 5 Kai ete mere ebeteke lekwe be: be esi supu kusu hena mere kena esi “Esi supu kusu kena rue sakesa kai Au hleke bei makerike kai rue sakesa kaiNi mo.”** more? Mere sie rebe esi lene loko Alla 6 Sie rebe esi lene Sou Misete mere ak- mise more pibe moyo? 19 Hoko meije menare esi supu kusu kena rue sakesa ite rekwa peneka be esi supu kusu hena kai Alla mo, le esi lene loko Alla eni mere kena rue sakesa kai Alla mo, le esi pletare mo. Hoko ite rekwa peneka be hlaleke lokoI mo. tamata maketa me pine esi supu kusu kena rue sakesa kai Alla. 7 Bei mere hoko Alla Italu petu makete me lekwe, rebe Ikotiele “Petu meije” leke tamata esi supu kusu kena rue kaiNi. Eleki takwali

†3:11 Isi. 95:7-11 ‡3:15 Isi. 95:7-8 ¶4:3 Isi. 95:11 §4:4 Atn. 2:2 **4:5 Isi. 95:4 Ibrani 4:8 399 Ibrani 5:6 titinai mina pine Alla Ilepa lokole, rebe Elake Lakwai esa mere Irekwa peneka be Dauta ilekire, lupe lepate matai sae ak- ite ktili kwale mo. Isupu teheke peneka menare be, kena sasaisa neka, saka ite supu teheke, “Petu meije sepo imi lene Alla Ilepare, po batuke Iono dosa mo. 16 Bei mere hoko ulu buaimu ela yake.”†† hoko mai ite nehe kena luake loko Alla 8 Akmenare Yosua iono tamata meru me Eni otoi maka pleta ndete surgare, esi supu kusu kena rue sakesa kai Alla le Yesuse iteki Imame Elake Lakwai esa. lulu Italuke mosa, hoko Alla Ilepa loko LaleIje mise titinai kai Ioki ite. Hoko mai petu sae makete leneka. 9 Hoko kwali be- ite nehe kena luake lokoI leke Iriluke taya imi, kesempatane mei sa ete Alla misete ete ite kena olase rebe ite perlure. Eni tamataru esi supu kusu kena rue Alla Ibitike Yesuse kena sakesa kaiNi, saka petu nomore iture Imame Elake Lakwai esa Alla Iplei bei Eni makerike. 10 Le sepo ite hleke bei makerike kai rue sakesa kai 5:1-10 Alla, hoko mere ite plei bei pusue iteki Papelake Yahudiaru esi imame elake makerike peneka, saka Alla Iplei bei 5 lakwai esa rebe lilakesi bei Alla Eni Eni makerike peneka kena petu nomore tamataru, esi supu bitike kena layani iture. 11 Bei mere hoko mai ite atula titi- Alla, kena pentine ete Alla Eni tamataru. nai, leke ite supu kusu kena rue sakesa Esi makerike, riluke tamata esi taneia kai Alla lulu Italukele, kai leke sae kuesa kena kurbana ete Allare, leke dosare bei ite yake rebe isupu kusu mo lupe supu ampune. 2 Imame elake lakwai esa tamata akmenaru esi supu kusu mo, le mere ruai lekwe iktili mo kena yelu esi lene loko Alla Eni pletare more. bokala lekwe. Bei mere hoko imau ete 12 Le Alla Eni lepate esi kbasare ela tamata rebe esi ono nsalale le esi rekwa titinai kai ektili. Entina lesi bei pusue sasaisa more. 3 Kai bei iktili more, hoko saria rebe entina lei luare. Lepate mere suke iriluke tanei ete Alla lekwe. Iriluke ekusu roma tamata lalei, saka lasa kena tanei ete Alla mere, batuke iriluke le sarire ekena roma lulini kai sunsune. Alla Eni tamataru esi dosaru mo, po eni Erekwa pusue rebe tamata inoakele dosaru lekwe. kai rebe isukare. 13 Sasaisa neka, esupu 4 Kai tamata rebe ibitike ruai kena kbuni tekwa bei Alla mo. Isupu selu imame elake sae mo. Tamata iono pusue tanei. Kai suke ite balale Alla kena imame elake, sepo Alla Ikotini lokole naku pusue rebe ite onoule. lupe akmena Harune. 5 Kristuse lekwe ele mere neka. Ibitike Yesuse Imame Elake ruaI kena Imame Elake Lakwai esa mo. rebe Iela lakwai esa Po Alla rua pine IbitikeNi kai Ibeteke 4:14-16 lokoI be, 14 Kwali betaya imi, Yesuse Alla Eni “Ale Auku Anae! Nanae, rebe Iono Imame Elake Lakwai Bei petu meije, AmaMu kenaKu.”‡‡ esa ete ite. Ikusu surga leke ikotie ete 6 Saka Alla Eni lepate makete lekwe ite me Alla oaIje. Bei mere hoko saisa be, rebe ite naku be ite hlaleke lokole, suke “Ale Imame eti pela, ite hlaleke loko rame. 15 Iteki Imame

††4:7 Isi. 9:7-8 ‡‡5:5 Isi. 2:7 Ibrani 5:7 400 Ibrani 6:10 saka akmena imame Melkisedeke.”¶¶ rebe ite atetuke memenai rebe eatetuke 7 Kena Yesuse Imei nusa meije sa, tamata kena hleke bei ono yelu rebe Ikotie loko Allare Irani kai Ikloloe lokoI, esi guna sasaisa more yanoma. Atetuke le Irekwa be Alla Ikbasa kena ono Ih- yelu bokala meiju moneka saka atetuke lamate bei matale. Kai bei Ilene loko hnaune kena maka hlaleke loko Alla, Alla kai IholmateI titinai, hoko Alla 2 dasare kena baptise tamatare, tola bala Ilene Ikotie lokoIje. 8 Masike Yesuse Alla kena tamata ulusi leke kotie Alla Iriluke Eni Nanae, po susate rebe Isupure eate- misete etesi, tamata matale ikwana suike tukeNi kena Ilene loko Alla titinai. 9 Cara kai supu hukume eti pelare. 3 Sepo Alla mere eono Eni hidupe mise titinai rebe Isuka, hoko mai ite atetuke Alla Eni lep- Eni nsalale kai dosa sae kwale mo, kai ataru tapa rame! Iono maka hlamate eti pela ete pusue 4 Le tamata rebe esi hali muli bei maka tamata rebe esi lene lokoIje. 10 Kai Alla hlaleke loko Yesuse pende, atetukesi IbitikeNi kena Imame Elake Lakwai esa, kena esi hleke bei ono dosare saisa mon- saka akmena imame Melkisedeke. eka. Akmenare esi rekwa Alla Eni nkenale kai supu misete beiNi peneka, kai Hlaleke ktili rame leke hali Ro Misete Ikbasaesi peneka, 5 Alla Eni bei imi maka hlaleke yake lepate misete mere esi rekwa peneka, 5:11-6:12 kai miseta bei Alla rebe namake uk- 11 Kwali betaya, Yesuse Iono Imame basa kena nusa rebai suike esi blakele Elake Lakwai esare esi yelu bokala me kena esi hidupe peneka. 6 Po lomei esi sa rebe ami suka lepaele ete imi, po susa teheke kena hali muli bei esi maka kena lepaele mimise ete imi le imi natie hlaleke loko Yesuse peneka. Hoko ate- nunu mo. 12 Imi lulu Yesuse takwali tukesi kena hleke bei ono dosare saisa peneka, hoko meije suke imi ono tamata moneka. Mere sakesa kai esi paku Alla maka atetuke peneka, eleyo mosa le suke Eni Nanare ahlake ai bataije suike kai esi imi atetuke suike Alla Eni hnaunaru esi lepae tiae lokoI me tamata bokala oasi. dasare rame bei tamata makete sa. Imi 7 Tapele rebe ehmoso kwele ulane ono saka kwete tone rebe batuke eri rebe etetu rame kenare, tamata iand- kinu susu sa le ikane tekwa manane inukele, esi tnanelaru esi hasile miseta. kberele mosa. 13 Tamata rebe eri kinu Tapele mere Alla Iriluke misete kenae. susu sare, mere kwete tone sa, hoko 8 Po sepo tapele mere putune kai tapua saisa rebe enkenale pise nsalale inati mo. luliaru kusu kenae, hoko tapele mere esi 14 Manane kberele mere ete elake inai. guna sasaisa mo kai namake Alla Iku- Mere natire be tamata rebe inoake loko tukele, eleki busa pusulu kena auwe. hnaune nkenale mimise, hoko yelu rebe 9 Po kwali betaya rebe ami oki imi! misete pise tiare irekwae. Masike ami lepa ele mere po ami hlaleke Bei mere hoko, batuke ite lepa loko be imi yelu misete me hoko imire saka 6 agama Kristene memenaije yake, tapale rebe Alla Ikutukele mo. Ami molupe hnaune ete tamata rebe uke rekwa be imi hidupe yelu me mise lesi ihlaleke loko Kristuse resare, po mai lupe imi hlaleke loko Yesuse kai imi ite atetuke Alla Eni hnaune mere tapa atate mise. Yelu meru piasare tamata rame, rebe eatetuke tamata Kristene eni rebe supu hlamate esi supue. 10 Allare, hidupe misere. Kai ite atetuke hnaune Alla rebe nloene mo. Inete loko saisa

¶¶5:6 Isi. 110:4 Ibrani 6:11 401 Ibrani 7:5 rebe imi kerike eteIje, kai Iselu imi ono luake loko Alla kena ite kotie lokoIje, misete eteI bei akmena eti meije baue saka ite supu kusu Tuhane Eni Lumare imi oki kai tapa tamata rebe esi hlaleke esi sokati rebe moli titinai, rebe rebae lokoIje. 11 Ami kotie bei imi titinai, leke kena obite nurui nanuke elake. 20 Yesuse papela tamatare iatula kena ono misete Iono lalane lolete surga ete ite peneka, ele mere rame eti pela, leke isupu saisa kai Irue ete ndetere peneka kena Iono rebe ihlalekele. 12 Ami sukare imi noso Imame Elake Lakwai esa eti pela ete ite, mo. Suke imi atate saka tamata maka saka akmena imame Melkisedeke. hlaleke loko Alla, rebe itahane lalei kena Alla Eni Nanare kai namake saisa rebe Alla Italukele. imame Melkisedeke Alla Italuke eleli mo 7:1-10 6:13-20 Kwali betaya, mai ite lepa loko ak- 13 Kena Alla Italuke Abrahame, Ila be 7 mena Melkisedeke§§. Melkisedeke, saisa rebe Italuke pende namake Ionoe. kamale kota Saleme. Kai iono imame Alla Ila kena ruaI EriNi nane le sae rebe kerike ete Alla rebe Ikbasare. Kena iela lesi beiNi moneka. 14 Ila be, “Kena Abrahame ileu bei lisa kai kamalaru, meije Au taluke ale be namake Au riluke Melkisedeke ikeu sapai kena ikotie Alla misete ete ale boka titinai kai Au ono Iriluke misete etei. 2 Hoko Abrahame ir- amu anubua boka titinai.” 15 Abrahame iluke bei taneia rebe isupulu kena lisare itahane lalei kena namake rame, hoko sabokae lara butu esa ete Melkisedeke. isupu saisa rebe Alla Italukele eteije. Nane Melkisedeke natire “Kamale rebe 16 Sepo tamata sae ila, hoko ila kena nkenale.” Kai ile kamale kota Saleme, tamata makete rebe eni kbasare ela hoko eni nane lekwe esi nati saere “Ka- lesire eni nane. Hoko la mere eakurue male maka ono rue mise.”* Le Saleme saisa rebe ilepaele, kai sae ilelike suike natire lale mise kai lisa sae mo. 3 Ka- moneka. 17 Alla lekwe ele mere neka, male Melkisedeke mere, ite rekwa amai Isuka beteke titinai ete tamata rebe esi mo, inai mo kai ite rekwa irulu bei sire supu saisa rebe Italukele, leke esi rekwa mo. Ruelei pise imatare, ite rekwa mo. be Ilelike suike saisa rebe Italukele mon- Melkisedeke mere iono imame eti pela eka. Bei mere hoko Ila suike leke eaku- saka Alla Eni Nanare neka. rue saisa rebe Italukele. 18 Alla Ilemake 4 Selu! Melkisedeke tamata pentine le saisa rebe Italukele mo, kai Ilemake titinai. Le Abrahame, iteki ntuane le Ilare mo. Alla Italuke kai Ilare eleli menare, iriluke tanei miseta titinai moneka. Mere eono ite lalemaru ktili, le sabokae lara butu esa bei taneia rebe itea meiju tamata rebe Alla Iraka ite kai isupulu kena lisare ete Melkisedeke. ite hlaleke be Iono ite hlamate. Hoko ite 5 Lulu agama Yahudi esi hukume, hlaleke ktili rame be namake Alla Iriluke pusue tamata Yahudi suke esi lupuke saisa rebe Italukele ete ite. 19 Iteki maka tanei sabokae lara butu esa bei taneia hlaleke, ekuru saka kapale esi jangkare rebe esi supure ete imama rebe esi tahane kapale, kai eono ite lalemaru rulu bei Lewire. Hoko masike esi rulu ndene. Maka hlaleke mere eono ite supu bei Abrahame sakesa, po imama meru

§§7:1 Melkisedeke mere kamale kai imame kena akmena sa irue roma Abrahame lekwe. *7:2 Atn. 14:17-20. Ibrani 7:6 402 Ibrani 7:22 esi kotie taneia rebe lara butu esa bei seli imama rebe esi rulu bei Lewire esi taneia rebe kwalisi kai betaisi ruasi carare, hoko suke seli agama Yahudi esi supure. 6 Melkisedeke mere irulu bei hukume lekwe. 13 Rebe betekele meije, Lewi mo, po Abrahame iriluke taneia mere iteki Tuhane: Irulu bei Lewi mo po etei sabokae lara butu esa bei taneia bei suku makete. Kai bei Eni sukure sae rebe isupulu kena lisare. Kai masike kuesa iono imame mosa. 14 Pusue tamata Abrahame isupu taluke bei Tuhene esi rekwa be iteki Tuhane Ibei suku Alla peneka po Melkisedeke ikotie Alla Yehuda. Kai Musa ilepa be bitike sae bei Iriluke misete ete Abrahame lekwe. Yehuda eni anubuaru kena imame rebai 7 Tinai, ite rekwa be tamata rebe isupu sae mosa. misete bei tamata makete, impe lebu 15 Rebe ite mei lepaele, ite rekwae bei tamata maka riluke misete. 8 Imama mise lesi leneka, le imame makete sae rebe esi supu tanei bei taneia rebe lara me saka Melkisedeke Iluake. 16 Isupu butu esa meru, roma esi peture esi bitike kena imame, bei tamata eni mata. Po Alla Eni lepata rebe lekie hukume mo, po bei Eni hidupe rebe ek- akmenare ebeteke be Melkisedeke rebe basa kai atia moneka. 17 Le me Alla Eni isupu tanei bei tanei rebe lara butu esa lepate rebe lekire ebeteke be, meru, irue eti pela. 9 Imama rebe esi “Ale Imame eti pela, rulu bei Lewire esi rana taneia rebe lara saka akmena imame Melkisedeke.”† butu esare bei esi tamataru lekwe. Po 18 Hoko hukume rebe Musa ilekire, pa- ite beteke elere yele: imama rebe esi muli meije pake moneka, le ektili mo kai rulu bei Lewire lekwe esi riluke tanei epakuna mo, 19 le esupu ono ite nkena rebe lara butu esa ete Melkisedeke baue me Alla oaI mo. Bei mere hoko saisa rebe Abrahame, kena akmena Abrahame ite hlalekele pamuli meije emise lesi Irilukele ete Melkisedeke. 10 Masike bei saisa rebe ite hlalekele akmenare, le kena Melkisedeke ikeu sapa Abrahame, saisa rebe ite hlalekele akmenare eono ruele Lewi mosa po Lewire Abrahame ite nkena me Alla oaI mo. eni anubu, hoko sakesa kai Lewi ime Yesuse Eni kbasare lesi bei kai Abrahame kena riluke taneiaru. tamata Yahudi esi imame elake Alla Ibitike Yesuse kena Imame 7:20-28 Elake Lakwai esa saka Melkisedeke 20 Kai pusue meru Alla Ila lelu peneka. 7:11-19 Eleyo kena Ibitike imama maketaru, Ila 11 Kena Alla Iriluke Eni hukume ete mo. 21 Po kena Yesuse Isupu bitike kena tamata Yahudiaru, Ibitike Lewi eni Imame, Alla Ila leI. Alla Ibeteke lokoI be, anubuaru kena imama rebe esi ple- “Aure Tuhane, Au la peneka, tae tamata bokala leke esi lulu Eni kai Au lelike Auku lepate moneka be: hukume mere. Po imama meru esi am- Ale mere Imame eti pela.”‡ pune tamata esi dosaru eti esi nkena me 22 Bei mere hoko ite rekwa be Alla Alla oaIje saisa mo, hoko suke imame Italuke beluke baue saisa rebe Yesuse makete sae sa, rebe isakesa kai akmena Ionore ektili kai emise lesi bei saisa imame Melkisedeke. Imame mere ir- rebe akmena Alla Italukele ete tamata ulu bei Lewi saka Harune mo. 12 Sepo Yahudiaru.

†7:17 Isi. 110:4 ‡7:21 Isi. 110:4 Ibrani 7:23 403 Ibrani 8:9

23 Kwali betaya imi, sae lekwe, imama Ipleta sakesa kaiNi. 2 Ikerike Imame maketaru esi boka titinai. Le siere Elake Lakwai esare eni makerike ndete tamata matale hoko sepo sae imata, surga, otoi moli titinai, rebe Tuhane ruaI selini kena tamata makete. Hoko esi onoe. Ikerike me Alla Eni otoi mei nusa kerike loko esi makerike rame moneka. meije mo, rebe tamata ionore. 24 Po Yesuse Irue eti pela, hoko Eni mak- 3 Piasare papelake imame elake lak- erike Imame eheti ete tamata makete wai esare isupu bitike, kena iriluke tenei mo. 25 Bei mere hoko Yesuse Ikbasa kena kai korbane ete Alla. Hoko Yesuse rebe Itie ite bei hukumane le iteki dosaru Iono Imame Elake Lakwai esa ete itere kai Iono ite hlamate titinai, mahabe ite ele mere lekwe. Iriluke tanei kena eono balale Allare kena Eni nane. Le Irue eti korbane ete Alla. 4 Sepo Imei nusa meije pela kai Imei kai ite rame kena Ikotie sa, Iono Imame Elake Lakwai esa mo. Le loko Alla ete ite. imame elaka lakwai esa me peneka kena 26 Hoko Yesuse mere pine Imame esi riluke korbane ete Alla lulu hukume Elake Lakwai esa rebe ite perluI titi- rebe Musa ilekire. 5 Imama meru esi nai. Imise titinai le Eni dosa sae mo, kerike me Tuhane Eni Luma. Tuhane Eni Iono sala kai dosa kwale mo. Masike Lumare saka conto bei saisa rebe endete Ile tamata lekwe po Eni dosa sae saka surgare. Bei mere hoko kena akmena tamata piasare mo. Alla Iono Ibiti lolete Musa Iono kena ikerike Alla Eni tendare, otoi nanuke titinai peneka, lesi bei pusue Alla Ibeteke lokoi elere, “Anete, pusue rebe undete lanite. 27 Isakesa kai imame rebe akerikele, suke lulu yelu ndete elaka maketaru mo, rebe pela peture surga rebe Au tilukele ete ale ndete esi riluke tanei ete Alla le ruasi dosare ulate.”¶ 6 Po makerike rebe iteki Imame mina, pine iriluke le Alla Eni tamataru Elake Lakwai esa Yesuse Ikerikele, emise esi dosaru sa. Yesuse Iriluke taneije, eti lesi bei pusue imama elaka maketaru esi pelare batuke rebai esa neka. Mere, kena makerike, le Yesuse Iono ite mise suike Iriluke ruaI Eni nanakwalaIje saka tanei kai Allare emise lesi. Kai saisa rebe Alla rebe rilukele ete Allare. 28 Lulu hukume Ijanjie ete ite baue Yesuse emise lesi bei rebe Musa ilekire, bitike tamata dosa janjia akmena rebe Musa ilekire. kena imame elake yele. Po pamuli lomei 7 Sepo aturane akmenare epanuhu bei hukume mere, Alla Italuke suike, peneka hoko Tuhane Iriluke janji beluke Ila lele kena Ibitike Yesuse kena Imame moneka. 8 Tamata rebe esi supu aturane Elake Lakwai esa. Hoko Eni Nanae mere akmenare Alla Ileuke sala etesi sa le esi Iono Maka Hlamate titinai eti pela, rebe lulu mo. Ele mere hoko Tuhane Ibeteke Eni dosa sae kwale mo. be§, “Lene loko Auku lepate meije! Yesuse, Imame Elake beluke Namake roma petu sae me Au ono janji 8:1-13 beluke Kwali betaya, pusue rebe ite lepaule, ete tamata Yahudia bei suku Israele kai 8 esi uweije meije: Ite supu Imame suku Yehudaru. Elake Lakwai esa peneka. Irue sapleuke 9 Janji mere lupe aturane rebe Au Alla Eni makwanale ndete surga leke rilukele

¶8:5 Sir. 25:40 §8:8 Kena tapsirane makete beteke be Alla Iselu hukume rebe Musa ilekire kurane sa hoko Ibeteke loko Eni maka luluaru be, Ibrani 8:10 404 Ibrani 9:10 ete Yahudiaru esi ntuana menaru mo. bae bei sokati molire kena obite nurui Kena Au rakasi kai siriesi bei Mesire. nanuke. Sokati mere esi kotiele sokati Le kena mere esi lene loko aturane moli titinai. 4 Me sokati mere esi to- rebe Au rilukele eteise mo lae otoi maka pala tanei boine ntelete. hoko Au tie balaKu beisi. Otoi mere onoe bei mase. Kai me sokati 10 Po namake Au ono janji esa mere lekwe, esi tolae peti perjanjiane kai pusue Israelaru esi anubuaru. rebe sula pusue kena mase. Me peti Au tolae Auku aturane me lalesi mere esi laleije tolae botole bei mase kai Au lekie me esi maka noake rebe esi laleije kute mannare, Harune eni leke esi rekwae eleki esi lulue. toane buai rebe ehlulu pende kai batu Au ono Tuhane etesi kai esi ono Auku tulisa lua rebe Alla Ileki Eni hukuma tamata. butu esare kenare. 5 Me peti mere esi 11 Hoko esi atetuke esi tamataru moneka babaije esi tolae patuna lua rebe selu kai esi beteke ete kwalisi pise betaisi saka malekate. Kai patuna meru esi leke rekwa Tuhane moneka. natire, Tuhane rebe Ikbasare Iete mere. Le tone elake, bina mokwai, Patuna lua meru esi balakibite etata lu- tanei boka, tanei sae mo, tike peti mere esi uluije, me otoi maka pususi rekwa Au peneka. ampune tamata esi dosaru. Po pusue 12 Le namake kena petu mere, yelu rebe ume tendare esi cara selue kai Au nete loko esi nsalalaru moneka cara kerike au alenakele kena meije saisa kai Au ampune dosaru.”** mo. Tuhane Ibeteke ele mere. 6 Esi ature pusue yelu kena esi lak- 13 Hoko kwali betaya, Alla Ibeteke waiju ele mere. Pela petu imamaru esi janji beluke peneka hoko janji akmenare kusu me sokati menare kena esi kerike. suke selie le etakwali peneka. Hoko janji 7 Po rebe kusu me sokati rebe moli titi- takwaline mere hlekele kai selie kena naije batuke imame elake lakwai esa. janji beluke. Ikusu ete mere rebai esa papela musune. Kai pela ikusu otoi mere ikeri binatane Hnaune kena tenda rebe tamata esi lalakwe leke rilukele ete Alla le ruai Yahudiaru esi riluke tanei ete Allare erini dosaru kai tamata bokala esi dosa 9:1-10 rebe esi rekwa mo be esi ono dosa Kwali betaya, meije ite lepa loko peneka. 8 Imame elake lakwai esare ruai 9 Alla Eni janji akmena rebe elepae layani ete mere, Ro Misete tiluke ete ite tatu loko Allare kai Tuhane Eni Luma be sepo sokati†† molire ere me sa hoko rebe tamata Yahudiaru esi onoe kena ite kusu kena tetue Alla me sokati moli esi kotie loko Alla kenare. 2 Esi kerike titinaije saisa mo. 9 Pusue meru batuke Tuhane Eni Lumare, esi pake obite kena eono conto ete ite tamata rebai meije. ono tenda, esi sokati lua. Sokati me Natire be, ite pala binatane kai riluke mukare esi kotiele sokati moli. Ete mere tanei ete Allarere eono ite nkena me oaI esi tolae otoi maka tolae lampu kai meja. mo. 10 Le aturane mere batuke eature Kai roti rebe piasare esi rilukele ete Al- saisa rebe kanele kai kinue kai saisa rebe lare esi tolae kena mejare esi babaije. tamata ionoe kena koa nanakwalare. 3 Esi sokati sae me lale lekwe, esi re-

**8:12 Yer. 31:31-34 ††9:8 Kena tapsirane makete beteke tenda, po sokati mo. Ibrani 9:11 405 Ibrani 9:23

Esi lulu aturane mere eti Alla Eni janji etesi pende. Pusue meru namake esi beluke luake. supue le Yesuse Imatare kena esi supu hlamate. Leke bei lalane mere Yesuse Yesuse Imame Elake Itiesi bei dosa rebe esi onolu kena esi Lakwai esa ndete surga lulu aturane akmenare sare. 9:11-28 16 Kwali betaya, sepo tamata sae iono 11 Po kena Kristuse Iluake, Isaka sulate be sepo imata, eni taneiaru ete Imame Elake Lakwai esa rebe Ikeri eni anubuaru hoko sulate mere pakele misete bei Alla bei janji beluke. Kena sepo ile rebe iono sulate mere imata mere Ikusu kena tenda rebe tamata peneka. 17 Le sepo ile rebe iono su- esi onoe mei nusa meije mo po Ikusu late mere eri rue sa, sulate mere pake kena tenda rebe mise lesi. Mere ikusu mosa. Po sepo imata peneka hoko su- loko Alla me otoi rebe mise titinai late mere pake neka. 18 Ele mere hoko esi rebe Tuhane ruaI aknekaele ndete lulu janji akmena rebe Musa ibetekele surgare.‡‡ 12 Kena Yesuse Ikusu otoi suke sasaisa emata sa, hoko esi bunu rebe moli titinai kena Itetue Allare binatane. Esi ono elere: 19 Memenaije saka Yahudiaru esi imame elake lakwai Musa ilepae pusue aturane rebe Alla Ir- esare eni carare mo rebe ikeri pipire esi iluke ete tamata Israelaru, eleki Irana lalakwe pise sape tlaije esi lalakwe kena sape tlaije esi lalakwe kai pipi tulene rilukele ete Allare mo, po Ikeri ruaI Eni esi lalakwe eleki itoha kai kwele. Eleki lalakwe kai ikusu batuke rebai esa neka. irana tapua hisope kwatai kai dom- Eni lalakwe etie ite bei dosare, leke bare esi bulu lalakwe eleki ilutu kena eti pelare dosare kbasae ite moneka. lalakwe rebe toha kai kwele pende, eleki 13 Lalu Musa eni hukume, pipi tulene ilibukele kena buku reba Alla Eni atu- kai sape tulene esi lalakwe kai sape inai rane kenare kai ilibukele kena tamata rebe tlai sa rebe palae eti esi tonui eleki Israelu lekwe. 20 Kena Musa iono mere esi lopone tolae kena tamata rebe esi ibeteke be, “Pake lalakwe meije kena kusu ibada mo le esi dosaru eandopoke akurue Alla Italuke. Kai Tuhane Iulake nanakwalaisu, leke esi dosaru sae imi pusumi lulu aturane meije.” 21 Musa moneka. 14 Sepo domba kai sapere esi ilibuke lalakwe kena bukure pela eleki lalakwe esi pakele kena eono iteki ilibuke kena Tuhane Eni Lumare ele nanakwalamaru puti hoko Kristuse Eni mere lekwe kai libuke kena pusue taneia lalakwe lesi leneka! Eni lalakwe ektili rebe pakelu me Tuhane Eni Luma kena lesi kena ekoa ite lalemaru bei dosa kotie lokoIje. 22 Lulu agama Yahudiaru rebe ekeri ite kena matale, leke namake esi aturane, mahake pusue yelu ete meru ite layani Alla rebe Ihidupe eti pelare. onolu mise bei dosare pake lalakwe Kristuse ruaI riluke nanakwalaI rebe le batuke pake lalakwe kena ampune dosa sae more ete Alla le Ro Misete rebe tamata esi dosaru. eti pela Imere Iriluke ktiline ete Yesuse. 23 Bei mere hoko pusue yelu rebe 15 Bei mere hoko Yesuse Kristuse Iono pakelu me Tuhane Eni Luma kena kotie saka titane kena taluke beluke mere leke lokoIje, suke onolu mise bei dosare pake eti pelare tamata rebe Alla Ikotise, esi pipi pise sapere esi lalakwe. Pusue meru supu misete kai hlamate rebe Italukele batuke lambane neka bei saisa rebe

‡‡9:11 Kena tapsirane makete beteke elere: Supu hlamate pamuli bei hukume rebe Musa ilekire. Buku leini beteke elere: Hlamate rebe pamuli meije ite supu pende. Ibrani 9:24 406 Ibrani 10:10 ndete surgare. Po rebe pakele kena ono dosaru, hoko pela musune esi keri tanei yelu ndete surgare mise bei dosare, pake ete Alla moneka. Batuke esi keri tanei lalakwe rebe mise lesi bei mere. rebai esa neka. Po mo, pela musune esi 24 Le Kristuse Ikusu me otoi moli rebe keri tanei kena rilukele ete Alla le esi tamata ionore mo, rebe batuke conto blake be esi dosaru ampunelu mosa. 3 Po bei otoi moli rebe tinaije. Po Ikusu kena bei esi riluke tanei ete Alla pela musune otoi moli titinai ndete surgare. Kai meije mere, pine eono tamata esi nete loko esi Iete ndetere, Ibalale Alla kena Itapa ite. dosaru. 4 Le tinai, sape tulene esi lalakwe 25 Pela musune, imame elake ikusu otoi kai pipi tulene esi lalakwe eono tamata moli titinai me Tuhane Eni Lumare, ikeri eni dosare supu ampune mo. sape pise pipire esi lalakwe. Po Yesuse 5 Bei mere hoko kena Yesuse Kristuse Kristuse Ilulu imame elake ionore mo. Iluake mei nusare Ibeteke loko Alla be, Ikeu lolete surga kena Iriluke ruaI Eni “Alla, Asuka tamata esi riluke binatane nanakwalaIje ete Alla, kai mere batuke kai taneia makete ete Ale mo. rebai esa neka, susuike moneka. 26 Le Po Aaknekae Au kena Au riluke sepo pela musune, Iriluke nanakwalaIje nanakwalaKue ete Ale. hoko mere be Isupu susate susuike bei 6 Tuhane, Akotie binatane rebe tamata kena Alla Itolae nusa meije sa eti pela. Po esi palae ele mere mo! Le kena nusa rebai pamuli kena otoi maka pala tenei ete Alere mo, meije, ite selu Yesuse Iluake kena Iriluke pise tanei makete rebe esi rilukele ete nanakwalaIje kena ampune iteki dosaru Ale kai batuke rebai esa neka. 27 Saka Alla kena eseli esi dosaru mo. Ibeteke be tamatare imata rebai esa neka 7 Eleki Au beteke lekwe be, eleki namake pine Alla Iteu pakala etei. ‘Tuhane, Au meije! Au luake kena Au 28 Kristuse ele mere neka, Imata rebai lulu Amu suka, esa neka kena Iriluke nanakwalaIje kena rebe lekie kena buku rebe lulukele tie tamata bokala bei esi dosaru. Kai na- rebe ebeteke Aure.’”¶¶ make Iluake suike kena tie tamata bei 8 Yesuse Kristuse Ibeteke loko Alla akesi dosaru mo, po kena Ihlamate tamata mena peneka be, “Tuhane, binatane kai rebe esi namake Iluake suike. tanei makete rebe tamata esi rilukele, pise binatane rebe esi palae kena otoi Yesuse Iriluke nanakwalaIje maka pala tanei ete Alere, pise tanei kena ampune iteki dosaru makete rebe esi rilukele seli esi dosaru, 10:1-18 pusue meru uono laleuMe ndina mo.” Kwali betaya, agama Yahudi esi Masike Yesuse Kristuse Ibeteke ele mere 10 aturane eono ite supu pusue mis- lekwe po esi riluke pusue meru le ete bei Allare mo po mere batuke eono esi lulu agama Yahudire esi aturane. conto neka kena ite rekwa misete kai 9 Eleki Yesuse Ibeteke be, “Tuhane, Au hlamate rebe supue bei Kristuse. Lulu at- meije! Au luake kena lulu Amu sukare.” urane mere, pela musune tamata esi keu Hoko Alla Ihleke pusue binatane rebe me Tuhane Eni Lumare kena tatu loko akmena esi rilukele eleki Iselie kena Alla kena keri tanei ete Alla, po esi ono Yesuse Kristuse saka tanei beluke rebe mere eono esi nkena me Alla oaI mo. 2 Le rilukele eteIje peneka. 10 Yesuse Kris- sepo aturane mere eampune tamata esi tuse Iono saisa rebe Alla Isukare peneka

¶¶10:7 Isi. 40:7-9 Ibrani 10:11 407 Ibrani 10:27 eleki Iriluke ruaI Eni nanakwalaIje ete ponikele le itere pe. 20 Yesuse Ibuka Alla rebai esa eti pela neka. Bei Iriluke lalane beluke mere ete ite, lalane mere nanakwalaIje, mere eono itere Alla Eni pine ekeri ite loko hidupe. Ibuka lalane tamata rebe dosa sae moneka. loko otoi rebe mise titinai mere baue 11 Tamata Yahudiaru esi imamaru esi Iriluke nanakwalaIje kena supu bunu. kele kena kerike esi makerike imame NanakwalaIje saka obite nurui nanuke pela petu, kai esi riluke tanei rebe rebe me kena lalane loko otoi moli titinai sakesa ete Alla susuike. Po taneia meru me Alla Eni tendare peneka, rebe kahie uono saisa mo kena ampune tamata esi kena nurui lua kena buka lalane. 21 Hoko dosaru. 12 Po Yesuse Kristuse Iriluke ruaI kwali betaya, meije ite supu Imame Eni nanakwalaIje rebai esa kena ono Elake Lakwai esa peneka rebe Ikbasae tanei rebe rilukele ete Alla kena am- Alla Eni Luma ndete surgare. 22 Hoko pune iteki dosaru eti pela. Kena Iriluke mai ite balale Alla kena lale misete ruaI Eni nanakwalaIje pela peneka eleki kai hlaleke lokoI titinai, le ite lalemaru Irue sapleuke Alla Eni makwanale kena supu koa kena Eni lalakwe peneka leke Ipleta sakesa kaiNi. 13 Hoko menai bei ite rekwa be iteki dosaru supu ampune petu mere Inamake petu kena Alla Inabu peneka. Ite nanakwalamaru supu bap- Eni musuaru. 14 Yesuse Inamake neka tise kena kwele kena tanda be Iono iteki le Iriluke nanakwalaIje batuke rebai esa dosaru sae moneka. 23 Mai ite kele kuru mere, iono hlamate ite bei iteki dosaru kena saisa rebe ite nakue me tamata peneka kai ite nkena me Alla oaI, kai eti bokala oasi be ite hlaleke loko Yesuse. pelare ite susae sasaisa moneka. Le Alla Ibeteke peneka be saisa rebe 15 Ro Misete Ibeteke mere ete ite Italukele, namake Ionoe. 24 Kai suke ite peneka, le Ibeteke be, selu lomai leke ite lepa ete lomai kena 16 “Namake Au ono janji kaisi kena petua misete, beteke loko tamata makete be susuike. suke ite oki lomai kai ite ono yelu rebe Namake Au tolae Auku aturane me misete. 25 Mai ite nkwakwa kena kotie laleisu kai isike Alla sakesa kai tamata rebe esi kai Au lekie me esi maka noake hlaleke loko Allare. Ite lulu tamata rebe leke esi rekwae eleki esi lulue.” esi suka kena kotie kai isike Alla more 17 Eleki Tuhane Ibeteke elere lekwe yake. Po suke ite ahnau lomai rame le be, “Au nete loko esi dosaru kai esi neu- ite rekwa be takwali mo Tuhane Iluake naru moneka.”§§ suike reneka. 18 Hoko kwali betaya, sepo Alla Imi maka hlaleke loko Iampune iteki dosaru peneka hoko Yesuse hleke yake riluke tanei ete Alla kena ampune iteki dosaru moneka. 10:26-39 26 Suke ite ono ele mere. Le sepo sou Mai ite tehaike Alla nkenale bei Allare lepaele ete ite peneka 10:19-25 po ite lalema kena ono dosa rame, kai ite 19 Kwali betaya imi, pamuli meije ite ono saka ite nete loko sou nkenale mere nehe kena balale Alla peneka, mere mo, hoko tanei kena rilukele ete Alla saka ite nehe kena kusu otoi moli titi- kena eono sirike iteki dosare sae mon- naije peneka le Yesuse Eni lalakwe eka. 27 Po sepo ite ono neune lupe mere

§§10:17 Yer. 31:33-34 Ibrani 10:28 408 Ibrani 11:5 hoko batuke ite namake kai ite rilama le dia elake. 36 Hoko imi persaye rame leke Alla Iteu pakala ntaute ete ite kena auwe imi supu ono lulu Alla Eni sukare. Kai klitini, rebe ekotu pusue tamata rebe esi bei mere hoko imi supu saisa rebe Alla lene lokoI more. 28 Tamata rebe ilulu Italukele. 37 Imi ono ele mere le me Alla hukume rebe Musa ilekire mo, isupu Eni lepate rebe lekire ebeteke be, hukume matale, sae laleije noai moneka, “Ile rebe namake Iluake, sepo sie luaya pise telu esi beteke be takwali mo Iluake reneka. iono sala tinai. 29 Sepo tamata rebe ilulu Petu kena Iluake Isisae mo. hukume rebe Musa ilekie mere mo isupu 38 Auku tamata rebe esi nkenare, hukumane ele mere, hoko tamata rebe kena esi hidupe esi hlaleke rame. ihleke eni maka hlaleke, isupu hukume Po sie rebe esi sele bei esi maka hlaleke ela lesi bei mere lekwe. Le tamata mere namake Au sukasi mo.”† isobue Alla Eni Nanare. Isobue Yesuse 39 Po itea rebe hlaleke lokoI meije, Eni lalakwe rebe Alla Italukele kena am- itere tamata rebe sele bei iteki maka pune eni dosaru. Kai isobue Ro Misete hlaleke mo hoko namake ite supu rebe Iokine. 30 Le ite rekwa Alla Ibeteke hukume bei Alla mo. Itere Alla Eni be: tamata rebe hlaleke lokoI kai namake ite “Namake Au lelie suike etesi, kai Au supu hlamate. hukumesi.” Ite lulu tamata rebe esi hlaleke ktilire Kai Ibeteke lekwe be, “Namake Tuhane Iteu pakala ete Eni 11:1-40 tamataru.”* Kwali betaya, meije ite lepae loko 31 Ntau titinai neka, sepo ite supu Alla 11 maka hlaleke loko Allare. Sepo rebe Irue eti pelare Eni hukumane mere. ite hlaleke titinai, ite rekwa be tatike 32 Po kwali betaya, imi nete loko kena pine ite supu saisa rebe ite lalema lokole, akmena imi trima Alla Eni Sou Misete. rebe selu mosare. 2 Bei tamata akmenaru Kena mere imi supu susate po imi naya esi maka hlaleke loko Allare, pine laleIje bei imi maka hlaleke mo. 33 Rebai sesi ndinakesi. tamata esi lepae tiae lokomi, kai esi ono 3 Bei iteki maka hlaleke loko Allare, neune ete imi me tamata bokala oasi. pine eono ite nati be Alla Itolae nusa Kai rebai sesi lekwe imi tapa sie rebe meije kena Eni lepate. Hoko saisa rebe tamata esi ono susate etesi eti imi supu selure Iono bei saisa rebe selu more. susate ele mere leneka. 34 Kai imi blake 4 Bei Habela eni maka hlaleke loko malereke tamata rebe esi kusu buije, Allare, pine eono iriluke tanei ete Al- eleki imi tapasi. Kai kena tamata esi rana lare emise lesi bei Kaine iriluke. Bei Ha- imi taneiaru, imi lepae sasaisa mo po bela eni maka hlaleke loko Allare, pine lalemi ndina neka, le imi rekwa be imi eono Alla Ibeteke be inkena me oaI. Alla tanei me rebe emise lesi bei rebe esi Iaseluke be Itrima Habela le Itrima tanei ranare. Tanei mere namake etahane eti rebe irilukele. Habela imata peneka po pela. iriluke hnaune ete ite roma meije baue 35 Hoko kwali betaya, imi hleke bei iaseluke eni maka hlaleke rebe nkenale. imi maka hlaleke yake. Le sepo imi 5 Bei Hanoke eni maka hlaleke loko hlaleke rame hoko namake imi supu ha- Allare, pine eono imata mo po isupu

*10:30 Huk. 32:35-36 †10:38 Hab. 2:3-4 Ibrani 11:6 409 Ibrani 11:21 bitike lolete loko Alla. Sae kuesa itetueni hame isaka tamata rebe nanakwalaije moneka, le Alla Ibitikeni peneka. Me emata peneka, po isupu anubua boka Alla Eni lepate rebe lekire ebeteke be titinai, saka kmalea ndete lanite kai ume kena Hanoke isupu bitike mosare iono ndau laiuluije, eti sae ineheke tekwasi Alla laleije ndina. 6 Sepo ite hlaleke loko moneka. Alla mo, hoko laleIje ndinake ite mo. Le 13 Sie meru pususi hlaleke ktili rame tamata rebe esi luake loko Allare suke eti esi mata, kai esi supu yelu rebe esi persaye be Alla Ime kai Iriluke mis- Alla Italukele mo. Batuke esi lene Alla ete ete tamata rebe esi nikwaI titinaije. Italuke kai lalesi ndina le esi rekware be 7 Bei Nu eni maka hlaleke loko Al- pusue rebe Alla Italukele namake Ionolu lare, pine eono ilulu Alla Eni pletare. sa. Bei mere hoko esi beteke be siere Alla Ibeteke pusue yelu rebe tatike pine batuke tamata makete kai maka luake eonore, hoko masike Nu iselu yelu meru beluke mei nusa meije. 14 Tamata rebe mosa po ilulu Alla Eni pletare neka. esi beteke ele mere, etiluke be mere Hoko iono kapale leke ile kai eni luma erisi nikwa titinai loko otoi rebe na- toine esi molo mo, eleyo pusue tamata make esi rue kena sare. 15 Kota rebe esi mei nusare esi supu hukumane bei Alla. keleke beije esi nete loko mo, le sepo Kai bei eni maka hlaleke mere, hoko esi suka leu suike lokole, hoko esi leu inkena me Alla oaI. suike peneka le esi kesempatana bokala. 8 Bei Abrahame eni maka hlaleke loko 16 Po mo le esi suka otoi rebe emise lesi Allare, pine eono ilulu Alla kena Ikotini bei nusa meije. Otoi mere ndete surga. kai Iulake ikeu loko tapele otoi elake sae Ele mere hoko Alla Iasomi mo kena rebe Italuke peneka be Iriluke ete Abra- esi beteke be esi Tuhane kena Alla, le hame kai eni anubuaru. Hoko masike Iaknekae otoi kena esi rue kena peneka. irekwa mo be namake ikeu etia, po ilulu 17–18 Bei Abrahame eni maka hlaleke Alla Eni lepate hoko ikeu neka. 9 Bei mere lekwe, pine kena Alla Itehekeine, eni maka hlaleke mere, pine eono irue iriluke Isake saka tanei rebe palae ete kena otoi rebe Alla Italukele eteije. Kai Alla. Abrahame isupu Isake peneka, rebe Tuhane Italuke ete Abrahame eni nanae Alla Italuke eteije be, “Namake amu Isake kai upui Yakupe ele mere lekwe. anae Isake isupu anubua boka lulu Au Masike otoi mere esie peneka po esi rue taluke ete ale.” Eleyo Abrahame iriluke ete mere saka tamata makete, esi rue eni nanae esane mere saka tanei rebe kena tenda. 10 Abrahame itahane kena palae ete Allare. 19 Abrahame ihlaleke hidupe ele mere le inamake kota beluke be Alla Ikbasa kena Iono Isake ikwana rebe Alla ruaI onoe lulu Eni rencanare, suike. Hoko mere molupe isupu Eni rebe esi dasare kuru titinai kai eti pelare nanare suike peneka. klelike monde. 20 Bei Isake eni maka hlaleke loko Al- 11 Bei Abrahame eni maka hlaleke, lare, pine kena intua pende italuke mis- pine masike intua titinai peneka kai ete rebe tatike bine Alla Irilukele ete lu- Sara indote, po eono Abrahame isupu asi bobanu petuluare. kwetele bei Sara. Abrahame ihlaleke titi- 21 Bei Yakupe eni maka hlaleke loko nai be saisa rebe Alla Italukele, na- Allare, pine kena imata nere, ikotie make Ionoe.‡ 12 Masike kena mere Abra- Tuhane Iriluke misete ete Yusupe eni ‡11:11 Kena buku rebe akmenare ebeteke elere: bei Sara eni maka hlaleke loko Allare pine masike imatabina titinai pende po isupu ktiline kena iruele kwetele. Ihlaleke titinai be saisa rebe Alla italukele, namake Ionoe. Ibrani 11:22 410 Ibrani 11:40 nana luaru, eleki itoa kena eni toane 30 Bei tamata Israelaru esi maka buaije leke itatu loko Alla. hlaleke, hoko esi keholi kota Yeriho 22 Bei Yusupe eni maka hlaleke loko petua itu, eleki kota mere esi tembokaru Allare, hoko kena imata nere, ibeteke plekae pusulu. loko tamata Israelaru be namake esi siri 31 Bei Rahape bina lalane mere eni bei Mesire. Kai italukesi leke imatare esi maka hlaleke loko Allare, hoko kena ono lokoi mimise leke kena esi siri bei tamata rebe esi lene loko Alla more esi Mesire esi keri eni lulinaru. supu bunure, isupu bunu sakesa kaisai 23 Bei Musa eni elake inaiju esi maka mo, le itrima Israelaru esi tamata rebe hlaleke loko Allare, pine eono esi esi line kotare kai itapasi. bunike Musa bulana telu bei kena ru- 32 Au beteke Gideone, Baraka, Sim- elei menaije. Le esi noake be me Tuhane sone, Yefta, Dauta, Samuele kai nabi oaIje esi nanae mere inteki, hoko kamale maketaru esi maka hlaleke loko Allare eni pleta kena bunu tamata Israelaru esi moneka le sepo au beteke pusu hoko na- kwete mokwaia rebe uke rueleise, rilasi make takwali kuate. 33 Po bei esi maka le pleta mere mo. hlaleke loko Allare, eti esi nabu kera- 24 Bei Musa eni maka hlaleke loko Al- janaru, esi ono saisa rebe nkenale, esi lare, hoko kena iela pende isuka mo supu saisa rebe Alla Italukele eteise, esi be esi kotine kamale Mesire eni nanae ksobi singaru esi buruiju, 34 esi hlamate binare eni nanae. 25 Le isukare mise bei auwe klitini elake kai esi supu hla- lesi isupu susate sakesa kai Alla Eni mate bei tamata rebe esi suka bunusi tamataru, bei rue kena lale ndinate kena sarire. Leini esi ktili mo po Tuhane le hidupe ono dosa, kai lale ndinate Ionosi ktili suike. Leini esi ktili kena lisa mere etakwali mo. 26 Musa inoake be kai esi nabu esi musua rebe esi luake bei supu sobue le Maka Hlamate rebe Alla negara makete. 35 Bei esi maka hlaleke, Italuke, mere mise lesi bei taneia rebe hoko bina rebe eni nanare imata pende, namake supue me Mesire. Le Musa ih- isupu suikeni le ikwana suike. Po leini laleke peneka be namake bobanu petu- esi suka kena supu teta kai supu susate lua Alla Iriluke hadia etei. eti esi mata, le esi noake be namake esi 27 Bei Musa eni maka hlaleke, hoko kwana suike esi hidupe mise lesi. 36 Leini isiri bei Mesire rilai le kamale Mesire esi supu sobue, supu teta, supu lo kena inasure mo. Kena susate itahane rame rante pesi kai supu kusu bui. 37 Leini esi le Alla rebe supu seluI more, iseluI supu raba kena batu eti mata. Leini esi peneka. 28 Bei Musa eni maka hlaleke, supu kala kena kala siniti, leini esi supu iulake tamata Israelaru esi ono pesta bunu kena sari. Esi keu loko etika neka kane roti rebe pake ragi more. Kai iu- batuke esi alike pakiane bei domba usai lake esi libuke lalakwe kena eono tanda kai pipi usai, kai esi susae manane, supu me tamata Israelaru esi lumaru esi met- teta kai supu susate maketa lekwe. 38 Esi uaru leke malekate maka bunure, ibunu naya me otoi nsekile kai ndete ulate kai tamata Israelaru esi kwete menaru yake. esi rue kena liana benaiju. Po sie meru 29 Bei tamata Israelaru esi maka pine esi ono Tuhane laleIje ndina, hoko hlaleke loko Allare, hoko esi sabu meite esi lesi bei tamata makete. Lalakwe saka esi keue kmalane. Eleyo 39 Tuhane laleIje ndinakesi le esi maka tamata Mesiraru esi sabure meite mere hlaleke. Eleyo esi supu saisa rebe Alla moloesi. Italukele eteise mosa. 40 Le Alla Iaknekae saisa rebe mise titinai ete ite peneka. Ibrani 12:1 411 Ibrani 12:15

Isukare ite kai sie meru, pusuma supu 7 Hoko kwali betaya, sepo imi supu saisa rebe Italukele pende leke ite susate hoko imi tahane neka. Imi noake pusuma ono tamata nkenale me Tuhane be mere Alla Iatetuke imi, saka elake oaIje. inai iatetuke eni nanare neka. Kwete sire pine isupu ahnau bei eni elake inaiju Hnaune leke lulu Yesuse Eni more? 8 Sepo imi supu ahnau sakesa kai sifate kai saisa rebe Ionore pusue Tuhane Eni nanae maketaru mo, 12:1-13 hoko imire Tuhane Eni nanae tumute Kwali betaya, tamata bokala me mo. 9 Iteki amate mei nusare iatetuke 12 rebe esi hlaleke loko Tuhane ak- itere, iteta ite lekwe. Kena mere ite hol- menare esi aseluke ete ite peneka be esi matei. Hoko ete iteki Amate ndete sur- hlaleke ktili. Hoko mai ite hleke bei ono gare ite holmateI lesi leneka kai lene dosa kai hleke yelu rebe pele ite kena lokoI leke ite supu hidupe. 10 Iteki am- hlaleke ktili loko Tuhane, leke ite atula ate mei nusa meije, esi atetuke kai ah- titinai kena hlaleke ktili. Kai ono saisa nau itere, esi lulu saisa rebe esi noakele rebe Tuhane Itiluke ite kena onore, saka nkenare, po mere etakwali mo. Po Alla tamata maka balare iatula titinai leke Iatetuke ite, Isuka ite supu rebe mis- ikusu penese akmena. 2 Suke ite lalema ete leke iteki dosaru sae moneka, lupe loko Yesuse rame le Ile pine Iono ite Alla ruaI mise titinai le Eni dosa sae mo. hlaleke ktili rame bei menai eti pela. 11 Kena ite supu hnaune pise supu tetare, Yesuse Itahane kena supu susate ndete ite lalemaru ndina mo le ite blake kera. ai tutine. Yesuse Imata kena ai tutine Po namake pine bei hnaune mere iteki Iblake asomi mo. Batuke Inoake saisa hidupe lulu Tuhane Eni sukare kai ite rebe tatike pine Alla Irilukele eteI ndete lalemaru ndina titinai. surgare. Meije Irue sapleuke Alla eni 12 Ele mere hoko suke imi raka mimise makwanale kai Iplete sakesa kaiNi. kai hlaleke titinai. 13 Imi lulu Tuhane, lu- 3 Imi nete rame loko Yesuse Itahane luI ntontoli leke tamata rebe esi hlaleke neka kena Ibalale susate elake titinai bei ktili mosare esi tetu yake po esi maka tamata dosaru elia, leke imi ktili kai imi hlaleke etapa ktili rame. sele bei imi maka hlaleke yake. 4 Le kena Ite hidupe mise titinai le dosa sae mo imi atula kena hleke bei ono dosare, sae kuesa eni lalakwe ponike saka Yesuse 12:14-29 mosa. 14 Atula leke imi hidupe mise kai 5 Kai imi nete loko Alla Eni hnaune pusue tamata. Kai atula leke imi hidupe moneka. Tuhane Ibeteke hnaune mere le mise titinai le dosa sae mo. Le sepo Iselu imire saka Eni nanae. Ibeteke be, hidupe ele mere mo, hoko sae isupu selu “Auku anae, asobue Tuhane Eni hnaune Tuhane mo. 15 Imi ahnau lomai leke imi yake, maka hlaleke loko Tuhane rebe supue kai sepo Iahnau ale hoko kaplalemu bei Eni lale misete, imi hleke yake. Raka yake. mimise leke bei imire sae kuesa iono 6 Le tamata rebe Iokine, Iatetukeni. dosa yake eti eono susae jemate toini Kai Iteta tamata rebe Iselui saka eni kai eono tamata bokala esi ono dosa nanare.”¶ yake. Tamata rebe iono ele mere, saka tapuane malete eono eti tapuana make-

¶12:6 Ayp. 5:17, Hna. 3:11-12 Ibrani 12:16 412 Ibrani 12:29 taru uono tapuane malete. 16 Raka leke ete bei Alla rebe mise titinaije. Kai imi sae iono ntasite yake, pise ono saka Esau balale Alla rebe Iteu pakala ete pusue rebe Tuhane Iriluke misete eteije ituli tamatare. Kai imi tetue tamata rebe kena kai more yake. Esau eni kbasa kwete esi mei nusare esi hidupe nkena me Alla mena rebe Alla Iriluke eteije, itukare oaIje, kai meije esi ono sala kwale mon- kena batuke manane pikane toini esa bei eka. 24 Imi balale Yesuse. Ile pine Iliku kwalini. 17 Imi rekwa peneka be pamuli imi loko Alla Italuke beluke rebe eono lomei Esau lalei kena isupu misete mere tamata esi esa kai Allare. Kai imi hlaleke suike bei amai, po amai suka moneka, Yesuse Eni lalakwe rebe ponikele. Eni kai kesempatane etei kena kotie salare lalakwe esi kbasare ela titinai, lesi bei sae moneka.§ Masike irani kai iatula titi- akmena Habela eni lalakwe.‡‡ nai kena supue po saisa moneka. 25 Bei mere hoko suke imi raka 18 Kwali betaya, akmenare Alla Ilepa mimise, imi lene loko Alla Eni lepate loko tamata Israelaru bei ndete ulate rebe betekele ete imi kena meije. Ak- Sinai. Ulate mere kerikele yele. Kena esi menare sepo tamata Israelaru esi lene balale ulate mere, esi selu auwe klitini, loko na elake rebe elepa lokosi ndete auwe kweini, mailene kai sanute elake. ulate Sinaije mo, esi supu hukume. Hoko 19 Esi lene trompete tulei kai Alla naIje. itea meiju lesi bei mere leneka, sepo Kena esi lene mere, esi kotie leke esi ite lene loko Alla rebe Ilepa loko ite lene mere suike yanoma. 20 Le esi tahane bei ndete surgare mo, ite supu tie bei kena lene na elake mere mo, rebe eple- hukume mo. 26 Kena Alla Ilepa loko taesi be: “Pusue rebe kerike ulate meije, tamata Israelaru ndete ulate Sinaije, masike binatane pise tamata lekwe, suke naIje eono tapele enlisu. Po meije Italuke supu raba kena batu eti mata.”** 21 Saisa be: “Namake rebai suike, Au ono tapele rebe tamata Israelaru esi selure, endila ruale nlisu mo po lanite enlisu lekwe.”¶¶ kuate eti Musa ibeteke be: “Rilaku kai 27 Lepate matai “namake rebai suike” rareleku!”†† meije natire be Alla Ilisuke kai Iatia nusa 22 Po kwali betaya, imi balale ulate rebe Itolae meije, le nusa meije erue eti saka mere moneka. Le Alla Ilepa loko pela mo. Leke pusue rebe lulu Tuhane imi bei ndete surga baue Eni Nanare Eni sukare ruae rue eti pela le supu nlisu ruaI. Imi balale ulate Sione kai kota mo. Yerusaleme rebe endete surga, otoi rebe 28 Hoko kwali betaya, suke ite kotie Alla rebe Ikwana eti pelare Irue kenare. trima kasi bei Alla kai kotie lokoI lulu Kai imi tetue malekata boka titinai esi Eni sukare. Le ruaI pletae ite hoko ite lupu kai isike Alla. 23 Imi tetue Alla Eni supu lisuke mo. Suke ite holmateI kai ite tamata rebe esi nanaru lekilu ndete sur- tatu lokoI titinai. 29 Suke ite lene lokoI gare. Pusue Alla Eni tamataru saka Eni kai holmateI le Eni kbasa kena hukume nanae menaru neka rebe esi supu mis- tamatare saka auwe rebe ekoture.

§12:17 Kena tapsirane makete beteke elere: ihleke bei ono neune mo. **12:20 Sir. 19:12-13 ††12:21 Huk. 9:19 ‡‡12:24 Hebela eni lalakwe kotie leke lelie kwaline eni dosare (Atn. 4:8-10). Po Yesuse Eni lalakwe ekotie leke iteki dosaru supu ampenelu. ¶¶12:26 Hag. 2:7 Ibrani 13:1 413 Ibrani 13:17

ane, po aturane mere eono hlamate ete Ono Alla laleIje ndinare elia tamata rebe esi lulure mo. Mise lesire 13:1-19 ite lalemaru ktili loko Alla Eni lale Kwali betaya, suke imi hidupe misete, le eono tamata esi supu hla- 13 oki lomai le imire molupe kwali- mate. 10 Yesuse Imata leke Iampune iteki toi rebe imi hlaleke loko Tuhane. 2 Suke dosaru. Bei Yesuse Iono ele mere hoko imi trima tamata rebe esi luake bei Iono saka Ilere iteki korbane me otoi otoi makete. Imi nete! Kena akmenare maka pala tanei rebe riluke ete Allare. tamata leini esi trima malekate me Po iteki korbana rebe ume otoi maka esi lumare, eleyo esi rekwa be mere pala tanei rebe riluke ete Allare, imama malekate mo. 3 Imi nete loko sie rebe esi rebe akmenare esi keri korbana kena me bui laleije leke imi tapasi kai imi ono riluke ete Alla me tenda maka kotie loko saka imi me bui lalei lekwe sakesa kaisi. Allare, esi rana beije saisa mo. Kai suke imi nete loko tamata rebe esi 11 Le binatane rebe ribi esi sele buine supu susate leke imi tapasi saka imi ru- kena ampune dosare, esi lalakwe imame ami supu susate ele mere lekwe. elake lakwai esare ikusuele me otoi moli 4 Pusue tamata suke holmate aturane titinaije, po esi nanakwalaije esi palae rebe eature kai lomaije. Hoko mokwai me kota mulini. 12 Sakesa kai Yesuse pise binare, ono ebeke tamata makete neka: Eni Lalakwe pake kena ampune yake le tamata rebe esi sablia pise ono Eni tamataru esi dosaru, po Isupu susate ntasite, Alla ruaI teu pakala etesi. 5 Imi eti Imatare me kota mulini. 13 Ele mere hidupe lale loko kepene yake, po lalemi hoko kwali betaya, saka esi keri Yesuse ndina le kepene rebe eme kai imire neka. siri bei kotare kena esi sobuIne, hoko ite Le Alla Ibeteke peneka be: lekwe suke hleke bei iteki maka hlaleke “Au sebeie ale ruamu mo, makete, kai masike sae isobue ite po ite pise Au keu bei ale mo.”§§ lulu Yesuse rame neka. 14 Le mei nusare 6 Ele mere hoko ite nehe kena beteke be, otoi kena ite rue kenae eti pelare sae mo, “Tuhane Itapa au po otoi rebe namake ite rue kenare, ite hoko rilaku mo. mei nikwa lokole titinai sa. Masike tamata mei nusa meije esi ono 15 Hoko kwali betaya, bei Yesuse iono saisa ete au neka imame kena Ikotie loko Alla ete itere po rilaku mo.”* hoko ite supu lalane kena isike Alla. 7 Suke imi nete loko imi elaka rebe ak- Hoko mai ite riluke tanei ete Alla. Rebe menare esi lepae Alla Eni Lepataru ete ite riluke tanei eteI mere be ite isike Alla imire. Imi selusi be esi hidupe pela pe- rame kai holmate Eni nane rame. 16 Imi ture elia kai imi selu be esi hlaleke loko nete! Suke imi ono misete rame kai tapa Allare elia leke imi lulue. 8 Bei akmena, lomai kena larake saisa neka ete tamata pamuli meije kai eti pelare Yesuse Kris- makete, le mere saka tanei rebe rilukele tuse Ileli mo. ete Alla rebe eono laleIje ndinare. 9 Hnaune rebe ekeri kena lalane tiare 17 Suke imi lene loko imi elakaru esi imi lulu yake kai rebe lulu iteki maka pletare kai holmatesi le sie meru pine hlaleke more imi lulu yake. Agama esi ono lalemi ktili rame kai esi balale Yahudire esi aturana bokala kena man- Tuhane lele. Imi lene lokosi leke esi

§§13:5 Huk. 31:6,8; Yos. 1:5 *13:6 Isi. 118:6 Ibrani 13:18 414 Ibrani 13:25 kerike kena lale ndinate. Po mo hoko kotie leke Alla Ikerike mei ite lalema esi susa, kai esi muline imi misete rebe baue Yesuse Kristuse leke ite ono saisa Tuhane Irilukele sirike bei imi. rebe eono laleIje ndinare. Mai ite isikeNi 18 Ami kotie bei imi leke imi kotie loko eti pela! Amine. Alla ete ami rame. Ami rekware ami lale- Lepata mulini maru mise me Tuhane oaIje, le ami suka ono nkenale rame kena sasaisa neka. 13:22-25 19 Kai au kotie titinai bei imi, leke imi 22 Kwali betaya, au kotie bei imi leke kotie loko Alla ete au, leke Alla Iono au imi lene auku hnauna meiju mimise, le luake loko imi suike nununu noma. auku sulate meije enanu mo. 23 Au beteke ete imi lekwe leke imi Kotie loko Alla rebe pamulire rekwa be iteki kwali Timotiuse isiri bei 13:20-21 bui peneka. Sepo iluake loko au nunu, 20 Alla Iono iteki Tuhane Yesuse Ik- hoko kena au keu loko imire ikeu kaiku. wana suike peneka. Kai bei Eni matale, 24 Beteke auku hlamate ete imi elakaru hoko meije Eni kbasare ela titinai kena pususi kai Alla Eni tamataru pususi Ipialae ite, Eni tamataru, saka tamata lekwe. Iteki jemate toini bei Italiaru esi maka raka dombare iraka eni dombaru. beteke hlamate ete imi lekwe. Eni lalakwe ponikele eakurue saisa rebe 25 Au kotie leke Tuhane Iriluke misete Alla Italukele ete ite eti pelare. Hoko ete imi pusumi ete mere ne! au kotie bei Alla maka ono rue misere, 21 leke Iriluke pusue misete rebe imi per- Hlamate. lue kena ono saisa rebe Isukare. Kai au 415 Yakobuse 1:9

10. Hnaune kena tahane lale, la yake Yakobuse eni Sulate kai kotie loko Alla (5:7-20) Hlamate Lepate Menai Yakobuse eni sulate meije ionoe ete 1:1 pusue Alla Eni tamata rebe esi rue pa- Kwali betaya. Meije au Yakobuse, pelake otoi mei nusare. 1 tamata makerike ete Alla kai ete Yakobuse ileki sulate meije ipake lep- Tuhane Yesuse Kristuse. Au beteke hla- ate matai sasaisa neka kena cara tiluke mate ete pusue imi, Alla Eni tamataya lalane misete kai hnauna kena atate mis- rebe rue papelake otoi mei nusa meije. ete kai saisa rebe suke tamata Kristene Hlaleke loko Alla ktilire eono ionore. Kena tamata Kristene esi hidupe, ite rekwa mise titinai ibeteke sasaisa neka, molupe taneia boka kai tanei sae mo, supu teheke, atate 1:2-8 misete, noake tiae ete tamata makete, 2 Kwali betaya, sepo imi supu susate hlaleke loko Tuhane kai saisa rebe suke sasaisa neka hoko imi susa yake po suke onore, raka lepate, rekwa mise titinai, lalemi ndina neka. 3 Le mere eono imi nasuke lomai, kwakwae kai kwakwae hlaleke ktili. Le ite rekwa peneka be mo, leuke sala ete tamata makete, lepa masike ite supu susate po ite hlaleke kwakwae, kai tahane lale kai kotie loko loko Tuhane rame, hoko mere eono ite Alla. tahane lale titinai kena supu susate sa- Sulate meije eahnau be tamata Kris- saisa neka. 4 Sepo ite tahane lale rame tene eni atate suke elere: tamata rebe hoko mere eono ite mise titinai kai ihlaleke loko Tuhane suke eni hidupe Tuhane Iselu ite ono misete rame. 5 Po Tuhane Iselue mise (1:27). Sepo sae sepo sae bei ite pine kena isupu susate ibeteke be ihlaleke loko Tuhane yo iono irekwa mo be iono saisa, hoko suke lulu Tuhane Eni pletare mo hoko mere ikotie loko Tuhane leke Iono irekwa esi guna sasaisa mo (2:14-26). Ite supu mise titinai. Le Tuhane Imaktekwa hoko hnauna bokala kena sulate meije rebe Isuka tapa tamata sae neka kena lale nd- eguna kena iteki hidupe pela petu. inate. 6 Po mahabe kotie loko Tuhane Isi suke hlaleke ktili lokoI. Kai noake be 1. Hlamate (1:1) supu pise mo yake. Le tamata rebe 2. Hnaune kena hlaleke ktili kai inoake ele mere sakesa kai kohua ndau tahane lale (1:2-18) meite rebe balate ehbue lori lopaije. 3. Lene kai onoe (1:19-27) 7 Tamata ele mere inoake be isupu sa- 4. Hbeike lomai yake (2:1-13) saisa bei Tuhane yake. 8 Le tamata ele 5. Hlaleke ktili loko Alla hoko ono mere iblake ndene mo kai laleije supu saisa rebe nkenare (2:14-26) lisuke bei sasaisa neka saka tapuana rebe 6. Dosa bei lepate (3:1-12) balate elisuke lori lopaije. 7. Maka rekwa mise titinai rebe bei Tanei sae mo kai taneia boka Alla (3:13-18) 8. Hnaune kena lulu Alla, sobue lomai 1:9-11 yake, kwakwae yake (4:1-17) 9 Kwali betaya rebe imi hlaleke loko 9. Hnaune ete tamata rebe esi taneia Tuhane. Masike imi tanei sae mo po bokare (5:1-6) imi susa yake. Eleyo suke lalemi ndina neka le Alla Ibtike imi kena Eni tamata Yakobuse 1:10 416 Yakobuse 1:27 peneka. 10 Kai rebe imi taneia bokalaru lepae Eni Sou Misete mere ete ite, leke lekwe suke lalemi ndina le Tuhane Iono baue Sou Misete mere Ibitike ite kena lalemi loko taneia bokala mo, eleyo Eni nanae. Iono ele mere leke ite supu lalemi batuke lokoI neka le Tuhane Ir- bitike kai supu holmate lesi pusue yelu iluke imi taneia bokala. Le tamata rebe rebe Itolaelu mei nusare. esi taneia bokare namake takwali mo esi Lene kai onoe sasaisa moneka saka tapuane esi labuije takwali mo pleluele. 11 Kena lemataije 1:19-27 sa kai esi musute kena tapuane kai 19 Kwali betaya rebe au oki imi titinai. esi labuije eleki endulu eleki pleluele, Imi nete mimise! Suke ite pusuma nunu hoko selu esi ntekite moneka. Sakesa kai kena lene po nunu kena lepa kai nunu tamata rebe esi taneia bokare neka, esi kena nasu yake. 20 Le tamata rebe inasu mata bei esi taneiaru kena esi nikwa un- nunure iono saisa rebe misete lulu Alla tune bei esi abeli kenare. Eni sukare mo. 21 Ele mere hoko mai ite hleke pusue rebe tiare kai neuna meru. Supu teheke kena susate Ite kwakwama yake kena lulu Alla Eni 1:12-18 lepata rebe ite rekwalu pende le Eni lep- 12 Tamata rebe itahane kena supu ataru ktili kena eono ite supu hlamate. teheke, namake isupu untune elake. Le 22 Saisa neka rebe Alla Ibetekelu sepo itahane kena supu teheke peneka pende, batuke imi lene yake po suke hoko isupu rue kai Alla eti pela. Lulu imi ono lulue. Le sepo imi ono lulu Alla Italuke be Irilukele ete tamata sae mo hoko mere imi lemake imi ruami. neka rebe ioki Allare. Tamata mere 23 Le sire pine batuke ilene Alla Eni lep- isupu hadia saka tamata maka balare ataru neka po iono lulu mo, ile mere bala roma pusue leke supu hadiare. lupe tamata rebe ililake oalaleije kena 13 Sepo sae isupu teheke hoko ibeteke telminare. 24 Iselu oalaleije pela eleki be isupu teheke bei Alla yake! Le sepo ikeu kai inete moneka be oalaleije elia. masike Alla Isupu teheke po Itetu mo kai 25 Ele mere hoko suke ite lalemaru ono ruaI lekwe Iteheke tamata mo. 14 Po sepo lulu Alla Eni hukumaru mimise kai lene tamata sae isupu teheke eleki itetu hoko lokolu rame. Le Tuhane Eni hukumaru mere itetu bei ruai eni sukare, le laleije mise titinai kai ukbasae ite leke supu hla- loko tiare peneka. Mere lupe iane supu mate bei dosa. Hoko batuke lenelu yake kerike le ekane umpane lulu esi sukare. kai nete mo sosoli yake. Suke ite ono lulu 15 Kai sepo ilulu laleije kena ono tiare Eni hukumaru. Le ete tamata rebe iono hoko mere iono dosa, kai sepo dosa mere lulue titinai, tatike pine Tuhane Iriluke iono rame hoko imata kai lau bei Alla misete etei. neka. 26 Sire pine iaseluke be iono lulu eni 16 Kwali betaya rebe au oki imi, imi agamare titinai, po iraka eni lepate mo raka leke supu lemake be Tuhane Imise hoko ilemake ruai kai iaseluke mere esi mo yake. 17 Le pusue misete kai hadia guna sasaisa mo. 27 Lulu iteki Alla Am- rebe ite supure, mere ubei Alla Am- ate Eni sukare, ono lulu agamare titi- ate ndete surga Irilukelu. Ile maka tolae naije elere: Tapa kwete kwasoia kai bina pusue hitata ndete lanite. Kai Ile pine Eni balua rebe esi supu susate, kai raka leke misete ere rame Ilelike mo. Lupe lematai ite ruama lekwe tetu kena nusa meije esi kai bulane rebe usa eleki usunire mo. neune yake. 18 Bei laleI ruaI pine Iulake tamata esi Yakobuse 2:1 417 Yakobuse 2:19

kena pusue hukumaru. 11 Le Alla ruaI Imi hbeike lomai yake ibeteke elere, “Sablia yake.” Kai Ibeteke 2:1-13 lekwe be, “Bunu tamata yake.” Hoko Kwali betaya rebe imi hlaleke loko sepo imi sablia mo po imi bunu hoko imi 2 iteki Tuhane Yesuse Kristuse rebe ono sala kena hukume peneka. holmateI titinaije peneka, imi hbeike lo- 12 Bei mere hoko imi lepata kai imi mai yake. 2 Conto ele meije: sepo ile onoule, pusue meru imi ono molupe sae rebe eni taneia bokala ialike sapuku tamata rebe Alla Imei teu pakala ke- mase kai lapune misete ikusu loko imi nai lulu hukume rebe etie tamata bei me otoi maka lupuke lomai, eleki ile dosa kai supu susate eti pelare. 13 Ele sae rebe taneia sae more ialike lapune mere le namake kena Alla Iteu pakala misete mo ikusu leneka. 3 Eleki imi hol- kena tamatare, imia rebe imi oki tamata mate ile rebe eni taneia bokala rebe ia- makete more, Alla Ioki imi mo. Po imia like lapune misete mere kai imi beteke rebe imi oki tamata makete, Alla Ioki imi lokoi be, “Ntuane, mai rue kena otoi mis- hoko Inete loko imi neunaru moneka. ete meije.” Yo ete tamata rebe eni tanei Imi hlaleke ktili loko Alla sae more imi beteke lokoi be, “Kele ete hoko ono saisa rebe nkenare mpaije.” Pise imi beteke lokoi be, “Rue mpe uwe tehaike auku lelale.” 4 Sepo imi 2:14-26 ono ele mere imi hbeike lomai kai imi 14 Kwali betaya! Sepo sae ibeteke be selu tamatare lulu imi lale neune. ihlaleke ktili loko Alla, eleyo ikerike lulu 5 Kwali betaya rebe au oki imi titi- Alla Eni pletaru mo, mere esi guna sanai. Imi lene mimise! Alla ibitike tamata saisa mo. Hoko ihlaleke ktili loko Alla rebe eni tanei sasaisa mo mei nusa meije mere eono isupu hlamate mo. 15 Sepo peneka kena esi hlaleke ktili lokoI kai kwali pise beta sae eni pakiane sae mo esi supu rue kai Tuhane kena Ipleta kai eni manane kena pela peture sae tamatare lulu Italuke pende be Iono ele mo, 16 kai sae bei imi ibeteke lokoi be, mere ete tamata rebe esi okiNe. 6 Po imi “Akeu alike lapune ndirine kai kane pip- ono tiae ete tamata rebe esi tanei sa- ila mina.” Po iriluke saisa rebe perlu saisa more peneka. Eleyo tamata rebe esi ete tamata mere nanakwalaije mo, hoko taneia bokare esi ono tiae ete imi kai esi eni lepate mere esi guna sasaisa mo. keri imi me tamata maka teu pakalaru 17 Sakesa kai hlaleke loko Allare neka. leke esi teu pakala ete imi. 7 Kai sie rebe Sepo hlaleke ktili loko Alla po kerike lulu esi taneia bokala meru pine esi lepa tiae Eni pletaru mo hoko hlaleke ktili loko ete Yesuse rebe holmateI titinaije. Kai Alla mere esi guna sasaisa mo. imire Yesuse Eni tamata. 18 Po tinake tamata leini esi beteke 8 Sepo imi ono lulu hukume rebe ela be, “Au hlaleke loko Kristuse neka yo titinaije, rebe lekie kena buku rebe leki tamata makete esi ono lulu Alla eni Alla Eni lepataru kenare be, “Oki tamata pletaru.” makete lupe imi oki ruami.” Hoko mere Hoko au ralakeni be, “Aaseluke ete imi ono misete. 9 Po sepo imi lilake au be, tamata rebe ihlaleke ktili loko tamata lulu eni taneiaru, hoko mere imi Alla po iaseluke kena eni atate mo. Kai ono dosa. Kai lulu hukume rebe Musa au supu aseluke tamata rebe esi atate ilekire, imi ono sala kena hukume. 10 Le lulu Alla Eni pletaru rebe etiluke be esi sepo imi ono sala kena hukume esa bei hlaleke loko Alla.” 19 Imi hlaleke be Al- hukuma meru, hoko mere imi ono sala lare batuke esa neka moyo? Mere mise. Yakobuse 2:20 418 Yakobuse 3:12

Po ro tiaru lekwe uhlaleke ele mere neka nete suike be kena Alla Iteu pakala ete kai rilaelu le Alla eti rareleulu po ululu tamatare Iteu pakala ete kurure ktili lesi. Eni pletaru mo. 20 Hei, tamata boroka! 2 Batuke kuru mo, piasare ite pusuma Hlaleke ktili loko Alla po ono lulu Eni ono dosa bokala po sire pine eni lepate pletaru more esi guna sasaisa mo, petu eono dosa mo, hoko ile tamata misete ila pine imi nati sare? Hlaleke ktili loko titinai kai irekwa kena iraka ruai. Alla po kerike lulu Eni pletaru mo, 3 Ite bandine kai kudare. Sepo ite to- hoko mere esi guna sasaisa mo. 21 Imi lae mekute kena kudare esi biruije leke selu! Iteki ntuane mena Abrahame, Alla elulu iteki sukare, hoko pusue kudare esi iombe inkena me Alla oaI le iono lulu nanakwalaije ite supu kbasaele. Eleyo Alla Eni pletare kena iriluke eni nanae mekute tone. 4 Kai selu kapale, masike Isake ete Alla me otoi maka pala tanei kapale elake kai sanute kerie lori lopai, ete Allare. 22 Ele mere hoko imi selu leke po maka keri kapale ibuli kemudire leke imi hlaleke loko Allare esi guna sasaisa kapale keu lulu eni sukare. Eleyo ke- mo yake. Abrahame ihlaleke titinai loko mudire tone. 5 Kai selu aure, masike tone Alla kai iono lulu Alla Eni pletaru, lu- po esupu kotu aiela elakaru. Pusue meru alu keu nenesa. Iono lulu Alla Eni ple- sakesa kai iteki meimaru neka, masike taru eono ihlaleke titinai loko Alla mere tone po kwakwae le yelu elakaru. 6 Ite enkena me Tuhane oaIje. 23 Alla Eni lep- meimaru sakesa kai auwere neka. Mei ate rebe lekie be, “Abrahame ihlaleke ite nanakwalamaru, ite meimaru pine loko Alla kai bei eni maka hlaleke mere esirie pusue rebe tiare rame, kai eono eti Alla Iombe inkena.” Hoko Alla Eni iteki hidupe mei nusare pusue supu tiae. lepate be Abrahame iriluke eni nanare Sepo ite lepa tiae eleki tamata makete esi kena korbane, eonore mere peneka. Bei lenele, mere saka auwe me otoi susate mere hoko Alla Ikotie Abrahame Eni titinai eti pelare ekotu tamatare. ebe. 24 Hoko meije imi rekwa Alla Itrima 7 Pusue binatana ktolonaru, manuaru, tamata rebe inkena mere batuke bei ih- binatana rebe unesa mpe tapele kai bi- laleke ktili loko Allare mo po iono lulu natana ndau meite tamata isupu onolu Alla Eni pletaru lekwe. mau. Yele tamata isupu onolu mau 25 Sae lekwe, Rahape bina lalane, Alla peneka. 8 Po ite meimaru, tamata sae iombe inkena le tamata Israele rebe esi isupu ono emau mo. Ite meimaru uono supu ulake kena line musuaru esi kotare, neune saka binatana ktolona rebe ite Rahape ibunikesi me eni lumare kai ita- supu kbasae more pise niakwe esi sasune pasi naya loko lalane makete. kena ebunu tamata. 26 Kwali betaya imi, au beteke mere 9 Ite pake iteki meimaru kena isike leke imi nati: sepo tamata ihlaleke loko Tuhane, iteki Amate. Po ite pakele lekwe Alla po iono lulu Alla Eni pletaru mo kena tosie tamata rebe Alla itolaesi mei hoko maka hlaleke mere esi guna sasaisa nusa meije, rebe esi lulu Eni kbasare, mo. Mere sakesa kai nanakwala rebe esi kai laleIje kai Eni sifate. 10 Ite meimaru ro sae more hoko emata peneka. isikeNi kai tosie tamata makete lekwe. Kwali betaya, imi ono ele mere yake. Dosa bei lepate 11 Noake mimise! Kwele bolai esare es- 3:1-12 upu sirie kwele misete kai kwele nka- Kwali betaya, imi lene mimise! Au lene mo. 12 Kwali betaya, arare esi buai 3 kotie bei imi leke imi ono kuru saitune mo. Kai anggure lekwe esi buai boka yake. Au beteke ele mere leke imi ara mo. Sakesa neka, kwele bolai rebe Yakobuse 3:13 419 Yakobuse 4:12 esirie kwele nkalene esupu sirie kwele mai kai kai teta lomai. Imi supu sasaisa misete mo. mo le imi kotie bei Alla mo. 3 Kai masike imi kotie bei Alla lekwe po imi supu sa- Maka rekwa mise titinai rebe bei Alla saisa mo le imi kotire sala. Le saisa rebe 3:13-18 imi kotiele batuke ete ruami. 4 Imire 13 Sepo tamata sae bei imi pine irekwa tamata rebe lulu Alla Eni hnaunaru rame mise titinai, hoko suke iono yelu rebe moneka. Imi rekwa peneka be sire pine nkenala kai kwakwaeni mo leke rekwa ilulu neune mei nusa sa, imusu kai Alla. be irekwa mise titinai. 14 Po sepo imi Hoko sire pine iono lulu neune mei nusa lalemi tiake tamata le eni sasaisa neka meije, mere isuka leke imusu kai Alla. kai batuke imi nete loko ruami, hoko 5 Alla Eni lepata rebe lekire ebeteke be: kwakwae imi kai lemake be imi rekwa Alla Iono Eni Ro Misete Ikbasae ite lale- mise yake. Le mere ebroka Alla Eni nke- maru, Isuka ite lulu nusa meije mo, po nale. 15 Rekwa mise titinai saka mere Isuka leke ite tehaike Alla rame. Imi ebei Alla mo, po ebei mei nusa meije, bei noake be Alla Eni lepate rebe lekire tinai tamata eni lale neune rebe ebei ro tiare. mo yake. 6 Po Alla Iono ite lalemaru ktili 16 Le sepo lalemi tiake tamata le eni sa- leke ite lulu iteki lale tiare yake. Ele saisa neka kai batuke imi nete loko ru- mere hoko Alla Eni lepate rebe lekire ami, hoko namake ekeri imi kena nasuke ebeteke lekwe be: Tamata rebe kwak- lomai kai ono neune sasaisa neka. waine Alla Itrimai mo, eleyo tamata rebe 17 Po sire pine eni maka rekware ebei kwakwaeni more Alla laleIje mise etei. Alla, hoko eni hidupe enkena me Alla 7 Hoko suke kwakwae imi loko Alla oaI. Laleije ntoli, inasuke tamata makete yake kai lulu Eni lapataru rame. Ele mo, kai isuka ono mise suike kai lomai. mere hoko imi lelie ro tiaru esi elake Ile tamata maune kai isuka lene loko hoko enaya bei imi. 8 Imi tehaike Alla tamata. Ioki tamata makete kai isuka hoko Alla lekwe Itehaike imi. Imia rebe tapa tamata makete. Ililake tamata mo. imi ono dosare hleke bei ono dosa kai Laleije ntoli kai iono saisare lelemake lalemi batuke hlaleke loko Alla neka leke mo. 18 Tinai! Tamata rebe isuka ono lalemi mise. 9 Suke imi blake sala titi- mise suike kai lomaije, namake tamata nai kai imi rani kai hnasike le imi ono bokala lekwe esi ono lului kai esi suka dosare. Hoko mise lesi imi malite es- ono misete kai tamata makete. Saka eli kena tanite kai imi lale ndinate es- tamata maka andinu, inkwakwa kena at- eli kena lale susate. 10 Kwakwae imi loko nane me eni ndinure kai kena iulure esi Alla yake po tatu lokoI neka leke Ibitike hasila bokala. imi kai Iono imi supu holmate. Hnaune kena lulu Alla, Hnaune leke sobue lomai yake lulu lale neune yake 4:11-12 4:1-10 11 Kwali betaya, lene mimise! Imi Kwali betaya imi lene! Imi suka na- sobue lomai pise leuke sala ete lo- 4 suke lomai kai suka teta lomai, mere mai yake le imire tamata Kristene. Sire ebei imi lale tiae rebe esuka titinai kena pine isobue tamata kai ileuke sala ete supu nusa meije esi misetaru. Lalemi ele tamata makete, mere sakesa kai isobue mere lulu Tuhane Eni sukare mo. 2 Imi kai ileuke sala ete Tuhane Eni hukume. lalemi kena supu sasaisa po imi supu mo, Hoko mere imi ono lulu hukume mo eleki imi suka bunu tamata. Imi ono lopo imi kbasaele. 12 Batuke ile esa pine Yakobuse 4:13 420 Yakobuse 5:12 ikbasa kena iriluke hukume ete tamata lene esi kloloe le imi seli esi mak- kai iteu pakala ete tamata. Ile mere Alla erike beline mosa. Esi kloloe loko Alla rebe Ikbasa kena Iono hlamate kai Iatia rebe Eni kbasare Ela titinaije, kai Ilene tamata. Hoko imi leuke sala ete lomai esi kloloe lokoIje peneka. 5 Imi taneia yake. boka peneka, lalemi ndina le nusa meije esi hasile peneka. Imi sakesa kai bi- Hnaune leke noake loko saisa rebe natane rebe pialaele leke enkopa eti esi eono kwakwae imire yake petu kena esupu bunu kai kanele. 6 Imi 4:13-17 hukume kai bunu tamata rebe esi sala 13 Kwali betaya maka abelia, piasare sae mo, rebe esi lelie tekwa imi more imi beteke be, “Petu meije pise bobanu lekwe. ami keu me kota ande kai imi rue Kena supu susate, tahane lale neka musune inai ete mere kena abeli leke supu kepene.” Imi lene loko auku 5:7-11 hnaune meije, 14 saisa eono kena imi 7 Kwali betaya. Tamata rebe esi taneia hidupe bobanure, imi ruami lekwe bokala esi ono susate kai hukume imi, rekwa mo. Imi hidupe batuke saka auwe imi tahane lalemi kai namake neka eti kweini rebe selue po sanute hbuele kai Tuhane Iluake suike. Imi selu tamata esirikele neka. 15 Suke imi beteke elere, maka andinure: tamata maka andinure “Sepo Alla Asuka, hoko ami hidupe kai itahane lalei kai inamake eti isupu nd- ami ono sasaisa neka.” 16 Po mo, kwak- inure esi hasile misete, rebe eono isupu wae imi rame. Imi lepa kwakwae ele manane. Inamake bei ulane talei kena at- mere pusulu sala. nane eti ulane talei suike kena tnanele 17 Hoko tamata rebe irekwa nkenale bua. 8 Ele mere hoko imi tahane lalemi rebe suke onore, po iono mo hoko iono kai akbere lalemi neka, le petu kena dosa. Tuhane Iluake suike lau moneka. 9 Imi ono lomai yake kai leuke lomai Hnaune ete tamata yake, leke Alla Ihukume imi yake. Nete! rebe esi taneia bokare Maka teu pakalare imere reneka. 5:1-6 10 Kwali betaya! Imi nete suike loko Kwali betaya rebe imi taneia bokala! nabi akmenaru rebe esi lepae Tuhane 5 Imi lene auku lepate meije. Suke Eni lepataru. Esi tahane lale kena supu imi rani le namake imi supu susate susate elakaru. Suke ite ono lulusi ele elake eti eono imi susa. 2 Imi taneiaru mere neka. 11 Tinai, ite beteke tamata tatike pine supu atialu, kai takalare ele mere tamata rebe lalesi ndina le esi kane pusue imi pakeanaru. 3 Silane kane tahane kena supu susate. Imi lene kena imi masa kai perakaru. Silane nkane- akmena Ayupe peneka moyo, kai imi taru eono bukti kena petu rebe namake rekwa peneka be eni susataru pusulu pine imi supu hukumane elake bei Alla pelare Alla Iriluke misete etei. Le Alla le imi ono sala elake kena pake imi Ioki tamata titinai kai laleIje mise. taneiaru kai Ihukume imi, hoko imi supu La loko sasaisa yake susa titinai, mere aure kotu pusue imi nanakwalaimu. Imi rani le imi lupuke 5:12 taneia rame kena namake eti petu rebe 12 Kwali betaya imi, rebe pentine lak- pamulire. 4 Tamata rebe esi kerike ete wai esare imi la loko surga pise nusa imi me imi ndinure, imi selisi mo. Imi meije yake, pise la loko saisa makete Yakobuse 5:13 421 Yakobuse 5:20 yake. Sepo tinai hoko imi beteke be Tamata rebe ilulu Alla Eni sukare, tinai, po sepo mo hoko imi beteke be mo, ikotie loko Allare esi kbasare ektili titi- leke imi supu hukume bei Alla yake. nai. 17 Imi nete akmena nabi Eliare. Ile tamata piasa lupe itere neka, po ikotie Kotie loko Alla kena sasaisa neka ktili titinai loko Allare leke ulane tetu 5:13-20 yake, hoko ulane tetu mo musuna telu 13 Sepo sae kuesa bei imi isupu susate, bulana ne. 18 Eleki ikotie suike loko Alla hoko suke ikotie loko Alla! Kai sepo sae leke ulane, hoko lanite eono ulane tetu laleije ndina hoko suke imenani isike kai tapele sirie hasile ete tamata. Alla! 14 Sepo sae bei imi kerakeni, hoko 19 Kwali betaya, imi nete mimise! Sepo suke ikoti jemate toini esi penatuaru leke sae bei imi pine iono lulu Tuhane Eni esi kotie loko Alla etei kai esi ahmu- hnaune nkenale moneka, po sae makete lakeni kena leite kai lepae Tuhane Eni ilepa etei eleki iono nkenale suike, hoko nane. 15 Kai kena esi kotie loko Allare tamata mere iono mise titinai peneka. suke esi hlaleke titinai lokoI, hoko na- 20 Sire pine ilepa ete tamata maka ono make Alla Iono tamata makerake imise dosa eleki ihleke bei eni nsalale kai ileu bei eni makerake. Kai sepo eni dosa suike loko Alla kai Eni lepataru, hoko me, hoko Alla Iampuneni. Kai namake tamata maka lepa mere ihlamate eni ebe tamata mere imise suike bei eni maker- bei supu susate rame eti pelare peneka, ake. 16 Ele mere hoko imi naku nsalale kai Alla Iampuneni eni dosa bokalaru. ete lomai, ampune lomai bei nsalae, kai imi kotie loko Alla ete lomai, leke Alla Hlamate ete imi pusumi, Yakobuse Iono imi mise bei makerake. 422 1 Petruse 1:7

Petruse eni Sulate Nomore Esare Hlamate 1:1-2 Lepate Menai 1–2 Kwali betaya, au Petruse, au leki Sulate meije Petruse ilekie, ile Yesuse 1 sulate meije ete imi rebe luake kai Eni maka ulake sae bei eni maka ulaka rue me otoi Pontuse, Galatia, Kapadokia, sie butu esa lesini luaru. Inatue sulate Asia kai Bitinia. Imi rue ete mere saka meije ete tamata Kristena rebe tamata tamata makete me kai tamata rebe esi Yahudi mo rebe esi rue me otoi Asia. rekwa Tuhane mosare. Yesuse Kristuse Tamata Kristena meru esi supu teta le Ibitike au kena Eni maka ulake. Au kotie esi hlaleke loko Yesuse. Sie leinisi supu bei Alla leke Iriluke misete ete imi kai susate bei tamata makete (2:11-12; 2:15; Iono laleime ndene noma. 3:16; 4:4). Tamata makerika leini esi Kwali betaya, Alla Iono Amate ete ite supu teta bei tamata rebe esi kerike pusuma, Ile pine Ibitike imi pusumi le eteise (2:18-20). Bina leini esi supu teta imi ono Eni tamata lulu Eni rencana bei esi mokwaiaru, le esi mokwaiaru esi bei akmena sa. Baue Alla Eni Rore Iono hlaleke loko Yesuse mo (3:1, 6). imire, ruaI Eni tamata leke imi lene Bei mere hoko Petruse inatue sulate loko Yesuse Kristuse. Kai ponike Yesuse meije etesi kena aktilie esi maka hlaleke Kristuse Eni lalakwe kena ampune imi leke esi tahane kena supu susate. Petruse dosaru. ibeteke be ite supu susate le supu tetare Ite hidupe hlalekeNi rame etapa ite hlaleke ktili (1:6-7; 4:12). Sepo ite supu teta le ite hlaleke loko Yesuse 1:3-12 hoko suke ite lulu Alla kai suke ite 3–4 Kwali betaya, mai ite pusuma isike ono misete (4:19). Hnauna bokala bei Alla. Ile, iteki Tuhane Yesuse Kristuse Petruse kena aktilie laleisu leke batuke Eni Amai, kai Yesuse Kristuse lekwe esi hlaleke loko Alla neka, esi hidupe Itatu lokoI. Ite isikeNi le laleIje noa ite mise kai leke esi tahane kena supu titinai hoko Iono ite supu hidupe beluke susate. le Iono Yesuse Kristuse Ikwana suike. Isi Alla Iono misete mere eono ite hlaleke 1. Hlamate (1:1-2) ktili. Iteki hidupe batuke hlalekeNi le 2. Ite hidupe hlalekeNi rame (1:3-12) namake Iono ite supu rue kai Alla eti 3. Hnaune kena ono misete le Alla pela. Rue kai Alla eti pela mere saka Ibitike ite kena Eni nanae (1:13-2:10) tanei rebe Alla Iaknekaele ete ite ndete 4. Hnaune kena lene loko latupati; surga peneka. Kai eono saka tanei rebe hnaune ete tamata makerike, hnaune ete atia mo, pulue mo pise esi mataije bina mokwai rebe kai lomaije, kai ete sirikele mo. 5 Imi pusumi hlaleke loko pusue tamata (2:11-3:12) Alla peneka hoko Ipake Eni kbasare kena 5. Hnaune ete tamata rebe esi supu raka imi eti nusare kohoe. Leke kena susate le esi maka hlaleke loko Yesuse Yesuse Iluake kena Iono hlamate tamata (3:13-4:19) bei dosare, imi supu hlamate lekwe. 6. Hnaune ete agamaru esi elakaru kai 6 Po masike meije kaplelemi toto le ete tamata piasa (5:1-11) imi supu susate sasaisa neka po suke 7. Hlamate mulini (5:12-14) laleime ndina le imi nete loko hlamate rebe Alla Iaknekaele ete imire. 7 Imi supu susate sasaisa neka leke rekwa be 1 Petruse 1:8 423 1 Petruse 1:22 imi hlaleke loko Tuhane titinai pibe mo. Kristuse Iluake suike. 14 Suke Imi lene Imi selu mase roma esi peture, atia sa. kai lulu Alla, imi Amate. Imi hidupe lulu Mase tehekele kena auwe. Imi maka imi sifate akmena kena imi rekwa Alla hlaleke lesi bei mase. Imi hlaleke loko mosare yake rebe imi ono yelu rebe mise Tuhane lesi bei Mase. Hoko susate rebe more yake. 15 Po imi hidupe, dosa sa- imi supue mere kena teheke imi maka saisa neka imi ono yake, leke saka Alla hlaleke loko Tuhane be ktili pise ktili Eni sifate rebe dosa sae more. RuaI pine mo. Bei imi hlaleke ktilire, imi supu Ikoti imi kena Eni tamata rebe dosa sae isike, supu sake kai supu holmate kena mo. 16 Ono dosa yake le kena Alla Eni petu Yesuse Kristuse Iluake suike eleki lepata rebe lekire ebeteke be, “Imi ono pusue tamata esi seluIje. 8 Kwali betaya, dosa yake le Auku dosa sae mo.”† akmenare masike imi seluI mo po Imi 17 Kena imi kotie loko Allare imi kotie okiNi. Kai meije lekwe masike imi seluI Allare, Ama. Kai imi Ama mere Iteu mosa po imi hlaleke lokoI kai lalemi nd- pakala ete tamatare Iselu oalale mo po ina titinai, 9 le imi supu hlamate. Imi Iteu pakala ete saere lulu saisa rebe supu hlamate bei imi hlaleke lokoIje. ionore. Hoko kena imi rue mei nusa 10 Hlamate rebe Alla Iriluke ete imi meije suke imi rilami leI. Imi rue mei meije, nabiaru esi beteke bei akmena nusa meije takwali mo. 18 Imi hidupe sa. Misete rebe Alla Irilukele, akmenare suke nkena le saisa rebe Alla Ipake kena nabiaru esi atetukele kai esi atula kena seli imi leke imi siri bei hidupe rebe rekwae mimise, 11 le esi suka rekwa be esi guna sasaisa mo rebe imi ntuana Kristuse Isupu susate elia kai petu ila menaru esi tolaele ete imire, imi rekwa pine Isupu isike kai pusue tatu lokoIje. peneka. Kena seli imire, Alla Ipake mase Esi noake loko mere le Kristuse Eni Rore pise perake rebe namake silane kanele Ikbasae esi maka noake hoko esi rekwa mo. 19 Alla Ipake yele rebe esi beline be namake Kristuse Isupu susate mina ela titinai, mere Kristuse Eni lalakwe. pine pusue isikeNi kai tatu lokoI. 12 Kena Yesuse ruaI Iono saka domba anai misete akmenare Alla Ibeteke hlamate mere ete titinai rebe palae ete Allare. 20 Kristuse nabiaru lekwe, Ibeteke be hlamate rebe Isupu bitike bei Alla kena nusa meije tola Irilukele namake nabiaru esi supu mo po mosa. Kai kena meije rebe lau mo nusare imi supue. Kai meije Ro Misete bei ndete koho nere Alla IulakeNi lomei nusa leke surgare Ikbasae tamata kena lepae Sou Ihlamate imi. 21 Alla pine Iono Yesuse Ik- Misete kena hlamate mere ete imi. Alla wana suike, eleki IonoI sa lolete surga, Eni malekataru esi selu meru bei ndete otoi rebe nanu titinaije. Bei saisa rebe surga lekwe, esi suka nati hlamate rebe Yesuse Kristuse Ionoe ete imire, eono imi imi supue bei Allare. hlaleke loko Alla. Namake Alla Iono imi hlamate, hoko imi persaye kai hlaleke Alla Isuka imi hidupe dosa sae mo lokoI. 1:13-2:3 22 Kwali betaya, meije imi dosaru am- 13 Kwali betaya, Alla Iono pusue ete punelu peneka le imi lulu Sou Nkenale, imi, hoko suke imi aknekae lalemi kena hoko meije imi aseluke imi lale mis- lulu Alla Eni Lepataru. Suke imi raka ete ete imi kwali betaya rebe imi maka lalemi kai hlaleke loko hlamate rebe na- hlaleke esare saka kwalitoi. Hoko au make Alla Iriluke ete imi kena Yesuse beteke ete imi leke imi oki lomai kena

†1:16 Im. 11:44,45; 19:2; 20:7 1 Petruse 1:23 424 1 Petruse 2:9 lale misete. 23 Le imi supu hidupe beluke imire saka batu hidupa rebe tamata esi meije bei tamata mei nusa meije mo rebe pakele kena eleke luma grejare le Ro lau mo imata nere, po bei imi Alla Am- Misete Ikbasae imi laleimu. Iono imi ate rebe Irue eti pelare Eni lepata kti- kena tamata rebe Alla Ibitike imi kena line mere kena hlamate imi. Le Eni lep- Eni tamata rebe imi makerike saka ima- ate mere ehidupe kai erue eti pela. maru leke imi pala tanei eteI lulu Eni 24 Le lupe Alla Eni lepata rebe lekire sukare. Tanei rebe imi rilukele, Itrimae ebeteke be: baue saisa rebe Yesuse Kristuse Ionoe ete “Tamata mei nusa meije saka melate me imire. 6 Le me Alla Eni lepata rebe lekire ndinure ebeteke Yesuse saka bature elere: kai eni misete saka bunare, “Au lilake batu inai sae me peneka rebe le namake pusue mata kai pusue eni ekuru titinai, misete eleki Au pake kena batu noite saka melate rebe ndulure me Auku otoi ndete Sione. eleki esi labuije tetu lope tapele. Sire rebe Ihlaleke lokoI, 25 Po Tuhane eni lepate rue eti pela.”‡ hoko rilai kena hlalekeNi mo Lepata meru Sou Misete rebe lepaelu le namake Iono saisa rebe Italukele ete imire. pende.”¶ Imi lene saisa rebe Alla Ionoe ete 7 Ete imi rebe hlaleke lokoIje, Yesuse 2 imire peneka hoko imi ono neune saka batu rebe esi beline ela titinai. Po yake, lemake yanoma, ono lelemake sie rebe esi hlaleke lokoI more, namake yake, lale tiake tamata makete yake kai esi supu susate le Alla Eni lepata rebe lepa tiae loko tamata makete yake. 2 Imi lekire ebeteke be: nkwakwa kena lene Alla Eni lepate titi- “Batu rebe tukanaru esi pake kena pan- nai saka kwete tone rebe rueleije resare dasire mo inikwa susu kena isusure. Sepo imi lene po esi poiele, Alla Eni lepate rame namake imi hlaleke namake pine Alla Irana suikele tapa ktili rame kai imi supu hlamate. eleki Ipakele kena batu noite.”§ 3 Kwali betaya, imi nkwakwa kena lene 8 Sie rebe esi hlaleke loko Yesuse more Alla Eni lepataru le imi rekwa Tuhane namake esi supu saisa rebe Alla Eni lep- Eni misete ete imire peneka. ate rebe lekire beteke be: “Batu mere rebe pelesi eleki pahburuesi Yesuse Kristuse saka batu noite kenae 2:4-10 eleki esi koli.”** 4 Suke imi luake loko Yesuse Kristuse Pahburuesi kenae le esi suka lulu rebe Iriluke hidupe ete tamatare. Yesuse Tuhane Eni lepate mo. Mere rebe Iteu mere saka batu noite kena lumare esi peneka be suke eono ele mere. pandasire rebe tukanaru esi poiele le esi 9 Po imire, Alla Ibitike imi peneka, noake be eguna mo po me Alla oaIje, kai imire saka imame rebe ilayani iteki Iguna titinai. Alla ruaI pine IbitikeNi. Kamale Eni makerike. Imire, Alla Eni 5 Imi supu hidupe beluke peneka hoko tamata rebe dosa sae mo leke imi lepa

‡1:25 Yes. 40:6-8 ¶2:6 Yes. 28:16 §2:7 Isi. 118:22 **2:8 Yes. 8:14-15 1 Petruse 2:10 425 1 Petruse 3:1 loko saisa rebe Iono pende leke namake Kristuse. Allare rilaleI kai holmate ka- tamata bokala esi isikeNi. Le Ikoti imi male rebe iono elake ete imire. siri bei kpeture kusu hitate elake rebe Kristuse Isupu susate keri pusue misete. 10 Akmenare Alla Eni etiluke lalane ete ite tamata kena imi mosa po meije Alla Eni tamata kena imi peneka. Akmenare imi 2:18-25 rekwa Alla Ioki imire mo po meije imi 18 Kwali betaya rebe imi ono tamata rekwa Alla Ioki imire peneka. makerike imi lene loko sie rebe imi kerike eteise kai holmatesi titinai. Imi hidupe saka Alla Eni nanae Batuke ete sie rebe lalesi mise kai esi 2:11-12 maure mo po ete sie rebe esi ktolore 11 Kwali betaya, au oki imi! Imi rue lekwe. 19 Alla Iriluke misete ete imi mei nusa meije saka tamata maka lu- sepo imi lulu Eni sukare kai masike esi ake rebe rue takwali mo hoko au kotie ono imi papalaine po imi tahane. 20 Le bei imi titinai leke imi hidupe lulu imi sepo imi tahane kena supu hukumane lale tiare yake. Le sepo mo hoko na- rebe suke imi supure mere esi untune make imi lulu Tuhane Inoake mo le sasaisa mo. Po sepo imi tahane kena imi lale tiare kai lale misete ubroka lo- supu hukumane le imi ono misete hoko mai rame. 12 Suke imi atula leke imi Alla Iriluke misete ete imi. 21 Alla Ikoti hidupe mise. Leke tamata rebe esi rekwa imi kena imi supu mere le Kristuse Tuhane mosa, rebe esi leuke sala ete ruaI lekwe Isupu susate le imi peneka. imire esi selu imi hidupe misete mere Mere Itiluke lalane ete imi leke imi eleki esi isike Alla kena Tuhane Yesuse luluI. 22 Saka Alla Eni lepate rebe lekire Iluake suike. beteke be: “Iono dosa kwale mo Suke ite lene loko sie rebe esi kai sae ilene Ilemake kwale mo.” ono elake ete itere 23 Kena esi tasieNi, Ilelie kena tasi mo. 2:13-17 Kena esi tetaIje, Iatau kena hukumesi mo 13 Kwali betaya, au kotie imi lene batuke iliku Eni susate ete Alla, Maka loko pusue elaka mei nusare, leke bei teu pakala nkenale mere. 24 Kristuse ruaI saisa rebe imi onore, tamata esi isike supu hukume le iteki dosaru kena Imata Tuhane. Imi lene loko kamale rebe ino kena ai tutine, leke ite supu tie bei elake ete pusue elakaru. 14 Kai lene dosare esi kbasare kai ite hidupe lulu loko elaka rebe esi kbasae kerajanaru Alla Eni sukare. Kristuse Eni lakwaije kai henaru rebe kamale ibitikesi kena kai Eni lalakwe pine eono ite mise bei hukume tamata rebe ono neune kai makerake. 25 Akmenare imi saka domba isike tamata rebe ono misete. 15 Le Alla rebe sirikele. Po meije imi leu kena lulu Isukare imi ono misete leke tamata rebe Yesus, maka raka domba rebe Iraka imi ialenake boroke ialena moneka. 16 Imi hidupe peneka. hidupe suke lupe tamata rebe Alla Itiesi Hnaune ete bina kai eni mokwai bei esi dosaru pende. Po imi noake yake be Tuhane Itie imi peneka hoko imi 3:1-7 pakele kena ono dosa suike mula mo Saka tamata mekerike ilene loko yake. Po imi hidupe saka Alla Eni tamata 3 tamata rebe ikerike eteije, ele mere makerike. 17 Holmate pusue tamata, oki lekwe imi binaru suke imi lene loko imi kwali betaya rebe esi hlaleke loko imi mokwaiaru. Leke sepo imi mok- 1 Petruse 3:2 426 1 Petruse 3:20 waiaru esi hlaleke loko Tuhane more, suke iraka biruije mimise, masike imi atetukesi kena Alla Eni lep- ilepa neune yake pise nloene yake. ataru more po esi hlaleke loko Tuhane 11 Suke ihleke sifate neune kai iono le esi selu imi atate 2 rebe misete kai imi misete. lene lokoise. 3 Imi ntekite batuke selu Kai iatula titinai leke nasuke tamata bei mei muli yake molupe andulike bua makete mo. pise alike porole inai, sapuku kai bobale 12 Le tamata rebe esi ono nkenale, pise alike pakiane rebe esi beline elare Tuhane Ili lokosi. yake. 4 Mise lesire imi aseluke imi sifate Kai Ilene lokosi kena esi kotie lokoIje. misete. Imi mau kai nasuke lomai mo. Po Imusu kai tamata rebe esi ono Sifate ele mere etahane rame kai ete Al- neune.” lare emise. Makete bei oa lale ntekite Hnaune ete tamata rebe esi supu rebe tatike pine nteki more. 5 Hidupe ele susate le esi hlaleke loko Yesuse mere saka akmenare bina rebe batuke esi hlaleke loko Allare esi lene loko esi 3:13-22 mokwaiaru rame. 6 Sara iono ele mere 13 Kwali betaya, sepo imi atula kena lekwe. Iholmate Abrahame eti ikotiNe ono yelu misete namake tamata esi ono “amate”. Kai imire, saka Sara lekwe neune ete imi mo. 14 Po sepo imi ono sepo imi lulu eni sifate misete mere, kai misete pine imi supu susate, namake imi masike rilami po imi sele muli mo. supu untune elake. Rilami le sae yake 7 Ete imi mokwaiaru ele mere lekwe. kai imi kaplalemi yake. 15 Po imi nete Suke imi ono misete ete imi binaru le imi loko Kristuse, Ile Tuhane hoko suke imi rekwa be esi ktili lupe imire mo. Suke lene lokoI kai rilami leI. Kai suke imi imi holmatesi le namake imi supu hla- akneka kena ralake sie rebe esi tneu imi mate sakesa le Alla Ioki imi. Imi ono tiae loko Sou Misete rebe imi hlalekele. Po etesi yake leke kena imi kotie loko Allare imi ralakesi kena maune kai holmatesi. imi noake mise. 16 Saisa rebe imi onore suke imi rekwa be mere nkena. Leke tamata rebe esi lepa Ite ono misete ete lomai saka tiae loko imi le imi sifate misete le imi ite lalema esa peneka hlaleke loko Kristuse, ruasi asomi le esi 3:8-12 lepa tiae loko imire. 8 Meije au kotie imi leke lalemi esa, 17 Sepo Alla Iature kena imi supu tamata rebe laleije susare imi ono laleije susate peneka le imi ono misete, hoko ela, imi oki lomai lupe imire kwalitoi. mere mise. Mahabe ite supu susate bei Lalemi noa lomai, imi holmate lomai kai ite ono tiare yake. 18 Le Kristuse ruaI lene loko lomai. 9 Sie makete esi ono matare le Iono misete. RuaI matare le neune ete imire leliele kena ono neune iteki dosaru rebai esa. Inkena po Imata yake pise esi tasie imi, leliele kena tasi le tamata bokala esi ono dosa. Iono ele yake po misete kotie loko Alla leke Ir- mere, Ikeri ite loko Alla. Esi bunuI po iluke misete etesi. Le Alla Ikoti imire bei Tuhane Eni Rore Iono Ikwana suike. kena imi ono ele mere kai namake imi 19 Bei Tuhane Eni Rore Eni kbasare, supu misete beiNi, 10 kai Alla Eni lepata Yesuse Ikeu beteke Ilesire ete tamata rebe lekire ebeteke be: rebe esi mata†† pende rebe meije aleseise “Tamata rebe isuka eni hidupe mise, leke namake Alla Eni hukume. 20 Roa

††3:19 Kena tapsirane makete beteke: ro tiae 1 Petruse 3:21 427 1 Petruse 4:11 meru bei tamata rebe esi mata peneka, pamuli meije tamata rebe esi rekwa Alla rebe esi lene loko Alla mo kena Nu eri more hkutukesi le saisa rebe imi onoe rue sare. Kena Nu iono kapale, Alla Ita- meije eleki esi lepa tiae loko imi kai esi hane laleI lokosi mamau leke Iselu be malie imi. Le imi lulusi kena ono dosa tamata esi hleke esi dosaru pibe mo. Po bokala meru monde pe. 5 Po tatike pine batuke sie kwalua pine Alla Iono esi hla- esi naku esi dosaru ete Alla rebe Iakneka mate. Esi kusu kena kapale mere eleki kena teu pakala ete pusue tamata rebe kapale elolo ndete kwele babai kena hla- esi mata pende kai rebe erisi kwana matesi bei kwele elake mere. sare. 6 Ele mere eti Sou Misete lepaele 21 Alena mere umpamae saka pamuli ete pusue tamata matale leke masike meije pake kwele kena baptise imire. esi supu hukume lupe pusue tamata esi Kwele elake mere saka kwele kena ba- supure po namake esi roru rue sakesa kai tise imire. Pake kwele mere kena koa Alla ndete surga. imi ndoponaru mo po natire kotie Alla Oki lomai kena kbasa kena ono imi lalemi mise.‡‡ Baptise mere rebe Tuhane Irilukele pine ehlamate imi. Kai imi supu hlamate le Yesuse Kristuse Ikwana suike. 4:7-11 22 Isa lolete surga peneka. Pamuli meije 7 Kwali betaya, petu kena nusare ko- Ikbasa sakesa kai Alla, kai ete ndetere hore lau moneka. Hoko imi noake Isupu holmate kai Isupu isike. Kai Ik- mimise, raka nanakwala mimise kai basae pusue malekataru, pusue rebe esi kotie loko Alla rame. 8 Rebe pentine suke ktilire kai rebe kbasa mei nusa kai ndete imi oki lomai rame le sepo ite oki lo- surga. mai hoko tamata esi sala bokalaru ite nete loko moneka. 9 Au kotie imi trima Masike supu susate po tahane neka tamata bei otoi makete kena ntulu me 4:1-6 imi lumare, lalemi tiakeni yake. Kwali betaya, Kristuse Isupu susate 10 Kwali betaya, Alla Iriluke kbasa ete 4 peneka. Hoko imi akneka kena supu imi peneka kena kerike Eni makerike. susate ele mere lekwe. Ele mere hoko Sebei sae kai eni kbasa. Hoko suke imi imi raka imi maka hlaleke. Le tamata pusumi pake kbasa rebe imi supure kena rebe eni hidupe supu susate namake tapa tamata makete. 11 Sie rebe isupu iono dosa moneka. 2 Eleki imi hidupe kbasa kena lepae Alla Eni lepataru ete mei nusa meije, imi lulu Alla Eni sukare tamata makete, isuka kena beteke sais- peneka kai imi lulu suike imi hidupe tiae are suke lulu Alla Eni lepataru rame. Kai rebe lulu imi lale neune moneka. 3 Kena sire rebe isupu kbasa kena tapa tamata akmenare imi ono yelu rebe piasare rebe hlaleke loko Tuhane, suke ipake tamata rebe esi rekwa Tuhane more esi kbasa rebe Alla Irilukele mere kena tapa onore takwali peneka. Imi ono pesta tamata makete. Ono ele mere namake rame, imi kinu nseli eti rekwa sasaisa tamata esi isike Tuhane le esi selu imi moneka, imi aseluke atate tiare. Imi lulu makerike. Alla Isupu isike baue Yesuse imi lale tiare eleki imi ono palani. Imi Kristuse, kai Ile ruaI rebe Ikbasare, Isupu tatu loko Tuhane tinai more po ono ele isike eti pela. Amine. mere lulu Tuhane Eni hukume mo. 4 Po

‡‡3:21 Kena tapsirane makete ebeteke elere: baptise itere, ite noake be ite janji ete Alla bei ite lalema titinai. 1 Petruse 4:12 428 1 Petruse 5:7

suke imi ono batuke yelu rebe misete Supu susate le hlaleke loko Kristuse, neka. namake supu untune elake 4:12-19 Hnaune ete jemate toini kai esi elakaru 12 Kwali betaya rebe au oki imi, meije imi supu susate kena rekwa be imi 5:1-11 hlaleke titinai pibe mo. Imi supu susate Au kotie bei imi rebe imi ono elake ele mere hkutuke imi yake. Imi noake 5 ete jemate toine, lene loko saisa rebe be imi hlaleke loko Tuhane peneka hoko au betekele mei lopere. Sepo au leki supu susate mone yake. 13 Po kena imi meije eleki au rilukele ete imi, hoko au supu susate saka susate rebe Kristuse meije jemate toini esi elake lupe imire Isupu pende, suke laleime ndina. Hoko neka. Kai au ruaku selu Kristuse Isupu tatike kena Iluake suike eleki pusue susate lekwe. Kai namake Iluake suike, tamata esi selu Eni ktiline kai hitate, Eni kbasare saka hitate elake tamata lalemi ndina titinai. 14 Sepo tamata esi esi selue. Aure tamata sae bei sie rebe lepa tiae ete imi le imi lulu Kristuse, esi supu eni kbasare saka hitate elake mere imi supu untune elake le Ro Mis- mere lekwe. 2 Kwali betaya, au kotie ete bei Alla rebe Eni kbasare ela titinaije imi ono elake ete tamata rebe Alla Ir- Ikbasae imi. 15 Po imi supu susate le imi ilukesi ete imire, saka tamata rebe iraka bunu yake pise ndea yake pise ono neu domba bokala kai li lokolu mimisere. yake pise lupu kai tamata makete kena Imi tapasi le lalemi ndinake makerike hoha yake. 16 Po sepo imi supu susate mere le kerike ele mere eono Alla laleIje le imire tamata Kristene hoko imi asomi ndina. Kai saisa rebe imi kerikele kena yake. Po kotie trima kasi loko Alla le imi nikwa untune yake po lalemi titinai kena ono Kristuse Eni tamata. li loko jemate toini. 3 Kwakwae imi yake 17 Roma esi peture, Alla Iteu pakala eleki pletae jemate toine lori lopai yake ete pusue tamata nusa meije. Kai tamata po imi ono misete leke esi selue eleki rebe esi hlaleke loko Allare, Iteu pakala esi lulu imi atate misete mere. 4 Imi ono etesi akmena. Ite rebe hlaleke loko Al- ele mere, leke roma esi petu maka raka lare, Iteu pakala ete ite akmena, hoko ete dombaru esi Elake Iluake, namake imi sie rebe esi hlaleke loko Sou Misete bei supu makota rebe ehita, kai esi hitaije Alla more elia lekwe? 18 Kena Alla Eni eti pela sirike moneka. lepata rebe lekire ebeteke be: 5 Ele mere lekwe, ete kwete belukaru, “Tamata rebe hidupe nkenare lekwe lene loko sie rebe menaru. Kwakwae imi suke supu susate mina pine supu yake po imi holmate lomai le Alla Eni hlamate. lepata rebe lekire ebeteke be: Ete tamata rebe ono dosa kai rekwa “Alla Itrima tamata kwakwale mo Tuhane more po Iriluke misete ete tamata rebe kwak- susa lesi leneka.”¶¶ waeni more.” 19 Hoko sepo imi supu susate le Alla 6 Hoko imi mpe lebu bei Alla rebe Ik- Iature ete imi peneka, hoko imi hlaleke basa kena Iono hlamate imire, leke roma Alla neka rebe Itolae imire le Italuke petu rebe Iteu pende Isake imi lolate. peneka be Itie imi mo kai namake saisa 7 Kaplalemi yake, po kena sasaisa neka rebe Italukele, Ionoe. Kai pela peture bitike lale loko Alla lele le Ioki imi.

¶¶4:18 Hna. 11:31 1 Petruse 5:8 429 1 Petruse 5:14

8 Imi raka lalemi mimise leke keta bei naije, itapa au kena ilekie. Kena sulate ro tiaru esi elake le mere imi musu. meije, au akbere lalemi leke imi hlaleke Iono saka singa rebe ekoti lori lopai kena ktili. Kena sulate meije lekwe au beteke enikwa esi manane. 9 Imi lulu ro tiaru Tuhane Eni lalane rebe tinai rebe Itiluke esi elake mere yake kai suke imi hlaleke Eni lale misete ete itere. Imi kele kuru le ktili loko Tuhane le imi rekwa be pusue imi maka hlaleke mere rebe imi supu bei imi kwalia kai betaya tamata Kristene Eni lale misete. kena otoi sae neka mei nusa meije lekwe 13 Imi ebea jemate toini mei kota Ba- esi supu susate lupe imire neka. bele rebe Alla Ibitikeise, esi natue hla- 10 Masike kena meije imi supu susate mate ete imi. Markuse inatue hlamate po takwali moneka Alla rebe Iono misete imi lekwe. Markuse mere lupe auku ete ete tamatare, Iono imi mise titinai. anae rebe au okini titinai. 14 Kwali be- Namake Iono imi ktili leke imi tahane taya, au kotie imi beteke hlamate ete lo- kai hlaleke ktili. Baue saisa rebe Kristuse maije bei lale rebe oki lomai. Ionore, hoko Alla Ikoti imi kena imi supu Au kotie Tuhane Iono imi, rebe Eni kbasa saka hitate elake rebe ehita eti ono Kristuse Eni tamata pende, laleime pelare. 11 Ile pine Iplete eti pela! Amine. ndene noma.

Hlamate mulini Amiki hlamate, Petruse 5:12-14 12 Auku sulate rokone meije, kwaliku Silwanuse§§ rebe ihlaleke loko Alla titi-

§§5:12 Silwanuse eni nane saere Silase 430 2 Petruse 1:11

imi rekwa Alla kai iteki Tuhane Yesuse Petruse eni Sulate peneka. Nomore Luare Iteki sifate misete eono eti ite hlaleke loko Tuhane etapa ktili Lepate Menai Petruse eni sulate nomore lua meije 1:3-11 inatuele ete tamata Kristena rebe tamata 3 Kwali betaya, ite rekwa Tuhane Yahudi more. Sulate meije esi laleije peneka. Hoko Ipake ruaI Eni kbasare kena elelie kuru agamaru esi ono saisa kena Iriluke pusue rebe ite perlure, leke rebe mise more kai esi atetuke saisa rebe ite rekwa hidupe kai ono misete lulu Eni nkena more. Petruse ibeteke be: suke ite sukare. Tuhane Eni sifate misete lesi bei keta bei kuru tinai more esi nloene, kai saisa neka hoko Ikoti ite leke ite ono Eni iaktili ite kena lene loko Tuhane Yesuse nanae tumute. 4 Bei Eni sifate misete titi- kai lulu hnaune nkenale rame. Hnaune nai mere hoko Italuke be Iriluke hlamate mere tamata rebe esi selue kai lene bei kai misete rebe beline elake ete ite. Hoko Yesuse Kristuse ruaIje, esi betekele. imi supu lalane kena supu sifate nke- Kuru tinai more esi beteke be Yesuse nale, mere Alla ruaI Eni sifate, kai imi Iluake suike lomei nusa moneka, (3:3-4) supu lalane kena lalemi loko yelu neu- hoko eono Petruse laleije kera. Petruse naru moneka. Lale loko yelu neunaru ea- ibeteke be: Tuhane Yesuse Iluake suike tia tamata rebe esi rekwa Alla mosare esi mosa le Itahane laleI loko tamata ne- hidupe. unaru (3:8-9). Po roma esi petu me 5 Ele mere hoko suke imi atula rame Tuhane Yesuse Iluake kena Iatia nusa ne- leke imi hlaleke titinai loko Yesuse Kris- une meije (3:10). tuse, kai suke imi ono misete. Batuke Isi mere mo po suke imi rekwa be an- 1. Hlamate (1:1-2) dia nkenare kai andia salare. 6 Kai imi 2. Hnaune kena tapa iteki maka raka nanami mimise. Batuke ono meije hlaleke kena sifate misete (1:3-21) mo, po bei imi lulu Tuhane Eni sukare, 3. Hnaune leke ite keta bei kurua tinai 7 rekwa bei ono misete ete tamata more (2:1-22) makete rebe esi hlaleke loko Tuhane 4. Yesuse Kristuse Iluake suike tinai kai oki pusue tamata lekwe. 8 Le sepo (3:1-13) bei petu kena petu imi ono sifate mis- 5. Hnaune mulini (3:14-18) eta meru, hoko mere be imi hidupe imi rekwa iteki Tuhane Yesuse Kristuse, na- Petruse ibeteke hlamate make esupu hasile. 9 Po sepo imi atate 1:1-2 lulu sifata miseta meru mo, hoko na- Kwali betaya, imi hlaleke loko make imi saka tamata rebe mataije selu 1 Yesuse Kristuse peneka, saka ami mo, le imi nete mo be imi dosa akmenaru hlaleke neka. Yesuse Kristuse mere Alla Tuhane Iampunelu peneka. kai iteki Maka Hlamate. Iono eti ite 10 Hoko kwali betaya, imi atula ktili hlaleke lokoI le Iono nkenale. lesi leke imi hidupe, ono atate kai sifate Au meije, Simone Petruse, Yesuse Kris- miseta meru easeluke be Alla Ikoti imi tuse Eni maka ulake rebe Iulake au leke kai Ililake imi kena Eni tamata pende, au beteke Eni lepate. tinai. Le sepo imi ono ele mere hoko na- 2 Au Kotie leke Alla Iriluke misete make imi maka hlaleke sirike mo. 11 Na- boka ete imi kai Iono lalemi ndene le make Alla Itrima imi kena lale misete 2 Petruse 1:12 431 2 Petruse 2:5 kena iteki Maka Hlamate Yesuse Kristuse kpitare ehitare. 20 Kwali betaya, rebe Ipletare. Kai namake Ipleta eti pela. pentine bei pusue rebe au betekelu meije, imi nete loko nabiaru esi lepate Petruse ilepa loko ileki me Alla Eni lepata rebe lekire, mere sulate meije le mula bei erisi laleisu mo po bei Alla.* 21 Le 1:12-15 nabiaru esi beteke hnaune, esi beteke 12 Imi rekwa pusue meru peneka, kai lulu tamata eni sukare mo, po Ro Misete imi persaye titinai loko hnaune bei Alla Ikbasae tamata leke esi lepae Alla ruaI rebe imi lenele. Masike ele mere lekwe Eni hnaunaru. po au anete imi rame. 13 Le kena auru Kurua tinai mo rue kai imi mei nusa sare suke au anete imi lokolu. 14 Le au rekwa be takwali 2:1-22 mo au mata neka le iteki Tuhane Yesuse Kena akmenare nabia tinai more esi Kristuse Ibeteke ntoli ete au peneka. 2 rue toha lomai kai tamata Israelaru. 15 Hoko au atula kena beteke pusue Kai ele mere lekwe, tatike pine kurua meiju ete imi leke kena au mata pende, tinai more esi rue toha lomai kai imi imi nete loko yelu meru rame. lekwe. Namake esi atetuke tamatare esi ono saka tamata misete, eleyo mo le esi Selu Kristuse Eni kbasa elake ono tamata esi keu sala lalane. Rebe esi 1:16-21 atetukele namake eatia tamata. Namake 16 Kwali betaya, sepo ami lepa loko kuru tinai mo meru esi suka Tuhane iteki Tuhane Yesuse Kristuse namake Yesuse mo, rebe Ikbasa kena ampune Iluake le Eni kbasare, ami lepae Eni dosare. Hoko namake hkutuke yo esi kbasa rebe ami selue kena amiki matama mata peneka. 2 Namake tamata bokala ruama peneka. Ami lepae nloene kena esi lulu kurua meru esi hidupe rebe aboroe imi mo. 17 Kena Alla Amate Iono penu kena atate tiare. Kai esi atate mere Isupu isike kai Isupu holmate, ami me eono tamata esi lepae tiae loko Alla Eni lekwe. Kena mere ami lene Maka Kbasa hnaune nkenale. 3 Kurua meru esi ndasi Elake Ibeteke be, “Meije Auku Anae hoko esi alenake saisa rebe tinai mo rebe rebe Au okiNi. Iono laleKue ndina!” bei lalesi ruasi kena supu kepene bei 18 Ami lene lepate mere bei ndete surga imi. Po hukumane rebe tatike pine esi kena ami sakesa kaiNi ndete ulate rebe supure aknekaele takwali etesi peneka Tuhane Ililake pende. kai susate rebe tatike pine esi supure 19 Kwali betaya, saisa rebe Alla enamakesi peneka. Ibeteleke ndete ulate, etiluke saisa rebe 4 Kwali betaya malekata rebe kena nabiaru esi betekele, rebe ekena Yesuse akmena esi ono dosare lekwe Alla Kristuse mere tinai, hoko imi lene Ihukumeise, esi supu poie kena otoi lokolu mimise. Le lepata meru tiluke susate titinai. Esi supu lo kena otoi me- lalane misete ete imi saka lampu rebe lene kena esi rue ete mere eti petu kliti kena melene. Etiluke lalane ete kena Alla Iteu pakala ete nusa meije. imi eti Yesuse Kristuse Ilukae suike, 5 Ele mere lekwe, nusa akmenare Alla leke imi rekwaI mimise. Iluake saka Ihukumesi lekwe. Kena mere Alla Iono lemataije uke sa menaije kai kmale ulane elake etetu nusa tamata neune

*1:20 Tamata leini esi beteke ayete meije esi natire elere: Nabiaru esi lepataru esi natire, tamata esi lepae lulu ruasi maka noake mo. 2 Petruse 2:6 432 2 Petruse 2:20 kena mere. Batuke Nu kai sie itua esi esi selere, namake kuru tinai more esi hlamate le Nu ilepae Alla Eni lepate supu atia ele mere lekwe. ete tamata makete kai iahnausi leke 13 Kuru tinai more, namake esi supu esi lulu Alla Eni sukare. 6 Sakesa kai hukumane lulu neune rebe esi onore. Le kota Sodome kai Gomorare neka. Alla masike pita lekwe po esi suka lulu esi Ihukume kota lua meru kena auwe eti lale tiare. Sepo esi kane sakesa kai imi, atia pusue leke ite rekwa be tamata imi selu esi atate, imi asomi titinai le esi rebe ilulu Tuhane Eni sukare more isupu atate tiae mere. 14 Mataisu li lulu bina hukumane elake. 7 Po Tuhane Iono Lote le esi lale nkekute. Esi ono dosa rame. ihlamate le ihidupe nkena. Lote susa Esi ono loko tamata rebe esi hlaleke titinai le tamata esi suka rebe nkenare loko Tuhane mosare mimise leke esi sala mo. Bei esi lale tiare hoko esi atate lalane. Kai esi ndasine tapa rame. Le tiae. 8 Le Lote rebe eni hidupe nkena pusue meru Alla Ikutukesi peneka. 15 Esi meije irue otoi esa kai tamata neu- lulu lalane ntoline mo po esi lulu Beore naru hoko pela peture iselu kai ilene eni nanae nabi Bileame. Bileame mere esi ono neunaru hoko laleije susa titi- batuke lalei loko kepene rebe isupue nai. 9 Kwali betaya, bei pusue meiju ite bei eni atate tiare. 16 Po Bileame eni selu be sepo tamata rebe esi lulu Tuhane keledaije elepa kaini saka tamata kena Eni sukare esi supu teheke kai susate ehkutui ktili le eni neune, hoko Bileame hoko Tuhane Ikbasa kena hlamatesi. Kai isupu lake bei atate boroke mere.‡ Tuhane Eni kbasa kena alese tamata ne- 17 Kurua tinai mo meru, saka kwele unaru leke Isiksasi kena petu Iteu pakala bolai rebe ensekire, kai saka mohine ete pusue tamatare. 10 Tamata rebe esi rebe sanute hbuele, le esi lemake be ono dosare pusue supu hukume, po rebe sire pine ilulusi hoko isupu untune eleyo supu hukume rebe ktili titinaije tamata mo, esi supu untune sasaisa mo. Namake rebe esi ono tiae lulu esi lale tiare, esi Alla Ihukumesi kena otoi rebe mele titi- sifate neune, kai esi lepa tiae loko Alla naije. 18 Kwakwaesi kai esi lepae nloene Eni kbasa elake. sasaisa neka. Esi umauke tamata kena Kurua tinai mo mere esi nehe titinai lulu esi hnaunaru, esi beteke be, “Ite kai kwakwaesi titinai eti kouesi mo kena lulu iteki suka rebe esiri bei iteki lale lepa tiae loko saisa rebe ukbasa lesire.† tiare.” Hoko esi atia tamata rebe uke esi 11 Po Tuhane Eni malekata rebe ktili kai hleke bei esi maka lulu tamata rebe esi kbasa lesi bei kurua tinai more noma yo lulu lalane tiare. 19 Kurua tinai mo mere esi lepae tiae loko saisa rebe ukbasa lesi esi atetuke tamatare elere, “Ite supu tie me Tuhane oaIje mo. 12 Po kurua tinai bei hukume peneka, hoko mai ite ono mo mere esi lesi titinai peneka! Esi lepae lulu ite ruamaki sukare.” Po hidupe ne- tiae mere esi lepae saisa rebe esi boro une rebe eatiaise, ekbasaesi peneka. Le kenare lekwe. Hoko esi saka binatane saisa rebe ite lulu rame, mere pine ek- rebe enoake saisa mo po lulu esi sukare basae itere. 20 Tamata rebe esi rekwa eleki kete lomai le saisa rebe urekwa iteki Tuhane Yesuse Kristuse rebe Ihla- more. Kai sakesa kai binatane rebe pi- mate itere, eleki Alla Ihlamatesi bei nusa alaele leke tatike pine kerikele eleki ribi ndopone meije esi ktiline peneka, po tamata mere ileu suike loko nusa meije

†2:10 Saisa rebe ukbasa lesi mere: malekate pise roa maketa pise kbasa bei Tuhane. ‡2:16 Alena Bileame meije eme kitape Ntu. 22:4-35. 2 Petruse 2:21 433 2 Petruse 3:14 esi neune leneka. Tamata mere eni ne- menare neka, Ipake Eni lepate kena raka une etia lesi bei akmenare leneka. 21 Ele nusa meije leke kena koho nere, Ipake mere hoko mise lesire esi rekwa lalane auwe kena pala pusue nusa meije kai nkenale yanoma, bei esi rekwae eleki esi Ihukume pususe tamata neuna rebe esi hali muli bei pleta misete eteise. 22 Ku- lulu Eni sukare more. rua meru sepo esi hali muli suike loko 8 Kwali betaya rebe au oki imi! Imi esi dosaru hoko sakesa kai lepate matai nete mimise. Tuhane Iselu petu esare eombe: saka musuna usate. Le petu esa kai “Asure kane suike esi manane musuna usate, ete Tuhane sakesa neka. rebe eloaele, 9 Hoko sepo ite eri namake sa hoko kai Apale rebe esobake pende esobake mere be saisa rebe Italukele, Itakwali suike le mo. Tinai sie leini esi noake ele kena sobale inaije.”¶ mere. Po tinaije, Inamake sa le Isukare pusue tamata esi hleke bei ono dosa. Lene loko tamata rebe esi beteke be Le Isuka sae kuesa isupu hukume eti Tuhane Iluake suike more yake pela mo. 10 Po namake Tuhane Iluake, 3:1-13 saka tamata ndeane iluake. Kena petu Kwali betaya rebe au okimi! Meije mere, ite lene awere esi tulei ela titi- 3 auku sulate suike ete imire. Kena nai, pine lanite sirikele. Bulane, kmale auku sulata lua meiju au atula kena ah- kai lemataije kotu pusue. Kai pusue sa- nau imi leke imi noake mise. 2 Au beteke saisa neka me nusare sirike pusulu. ete imi leke imi nete loko lepata rebe ak- 11 Le pusue meru atiare Alla Ibetekelu mena Alla Eni nabiaru esi betekele. Kai peneka, hoko kwali betaya, namake imi imi nete loko iteki Tuhane rebe Ihlamate hidupe elia? Imi lulu Tuhane Eni sukare, itere Eni pleta rebe Eni maka ulakaru esi lupe Eni tamataru ruasi rebe piasare esi betekelu ete imire. ono dosa more. 12 Imi hidupe nkena kena 3 Rebe pentine kena suke imi netele, petua meiju rebe imi namake Yesuse Ilu- kena nusare koho nere, namake tamata ake suike rebe Alla Itoae esi petu pende. rebe batuke ilulu eni lale tiare esi luake Kai imi kerike leke petu rebe imi na- lekwe. Namake esi lepa tiae loko Alla makele eluake nunu. Kena mere lanite Eni lepataru. 4 Esi beteke be, “Tuhane kotu pusue. Lematai, kmale kai bulane Italuke be Iluake! Me Iria? Iteki ntu- unili le musu kuate. 13 Masike ele mere ana menaru esi mata pususi peneka, po ite namake nusa beluke rebe Alla po pusue yelu mei nusa meije eru lupe Italukele ete ite pende. Nusa mere iteki Alla Itolaelu meinaije neka.” 5–6 Sepo esi otoi beluke kena rue. Kai batuke sie rebe beteke ele mere, saka esi ono lelemake lulu Allare, esi ono nkenale, esi rue ete be esi nete loko akmenare Alla atia nusa mere. meije rebai sae mosa. Le Alla Itolae nusa Petua kena imi namake meije Ipake Eni lepate. Itolae nusa meije Yesuse Iluake suike bei kwele kai Ipake kwele kena itolae nusa meije. Ele mere lekwe, akmenare, 3:14-18 Iatia nusa meije kena kwele lolo nusare. 14 Ele mere hoko kwali betaya rebe au 7 Kena akmenare Alla Ipake Eni lepate oki imi, meije imi namake petu nusare kena tolae nusa meije. Kai sakesa kai ak- kohore kai nusa beluke hoko suke imi

¶2:22 Hna. 26:11 2 Petruse 3:15 434 2 Petruse 3:18 atula titinai leke imi ono tamata rebe 17 Kwali betaya rebe au oki imi! Imi dosa sae mo, kai lulu Tuhane, imi sala rekwa saisa rebe kuru tinai more esi sasaisa mo. Kai imi ono misete kaiNi. onore peneka hoko imi raka mimise. Imi 15 Imi nete! Sepo Tuhane Isebeie ite sa, lulusi yake namake imi sala lalane. Ru- mere sakesa kai Iriluke lalane ete ite leke asi pine esi broka saisa rebe nkenare. ite hlamate. Iteki kwali Pauluse rebe Kai sepo imi lulusi, namake imi hleke ite okine, kena ileki sulate ete imire, imi maka hlaleke eleki imi sala lalane. ibeteke ete imi ele mere lekwe. Ileki 18 Hoko suke imi hidupe nkena leke iteki sulata meru Alla Ionoi noake mise titi- Tuhane Yesuse Kristuse rebe Iono Maka nai. 16 Kena pusue Pauluse eni sulataru, Hlamate, bei petu kena petu Iono misete ibeteke hnaune meije. Tinai, yelu bokala ete imi rame. Namake imi atula leke imi me kena eni sulataru susa kena natie. rekwaI mimise. Mai ite isikeNi bei petu Kai sie rebe esi rekwa sasaisa more kai meije eti pela. Amine. esi hlaleke kuru more, esi nati otoi meru papalani. Imi herane mere yake le lep- Amiki hlamate, Petruse ate leini bei Alla Eni lepata rebe lekire esi natie ele mere lekwe. Saisa rebe esi onore, mere kena eatia ruasi. 435 1 Yohanese 1:4

b. Ite persaye be Yesuse mere Maka Yohanese eni Sulate Hlamate (2:18-27) Nomore Esare 3. Itere Alla Eni nanae (2:28-4:6) a. Iteki sifate sakesa kai tamata rebe Lepate Menai esi suka ono neune mo (2:28-3:24) Tamata Kristena akmenaru esi ombe b. Ite persaye be Tuhane Yesuse mere sulate meije Yohanese ilekie me kota Ep- Maka Hlamate rebe Iono tamata (4:1-6) suse. Inatue sulate meije ete tamata kris- 4. Oki lomai kai hlaleke loko Tuhane tena rebe esi rue me papelake otoi me (4:7-5:12) Asia Tone. Ileki sulate meije kena intua a. Suke ite oki lomai (4:7-5:5) peneka. b. Ite persaye be Tuhane Yesuse mere Kena Yohanese ileki sulate meije, Alla Eni Nanae rebe Imata leke Iriluke nabia tinai mo esi atetuke hnauna rebe hidupe misete ete ite (5:6-12) nkena mo. Nabia tinai more esi atetuke 5. Sulate meije esi tujuane kai hnaune be: Kristuse Iono tamatare saisa mo le mulini (5:13-21) Ile Alla. Esi atetuke lekwe be: masike Yesuse, Alla Eni lepate rebe tamata esi neu po mula mo, le mere eono supu hidupe beluke batuke nanakwalasi pine eneu po laleisu mo. Po Yohanese iatetuke be: Yesuse 1:1-4 mere Alla Eni Nanae rebe Iluake, Iono Sulate meije ebeteke Yesuse, Alla Eni tamata tinai. Sepo ami rekwa Alla hoko 1 lepate rebe eono ite supu hidupe pasti ami hidupe sakaI: Ami hleke bei beluke. Bei akmena lakwai esa kena ono dosa, ami lulu Eni pletaru kai ami nusa meije etola mosare Ime peneka. oki lomai titinai. Po kena Iluake mei nusare ami lene Yohanese ileki sulate meije esi tujuane Ilepare peneka, kai ami seluI peneka sae me, kena pasale 5:13 eombe, “Au kena amiki matamaru ruama, kai ami leki sulate meije ete imi rebe hlaleke kerikeNi kena amiki balamaru peneka. loko Alla Eni Nanare leke imi rekwa titi- 2 Kena Alla Iaseluke Yesuse rebe kotine nai be imi supu rue kai Alla eti pela Alla Eni Lepata, rebe ono ite supu hidupe peneka.” Bei sulate meije ite supu rekwa beluke meije, ami seluI. Bei mere hoko yelu me rebe eono ite lalemaru kuru, ami alenake Eni nkenale kai beteke ete leke ite rekwa be ite supu hidupe misete imi be Ile pine Iono rue kai Alla eti pela. bei Alla peneka (2:3, 5-6; 3:10, 14, 24; Irue sakesa kai iteki Alla Amate bei kena 5:11-12, 18-20). Sepo ite hlaleke loko nusa meije etola mosa. Akmenare Alla Tuhane Yesuse peneka, hoko me Alla ItilukeNi leke Imei kai ami. 3 Saisa rebe oaIje ite rilama moneka, le Alla Ioki ite ami selu kai ami lene pende, mere pine kai Iono yelu miseta ete ite (2:28; 3:19- ami betekele ete imire leke imi lulu ami, 22; 4:16-18; 5:14). eleki ite pusuma esa kai Amate kai Eni Isi Nanare, Yesuse Kristuse. 4 Ami leki meije 1. Lepate menai (1:1-4) ete imi leke ite pusuma lalema ndina 2. Ite mei kena Alla Eni hitaije (1:5- titinai. 2:27) a. Sepo ite rekwa Alla, hoko ite hleke bei ono dosa kai lulu Eni peraturanaru (1:5-2:17) 1 Yohanese 1:5 436 1 Yohanese 2:11

pusue tamata mei nusa meije esi dosaru Ite naku iteki dosaru ete lekwe. Alla hoko Iampune ite 3 Suke ite lulu Alla Eni lepataru rame, 1:5-10 mere tanda be ite rekwaI titinai. 4 Hoko 5 Kwali betaya, sou rebe ami lenele sepo tamata sae ibeteke be Irekwa Alla, bei Yesuse Kristuse kai rebe ami suka po ilulu Alla Eni lepataru mo hoko betekele ete imire elere: Alla Imise kai tamata mere inloe kai inati Alla Eni lep- laleIje ntoli saka hitate. Iono dosa kwale ataru mo. 5 Po sepo sae ilulu Alla Eni moneka. 6 Sepo ite beteke be ite esa lepataru, hoko ile mere lalei titinai loko kaNi, eleyo ite ono yelu neuna sa hoko Alla. Hoko cara kena ite rekwa be ite esa mere ite nloe kai ite lulu hnaune nke- kai Allare ele mere. 6 Sire pine ibeteke be nale bei Allare mo. 7 Po sepo ite ono iesa kai Alla, hoko suke iono lupe Yesuse yelu nkenala saka rue kena hitate lupe Kristuse Eni hidupe. Alla Iono nkenale rame, hoko ite esa kai Sire rebe ioki tamata makete mere tamata rebe esi hlaleke lokoIje. Kai Alla tanda be Irue kena hitate Eni Nanae Yesuse Eni lalakwe ekoa iteki dosaru pusulu. 2:7-17 8 Sepo ite beteke be ite ono dosa mo 7 Kwali bataya rebe au okimi! Au hoko mere ite lemake ite ruama, kai ite beteke ete imi be imi oki lomai. Rebe tuli kai Alla Eni lepataru mo. 9 Po sepo au lekie meije hnaune beluke mo. Meije ite naku iteki dosaru ete Alla, hoko Itie hnaune takwaline rebe lepaele ete imi ite bei iteki dosaru kai Iampune ite. Itie peneka, kena imi hlaleke loko Yesuse ite bei iteki dosaru le saisa rebe Italukele Kristuse menaije sa. 8 Masike ele mere Inete lokoe titinai kai batuke Iono saisa po hnaune rebe au lekie meije beluke rebe nkenare. 10 Alla Ibeteke be ite ono lekwe, le eku imi rekwa kena Yesuse dosa peneka. Hoko sepo ite beteke be ite Kristuse Eni hidupe kai tamata esi selue ono dosa mo, hoko mere sakesa kai ite kena imi hidupe be hnaune meije nkena. beteke be Alla Ilemake ite kai ite nete Le imi ono dosa moneka po imi ono yelu Eni lepataru me ite lalema mo. nkenala saka keue lalane hitate. Mere sakesa kai melene sae moneka yo hitate Yesuse Kristuse Iampune iteki dosaru eluake peneka. 2:1-6 9 Po tamata rebe ibeteke be ikeue Kwali betaya§, au nete imi! Au leki lalane hitate, hoko iono dosa moneka, 2 kai natue hnauna meiju ete imi leke po iono neune ete eni ebea rebe esi imi ono dosa yake. Po sepo sae iono hlaleke loko Tuhane hoko mere sakesa dosa hoko rilami yake le iteki Ile sae me kai tamata rebe esi keue lalane me- peneka kena Itapa ite. Ile mere Yesuse lene, hoko iono dosa rame sare neka. Kristuse, rebe Eni dosa sae mo. Namake 10 Tamata rebe ioki eni ebea rebe esi Ile mere pine Ilepa le ite me AmaI oaIje. hlaleke loko Tuhane, mere ikeue lalane 2 Kai le ruaI matare ete iteki dosaru, hitate. Hoko sasaisa rebe ionore, eono Iono maka ampune ete ite leke Iampune tamata makete iono dosa mo. 11 Po ite bei saisa neune rebe ite onoule. tamata rebe laleije tiake eni ebea rebe Kai Iampune batuke iteki dosaru mo po esi hlaleke loko Tuhane, ile mere irue

§2:1 Kena sou Yunanire, ete meije ebeteke “auku anae”, natire kwali betaya rebe hlaleke loko Tuhane. 1 Yohanese 2:12 437 1 Yohanese 2:27 kena melene. Ikeue melene kai irekwa wali mo nusare atiare reneka. 19 Sie rebe be ikeu lo etia mo le melene eono iselu esi musu kai Yesuse Kristuse meru ak- mo. menare jemate toini kai itere neka po 12 Imire saka ruaku anaru neka rebe meije esi siri bei ite peneka. Siere jemate hlaleke loko Alla. Au leki lepata meiju toine neka po esi hlaleke titinai mo. Le ete imi le Alla Iampune imi dosaru sepo esi hlaleke titinai hoko esi siri bei peneka baue Kristuse Iono ete imire. ite mo. Po esi ono ele mere etiluke be 13 Amata imi, au leki meije ete imi, siere iteki jemate toini mo. le imi rekwa Yesuse Kristuse peneka. 20 Po Yesuse Kristuse rebe Eni dosa sae Yesuse Kristuse rebe kena nusa meije more Iono Ro Misete Ikbasae imi lalemi tola mosare Ime pende. Kwete beluka peneka, kai bei mere hoko imi pusumi imi, au leki meije ete imi, le imi lesi ro rekwa hnauna nkenala beiNe peneka. tiaru esi elake peneka. 21 Hoko au leki sulate meije ete imire bei 14 Kwetela imi, au leki meije ete imi, imi rekwa be Eni hnauna nkena more le imi rekwa Alla Amate. Amata imi, au mo, po bei imi rekwa peneka kai imi leki meije ete imi, le imi rekwa Yesuse lekwe rekwa hnauna nkenalaru peneka Kristuse peneka. Yesuse Kristuse rebe kai imi rekwa be nloene ebei nkenale kena nusa meije tola mosare Ime pende. mo. Kwete beluka imi, Au leki meije ete imi, 22 Sie rebe esi naku Yesuse mo, mere le imi hlaleke ktili kai imi ono lulu Alla maka lemake. Sie meru esi beteke be Eni lepataru kai imi lesi ro tiaru esi elake Yesuse mere Kristuse rebe Alla ItalukeNi peneka. ete tamatare mo. Tamata mere imusu kai 15 Lalemi loko saisa rebe neune mei Kristuse le inaku Yesuse kai AmaI mo. nusa meije yake. Le sepo lalemi loko 23 Le sire pine inaku Alla Eni Nanare mo, neune hoko imi lalemi titinai loko Alla hoko inaku Alla Amate mo lekwe. Po sire Amate mo. 16 Le taneia mei nusa meije pine inaku Alla Eni Nanare, hoko inaku kai pusue misete tamata iselulu rame Alla Amate lekwe. eleki lalei lokolu. Kai tamata kwakwaini 24 Bei mere hoko hnauna nkenala rebe le saisa rebe ionore kai eni taneiaru. imi lenelu kena imi hlaleke memenaije, Pusue meru bei iteki Alla Amate mo po imi nete loko rame. Sepo imi ono lulu bei nusa meije. 17 Nusare kai pusue yelu hnauna meru rame hoko imi hidupe esa rebe kenare, tamata lalei lokole atiare kai Alla Amate kai Eni Nanare. 25 Kris- reneka. Po tamata rebe iono lulu Alla Eni tuse Italukele ete itere elere, ite supu rue sukare rame isupu rue kai Alla eti pela. kai Alla eti pela. 26 Au leki meiju ete imi leke imi rek- Hidupe lulu Yesuse Kristuse walu kai keta bei sie rebe esi lemake Eni hnaunaru rame imire. 27 Po ete imire, Kristuse Iono 2:18-27 Ro Misete Ikbasae imi rame peneka 18 Kwali betaya imi, nusa meje atiare hoko imi koti tamata makete esi atetuke reneka! Imi supu atetuke peneka be na- hnauna beluke ete imi moneka. Le Alla make pine ile sae rebe ineu titinai, imusu Eni Rore Iatetuke imi kena sasaisa neka kai Yesuse Kristuse iluake kena petua kai saisa rebe Iatetukele enkena, lele- meru. Pamuli meije tamata bokala rebe make mo. Ele mere hoko suke imi ono esi musu kai Yesuse Kristuse esi me lulu Iatetukele kai imi hidupe esa kai peneka. Hoko mere tanda ete ite be tak- Kristuse rame. 1 Yohanese 2:28 438 1 Yohanese 3:16

me Alla oaI, saka Kristuse Inkena me Tamata rebe iono lulu Alla Alla OaIje. 8 Sire pine iono dosa rame, ile Isukare, mere Alla Eni nanaya mere ro tiaru esi elake esi nanae. Le ro 2:28-29 tiaru esi elake eono dosa rame bei nusa 28 Kwali betaya, suke imi hidupe esa meije tola menaije sa. Po Alla Eni Nanare kai Kristuse rame. Leke namake kena Ilu- Iluake kena Iatia pusue ro tiaru esi elake ake suike, ite nehe kena balaleI, kai ite esi makerike. asomi beiNi mo. 9 Tamata rebe Alla Eni nanae kenai 29 Imi rekwa peneka be Kristuse Iono pende, iono dosa rame moneka le eni Alla Eni sukare. Bei mere hoko suke imi hidupe lupe Alla Eni hidupe peneka. Kai rekwa lekwe be pusue tamata rebe esi Amai kena Alla hoko iono dosa rame ono lulu Alla Isukare, sie meru Alla Eni moneka. 10 Ite rekwa tinai be Alla Eni Nanae. nanae kena sire pise Ro tiaere esi elake eni nanae kena sire elere: sire pine iono Tamata rebe iono Alla Eni saisa rebe misete me Alla oaI mo, mere Nanare suke ono dosa mo Alla Eni nanae mo, kai sire pine ioki 3:1-10 tamata rebe hlaleke loko Kristuse mo, Imi nete, Alla Amate Ioki ite titi- mere Alla Eni nanae mo. nai eti Inaku be Eni nanae kena ite. 3 Suke ite oki lomai Tinai, Alla Amate Eni nanae kena ite. Tamata mei nusa meije esi nati mo be 3:11-18 ite Alla Amate Eni nanae. Le esi rekwa 11 Kwali betaya, suke ite oki lomai. Alla Amate mo. 2 Kwali betaya rebe au Meije lepate rebe lepaele ete imi kena oki imi! Alla Eni nanae kena ite peneka. imi ono tamata rebe lulu Kristuse menai Po namake pine ite ono eliare ite rekwa sare. 12 Ite ono lupe akmena Kaine yake. mosa: iteki sifate elia, iteki oalalemaru Kaine mere ro tiaru esi elake esi nanae elia kai nanakwalamaru eliare, ite rekwa kenai hoko ibunu kwalini ruai. Kaine mosa. Po ite rekwa be sepo Kristuse Ilu- ibunu kwaline le saisa rebe Kaine ionore ake, iteki atate kai selu ite mahake lu- sala, eleyo saisa rebe kwalini ionore peIje neka le ite seluI titinai. 3 Hoko nkena. 13 Hoko kwali betaya imi, hku- pusue tamata rebe hlaleke be Kristuse tuke imi yake sepo tamata rebe esi Iluake suike eono ele mere, suke raka hlaleke loko Alla more lalesi tiake imi. mimise leke dosa sae yake, saka Kristuse 14 Ite rekwa peneka be ite supu tie bei Imise titinai le Eni dosa sae mo. matale esi kbasare kai ite supu rue eti 4 Sire pine iono dosa rame hoko mere pela peneka, le ite oki iteki kwali be- ilulu Alla Eni hukume mo le iono dosa taya rebe esi hlaleke loko Kristuse. Sie rame. 5 Imi rekwa be Kristuse Iluake rebe esi oki kwalinisi pise betaisi rebe esi kena Iampune tamata esi dosaru, kai haleke loko Kristuse mo, esi supu tie bei Iono dosa mo. 6 Bei mere hoko pusue matale esi kbasare mo. 15 Tamata rebe tamata rebe esi esa kai Kristuse, esi ono laleije tiake kwalini pise betai hoko ile dosa rame mo. Eleyo tamata rebe esi ono mere sakesa kai maka bunure neka. Imi dosa ramere, Yesuse Eni hidupe eliare rekwa be tamata maka bunu isupu rue esi nati mo kai esi rekwaI mo. kai Alla eti pela mo. 7 Kwali betaya, imi lulu tamata rebe 16 Kristuse Iriluke nanakwalaIje kena ilemake imire yake. Sire pine iono lulu tamata esi bunuI leke ite hlamate. Iono Alla Eni lepataru, ile mere rebe inkena ele mere tiluke lalane ete ite leke ite 1 Yohanese 3:17 439 1 Yohanese 4:10 oki iteki kwali kai beta rebe hlaleke tinai pibe mo. Le etia-etia neka mei lokoI roma ite riluke nanakwalama kena nusare nabi tinai more bokala esi lemake bunu ite. 17 Sepo sire pine eni yelu kena tamata. 2 Imi rekwa be mere Alla Eni pakelu kai kanelu pela petu me pine Rore kbasaeni pibe more elere: tamata iselu kwalinisi pise betaisi sasaisa mo po rebe inaku be Yesuse Kristuse Iono itapasi mo, hoko ibeteke be lalei titinai tamata kena Iluake lomei nusare, hoko loko Alla yake. 18 Kwali betaya! Batuke ile mere Ro Misete Ikbasaeni. 3 Po ite beteke be ite oki ite kwalima kai be- tamata rebe inaku be Yesuse Iono tamata tama kena biru yake, po suke ite okisi kena Iluake lomei nusare mo, Ro Misete titinai. Suke ite tapa lomai saka Alla Am- Ikbasaeni mo. Tamata mere ro makete ate li loko itere. rebe musu kai Yesuse, ikbasaeni. Imi lene hnaune rebe beteke be namake pine Sepo ite oki tamata makete, eono ite Kristuse Eni musuaru esi luake peneka. nehe kena tetue kai Alla Kena meije esi luake mei nusa meije 3:19-24 peneka. 19 Sepo ite oki iteki kwali betaya rebe 4 Po auku kwali betaya imi, imia meru esi hlaleke lokoI, hoko mere ite rekwa Alla Eni nanae kena imi peneka. Imi lene be itere Alla Eni nanae rebe nkenala loko nabia tinai more esi hnaunaru mo le kai iteki lalemaru ndene me Alla oaI. Ro Misete rebe Ikbasae imire Eni kbasare 20 Masike ite lalemaru tutuke ite loko ktili lesi bei ro rebe ekbasae tamata rebe iteki dosa rebe ite onoule, po Alla Irekwa esi hlaleke loko Alla more. 5 Nabia rebe sasaisa neka lesi bei rebe ite rekware tinai more esi bei nusa meije. Hoko esi hoko ite lalema ndene neka. 21 Hoko hnaunaru ebei nusa meije kai tamata kwali bataya rebe au okimi, sepo iteki rebe esi hlaleke loko Alla more esi lene lalemaru tutuke ite loko iteki salaru lokosi kai lulu esi hnaunaru. 6 Po kwali moneka hoko ite nehe kena kotie loko betaya, itere Alla Eni nanaya. Tamata Alla. 22 Kai saisa rebe ite kotie beiNe ite rebe esi rekwa Allare esi lene kai lulu supue le ite lene loko Eni pletaru kai iteki hnaunaru. Tamata rebe Alla Eni ite ono saisa rebe eono laleIje ndinare nanae more, esi lulu iteki hnaunaru mo. pe. 23 Ipletae itere elere: suke ite hlaleke Ele mere hoko ite rekwa tamata rebe Ro loko Eni Nanae, Yesuse Kristuse kai suke Misete Ikbasaeni kena iatetuke tinai pise ite oki lomai lulu saisa rebe Kristuse ro tiaru esi elake ekbasaeni kena iate- Ipleta kena ite onoule. 24 Pusue tamata tuke nloene. rebe esi lulu Alla Eni pletaru hoko esi Allare maka oki hoko ite esa kai Alla. Kai ite rekwa be Alla Iesa lekwe suke oki lomai kai ite, le Iono Eni Ro Misete Ikbasae ite lalemaru peneka. 4:7-21 7 Kwali bataya rebe au oki imi! Mai Suke ite rekwa hnaune rebe ite oki lomai, le maka okire bei Alla. nkenale kai rebe salare Tamata rebe ioki tamata makete, ilere 4:1-6 Alla Eni nanae kai irekwa Alla. 8 Tamata Kwali bataya rebe au oki imi! Kena rebe ioki tamata makete mo, irekwa Alla 4 tamata esi naku be Ro Misete Ik- mo le Allare maka oki. 9 Alla Itiluke ete basaesi, imi lene loko pususi sosoli ite be Ioki ite le Iulake Eni Nanae esane yake, suke imi tehekesi mimise mina Iluake lomei nusa, leke ite supu hidupe be Ro Misete bei Allare Ikbasae laleisu bei Eni Nanae mere. 10 Cara tinai kena 1 Yohanese 4:11 440 1 Yohanese 5:11 oki tamatare elere: ite oki Alla mo po Tamata rebe esi hlaleke Tuhane, Alla Ioki ite, Iulake Eni Nanare Iluake ro tiaru kbasaesi mo leke baue Imatare, Iampune iteki dosaru kai Itie ite bei iteki hukumane. 5:1-5 11 Kwali betaya rebe Au oki imi! Alla Tamata rebe ihlaleke be Yesuse mere Ioki ite titinai. Ele mere hoko ite lekwe 5 Maka Hlamate rebe Alla ItalukeNi, suke oki lomai. 12 Tamata sae isupu selu hoko tamata mere Alla eni nenae. Alla mosa. Masike ele mere po sepo ite Tamata rebe ioki amate sae hoko ioki oki lomai hoko Alla Iesa kai ite kai Iono eni nanare lekwe. 2 Sepo ite lalema titi- ite oki tamata makete kai ite lalema titinai loko Alla kai ite lulu Eni pletaru, nai loko Alla lekwe lulu Eni sukare. hoko ite rekwa be mere ite oki Alla Eni 13 Alla Iono Eni Ro Misete Ikbasae ite nanaru. 3 Le sepo ite lalema titinai loko peneka. Hoko ite rekwa be iteki hidupe Alla, suke lulu Eni pletaru. Kai Eni ple- esa kai Alla peneka. 14 Kai ami ruami taru susa kena ite lulu mo. 4 Le pusue selu Alla Eni Nanare peneka, hoko ami Alla Eni nanaru esi ktili kena lesi ro tiaru alenake ete imi be Alla IulakeNi kena Ih- esi kbasaru mei nusa neune meije, le lamate tamata mei nusa meije. 15 Hoko esi hlaleke be Yesuse Alla Eni Nanae. sire rebe inaku be Yesuse mere Alla Eni 5 Tamata rebe esi lesi ro tiae mei nusare Nanae, hoko Alla Iesa kai tamata mere, esi kbasaru batuke sie rebe esi hlaleke be kai tamata mere lekwe iesa kai Alla. Yesuse Alla Eni Nanae. 16 Kai ite rekwa kai hlaleke titinai be Alla Yesuse Iono tamata kai Iono Ioki ite. tamata irue kai Alla eti pela Le Allare maka oki. Sire pine lalei titinai loko Alla kai ioki tamata makete 5:6-12 hoko iesa kai Alla peneka. 17 Iteki kwali 6 Yesuse Kristuse, Alla Eni Nanae rebe betaya rebe esi hlaleke loko Kristuse Iluake lomei nusare. Yohanese pembat- ite okisi titinai, leke kena petu Alla ise, ibaptiseNi kena kwele. Eni lalakwe Iteu pakala ete tamatare, ite nehe kena esiri kena pakuI ahlake ai bataije. Ilu- tetueNi le iteki hidupe mei nusare saka ake batuke baptiseNi kena kwele mo, po Yesuse Kristuse Eni hidupe. 18 Sepo ite Isuka kena bunuI kai Eni lalakwe esiri rekwa titinai be Alla Ioki ite hoko ite ril- bei nanakwalaIje. Kai Ro Misete ruaI ama bei Alla moneka. Ioki itere eakbere beteke yelu rebe nkenale kena Yesuse, ite lalema leke ite rilama moneka. Sepo le Ro Misete Ilemake mo. 7–8 Hoko rebe ite rilama be Alla Ihukume ite, mere be saksi kena Yesuse, saksia telu: Ro Mis- ite rekwa mosa be Ioki ite titinai. ete, kwele kai lalakwe. Yela telu mere 19 Ite oki lomai le Alla Ioki ite akmena utiluke bukti kena Yesuse. 9 Piasare ite peneka. 20 Sepo sae ibeteke be, “Laleku lene loko tamata telu esi sasike pakala loko Alla titinai,” po ioki kwalini pise esa, po Alla Isasike ektili lesi bei tamata betai mo hoko tamata mere ilemake. Le esi saksire le Ile Alla. Kai Ilepae loko Eni kwalini pise betai rebe iseluije, iokini Nanare ruaI. 10 Bei mere hoko tamata mo, hoko Alla rebe iseluI more lekwe, rebe ihlaleke loko Alla Eni Nanare, laleije titinai lokoI mo. 21 Hoko kwali be- irekwa me lalei be Alla Isasike mere taya, Alla Ipleta itere elere: sire rebe lalei tinai. Po tamata rebe ihlaleke loko Alla titinai loko Alla hoko suke Ioki kwalini more, ilene loko Alla Eni lepata loko kai betai lekwe. Eni Nanare mo, hoko inoake be Alla Ile- make. 11 Alla Eni lepate ete itere elere: 1 Yohanese 5:12 441 1 Yohanese 5:21

Alla Iono ite supu rue mise eti pela matale more. Po dosa me pine tamata io- peneka, kai supu rue mise eti pelare bei noe hoko irue lau bei Alla. Dosa mere, hlaleke loko Eni Nanare. 12 Tamata rebe au beteke mo be suke imi kotie loko Alla iesa kai Alla Eni Nanare, namake isupu lele. 17 Pusue nsalalaru mere dosa, po rue kai Alla eti pela. Tamata rebe iesa dosa leini me supu ampunele leke supu kai Alla Eni Nanare mo, namake isupu rue kai Alla eti pela. rue kai Alla mo eti pela. Lepate mulini Ite nehe kena kotie loko 5:18-21 Alla ete iteki ebearu 18 Ite rekwa be tamata rebe Alla Eni 5:13-17 nanae kenai pende, iono dosa rame mon- 13 Au leki sulate meije ete imi rebe eka, le Alla Eni Nanare Irakai hoko ilesi hlaleke loko Alla Eni Nanare leke imi ro tiare esi kbasare. rekwa titinai be imi supu rue kai Alla eti 19 Ite rekwa be itere Alla Eni nanae, pela peneka. 14 Kai ite nehe kena kotie kai pusue nusa meije ro tiaru esi elake loko Alla, le ite rekwa be sepo ite kotie ekbasaele. saisa rebe lulu Eni sukare hoko Irilukele 20 Ite rekwa be Alla Eni Nanare Iluake ete ite. 15 Hoko sepo ite rekwa ele mere, loko ite peneka kai Iatetuke ite peneka, hoko ite rekwa lekwe be saisa rebe ite leke ite rekwa Alla rebe nkenale. Ite kai kotie beiNe, Iriluke ete ite peneka. Allare esa kai ite kai Eni Nanae Yesuse 16 Sepo imi selu kwalimi pise betami Kristuse esa lekwe. Ilere, Alla rebe nke- sae pine iono dosa rebe eono irue lau nale kai rebe Iono rue mise eti pelare. bei Alla mo, hoko suke imi kotie loko 21 Kwali betaya! Imi tatu loko Tuhane Alla etei, leke Alla Iono isupu hlamate tinai more yake. kai irue mise eti pela. Imi ono mere ete sie rebe esi ono dosa rebe elikusi kena Hlamate, Yohanese 442 2 Yohanese 1:12

Yohanese eni Hlaleke loko Kristuse Sulate Nomore Luare Eni hnaunaru rame 4-11 Lepate Menai 4 Lalekue ndina titinai le au rekwa ina Kena sulate meije Yohanese ileki, be amu kwetelaru leini, esi ono lulu hnaune sulate meije bei ruai. Ileki be: “Sulate nkenale rebe Alla Amate Iahnau itere. meije bei au, jemate toini esi elake.” 5 Bei mere hoko au kotie bei ina ale, leke Kena pasale 1:1 Yohanese iombe su- ite pusuma suke oki lomai rame. Meije late meije inatue ete matabinane sae kai pleta beluke mo. Pleta meije ite pusuma eni nanaru. Po tamata bokala rebe esi lene peneka kena ite hlaleke loko Alla atetuke Alla Eni lepataru esi ombe su- memenaije sa. 6 Oki lomaije elere: suke late meije esi tujuane ete matabinane ite hidupe lulu Eni hnaunaru. Hnauna pise inate mo po ete tamata Kristene rebe imi lene kena imi hlaleke menai toini: matabinane pise inate mere batuke sare eombe imi ruere suke oki lomai. umpama neka. Po tamata leini me esi 7 Au leki meije ete imi le tamata ombe, “Tinai, Yohanese inatue sulate nloena bokala esi keu papelake otoi meije ete inai kai eni nanaru.” mei nusa peneka kena atetuke hnaune Yohanese eni tujuane, sulate meije rebe tinai mo. Esi ombe Yesuse Kristuse eono tamata Kristenaru lalesi leke esi Iono tamata kena Iluake mei nusare mo. oki lomai (ayate 6), kai iahnausi leke esi Sie meru tamata nloene kai esi musu keta bei tamata maka rekwa Alla Eni lep- kai Kristuse. 8 Bei mere hoko imi raka ataru, rebe esi atetuke hnaune nkenale mimise leke imi hlaleke loko Tuhane more (ayate 7, 9). Yesuse hleke yake. Sepo mo hoko ami lepae Sou Misete ete imire esi guna sae Hlamate mo. Raka mimise leke Alla riluke pusue 1-3 misete rebe Italukele ete imire. Inate ale. Hlamate ete ale kai amu 9 Tamata rebe iono lulu Kristuse Eni 1 anaru. Alla Ibitikemu peneka. hnaunaru rame mo po lulu hnaune Au Yohanese, au leki sulate meije. makete, tamata mere iesa kai Alla mo. Aure jemate toini esi elake. Au oki Tamata rebe iono lulu Kristuse Eni hnau- pusumi titinai. Batuke ruaku oki imi mo naru rame hoko iesa kai Alla Amate kai po pusue tamata rebe esi rekwa hnauna Eni Nanare lekwe. 10 Hoko sepo tamata nkenalaru esi oki imi lekwe. 2 Le hnauna esi luake, esi atetuke hnauna makete bei nkenalaru me ite lalema peneka kai ite rebe Kristuse Iatetukele, imi trimai me lulu hnauna nkenala meru rame eti pela. imi luma yake pise beteke hlamate etei 3 Au kotie ete itea rebe lulu Alla Eni yake. 11 Le sire pine ibeteke hlamate ete hnaune nkenale kai rebe oki tamata tamata ele mere, hoko iono neune sakesa makete, leke Alla Amate kai Eni Nanae kai tamata mere lekwe. Tuhane Yesuse Kristuse esi riluke misete Lepate mulini ete ite noma, lalesi noa ite kai esi ono ite lalemaru ndene noma. 12-13 12 Au suka lepae bokala ete imi sa, po au noake, lepae kena sulate yake. Au suka titinai kena keu loko imi kai ru- 2 Yohanese 1:13 443 2 Yohanese 1:13 aku lepa kai imi, leke ite lalemaru ndina sakesa titinai. Hlamate, Yohanese 13 Inate, kwalimu rebe Alla Ibitikni kena Eni nanae pende eni nanaru esi beteke hlamate ete ale. 444 3 Yohanese 1:14

rame kai kena esi keure ali lokosi kena Yohanese eni sasaisa neka leke esi layani Tuhane eni Sulate Nomore Telure makerike rame, le mere eono Alla laleIje ndina. 7 Le iteki kwali betaya meru esi Lepate Menai keu kena beteke Yesuse Kristuse Eni Sulate meije Yohanese, jemate toini hnaunaru ete tamata rebe esi hlaleke esi elake sae inatue ete eni ebe Gayuse. mosare. Kai esi supu sasaisa mo bei Yohanese iisike Gayuse le itapa tamata tamata rebe esi hlaleke Tuhane mosare. Kristena rebe esi lepae Sou Misete bei 8 Bei mere hoko ite rebe hlaleke loko Alla kena Yesuse. Yesuse, suke li loko sie rebe esi keu lepae Po Yohanese lekwe itutuke ile sae me Yesuse Eni hnaunaru leke ite ono ele eni nane Diotrefese le kwakwaeni kuate mere, ite sakesa kaisi kena lepae Alla Eni kai isuka lulu Yohanese eni hnaunaru hnauna nkenala meru lekwe. mo. Yohanese ibeteke Diotrefese eni Hlamate tiaru eleyo iisike Demetriuse 1-4 9-12 Kwaliku Gayuse. 9 Au natue sulate rokone ete jemate 1 Au Yohanese, au leki sulate meije toini ete mere peneka po Diotrefese ete ale. Aure, jemate toini esi elake. Au isuka lulu au mo le isuka ono elake ete okimu titinai. 2 Kwaliku! Au kotie loko jemate toine. 10 Hoko namake kena au Alla Amate leke ara mise kai ktili kena luake, au beteke eni atate tiae mere ete sasaisa neka, saka ahlaleke ktili loko jemate toini leke esi rekwa be ialenake Tuhane. 3 Au beteke meije le lalekue nd- amire tinai mo. Batuke mere mo po kena ina titinai le tamata rebe esi hlaleke loko iteki ebearu esi luake kena lepae Yesuse Yesuse sie ilaru esi luake, esi beteke Eni hnaunaru, itrimasi mo. Kai sepo iteki eteku be ahlaleke hnauna nkenalaru ebea makete esi trimasi hoko ikeu lakesi rame kai aono lulu hnauna nkenala meru kai iulakesi siri bei jemate toini. rame. 4 Kena au lene auku kwetelaru 11 Kwaliku Gayuse ale! Au okimu. rebe hlaleke loko Tuhane esi ono lulu Alulu atate tiare yake po lulu atate mis- hnauna nkenalaru, laleku ndina titinai. ete. Tamata rebe eni atate misere, Alla Saisa makete eono laleku ndina lesi bei Eni nanae. Po tamata rebe iono yelu mere moneka. tiare, mere tiluke be esi rekwa Alla mosa. Li loko tamata rebe esi lepae 12 Po kwali, iteki kwali Demetriuse, Yesuse Eni hnaunaru pusue tamata esi isikeni le ilulu 5-8 hnauna nkenalaru. Ami isikeni lekwe. 5 Kwaliku! Au okimu. Laleku endina Kai arekwa lekwe be saisa rebe ami titinai le iteki kwali betaya rebe esi betekele tinai. hlaleke loko Yesuse, rebe esi keu pa- Lepate mulini pelake hena kena lepae Yesuse Eni hnaunaru, alayanisi rame. Masike sie leini 13-15 arenasi mosare, ali lokosi lekwe. 6 Iteki 13 Au suku beteke yelu bokala ete ale kwali betaya meru esi alenake ali lokoise po au noake be betekele baue sulate ete ami jemate toini meije peneka be ali yake. 14 Au hlaleke be takwali moneka lokosi mise. Au kotie bei ale leke atapasi ite tetue lomai leke ite alena kai lomai. 3 Yohanese 1:15 445 3 Yohanese 1:15

15 Au kotie loko Tuhane leke Iono arue mate ete papelake tamata rebe esi mise kai lalemu ndene noma. hlaleke loko Tuhane ete mere. Amu ebea ete meije lekwe esi natue hlamate ete ale. Kai abeteke auku hla- Hlamate, Yohanese 446 Yudase 1:8

more. Hoko au ono sulate meije ete imi Yudase eni Sulate leke imi kele le Alla Eni lepate rebe imi hlaleke loko pende. Alla Iriluke Eni lep- Lepate Menai ate ete imi peneka. Kai Eni lepate mere Sulate meije Yudase ilekie. Yudase ere rue rame bei lepaele menai ete Eni mere Yakobuse kwalini. Yudase kasuke tamataru eti roma pela. Hoko saisa rebe Tuhane Yesuse kwalini (Matiuse 13:55). imi supu pende tie yake. 4 Au ahnau imi Kena sulate meije, iahnau pusue tamata le sie leini esi ono lelemake be esi mise, rebe esi baise sulate meije leke keta bei eleyo esi lene loko Alla mo. Sie meru tamata rebe esi lepae hnaune tinai more pine esi lepae Alla Eni hnauna loko Eni kai rebe esi ono neune. Yudase iakbere misete ete imire papalani. Esi beteke be ite lalemaru leke ite lulu hnaune tinaije bei Alla Eni misete ete itere, hoko sepo mimise, hlaleke loko Tuhane Yesuse titi- ite ono ntasite, namake Tuhane Ihukume nai. Yudase eni sulate meije mahake ite mo. Tuhane Yesuse Kristuse mere esakesa kai Petruse eni sulate nomore iteki Tuhane, po Ikbasae pusue yelu mei luare. nusa meije, esi akue mo. Bei akmena Isi sa Alla Eni lepate rebe lekire ebeteke 1. Hlamate (ayate 1-2) peneka be namake esi supu hukumane. 2. Keta bei kuru tinai more (ayate 3- 5 Kwali betaya pusumi rekwa saisa 16) rebe tamata akmenaru esi supure 3. Hnaune kena tapa iteki maka peneka. Po au anete imi loko lekwe. hlaleke (ayate 17-23) Tuhane Ihlamate tamata Israelaru bei 4. Isike Alla (ayate 24-25) Mesire, po Tuhane Ihlamatesi mina pine Iatia leini bei sie rebe esi hlaleke lokoI Yudase eni hlamate more. 6 Imi nete lekwe loko malekata 1-2 rebe pake sala esi kbasare eleki esi Kwali betaya, imi pusumi rebe Alla keu bei esi otoi maka ruere. Alla Ilo 1 Ikoti imi kena Eni tamata! Imi rebe malekata meru kena rante kurule kena iteki Alla Amate Ioki imi le imi esa kaiNi otoi melene mere rame. Esi supu tahane peneka. Kai Iraka imi leke imire Yesuse ete mere eti nusare kohoe eleki esi supu Kristuse Enie rame. hukume. 7 Imi nete loko kota Sodome Sulate meije bei au Yudase rebe au kai Gomora, kai kota maketa rebe layani Yesuse Kristuse kena Eni tamata utehaikele. Saka malekata meru lekwe, makerike. Kwaliku kena Yakobuse. tamata me kota Sodome kai Gomorare 2 Au kotie bei Alla leke Iaseluke Eni esi ono yelu rebe tiae titinai le esi lale misete kai Eni maka okire ete imi sablia, ono yelu ntasite, mokwai esi ono rame, leke Iono imi rue mise kai laleimu loko mokwai hoko Alla Ipalasi kena ndene. auwe, leke pusue tamata esi nete loko Alla Eni hukume elake kena auwe elake Keta bei kuru tinai more rebe kliti eti pelare. Tamata neune 3-16 namake esi supu hukume ele mere. 3 Kwali betaya pusumi rebe au oki imi. 8 Tamata rebe esi luake kai esi lupu Akmenare laleku kena leki sulate ete kai imi pende, esi ono yelu rebe tiae ele imi kena au lepae loko hlamate rebe ite mere lekwe. Esi lemake imi be esi kmani supu pende. Po meije au lelike laleku be Alla Isuke esi atate mere, hoko esi kena ahnau imi loko kurua rebe tinai ono atate tiare rebe lulu laleisu ruale. Yudase 1:9 447 Yudase 1:21

Sie meru esi lene loko sie rebe esi ela me kena otoi rebe mele titinaije eti lesi beise mo kai esi suka lepa tiae loko pelare. malekate rebe kbasa saka hitate elake.** 14 Henoke, Adame eni anubu rebai 9 Po Mikaele, malekataru esi elake ilepa iture, akmenare ibeteke tamata meru tiae ele mere rebai sae mo. Kena inasuke peneka. Ibeteke be, “Selu, Tuhane Ilu- lomai kai ro tiaru esi elake loko sire pine ake kai Eni malekata¶¶ boka titinai rebe tatike isupu Musa eni mayate, Mikaele esi dosa sae mo, 15 kena teu pakala ete inehe kena lepa tiae lokoi mo. Mikaele pusue tamata. Tuhane Ihukume tamata batuke ibeteke be, “Tatike pine Tuhane rebe esi lene loko Eni pletare more, le Ionomu!” 10 Po tamata rebe esi luake esi ono saisare lulu Tuhane Eni sukare loko imire, esi lepa tiae loko yelu rebe mo. Kai Ihukume tamata rebe esi ono esi natilu mo. Rebe esi natiule, batuke dosare kai rebe rare kaiNi kai lepa tiae esi ono atate saka binatane rebe enoake lokoIje.” 16 Nabia tinai more esi muruke more. Esi dosa meru pine eono esi supu kai esi leuke sala ete tamata makete. Esi hukumane ela titinai. hidupe batuke lulu esi lale tiare. Kwak- 11 Namake esi supu hukumane! Le esi waisi kai esi lepa mise leke esi supu saisa lulu Kaine rebe iono tiae ete kwaline. rebe lalesi lokore. Esi supu kepene kena lalane tiae saka Hnaune kena maka hlaleke ktili Bileame neka. Kai esi supu susate saka Kora rebe akmenare ibroka sie rebe esi 17-23 kbasare.†† 17 Po kwali betaya pusumi, lalekue 12 Kena imi lupuke lomai kena kane nete imi. Iteki Tuhane Yesuse Kristuse sakesare, kuru tinai more esi me kai Iulake Eni maka ulakaru esi keu loko imi lekwe. Me pestare esi noake imi mo imi. Imi nete loko saisa rebe esi beteke pise Alla moneka. Esi atate kane, palani be namake eonore. 18 Esi beteke elere, laleke. Esi namake lomai moneka. Esi “Kena lau mo nusare koho nere, tamata tapa tamata makete mo batuke esi li loko rebe esi sobue Alla Eni lepataru esi lu- ruasi. Esi atate eatia imi kane sakesa ake lekwe. Batuke esi nete loko yelu rebe mere.‡‡ Esi saka sanute ekeri mohine neunaru rebe Alla Isukare more.” 19 Sie lomei po ulane mo, le esi ono untune meru pine esi ono tamata esi tebi lomai. sasaisa mo. Ele mere lekwe, esi saka ai Sie meru Alla Eni Rore kbasaesi mo, po rebe endulu pende hoko ebua mo eti es- batuke lalesi loko yelu mei nusa meije. upu bori. 13 Esi keu lori lopai, kai esi 20–21 Po kwali betaya rebe au oki imi, hidupe kena ono asomi saka meite esare Alla Ioki imi hoko suke imi hidupe eleki esi busele sa ndete meite babaije. nkena leke Alla Iaseluke Eni lale mis- Esi naiya bei saisa rebe enkenare saka ete ete imi rame. Imi atula rame leke kmalea ndete lanite keu lulu esi lalane imi hlaleke loko Alla Eni lepate tapa ktili moneka. Alla Iaknekae otoi etesi peneka rame, le Alla Eni lepate rebe ite hlaleke

**1:8 Tamata leini esi noake be rebe esi lepa tiae loko tamata rebe esi kbasa mei nusare pise esi lepa tiae loko kbasa tiaru. Po tamata bokala esi noake be lepa tiae loko malekate. ††1:11 Alena Kaine eme Atn. 4:3-8. Alena Bileame eme Ntu. pasale 22. Alena Korare eme Ntu. pasale 16. ‡‡1:12 Esi natire elere: esi atia tamata makete saka karane ndau meite eono kapalaru molore. ¶¶1:14 Kena tapsirane makete beteke elere: Eni maka luluaru. Yudase 1:22 448 Yudase 1:25 lokore mise titinai. Imi ono Alla Eni Rore yake kai namake Itolae imi me oaIje, kbasae imi kena imi kotie loko Allare, imi dosa sae moneka kai laleime nd- kai namake misete rebe iteki Tuhane ina titinai. Kai namake imi rue kaiNi Yesuse Kristuse Irilukele ete ite kena kena otoi rebe mise titinai rebe hita. Al- Iluake suike. Rebe Irilukele ete itere, lare batuke ruaI, kai rebe Ihlamate ite hidupe misete eti pela. le ite hlaleke iteki Tuhane Yesuse Kris- 22 Sepo imi supu tamata rebe esi tuse. Mai ite isekeNi kai holmateI le Ik- hlaleke ktili mosare, imi okisi kai basa, Iktili kai Iela titinai. RuaI kbasa bei tiluke lalane misete etesi. 23 Imi hlamate kena nusare tola mosa, roma meije kai tamata rebe esi lulu kuru tinai more, eti pela. Amine. saka nehasi bei auwe. Sie maketaru imi tapasi lekwe po keta leke imi ono dosa Hlamate, Yudase sakaise yake, saka pakia lale rebe endopo pende sae inehe kena kerikele more. Isike Alla 24-25 24–25 Mai ite isike kai tatu loko Alla. Ikbasa kena Iraka imi leke imi ono dosa 449

namake supu susate mei nusa meije po Alla Iaseluke yelu rebe tatike sele bei hlaleke loko Tuhane Yesuse pine uonore ete Yohanese yake le namake pine Inabu pusue musuru kai Ipleta eti pela (11:15). Kai Lepate Menai ite rebe luluIje, ite pleta sakesa kaiNi. Buku meije, ebeteke loko yelu rebe Yelu rebe selulu pine lekie kena buku Yesuse Kristuse Isibakelu ete Yohanese. meije, ebeteke kota itu kai Alla Eni Roa Yesuse ruaI pine Isibake pusue meru. itu (1:4, 11); Miseta itu bei Alla (1:3; Memenaije Yohanese iselu ile sae me, 14:13; 16:15; 19:9; 20:6; 22:7; 22:14); selui saka Tamata Eni Nanare. Mere Lepata itu kena isike Allare (5:12; 7:12); Yesuse. Ialike lapu nanuke roma lelale. otoi maka tolae lampua itu (1:12), kai Kai lereije balie kena maka bali akwa yelu bokala makete lekwe (selu 1:16; bei mase ime otoi maka tolae lam- 5:1, 6; 8:2; 12:3; 15:6-7; 17:9). Nomore puaru esi tlelaru (1:12-16). Eleki iselu 7 esi natire kurane sasaisa mo, pusue me. Domba Anai. Mere Yesuse. Ikele tehaike Isi Alla Eni otoi maka rue ndete surgare 1. Lepate menai kai hlamate (1:1-8) (5:6-14). Eleki ile sae isa kuda putile 2. Yelu rebe Yohanese iselue meme- iakneka kena lisa. Mere Yesuse. (19:11- naije (1:9-3:22) 16). Eleki pamulire iselu Domba Anai a. Tamata Eni Nanae ime otoi maka to- rebe Ipleta sakesa kai Alla me kota mis- lae lampuaru esi tlelaru (1:9-21) ete Yerusaleme beluke (21:22-23; 22:1- b. Sulata ete jemate toini me kota itu- 5). aru (pasale 2-3) Buku meije lekie kena tamata rebe 3. Yelu rebe Yohanese Iselulu nomore hlaleke loko Kristuse esi supu susate luare (4:1-16:21) le esi esi hlaleke ktilire pe. Kena mere a. Domba Anai rebe Ikele tehaike Alla tamata rebe tamata Romaru esi kbasaesi Eni otoi maka rue ndete surgare (pasale esi supu pleta kena tatu loko Kaisare, 4-5) tamata Romaru esi kamale. Tamata rebe b. Domba Anaije Ibara segela ituaru hlaleke loko Kristuse Esi supu bunu le esi (6:1-8:5) suka tatu loko Kaisare mo. Esi beteke be, c. Hbue trompeta buai ituaru (8:6- batuke Yesuse pine esi Tuhane. Kaisare 11:19) esi Tuhane mo hoko esi tatu lokoi mo. d. Tanda iture, esi natire susata itu Po sie leini esi sele bei hlaleke loko Kris- kai yelu makete rebe tatike pine uonore tuse le rilasi le Kaisare. Hoko hnauna (pasale 12-16) kena buku meije, eono laleisu ktili leke 4. Yelu rebe Yohanese iselue nomore esi sele bei hlaleke loko Yesuse Kristuse telure (17:1-21:8) yake. a. Yohanese iselu bina ntasite, eni Buku meije ebeteke yelu rebe nane Babele (17:1-19:10) Yohanese iselulu. Yelu rebe lepae b. Yesuse, Isa kuda kai Inabu pusue Eni batleiyele kena buku meije, tamata musuaru (19:11-21:8) rebe hlaleke loko Kristuse kena mere 5. Yelu rebe Yohanese Iselue nomore esi natie. Po ite pamuli meije ite natie atare: Iselu bina rebe ikai kai Domba misere, saisa mo. Masike ele mere, Anaije. Bina mere eni nane Yerusaleme tujuane utama kena yelu rebe selulu beluke (21:9-22:5) kai yelu rebe lepae batleyelu natie be, 6. Yesuse Iluake suike (22:6-21) tamata rebe hlaleke loko Kristuse, Tatike pine Uonore 1:1 450 Tatike pine Uonore 1:13

AmaIje. Mai ite IsikeNi le Ikbasa eti pela. Alla Ibeteke saisa rebe Amine. tatike pine uonore 7 Imi lene mimise! Namake Yesuse Ilu- 1:1-3 ake kena moputi Buku meije, ebeteke loko yelu rebe kai pusue tamata esi seluI. 1 Yesuse Kristuse Isibakelu ete tamata Kai tamata rebe akmenare esi sipaIje rebe esi layani Eni makerike. Alla ruaI lekwe esi seluIje neka. Iulake Yesuse Kristuse Iaseluke pusue Kai tatike pine pusue tamata mei nusa meru etesi leke esi rekwa yelu rebe suke esi rani hnasike Yesuse. uono nere. Yesuse Kristuse Iulake Eni Tatike pine eono ele meije tinai. Amine. malekate iaselukelu ete au, Yohanese, 8 Tuhane Alla Ibeteke be, “Aure Alfa rebe kerike loko Eni makerike. 2 Eleki kai Omega.* Le Akmenare Au me au Yohanese, au alenake pusue Alla Eni peneka, kena meije Auru mei kai eti pela hnaune rebe Yesuse Kristuse Iaselukelu Auru meije neka.” Au pletae nusa meije rebe au selulu kena mataku ruakue. kai lanite. 3 Sire rebe ibaise buku meije kai sie Yelu rebe Yohanese rebe esi lene kai esi lulu lepata meiju, esi iselulu me nusa Patmose supu misete bei Alla le pusue yelu rebe betekelu mei buku meije lau mo uono 1:9-20 reneka. 9 Kwali betaya pusumi, au Yohanese. Ite pusumare esa kena hlaleke loko Yohanese ibeteke hlamate ete Yesuse Kristuse eti ite supu susate po ite jemate toini itu me otoi Asia tahane lale neka. Itere, Alla Ikbasae ite 1:4-8 saka kamale. Kai ite lalema ktili kena 4–5 Au Yohanese, au leki sulate meije namake Yesuse. Au supu hetie mei nusa ete imi jemata toini itu me otoi Asia Patmose le Au lepae Alla Eni lepata rebe tone. Au kotie loko Alla ete imi leke Ir- Yesuse Ibetekelu ete aure. 10 Petu mere iluke misete ete imi kai lalemi ndene Tuhane Eni petu. Ro Misete Ikbasae noma. Imi supu misete kai lalemi ndene au eleki au lene saisa na elake titinai mere bei Alla, Ro Misete kai Yesuse me mulikue, lupe trompete. 11 Nai mere Kristuse. Alla rebe bei akmena sa Ime eombe, “Saisa rebe aselure alekie kena peneka, kena meije Eri me kai eti pela buku kuesa eleki natuele ete jemate toini Eri me. Ro Misete mere kotiNe Roa Itu§§ itua me kota itua meiju: Epsuse, Smirna, rebe ume Alla oaIje. Yesuse Kristuse Pergamuse, Tiatira, Sardise, Piladelpia mere saksi rebe Ibeteke Alla Eni nkenale kai Laodikia.” 12 Eleki au hali loko mu- kena laleIje titinai kai Ikwana akmena likue kena selu sire rebe Ilepa loko bei tamata matalaru kai Ikbasae pusue au mere. Kena au halire au selu otoi kamala mei nusa meije. maka tola lampu, buai itu ono bei mase. Yesuse Ioki ite hoko Eni lalakwe 13 Kena otoi maka tola lampu meru esi ponikele kena tie ite bei iteki dosaru. klelare, au selu Ile sae me seluI saka 6 Kai Ilupuke ite kena bangsa esa. Ibitike Tamata Eni Nanare, Ialike lapu nanuke ite kena imame rebe layani Alla, Yesuse roma lelale. Kai lereIje balie kena maka

§§1:4-5 Nomore iture, tamata Yahudiaru esi noake mere manea. Hoko kena ayate meije Roa iture natire Ro Misete Irekwa sasaisa neka. *1:8 Alfare sou Yunani esi hurupe menaije yo Omegare hurupe pamulire. Tatike pine Uonore 1:14 451 Tatike pine Uonore 2:10 bali akwa bei mase. 14 Eni buare puti tehekesi eleki imi rekwa be esi nloe. 3 Au lakwai esa saka loine labui kai mataIje rekwa tamata esi ono susate ete imi po hita saka auwe klitini. 15 Eni lelale hita imi tahane kena kerike loko Auku mak- saka tembagare pala kena auwere pine erike rame le imi hlaleke loko Au. 4 Po ehitare. NaIje sakesa kai kwele elake Au lake imi le pamuli meije lalemi titi- etetu lapate esi tuleije. 16 Eni bala mak- nai loko Au lupe akmenare moneka. 5 Ele wanale lalake kmalea itu kai sari nanuke mere eti Au beteke ete imi be nete suike entina leilua esiri bei biruIje kai oalaleIje imi atate akmenare, kai leu suike lokole ehita saka lematai hkwatate esi hitaije. le imi atate pamuli meije lau bei ak- 17 Eleki kena au seluIje klolike au me menare peneka. Hleke imi atate pamuli oalaleIje saka tamata rebe imata peneka. meije, rebe ekeri imi kena dosare. Sepo Po Itolae Eni bala makwanale kena au mo, hoko Au luake bori imi otoi maka eleki Ibeteke loko au be, “Rila yake! tolae lampure bei esi otoije. 6 Po imi Aure Yesuse rebe akmena kai rebe pa- hidupe mise toto me le imi suka tamata muli. 18 Kai rebe kwana eti pela. Au mata rebe esi lulu Nikolause eni hnaunaru† esi peneka po meije Au kwana eti pela. Kai atate mo rebe Au lekwe suka more neka. matale Au kbasaele kai tamata matale 7 Sire rebe ilene meije peneka, hoko esi otoi maka ruere Au kbasaele neka. inete loko saisa rebe Alla Eni Rore 19 Hoko aleki pusue saisa rebe aselure, Ibetekele ete jemata toinu. rebe aselue meije kai rebe tatike pine Sire pine ihlaleke loko Kristuse rame aselure. 20 Kmalea itu rebe aselue kena eti imata, hoko Au ono ikane ai bui rebe auku bala makwanale mere esi natire je- eriluke hidupe rebe eme otoi rebe Alla mata toini ituaru esi malekata ituaru. Irue kenae rebe kotiele Firdause.’” Kai otoi maka tolae lampua itu rebe ono Sulate ete jemate toini bei mase, esi natire jemata toini ituaru.” me kota Smirna Sulate ete jemate toini 2:8-11 me kota Epsuse 8 Eleki Yesuse Ibeteke ete au be, “Aleki 2:1-7 ete malekate rebe iraka jemate toini me Eleki Yesuse Ibeteke ete au be, kota Smirnare be, 2 “Aleki ete malekate rebe iraka je- ‘Au meije rebe akmena kai pamuli, mate toini me kota Epsuse be, rebe mata peneka po kwana suike. Au ‘Meije lepata bei Au rebe lalake beteke be, 9 Au rekware tamata esi ono kmalea itu kena Auku bala makwanale susate ete imi kai imi tanei sasaisa mo, kai Au keu me otoi maka tolae lampua po lulu Allare imi tanei boka. Au rek- ituaru esi lelale rebe ono bei mase esi ware tamata esi lepae tiae ete imi. Kai klelare. masike esi betekise tamata Yahudi, po 2 Au rekwa pusue imi makerike, imi esi atate lupe tamata Yahudi mo, siere kerike ktili titinai loko Auku makerike, maka lulu ro tiaru esi elake. 10 Rilami le imi supu susate po imi tahane. Au rekwa susate rebe lau mo imi supue bei ro tiaru be imi sebeie tamata neunaru mo. Kai esi elake yake! Ro tiare esi elake eono sie tamata rebe esi beteke ruaise Auku maka ila bei imi esi kusu bui kena teheke be ulake, yo siere Auku maka ulake mo, imi imi hlaleke ktili pibe mo. Kai imi supu

†2:6 Nikolause eni hnaunaru be ono neune epengaru kena supu hlamate mo le esi noake be nanakwala kai jiware tebikele. Tatike pine Uonore 2:11 452 Tatike pine Uonore 2:24 susate petua butu esa. Suke imi tahane beluke, rebe tamata makete esi rekwa rame kena lulu Au eti esi bunu imi hoko mo batuke sie rebe esi supure pine esi Au riluke hidupe misete ete imi eti pela. rekwae.’” Mere hadia le imi lesi. Sulate ete jemate toini 11 Sire pine ilene meije peneka, hoko me kota Tiatira inete loko saisa rebe Alla Eni Rore Ibetekele ete jemata toinu. 2:18-29 Sire pine ilesi hoko imata suike mon- 18 Eleki Yesuse Ibeteke ete au be, eka rebe esi kotiele mata rebai luare.’”‡ “Aleki ete malekate rebe iraka jemate toini me kota Tiatirare be, Sulate ete jemate toini ‘Au meije Alla Eni Nanae. Matakue kl- me kota Pergamuse iti saka Auwe klitini kai Auku lelale ehita 2:12-17 saka tembagare kena auwere. Abeteke 12 Eleki Yesuse Ibeteke ete au be, etesi be, “Aleki ete malekate rebe iraka jemate 19 Au rekwa pusue rebe imi onore. Au toini me kota Pergamuse be, rekwa imi oki lomai. Imi hlaleke loko ‘Au rebe kerike sari nanuke rebe ntina Au rame. Imi kerike ktili kai tahane leiluare, beteke ete imi be: 13 Au rekwa kena supu susate. Au rekwa be pamuli imi ruere, imi rue me otoi kena ro tiaru meije imi kerike loko Auku makerike esi elake ekbasaele. Po imi luluKu rame. ktili lesi bei akmenare. 20 Po Au blake Kai masike Antipase Auku saksi rebe mise ete imi mo le imi sebeie Isabele nkwakawate esi bunui me imi kota rebe rebe inaku be ile nabire iatetuke Auku ro tiaru esi elake ekbasaele mere, imi tamataru kena esi sablia kai esi kane lemake le imi hlaleke loko Aure mo. manane rebe rilukele ete tuhane tinai 14 Po Au lake imi le oani ilaru meiju. more. 21 Au beteke ete Isabele leke ih- Sie ilaru bei imi, esi lulu Bileame eni leke bei maka ono dosare po isuka hleke hnaunaru. Bileame ianauke Balake leke bei maka sabliare mo kai bei riluke man- ilemake loko tamata Israelaru leke esi ane ete tuhane tinai more mo. 22 Imi supu dosa le iumaukesi kena kane man- lene mimise. Tatike pine Au blaukeni ane rebe rilukele ete tuhana tinai more eti kerakeni kena otoi maka ntulure kai kai leke esi sablia. 15 Kai leini bei imi tamata rebe esi sablia lupeije esi supu lekwe esi lulu Nikolause eni maka lulu- susate elake sepo esi hleke bei maka aru esi hnaune. 16 Meije au beteke loko ono yelu neuna kai bina mere mo. 23 Kai imi leke imi hleke bei ono dosa. Sepo eni nanaru Au bunusi leke pusue jemate mo hoko takwali mo Au luake loko imi toini esi rekwa be Au rekwa saisa neka leke Au lasasi kena sari nanuke rebe mei rebe eme tamata laleisu. Kai Au lelie ete biruKue. imire lulu sae erini nsalale. 24 Hnauna 17 Sire rebe ilene meije peneka, hoko neuna rebe tamata esi atetukelu meru inete loko saisa rebe Alla Eni Rore esi lemake be mere ro tiaru esi elake Ibetekele ete jemata toinu. esi hnauna rebe bunikelu sa. Po ete imi Sie rebe esi lesire, Au suka kena maketa me kota Tiatira rebe imi lulu ro esi kane manane rebe kotiele manna tiaru esi elake esi hnauna meru more, Au rebe bunikele kai Au riluke batu putile beteke ete imi be Au riluke pleta makete papelakesi. Kena batu mere leki nane ete imi rebe eono susae imire moneka,

‡2:11 Selu 20:14. Tatike pine Uonore 2:25 453 Tatike pine Uonore 3:11

25 batuke saisa rebe imi supu pende imi nanaru mo. Po Au naku esi nanaru me lulue eti Au luake. AmaKu oaI kai ete Eni malekataru. 6 Sire 26–27 Kai sie rebe lesi kai esi ono saisa rebe ilene meije peneka, hoko inete loko rebe Au sukare eti pela hoko Au riluke saisa rebe Alla Eni Rore Ibetekele ete je- kbasa etesi lupe Au supu bei AmaKue mata toinu.’” leke esi kbasae pusue bangsaru. Esi ple- Sulate ete jemate toini tae tamata kena toane buai bei pesi¶ kai me kota Piladelpia esi atia tamata saka reru tau inaije kosae ooaije. 28 Kai Au riluke kmale pitare etesi 3:7-13 kena tanda be esi supu untune. 29 Sire 7 Eleki Yesuse Ibeteke ete au be, “Aleki pine ilene meije peneka, hoko inete loko ete malekate rebe iraka jemate toini me saisa rebe Alla Eni Rore Ibetekele ete je- kota Piladelpiare be, mata toinu.’” ‘Meije lepata bei Au rebe mise titinai le Auku dosa sae mo kai nkenale. Auku Sulate ete jemate toini kbasare lupe akmena kamale Dauta eni me kota Sardise kbasare. Kbasa meije lupe kuncire. Sepo 3:1-6 Au baeke meture hoko sae makete isupu Eleki Yesuse Ibeteke ete au be, kobue mo kai sepo Au kobue meture 3 “Aleki ete malekate rebe iraka je- hoko sae makete isupu baeke mo. Hoko mate toini me kota Sardise be, Auku kbasare lesi bei kbasa makete. ‘Meije lepata bei Au rebe lalake Roa 8 Au rekwa saisa rebe imi onore. Selu itu bei Alla kai kmalea itu. Au rekwa Au baeke meture ete imi peneka, rebe saisa rebe imi onore peneka. Tamata tamata sae isupu kobue mo. Au rekwa, makete esi beteke be imi kwana sa. Po bei imire batuke sie ilaya esi hlaleke tinaije imi matare reneka le imi hlaleke loko Au, po imi lulu Auku lepataru, kai loko Alla ktili moneka. 2 Raka mimise! masike tamata esi ono susate ete imi po Saisa rebe eme sare rebe lau mo emata imi hlaleke loko Aure imi hleke mo. 9 Imi nere aktilini lele. Le imi hidupe Au lene mimise! Sie ilaru rebe esi lulu ro selu sae emise ete Alla mo. 3 Hoko lene tiaru esi elake esi kbasare, sie meru esi mimise, saisa rebe imi selue kai imi betekeise Auku tamata, po esi atate lupe leneule, ono lulue kai hleke bei ono Auku tamataru esi atate mo. Tatike pine dosa! Le sepo imi raka mo, Au luake Au ono esi lulu imi. Au ulake esi luake saka tamata ndeane kai imi rekwa mo kai esi tatu me imi lelalaru kai esi naku be Au luake loko imire kena petu andia. be Au oki imi. 10 Le imi lulu Auku ple- 4 Po bei imi me Sardise leini esi raka esi taru leke masike imi supu susate po imi hidupe mimise leke esi ono dosa yake hlaleke loko Au rame, hoko Au raka imi saka esi raka mimise leke esi pakianaru bei petu teheke kena supu susate rebe ndopo yake. Tatike pine esi keu sakesa eluake ete pusue nusa kena etehe pusue kai Au, kai esi alike pakiane putile le esi tamata rebe esi rue mei nusa meije. supu bitike bei Alla. 5 Sie rebe esi lesire, 11 Lau moneka Au luake reneka hoko esi supu alike pakiane putile lupe mere. tahane neka leke sae makete irana hadia Kai esi nanaru Au bunu bei buku kena rebe imi supure bei imi yake. leki tamata rebe esi supu hlamate esi

¶2:26-27 Kena sou Yunanire pleta kena toane buai bei pesire natire pleta kena ktolone. Tatike pine Uonore 3:12 454 Tatike pine Uonore 4:4

12 Sire rebe ilesi, Au ono irue kena imi alike pakiane kena obi nanakwalami Tuhane Eni Lumare rame saka lili rebe rebe kalakure kai rebe eono asomire. kurule. Hoko namake irue kena Tuhane Kai imi sebeie Au ono laleimu rekwa Au Eni Lumare, isiri bei ete mere moneka. titinai saka imi sabe obate kena ekoa Kai Au leki Auku Alla Eni nane kai Auku matami leke imi selure. 19 Sire rebe Au Alla Eni kotare esi nane kai Auku nane okini, Au lakeni kai Au tetai. Ele mere beluke kena nanakwalaije. Kota mere hoko imi nkwakwa rame kai hleke bei Yerusaleme beluke rebe erulu bei ndete ono dosa noma. 20 Lene mimise! Au na- surga bei Auku Allare. make imi koti Au kena lupu kai imi leke 13 Sire rebe ilene meije peneka, hoko Au rue sakesa kai imi kai ite lalema nd- inete loko saisa rebe Alla Eni Rore ina sakesa. Mere saka Au kele me metu Ibetekele ete jemata toinu.’” uluije kai Au lakae meture, sepo sire ilene naKue kai ibaeke meture, hoko Au Sulate ete jemate toini kusu lokoi kai luama kane sakesa. 21 Sire me kota Laodikia rebe ilesi, Au ono irue sakesa kai Au** 3:14-22 kena Auku otoi maka rue kena pletare 14 Eleki Yesuse Ibeteke ete au be, lupe Au lesire, Au rue sakesa kai AmaKu “Aleki ete malekate rebe iraka jemate kena Eni otoi maka rue kena pletare. toini me kota Laodikiare be: 22 Sire rebe ilene meije peneka, hoko ‘Meije lepata bei Au rebe kotie Aure inete loko saisa rebe Alla Eni Rore Amine§. Au sasike rame kena beteke Ibetekele ete jemata toinu.’” Alla kena laleKue titinai leke tamata esi Tanei kwanala ata utatu rekwa mere tinai Alla Itolae nusa kai lan- loko Tuhane ndete surga ite meije baue Au. 15 Au rekwa pusue imi hidupe. Au rekwa be imi hlaleke 4:1-11 loko Aure imi hleke mo. Po imi hlaleke Eleki bei mere au selu sae leneka. Au ktili mo hoko imi sakesa kai kwele rebe 4 selu metu sae ebaeke ndete surga. ndiri mo po musu mo. Au sukare imi Eleki au lene suike nai rebe akmena ndiri, ndiri neka pise imi musu, musu elepa loko au pende rebe esi tuleije lupe neka. 16 Po imi ndiri pise musu mo hoko trompete, ebeteke be, “Sa lomei leke Au namake Au suka imi mo. 17 Imi beteke aseluke saisa rebe tatike pine eonore.” be imi taneia boka kai imi lupuke tanei 2 Eleki Alla Eni Rore Ikbasae au sosoli boka ete imi peneka kai imi susae sasaisa eleki au selu otoi maka rue kena pleta moneka. Po imi rekwa mo be imi sakesa sae me surga kai Ile sae Irue me otoi kai tamata rebe esi sasaisa more neka, le maka rue mere. 3 Ile mere seluI hita saka imi pakiane sae moneka eti imi kalaku batu yaspise kai sardise rebe esi belini kai imi selu mo kena imi jiware. 18 Hoko elake kai tabalakwe ekeholi lutike otoi Au ahnau imi leke imi sebeie au hla- maka rue mere selue saka batu samrute mate imi bei imi dosaru leke lulu Aure, rebe esi belini elake. 4 Eleki keholi otoi imi dosa sae moneka saka imi sabe mase maka rue mere, otoi maka rue kena pleta bei Au. Kai sebeie Au ono imi nkena butu lua lesini ata me kai kena otoi maka leke lulu aure imire tamata nkenale saka rue butu lua lesini ata meru elaka sie imi sabe pakiane putile bei Au leke butu lua lesini ata esi rue kenae. Esi alike

§3:14 Yesuse IbetekeIne “Amine” natire be Iankenae pusue rebe Alla Italukele. **3:21 Rue sakesa ete meije natire kbasa sakesa. Tatike pine Uonore 4:5 455 Tatike pine Uonore 5:6 lapu putile kai kena uluisu, esi alike liute 11 “Tuhane Ale amiki Alla, bei mase. 5 Kai bei otoi maka rue mere Asupu kbasa kena supu isike kai silane ehita beie kai kla elake titinai esi holmate. tulei beie, kai obora itu ukliti me otoi Tuhane Amu kbasa, maka rue mere esi oaije. Mere Roa itu le Atolae pusue yelu, bei Allare. 6 Kai me otoi maka rue mere kai lulu Amu sukare pine pusue yelu esi oaije, oani sae me selu saka meite bei utola kaca pise kristale selu siba. eleki ume.” Kena otoi maka rue mpe tlare esi Buku rebe lulukele kai Domba Anai leini keholi selu tanei kwanala ata, esi oalaleiju kai esi mulinu penu kena 5:1-14 matainai. 7 Tanei kwanale nomore esare Eleki au selu Ile rebe Irue me otoi selue saka singa, eleki nomore luare 5 maka rue kena pleta mere Eni bala selue saka sape tulene, eleki nomore makwanale lalake buku rebe lulukele. telure esi oalaleije selue saka tamata Buku mere leki kena esi muline kai esi kai nomore atare selue saka manu laleije kai tolae segela itu kenae. 2 Eleki lusire eribure.†† 8 Kai tanei kwanala ata au selu malekate sae me iktili titinai ik- meru esi balakibiti ne papelakelu. Esi loloe be, “Sire isupu kbasa kena bara matai kena nanakwalaiju kai balakibitu segelaru bei buku rebe lulukele kai buka pusulu. Kai tanei kwanala meru pita kai bukure leke baisele?” 3 Po sae bei sie kpetu umenani rame be: rebe esi ndete lanite pise sie rebe esi mei “Isike Tuhane Alla. Isike Tuhane Alla, nusa meije pise tamata matale rebe esi le Eni kbasare ela titinai. mpe nusa meije esi lebuije lekwe, sae Tuhane Imisete titinai le Eni dosa sae kuesa ikbasa kena ibuka buku rebe lu- mo, luke mere kai iselu esi laleije mo. 4 Hoko misete titinai le Eni dosa sae mo, au rani hnetekeku le sae isupu kbasa misete titinai le Eni dosa sae mo. kena buka buku rebe lulukele mere kai Tuhane bei akmena Amei peneka, selu esi laleije mo. 5 Eleki ile sae bei kena meije Amei kai eti pelare Amei elaka meru ibeteke loko au be, “Arani lekwe.”‡‡ yake! Aselu, Yesuse rebe kotiNe Singa 9 Tanei kwanala ata meru umenanie bei suku Yehuda, Dauta eni anubu rebe lagu maka isike Alla kai holmate kai elake, Ilesi peneka. Hoko Isupu kbasa kotie trima kasi bei Ile rebe Irue kena kena Ibara segela itu meru kai Ibuka otoi maka rue kena pletare kai eti pelare buku rebe luluke mere.” Imere. Umenani ele mere. 10 Eleki elaka 6 Eleki au selu Domba Anaije kele sie butu lua lesini ata meru esi tatu roma tehaike otoi maka rue mere. Mere tapele loko Ile rebe Irue kena otoi maka Yesuse. Kai tanei kwanala ata meru kai rue mere eleki esi holmate Ile maka rue tamata elaka meru esi keholie. Domba eti pela mere. Eleki esi tolae esi liuta me Anai mere bunuI peneka po Ikwana uluisu kena otoi maka rue mere kai esi suike, Ikele, Eni sepai itu kai Eni matai beteke be, itu. Eni matai itu mere Alla Eni Roa itu

††4:7 Tanei kwanala meiju natire be: singare ekbasa, sapere ektili, tamata irekwa titinai, manu lusire eribu nunu roma etika neka. ‡‡4:8 Yes. 6:2-3, Yeh. 1:18, 10:12 Tatike pine Uonore 5:7 456 Tatike pine Uonore 6:4 rebe Iulakesi keu pusue nusare.¶¶ 7 Eleki ite alenake be Iktili, Domba Anai mere Ilomei rana buku rebe ite holmateI, lulukele mere bei Ile rebe Irue kena otoi ite ono Eni nane ela, maka rue mere Eni bala makwanale. kai ite isikeNi!” 8 Kena Domba Anaije Irana buku rebe lu- 13 Kai au lene pusue tanei kwanala lukele mere, taneia ata meru kai elaka ndete surgare kai rebe mei nusare kai sie butu lua lesini ata meru esi tatu me tamata matala mpe nusa meije esi Domba Anai mere oaIje roma tapele. lebuije kai yelu ndau meite pususi Kai pususi lalake kecapi kai oba mase menani be, rebe penu kena leite boini ntelete ke- “Ile rebe Irue kena otoi maka rue kena menyane. Kemenyane esi natire tamata pletare rebe esi ono Alla Eni tamata pende esi kai ete Domba Anaije, kotie loko Allare. ite isikesi, ite holmatesi, 9 Kai esi menanie lagu beluke be: ite ono esi nane ela, “Asupu kbasa kena rana buku rebe lu- kai ite alenake esi kbasaru luke mere eti pela!” kai bara esi segelaru. 14 Eleki tanei kwanala ata meru beteke Le Asupu bunu kai ponike Amu lalakwe be, “Mere tinai.” Kai elaka meru esi tatu ete pusue tamata mei nusa§§ eleki esi nobo loko Domba Anaije kai bei papelake tamata mei nusa. Alla. Asabe pususi kena Arilukesi ete Alla.* Domba Anaije Ibara 10 Alupukesi kena bangsa toini esa kai segela ne menaije bitikesi kena imame kena layani iteki Alla 6:1-17 kai riluke kbasa etesi kena esi pletae Mere pela eleki au selu Domba Anai nusa meije.”† 6 mere Ibare segele nomore esa bei 11 Mere pela, au selu kai au lene segela itu rebe tola kena buku rebe lu- malekata bokala esi menani kena na lukele kai au lene tanei kwanale nomore elake. Pususi kele keholi otoi maka rue esa bei taneia ata meru elepa be, “Mai!” mere, tanei kwanala ata meru kai elaka Esi naije ela saka kla. 2 Eleki au selu kuda meru. Malekata meru boka titinai, li- putile‡ sae me kai tamata rebe isa kenare hune kena lihune, sae ineheke ruasi ilalake busule kai isupu riluke liute kena moneka. 12 Pususi menani kena na elake ulure etei. Imaju saka Ilesi kena lisare. be, Irulu lope nusa kena lisa kai lesi rame. “Domba Anai rebe Imata pende Ilayake 3 Mere pela, Domba Anai mere Ibara kena Isupu kbasa, segele nomore luare. Eleki au lene ite alenake be Eni tanei boka, tanei kwanale nomore luare ebeteke be, ite alenake be Irekwa mise titinai, “Mai!” 4 Eleki kuda inai makete esiri,

¶¶5:6 Sepaije esi natire Domba Anaije Eni ktiline. Eni matai iture esi natire Irekwa pusue yelu mei nusa kai ndete surga. §§5:9 Kena sou Yunanire ebeteke be pusue suku, sou, nusa kai bangsare, natire pusue tamata mei nusa. Meije sakesa kai ayata me, 7:9, 10:11, 11:9, 13:7, 14:6 kai 17:15. *5:9 Isi. 33:3, 98:1, Yes. 42:10 †5:10 Sir. 19:6 ‡6:2 Kuda putile esi natire tamata rebe ilesi kena lisare. Tatike pine Uonore 6:5 457 Tatike pine Uonore 7:1 kuda mere elala¶ titinaije neka kai ile rebe esi bunu ami rebe rue mpe nusare rebe isa kenare isupu kbasa kena ono kai Ahukumesie?” 11 Kai Alla Iriluke la- tamata esi bunu lomai eti sae irue mise pune nanuke putile etesi kena esi alikele. kai lomai mei nusa moneka. Hoko isupu Kai Alla Ibeteke lokosi be, “Namake to- riluke sari nanuke elake. tonai lekwe eti imi ebea rebe hlaleke 5 Eleki Domba Anai mere Ibara segele loko Tuhane rebe esi layani Au sare, esi nomore telure eleki au lene tanei supu bunu lupe imire mina. Le sie rebe kwanale nomore telure ebeteke be, esi supu bunu le layani Aure, Au Iteu “Mai!” Eleki au selu kuda inai metene§ peneka.” kai tamata rebe isa kenare ilalake beule 12 Eleki au selu kena Domba Anai mere kena ukure manane le manane roma Ibara segele nere, isu elake titinai sosoli. mo. 6 Kena kuda metene mere sirire au Kai lemataije emete saka buete kai bulene lepate bei tanei kwanala ata meru lane elala saka lalakwe. 13 Kai kmalea esi tlelare be, “Gaji petu esare batuke ndete lanite utetu lope nusare lupe bal- panuhu sabe gandume cupa esa pise ate elake elibuke arare pine esi buai sabe gandume oani makete cupa telu. Po matanaru pleluelu. 14 Eleki lanite elu- atia saituna ainaru yake kai atia ndinu luke lori lopai lupe paile rebe luluke anggure yake!” eleki sirikele kai ulataru kai nusaru uheti 7 Eleki Domba Anai mere Ibara bei esi lakwaije. segele nomore atare eleki au lene 15 Kai kamala mei nusare, tamata tanei kwanale nomore atare ebeteke elakaru, solaluaru esi elakaru, tamata be, “Mai!” 8 Eleki au selu kuda inai rebe esi taneia boka, tamata rebe esi porole**. Tamata rebe isa kenare eni kbasa, tamata makerike kai tamata rebe nane Matale. Kai ile sae ikeu lulu kerike ete sae makete mo pususi kbuni muline eni nane Tamata Matale Esi kena liana benai kai batua ndete ulataru Otoi. Kai esi supu kbasa kena esi bunu esi tlelaru. 16 Kai esi beteke loko ulataru tamata mei nusa meije. Esi bunu tamata kai batu karana meru be, “Ulata nanuke kena lisa, kena tia seneta, makerake kai batua! Koli sepe ami leke bunike ami kai binatanaru bunusi. Tamata rebe esi bei Ile rebe Irue kena otoi maka ruere matare sabokae lara atake (1/4) tamata kai bei Domba Anai rebe Inasu mere. mei nusare. 17 Le petu elake kena Alla kai Domba 9 Mere pela eleki au selu Domba Anai Anaije hukume papelake tamatare meije mere Ibara segele nomore limare. Eleki peneka kai sae isupu hlamate bei huku- au selu tamata bokala esi jiwaru kena mane mere mo.” otoi pala tanei kena rilukele ete Allare Tuhane Eni tamata sie usate esi lebuije. Mere tamata rebe bunusi le utune esa butu ata lesini ata esi lepae Alla Eni lepataru kai sie rebe esi naku be Yesuse esi Tuhane sele bei more 7:1-8 esi jiwaru. 10 Kai esi kloloe be, “Tuhane Eleki suike bei mere au selu rebe Kbasa Ela Titinai, rebe mise titi- 7 malekata sie ataya esi raka pusue nai le dosa sae mo kai nkenale. Roma nusa meije esi pele balataru leke ehbue petua ila sa pine Ateu pakala ete tamata ndau meite yake kai nda kmalane yake

¶6:4 Kuda lalakwe esi natire lalakwe rebe ponike kena lisare. §6:5 Kuda metene esi natire tamata mata manane. **6:8 Kuda porole esi natire matae hukumane. Tatike pine Uonore 7:2 458 Tatike pine Uonore 8:3 kai ehbue aiaru yake. 2 Eleki au selu Ite neheke suike Eni ktiline, malekate makete iluake bei sapleuke kai Eni kbasare, eti pela! lemataije sa. Ikeri Alla rebe Eri mere Amine!” Eni segele kai ikloloe kena na elake 13 Kai ile sae bei elaka meru itneu au loko malekata ata rebe esi supu pleta be, “Siasi rebe esi alike lapu nanuke kena atia meite kai kmalane. 3 Ikloloe putila meru, kai esi luake bei etia?” be, “Atia meite pise kmalane kai aiaru 14 Eleki au beteke lokoi be, “Ntuane, yamina, namake eti ami tolae tanda au rekwasi mo. Ntuane ruamu pine kena tamata rebe esi kerike ete Allare arekwasi.” oalaleisu pela mina!” 4 Kai au lene Eleki ntuane mere iombe, “Sie meru tamata rebe tolae tanda kenaise, sie rebe esi supu susate elake po elia beisi 144.000 (usata utune esa butu ata lesini peneka. Kai esi koa esi lapu nanukaru ata) rebe lilakesi bei pusue tamata puti kena Domba Anaije Eni lalakwe. Israelaru esi anubuaru. Mere saka tamata esi tetake lapune, Alla 5 Hoko bei papela anubuaru rana sie Iampune iteki dosaru kena Yesuse Eni 12.000 (usata butu esa lesini lua). lalakwe. 15 Bei mere eti esi kele me Mere anubua bei Yehuda, Rubena, Gate, Alla oaI me Eni otoi maka rue kena 6 bei Asere, Naptali, Manase, pletare kai esi layaniNi rame pita kpetu 7 bei Simone, Lewi, Isakare, me Tuhane Eni Luma. Kai Ile rebe Irue 8 bei Sebulone, Yusupe kai Benyamine. kena otoi maka rue mere Irue kaisi leke Irakasi. 16 Esi tiasi sene kai kmalakesi Tamata boka titinai moneka kai lematai musute kenasi mon- 7:9-17 eka. 17 Le Domba Anai rebe me otoi 9 Eleki bei mere au selu tamata boka maka rue mere esi leine Irakasi lupe titinai sae ineheke tekwasi moneka, sie maka raka dombare iraka dombaru, Ik- meru bei pusue tamata mei nusa†† esi erisi loko kwele bolai rebe eriluke hlakele balale otoi maka rue kena pleta mate. Kai Alla Isebeie esi supu susate mere kai Domba Anaije. Esi alike lapu sasaisa moneka hoko esi rani kwale nanuke putile kai esi lalake kurma loini. moneka. 10 Kai esi kloloe be, Segele nomore iture “Ite supu hlamate bei Alla iteki Tuhane rebe Irue kena otoi maka ruere 8:1-5 kai bei Domba Anaije!” Kena Domba Anai mere Ibara segele 11 Kai pusue malekataru, elaka meru, 8 nomore iture, hoko ndete surgare tanei kwanala ata meru esi kele keholi ndene lakwai esa kasuke olase ului otoi maka rue mere. Eleki pususi tatu kwatai. pine esi nobo bei Alla. 12 Kai pususi 2 Eleki au selu malekata itu rebe esi beteke be, kele me Alla oaIje esi supu riluke “Amine! trompete buai esa papelakesi. Ite isike iteki Tuhane mere Alla, 3 Eleki malekate makete iluake kai ite ono Eni nane ela, ikele tehaike otoi maka pala tanei ete Al- ite alenake Irekwa titinai, lare. Ilalake otoi maka pala kemenyane ite beteke trima kasi eteI, bei mase kena ipala kemenyane kenae. ite holmateI, Kai isupu riluke kemenyana bokala kena

††7:9 Selu 5:9 esi catatane kakire. Tatike pine Uonore 8:4 459 Tatike pine Uonore 9:6 irilukele ete Alla sakesa kai Alla Eni liti saka obore etetu, esepe kwelearu kai tamataru esi kotie lokoIje. Eleki ipalae kwele bolaiju, esi bokalaru lara telukelu kena otoi maka pala tanei ete Alla (1/3) hoko unkati. Hoko tamata bokala bei mase rebe eme Alla oaIje. 4 Eleki esi mata le esi kinu kwele nkatile mere. malekate rebe ilalake kemenyane, ipala 12 Eleki malekate nomore atare ihbue kemenyane mere. Eleki kena mere esi eni trompete, saisa ekena lemataije, bu- kweine esa loko Alla. Kai Alla Eni lane kai kmalearu esi elake lara teluke tamataru esi kotire roma Alla oaIje. (1/3) lemataije, bulane kai kmalearu. Eti 5 Eleki malekate mere irana otoi maka esi hitaiju kurane esi ktiline rebai telu. pala kemenyane mere eleki irana auwe Hoko kena pitare, lara teluke (1/3) olase bei otoi maka pala tanei rebe rilukele kpitare selue mele kai kena kpeture, lara ete Allare kena kutele kena otoi maka teluke (1/3) olase kpeture selue mele pala kemenyane mere. Eleki ipoiele lope titinai. nusare. Kena mere neka kla elake titi- 13 Eleki au selu manu lusi inai sae me nai sakesa kai silane baeke kai isu elake eribu kai au lene ekoti kena na elake be, sosoli. “Atia! Atia! Atia pusue tamata rebe esi mpe nusare kena malekata telu lesinaru Malekate hbue trompeta esi hbue esi trompetaru.” buai ata menaije 8:6-13 Trompete nomore limare 6 Mere pela malekata sie itua rebe esi 9:1-12 lalake trompete mere esi ono kena esi Eleki malekate nomore limare ihbue hbue trompete. 9 eni trompete eleki au selu kmale sae 7 Eleki malekate nomore esare ihbue me emei nusare. Etetu bei ndete lanite. eni trompete eleki ulane ese sakesa kai Eleki esi riluke kunci ete kmale mere. auwe utetu kai lalakwe. Pusue meru Kunci mere matale esi benaije rebe nanu utetu lope nusare. Eleki nusare kotue, titinai‡‡, sae isupu esi uweije more esi esi elake lara teluke (1/3) nusare. Kotu kuncire. 2 Eleki ebaeke matale esi benai aiaru kai malataru, esi elake lara teluke mere eleki auwe kweine siri bei benai (1/3) aiaru kai melataru. mere saka auwe kweine bei auwe elake 8 Eleki malekate nomore luare ihbue titinai. Hoko lemataije kai lanite emele. eni trompete, saisa lupe ulate elake ek- 3 Kai kwauaru usiri bei auwe kweini liti esupu poie lorau meite sosoli. Meite mere kena nusare kai usupu kbasa lupe eono lelie lalakwe, esi elake lara teluke kalajenkinaru. 4 Kai kwaua meru supu (1/3) meite. 9 Hoko binatana rebe undau lake bei Alla leke uatia tapuana pise meite umata, esi bokalaru lara teluke tnanela kai aiya mei nusare yake. Batuke (1/3) binatana rebe me meite kai soa ono susate ete tamata rebe tanda bei Alla buini kai kapalaru lekwe atialu, esi sae kena oalaleije more. 5 Po kwauwa bokalaru lara teluke (1/3) pusue soa meru usupu lake lekwe leke bunu tamata buinu kai kapalaru. yake. Batuke usupu ulake kena onosi 10–11 Eleki malekate nomore telure ih- supu kera titinai bulana lima. Kwaua bue eni trompete, kmale elake esi nane meru kete tamatare, esi kerale saka kala- Nkatile etetu bei ndete lanite sosoli, ek- jengkine kete tamatare. 6 Kena bulana

‡‡9:1 Benai nanuke titinai mere ro tiaru supu alese ete mere eti roma petu kena usupu hukumane. Tatike pine Uonore 9:7 460 Tatike pine Uonore 10:6 lima mere tamata esi nikwa lalane leke uluije saka singa. Auwe, auwe kweini mata le esi blake kera kuate hoko esi kai belerane kweini siri bei esi biruiju. noake be mise lesi esi mata noma, po 18 Auwe klitini kai esi kweine kai bel- saisa mo le teu esi nasite mo. erane kweini rebe siri bei kudare esi 7 Kwaua meru selulu saka kuda rebe biruije eono tamata mei nusare esi mata. aknekaele kena keu lisare kai kena esi Tamata rebe matare esi bokalaru lara uluiju saisa kenae saka liute kena ulure. teluke (1/3) tamata mei nusare. 19 Kuda Ono bei mase. Kai esi oalaleiju lupe meru esi ktiline kena esi biruiju kai esi tamata oalaleije. 8 Kai esi buaru nanu aluiju. Esi aluiju saka niakwe hoko uono saka binaru esi buaru kai esi niseiju susate ete tamata. ntina saka singare esi niseije. 9 Kai esi 20 Po tamata makete rebe esi mata lereiju kopa kena saisa me saka lapune kena susate mere more, esi hleke bei ono bei pesi. Kai esi balakibitu esi tuleiju neune mo. Esi hleke bei hlaleke loko ro saka kuda bokala uneha keretare unaya tiaru mo kai tuhane tinai more, rebe esi kena lisare. 10 Kai sasune kena esi alui onoe bei mase, perake, tembaga, batu rebe untina saka kalajenkine. Hoko uono kai ai rebe uselu pise ulene pise ukeu susate ete tamata bulana lima. 11 Kai ka- more mo. 21 Kai esi hleke bei maka bunu male rebe ipletaule, mere malekate bei mo, bei atia tamata mo, bei ono ntasite otoi matale esi benaije. Eni nane kena mo kai bei ndeane mo. sou Ibranire, Abadone kai kena sou Yu- Buku tone ere baeke nanire, Apolione. Esi natire maka atia. 12 Susate elake nomore esare lia 10:1-11 peneka. Eleki susata lua uluake suike. Eleki au selu malekate makete ktiline irulu bei ndete surga, Trompete nomore nere 10 moputire kopai kai tabalakwe ndete ulu 9:13-21 babaije kai oalaleije hita saka lemataije 13 Eleki malekate nomore nere ihbue ehitare kai eni lelale ehita saka auwe kl- eni trompete eleki au lene lepate esiri bei itini rebe elake esi hitaije. 2 Ilalake buku otoi maka pala kemenyane bei mase esi tone kena balaije ere baeke. Eni lelale siuti ataru. Otoi maka pala kemenyane makwanale ekele ndau meite babai kai mere eme Alla oaIje. 14 Lepate mere eni lelale mapale ekele nda kmalane. beteke loko malekate nomore nere be, 3 Kai ikloloe lupe singare enalare. Eleki “Tie malekata sie ataya rebe esi supu lo kena ikloloe pelare kla toini itu uela titi- me kwele elake Efrate esi leine.” 15 Eleki nai ulelelie na elake mere. 4 Eleki kena itie malekata ata meru. Malekata ata kla toini itu meru lepa pela, au suka mere aknekaesi kena olase, petu, bu- kena lekie po au lene lepate bei ndete lane kai musune rebe teu peneka kena surga be, “Saisa rebe kla toini itu meru esi bunu bei tamata sabokae lara teluke betekele asibake yake kai aleki yake!” (1/3) pusue tamatare. 16 Kai au lene lep- 5 Kai malekate rebe eni lelale kele ate be, “Solalua rebe esi sa kuda kena ndau meite babaije kai nda kmalane lisare sie lihuna utuna lua (200.000.000) mere ibitike eni bala makwanale lo- esi lupuke lomai peneka. lete lanite. 6 Kai ila kena Alla rebe Irue 17 Hoko au selu be kudaru kai tamata eti pelare Eni nane. Alla rebe Imei rebe esi sa kenalu lereisu kopa kena eti pelare, rebe Itolae lanite kai pusue lapu pesi mata lalakwe lupe aure, malae yelu rebe ndete lanite kai pusue yelu kai porole saka belerane. Kuda meru esi rebe umei nusare. Malekate mere ila Tatike pine Uonore 10:7 461 Tatike pine Uonore 11:13 be “Tinai, Tuhane Isoae petu moneka! Kai esi alike pakiane rebe etiluke be esi 7 Le kena malekate nomore iture ihbue susa le tamata esi doaru. 4 Maka sasika eni trompete, saisa rebe Alla Italukele lua meru, saka ai saitune batai lua kai peneka po akmenare tamata esi rekwa maka tola lampu buai lua rebe ume mosare, Alla Ionoe. Alla Ilulu saisa rebe Tuhane rebe Ikbasae nusa meije oaIje. Ibetekele baue Eni tamata makerikaru, 5 Sepo tamata esi tehe kena ono sasaisa mere Eni nabiaru.” tiae etesi hoko aure siri bei biruisu kai 8 Kai lepate rebe bei ndete surga loko ekotu pusue esi musuru. Hoko sie rebe aure elepa suike lokoku be, “Keu rana ono tiae eteise esi supu bunure ele mere. buku tone rebe eme kena malekate 6 Esi kbasa kena obi lanite leke kena esi rebe ikele kena meite kai kmalane eni beteke Alla Eni lepataru ulane tetu yake. balaije.” Kai esi kbasae pusue kwelearu kena esi 9 Eleki au keu loko malekate mere kai ono ulelie lalakwe, kai esi ono susate au kotie beini leke iriluke buku mere bokala ete nusa meije lulu esi sukare. ete au. Ibeteke loko au be, “Aranae kai 7 Kai kena esi lepae Alla Eni lepataru kanele. Eme birumue, enkoto saka maka pela, binatane rebe siri bei matale esi be- kinu tuae kwelini po eme tibuimue, es- naije elisa kaisi. Elesi kai ebunusi. 8 Kai ene. 10 Eleki au rana buku mere bei lua nanakwalaisu balila me kota elake malekate mere eni balaije, eleki au rebe paku esi Tuhane ahlake ai bataije kanele. Ekena birukue, enkoto saka kenare esi mahpaite. Kota mere saka maka kinu tuae kwelini po kena au kane Sodome pise Mesire neka le tamata me pela tibukue esene. 11 Eleki ibeteke loko kota mere esi neu kuate. 9 Tamata bei au be, “Suke alepa Alla Eni lepataru pusue nusa§§ meije esi selusi petua telu suike lekwe ete pusue tamata mei nusa¶¶ kai kwatai kai sae isuka kena hnouke lu- kai ete kamalaru.” asi kena liane benai mo. 10 Tamata nusa meije esi lalesi ndina le maka sasika lua Alla Eni maka saksia sie luaya meru esi matare. Esi ono pesta kai esi 11:1-14 riluke tanei ete lomai le nabia lua meru Mere pela eleki au supu riluke ai esi ono susate bokala ete tamata mei 11 buai esa saka maka suere, eleki nusare peneka. lepate loko au be, “Akeu, sue Tuhane Eni 11 Eleki petua telu kai kwataije elia Lumare kai otoi maka pala tanei rebe eleki Alla Iono luasi kwana suike eleki rilukele ete Allare. Kai aneheke tamata luasi kele hoko pusue tamata rebe esi rebe esi ibada me Tuhane Eni Lumare esi selu luaise rilasi titinai. 12 Eleki nabia laleije. 2 Po Tuhane Eni Lumare esi ueije lua meru esi lene koti loko luasi kena keholi sue yake le mere ete tamata bei na elake bei ndete surga be, “Mai, nusa maketa rebe esi hlaleke lokoI more sa lomei!” Eleki luasi sa lolete surga, peneka. Kai tatike pine esi kbasae kota moputire kopa luasi kai luasi musuaru misete titinai le Alla Irue kenae mere esi kele selu luasi. musuna telu bulana ne (bulana 42).” 13 Eleki kena mere neka isu ela titinai 3 Kai Au ulake Auku maka sasike hoko kota mere robie esi elake lara butu sie luaya leke esi beteke Auku lepate esake (1/10) kota mere hoko tamata us- musuna telu bulana ne (petua 1.260). ata itu (7.000) esi mata le isu mere.

¶¶10:11 Selu 5:9 esi catatane kakire. §§11:9 Selu 5:9 esi catatane kakire. Tatike pine Uonore 11:14 462 Tatike pine Uonore 12:9

Kai tamata maketaru rilasi titinaije neka Eleki silane baeke kerike kena lomai eleki esi isike Alla rebe Indete surgare. kai kla ela titinai 14 Susate nomore luare lia peneka. Selu kai isu elake susate nomore telure luake reneka. kai ulane ese etetu ela titinai. Trompete nomore iture Bina kai naga 11:15-19 12:1-6 15 Eleki malekate nomore iture ihbue Eleki au selu tanda elake ndete eni trompete, eleki ami lene malekata 12 lanite. Selu tebikele titinai. Bina ndete surgare esi kloloe be, sae me ialike lapune rebe ekliti saka “Kena meije, iteki Tuhane kai Ile rebe lemataije kai ikele kena bulane, kai Tuhane IulakeNi kmalea buai butu esa lesini lua uhita ke- kena hlamate tamatare Ikbasae nusare. holi liute me uluije. 2 Ikeu blublulu kai Namake Ikbasa eti pela!” petu kena iruere reneka hoko ibiue le 16 Kai elaka sie butu lua lesini ata rebe iblake kera titinai. esi rue kena esi otoi me Alla oaIje, esi 3 Eleki au selu tanda makete ndete lan- tatu kai holmate Alla. 17 Esi beteke be, ite. Selu tebikele titinaije neka. Naga “Tuhane, Alla rebe Amu kbasa elake, lalakwe ela titinai esi ului itu kai esi rebe bei akmena Ame peneka kai meije sepai butu esa. Liute, papela esi uluiju. Ame lekwe; 4 Kai esi aluije eneha lara teluke (1/3) ami kotie trima kasi eteMu kmalea ndete lanite, epoiele lope nusare. le Apake Amu kbasa elake peneka. Naga mere ekele me bina rebe iono Kai Apleta menai lupe kamale peneka, kena iruele kwetele mere oaije leke 18 kai pusue tamata rebe esi hlaleke loko elelu kwetele. 5 Eleki bina mere iruele Ale more kwete mokwai rebe tatike pine ipletae esi nasukeMu, pusue tamata mei nusa meije kena toane po petu kena Anasure meije peneka bua pesire*. Po malekate ihnaku kwetele kai petu kena teu pakala mere bei binare eleki ikerini loko Alla ete tamata matale meije peneka. me Alla Eni otoi maka rue kena pletare. Kai petu kena pusue Amu tamata 6 Eleki bina mere inaya lolete otoi nsek- makerika ile loko otoi rebe Alla Iaknekaele eteije tone pise elake pususi leke pialaeni ete mere musuna telu bu- supu misete bei Ale lulu saisa rebe esi lana ne (petua 1.260). onore. Nagare kala Sie meru nabiaru, kai tamata makete rebe esi dosa sae mo 12:7-9 rebe esi hlaleke loko Alere. 7 Eleki lisa elake ndete lanite. Kai petu kena Aatia sie Malekataru esi elake Mikaele kai eni rebe esi atia tamata mei nusare.” malekataru esi lisa kai naga mere. Kai 19 Eleki Tuhane Eni Luma ndete surgare naga elake mere supu tapa bei esi ebaeke malekataru. 8 Po Mikaele ilesi naga hoko selu peti rebe hnouke Alla Eni mere. Eleki Alla Isuka naga mere kai hukume kenae, eni malekataru esi rue ndete lanite rebe me Tuhane Eni Luma mere. moneka. 9 Naga elake mere kai eni

*12:5 Selu catatane kaki 2:26. Tatike pine Uonore 12:10 463 Tatike pine Uonore 13:4 malekataru esi supu poie bei lanite lope Nagare sui binare nusare. Naga mere niakwe ntuane rebe esi nane ro tiare esi elake pise litare esi 12:13-18 elake rebe elemake tamata mei pusue 13 Kai kena naga mere erekwa be es- nusare.† upu poie mei nusare peneka, esui bina rebe iruele kwete mokwaije. 14 Po bina Lagu lesi mere isupu riluke balakibiti saka manu 12:10-12 lusi elake esi balakibite leke iribu loko 10 Kena nagare kai esi malekataru otoi sae me otoi nsekile. Bina mere supu poie lope nusare, au lene na elake isupu raka ete mere musuna telu bu- bei ndete surga be, lana ne leke lau bei naga mere. 15 Eleki “Meije petu kena Alla Ihlamate tamata naga mere eblutue kwele boka titinai rebe hlaleke lokoIje. loko bina mere leke kwele emanui. 16 Po Kai meije Alla Itiluke Eni kbasare nusare tapa bina mere, hoko enana eleki leke Ikbasae tamata saka kamale. ehmoso kwele rebe nagare eblutuele bei Kai meije lekwe Kamale rebe Alla esi biruije. 17 Eleki naga mere enasuke ItalukeNi bina mere, eleki ekeu lisa kai bina mere kena Ihlamate tamatare ItilukeNi eni anubua maketaru. Mere sie rebe esi kbasare, lulu Alla Eni pletaru kai rebe esi alenake le naga rebe pita kpetu itutuke tamata yelu rebe Yesuse Ionoule. 18 Eleki naga rame mere ekele ndau laiului. rebe esi hlaleke loko Tuhane me Alla Binatane rebe esiri bei meite oaIje, esupu poie bei ndete surga lope nusare 13:1-10 peneka. Eleki au selu binatane sae esiri 11 Iteki tamata rebe esi hlaleke loko 13 bei meite, esi sepai butu esa kai Tuhane esi ului itu. Kai liute buai butu esa kena esi lesi ro tiaru esi elake peneka esi sepaiju kai papela esi uluiju leki lep- le Domba Anaije Imata ate tiae loko Alla le ebetekele Alla. 2 Bi- kai Eni lalakwe ponikele kena iteki natane rebe au selue mere selue saka dosaru. macane tutule. Esi lelale saka beruane Kai le rilasi le matale mo esi lelale kai esi biruije saka singare esi po esi ktili lesi kena lepae Alla Eni biruije. Kai naga minare eluake loko bi- lepataru natane mere kai eono binatane mere ek- kena Yesuse. tili saka nagare kai eono binatane mere 12 Ele mere hoko pusue rebe rue ndete esupu kbasa elake lupe kamale saka na- surgare gare esi kbasare. 3 Binatane mere esi ului suke lalemi ndina. sae esi lakwai elake mahake emata po Po yelu mei nusare supu susate lakwai mere mutu peneka. Hoko pusue le ro tiaru esi elake erulu lokomi peneka tamata rebe esi hlaleke loko Yesuse more kena lale nasute titinai esi lulu binatane mere le esi heranele. le irekwa be petu 4 Kai esi tatu loko naga mere le eono kena eono neune lau mo pusure reneka.” binatane mere ekbasa lupe nagare. Kai

†12:9 Ro tiare esi elake kena sou Ibranire, ‘maka tutuke’, yo litare esi elake kena sou Ibranire ‘musu’. Tatike pine Uonore 13:5 464 Tatike pine Uonore 14:2 esi tatu loko binatane mere lekwe le esi euma pusue tamata mei nusare kena esi noake be binatane mere Tuhane Alla. tatu loko binatane akmenare rebe esi Kai esi beteke be, “Sae iktili lesi bei bi- lakwai elake mise pende rebe mahake natane meije mo, kai sae ilisa kai bi- ematare. 13 Binatane nomore lua mere natane meije mo!” 5 Binatane mere es- eono tanda herana bokala kai me tamata upu kbasa kena lepae yelu rebe kwak- bokala meru oaisu eono auwere erulu wale kai lepa tiae loko Alla Eni nane. bei ndete lanite kena nusare. 14 Kai el- Kai Tuhane Isebeie ekbasa mei nusare emake pusue tamata rebe esi rue mei musuna telu bulana ne (bulana 42). nusare kena tanda herana rebe eonore 6 Eleki elepa tiae loko Alla, le ebeteke yele me binatane akmenare esi oaije. Kai ruale Alla, kai elepae tiae loko Eni otoi eulake pususi kena esi eleke binatane maka rue kena pletare kai elepae tiae lakai lupe binatane akmena rebe esupu loko pusue sie rebe esi rue ndete sur- lakwai bei sarire po ere kwanare leke esi gare. 7 Eleki Alla Isebeie elisa kai tamata tatu lokole. 15 Kai esupu kbasa kena eono rebe esi hlaleke loko Tuhane kai ele- binatane lakai mere enasi kai elepa leke sisi. Kai esupu kbasa kena epletae pusue eulake bunu pusue tamata rebe esi tatu tamata mei nusa.‡ 8 Kai tamata rebe esi loko binatane lakai mere more. 16 Kai rue mei nusare esi tatu loko binatane pusue tamata elake pise tone, tamata mere. Batuke sie rebe esi nanaru lekilu rebe esi tanei boka pise esi tanei sae mo me Domba Anai rebe bunure Eni bukure kai tamata rebe esi kerike ete tamata esi tatu loko mo. Kai kena Alla Itolae makete pise mo, binatane nomore luare nusa meije mosare leki sie rebe supu hla- eumasi kena esi supu tanda kena esi bala mate esi nanaru kena buku mere peneka. makwanalaru pise esi oalaleisu. 17 Kai 9 Hoko sepo imi suka lene hoko lene tita binatane nomore luare elake tamata esi meije mimise, sabe pise abeli mo batuke sie rebe esi 10 “Tuhane Alla Iteu sie ilarua peneka supu tanda mere. Le tanda mere pine kena esi supu alese kai sie ilaya maketa etiluke binatane akmenare esi nane pise esi supu bunu kena sari. Hoko tinai, nomore rebe etiluke esi nane. 18 Pentine tatike pine sie ilaru esi supu alese kai sie ete meije suke rekwa mise titinai leke ne- ilaru esi supu bunu kena sari. heke binatana meru esi nomore rekwae, Ele mere hoko tamata rebe ihlaleke le nomora meru etiluke be ile tamata. loko Allare suke itahane lale kena susate Kai esi nomore utuna ne butu ne lesini sasaisa neka kai hlaleke loko Alla titinai ne (666)¶. rame.” Domba Anai kai tamata Binatane rebe esiri bei nusa meije rebe Ihlamateise 13:11-18 14:1-5 11 Kai au selu binatane makete esiri bei Mere pela eleki au selu Domba kmalane kai esi sepai lua saka domba 14 Anaije Ikele ndete Ulate Sione anaije esi sepaije kai esi naije saka sakesa kai tamata sie usata utune esa nagare esi naije. 12 Binatane akmenare butu ata lesini ata (144.000). Kai Domba eono binatane nomore luare esupu kbasa Anaije Eni nane kai AmaI Eni nane lekie me binatane akmenare esi oaije hoko kena oalaleisu. 2 Eleki au lene lepate bei

‡13:7 Selu 5:9 esi catatane kakire. ¶13:18 Nomore 666 tamata Yahudiaru esi noakele manea kwale mo. Tatike pine Uonore 14:3 465 Tatike pine Uonore 14:16 ndete surga esi tulei saka kwele elake loloe kena na elake be, “Sepo sire itatu etetue lapate kai lupe kla elake titinai. loko binatane kai binatane lakai mere Au lene naise saka tamata esi klemake kai isupu tanda kena oalaleije pise kena alate musike boka titinai rebe pake snare balaije, 10 hoko tamata mere ikinu Alla rebe esi nane kecapire esi tuleije. 3 Eleki Eni anggure rebe nkati titinai rebe toha sie usata utune esa butu ata lesini ata kwale moneka. Mere isupu nasu bei Alla (144.000) meru esi menani lagu beluke titinai. LaleIje noasi kwale moneka. Kai sae me Alla oaI, kai tanei kwanala isupu susate kena auwe kai belerane ataru kai elaka rebe esi keholi Alla Eni kweini me malekata miseta le dosa sae otoi maka rue kena pleta mere oaisu. mo meru kai Domba Anaije esi oaisu. Lagu mere tamata maketa esi rekwa mo 11 Hoko auwe kweini rebe ono susate batuke sie usata utune esa butu ata lesini eteise esa lolete eti pela, kai pita kpetu ata meru neka. Sie meru bei nusa meije esi supu susate rame. Sie meru rebe rebe Yesuse Irubusi bei esi dosaru. 4 Sie esi hlaleke loko binatane akmenare kai meru tamata rebe esi hlaleke titinai leke esi lakaije kai rebe esi supu tanda rebe esi tatu loko tuhane tinai more yake. etiluke binatane akmenare esi nane.” Mere saka tamata rebe sablia kai bina 12 Kwali betaya, pentine ete meije Alla mo. Esi lulu Domba Anaije loko etia neka Eni tamata rebe esi lulu Eni pletaru lulu ikeure. Bei pusue tamatare, sie meru kai esi hlaleke loko Yesuse rame, suke rebe Yesuse Irubusi leke onosi kena ko- tahane kena supu sasaisa neka. 13 Eleki rbane akmena ete Alla kai ete Domba au lene lepate bei ndete surga be, “Leki Anaije. 5 Esi lemake mo kai esi ono sala meije be bei petu meije tamata rebe esi sasaisa moneka. mata le esi hlaleke loko Tuhane esi supu misete elake peneka.” Malekata telu rebe Eleki Alla Eni Rore Ibeteke be, “Tinai! beteke lepata bei Allare Esi hleke bei susate kena esi kerike 14:6-13 ete Tuhane le esi supu misete lulu esi 6 Eleki au selu malekate makete iribu makerike.” ndete lanite. Malekate mere ikeri Sou Ulu nusare esi hasile Misete rebe eti pela sae ilelikele more leke ibetekele ete pusue tamata mei 14:14-20 nusare.§ 7 Kai ikloloe kena na elake be, 14 Eleki au selu moputi. Ile sae irue “Rila le Alla kai isikeNi, le petu kena Iteu kena moputi mere esi babaije selui saka pakala ete tamatare meije peneka. Kai Tamata Eni Nanare Ialike maka kopa tatu loko Ile rebe Itolae nusare kai pusue ulu bei mase kena uluije kai ilalake yelu rebe umei kenare.” 8 Eleki malekate sabite ntinale. 15 Eleki malekate makete makete nomore luare itutumulieni kai isiri bei Tuhane Eni Luma rebe ndete ibeteke be, “Babele kota elake supu atia surgare kai ikloloe kena na elake loko peneka. Le tamata rebe esi ete mere ile rebe irue kena moputire esi babaije esi umauke pusue bangsaru leke hlaleke be, “Bitike Amu sabite kena ahukume Alla yake saka bina neune rebe iinuke pusue tamata mei nusare, saka rana nd- mokwai leke lalesi lokoije.” inu rebe esi hasile plisi kena ranare.” 9 Eleki malekate makete nomore telure 16 Kai Ile rebe Irue kena moputire esi itutumulie malekata lua meru kai ik-

§14:6 Selu 5:9 esi catatane kakire. Tatike pine Uonore 14:17 466 Tatike pine Uonore 16:1 babaije Ihloie Eni sabite loko nusare kai capi rebe Alla Irilukele eteise. 3 Eleki esi Ihukume pusue tamata mei nusare. menanie lagu rebe Musa, Alla Eni mak- 17 Kai malekate makete isiri bei erike imenaniele kai lagu rebe Domba Tuhane Eni Luma rebe ndete surgare Anaije Imenaniele. Lagu mere be, kai ilalake sabite ntinale sae lekwe. “Tuhane, Alla Maka Kbasa elake titinai. 18 Kai malekate makete rebe ikbasae Amu makerikaru pusulu ela kai tebikelu, auwe me otoi maka pala tanei rebe Kamale ete pusue bangsa, riluke ete Allare iluake, kai iulake kena Amu cara kena tapa Amu tamataru na elake loko malekate rebe ilalake nkena kai tinai! sabite ntinale mere leke ekeu hukume 4 Tuhane, sire rilai le Ale mo pusue tamata me nusa rebe esi hlaleke kai iisike Amu nane more? loko Tuhane more, saka tamata esi tete Le batuke Ale pine Amise titinai anggure buaije bei esi aine. 19 Eleki le Amu dosa sae mo, malekate mere ihloie eni sabite loko Le pusue bangsa esi luake nusare kai itete anggure mpe nusare esi kai esi tatu kai holmate Ale. buaije kai ipoiele kena otoi maka keleke Le saisa rebe Ateure enkena.” anggure kena rana esi kweline, ele mere Malekata sie itua kai obai buai itu lekwe malekate hukume tamata meru le kena Alla Eni hukumane Alla Inasu titinai. 20 Anggure buai meru kelekele me kota mulini. Lupe tamata esi 15:5-8 keleke anggure kena otoi maka keleke 5 Eleki au selu Tuhane Eni Luma ndete anggure, esi kweline ponikele kai ebele surgare. Esi meture baeke eleki au selu lau titinai. Ele mere lekwe, tamata rebe otoi mise titinai empai lale rebe to- hlaleke lokoI more esi supu bunu, esi lae Alla Eni hukumaru kenare. 6 Kai lalakwe ebele saka kwele salaue kilome- malekata itu rebe esi kbasae susata itu- tera utuna telu, kai esi nanuke mahake aru esi siri bei mpai Tuhane Eni Luma metera lua. laleije. Pususi alike lapune putile rebe eputi kai ehita. Kai esi alike maka Malekata ituaru kai kopa lere bei mase. 7 Eleki sae bei hukumane itu bei Allare tanei kwanala ata meru eriluke oba 15:1-4 masa buai esa papelake malekata itu Mere pela eleki au selu tanda meru. Oba mere epenu kena hukumana 15 tiae ndete lanite. Tanda tiae kai le Alla Inasu. Mere Alla rebe Ime eti tebikele titinaije neka. Au selu malekate pelare. 8 Kai Tuhane Eni Luma mere sie itua rebe esi kbasa kena susata itu auwe kweine soue. Auwe kweini mere rebe pamulire. Mere Tuhane Alla Eni esi natire Alla Eni hitate elake kai Ik- hukuma itu pamulire. 2 Kai au selu saisa basa. Sepo hukumana bei malekata itu me saka meite ela titinai po selu siba mere pela mosa, tamata sae ikusu kena saka kaca, toha kai auwe. Au selu tamata Tuhane Eni Luma mere mo. rebe esi lesi le esi tatu loko binatane Hukuma itu rebe Alla Ionoe mere kai binatane lakaije more kai esi naku mo kena tolae nomore rebe etiluke 16:1-21 binatane mere esi nane kena oaleisu Eleki au lene na elake bei mpai more. Tamata rebe esi lesi mere esi kele 16 lale Tuhane Eni Lumare loko me meite mere esi leine. Kai esi lalake malekata itu meru be, “Keu honike alate musike rebe pake snare esi nane ke- yelu bei oba itu meru kena nusare.” Tatike pine Uonore 16:2 467 Tatike pine Uonore 16:21

Mere natire Alla Eni hukuma itu kena kwele Eprate, eleki enseki leke kamala nusare. 2 Eleki malekate nomore esare rebe esi luake bei sapleuke lemataije ikeu honike eni obare esi laleije lope sare esi supu keuele. 13 Kai au selu ro tiae nusare. Eleki pusue tamata rebe esi pake telu saka lotu. Sae esiri bei nagare esi tanda bei binatane mere kai esi hlaleke biruije, sae esiri bei binatane esi biruije loko esi lakaije esi supu usie rebe ntaute kai sae esiri bei nabi tinai more biruije. rebe kera titinai. 3 Kai malekate nomore Nabi tinai mo mere binatane nomore luluare ihonike eni obare esi laleije lope are. 14 Ro tiae meru, ro rebe uono tanda meite eleki kwele elelie lalakwe lupe herana. Kai esi keu loko pusue kamala tamata rebe isupu bunure eni lalakwe. mei nusare leke esi lupukesi kena esi Eleki pusue yelu rebe urue kena meite lisa kena petu rebe Alla rebe Eni kbasae umata pusulu. 4 Kai malekate nomore elake Ihukume Eni musuaru. telure ihonike eni obare esi laleije lope 15 “Lene mimise! Au luake sae irekwa kwelearu kai kwele bolaiju eti pusulu mo, saka tamata ndeane iluake. Hoko lelie lalakwe. 5 Kai au lene malekate rebe nete, raka imi atate kai saisa rebe imi ikbasae kwele mere ibeteke be, onore mimise leke imi supu misete. Imi “Ale rebe Aono hukume meije Ankena, ono saka tamata rebe intulu mo po ia- Ale rebe bei akmena sa Ame peneka, like eni pakiane leke ikalaku yake, leke Amise titinai le Amu dosa sae mo. tamata esi seluije iasomi mo.” 16 Eleki ro 6 Le esi bunu nabiaru kai Tuhane Eni tiae meru esi lupuke kamala meru kena tamata maketaru. otoi sae me esi nane kena sou Ibranire Hoko Aonosi kinu lalakwe. Harmagedone. Aonosi supu hukumane ele mere 17 Eleki malekate nomore iture panuhu!” ihonike eni obare esi laleije kena lanite. 7 Kai au lene lepate bei otoi maka pala Kai na elake bei otoi maka rue kena binatane rebe rilukele ete Allare be, pleta me Tuhane Eni Lumare esi laleije “Alla Amu kbasare ela titinai. Saisa rebe eombe, “Alla Eni hukumana ete tamata Ateure tinai kai nkena.” neune upelare reneka.” 18 Eleki silane 8 Kai malekate nomore atare ihonike baeke kerike kena lomai kai kla elake eni obare esi laleije kena lemataije. Eleki titinai kai isu elake titinai neka. Bei lemataije supu kbasa kena kotu tamata. kena Alla Itolae tamata kena nusare 9 Tamata rebe esi supu kotu bei lemataije isu ele mere rebai sae mosa. 19 Eleki esi lepae tiae loko Alla rebe Ikbasa kena kota elake Babele setele kena telu kai ono esi supu hukumane elake Eni nane. bangsaru esi kotaru atia pusulu. Alla Yo esi hleke bei ono dosa mo kai esi Inete loko kota elake Babele esi dosaru isike Alla mo. 10 Kai malekate nomore li- rame. Hoko Iono tamata kota meru esi mare ihonike eni obare esi laleije kena kinu bei oba rebe epenu kena Alla Eni binatane mere kai pusue rebe ekbasaele hukumane. Alla Ihukume kota elake hoko pusue kpetu. Kai esi kete maisu le Babele ele mere. 20 Kai pusue nusaru esi blake kera kuate. 11 Kai esi lepa tiae sirikelu kai ulataru sae moneka. 21 Kai loko Alla ndete lanite le kera kuate kai ulane ese esi blulute kiloa butu lima esi usiaru po esi hleke bei esi ono neu- etetu bei ndete lanite kena tamata. Kai naru mo. tamata esi lepae tiae loko Alla le susate 12 Kai malekate nomore nere ihonike bei ulane ese mere kai susate mere ktili eni obare esi laleije kena kwele elake kuate. Tatike pine Uonore 17:1 468 Tatike pine Uonore 17:16

rebe rekwa mo bei binatane rebe esi ului Teu pakala ete kota Babele itu kai esi sepai butu esa rebe irue ke- 17:1-18 nae mere, au betekele ete ale. 8 Binatane Eleki ile sae bei malekata itu rebe rebe aselue mere, akmenare eme peneka 17 esi lalake oba meru iluake loko po pamuli meije emata peneka. Takwali au kai ibeteke be, “Mai au tiluke ete mo esiri bei matale esi benaije. Kena ale loko hukume ete kota elake Babele esirire, namake pusue tamata rebe kena rebe tolae me kwelea bokala esi leinu. Alla Itolae nusa meije mosare, esi nanaru Kota elake mere esi atate saka bina lekilu mo kena Buku Tamata Kwanale, lalane rebe ineu titinai. 2 Kamala mpe esi herane binatane mere. Le binatane nusare esi ono lulu Babele esi agamare mere akmenare me peneka kena meije mere saka esi ono ntasite kai bina mere me moneka po tatike pine eluake suike. peneka. Kai pusue tamata mei nusare Masike ele mere po tatike pine atiae. lulu esi atataru saka esi nseli le esi kinu 9 Sire rebe irekwa titinai, namake inati bina lalane mere eni anggure.” binatane mere. Binatane esi ului itu 3 Eleki Alla Eni Rore ikbasae au eleki meru, natire ulata itu rebe bina mere malekate mere ikeri au loko otoi nsek- irue kenalu. Kai esi ului itu meru lekwe ile. Eleki au selu bina sae irue kena bi- natire kamala itu. 10 Lima bei kamala natane inai sae me mahmelane rebe leki meru esi mata peneka, esa eri pleta sa kai lepate tiae loko Alla Eni nane penu esi esa lekwe iluake mosa. Sepo tatike pine nanakwalaije. Binatane mere esi ului itu iluake hoko ipleta po Alla Iteu peneka be kai esi sepai butu esa. 4 Bina mere ia- suke ipleta takwali mo. 11 Kai binatane like kamale eni pakiane mahmelane kai rebe akmenare eme po meije me monde lalakwe lakwai esa kai andulikeni kena namake iono kamale nomore kwalure. taneia bei mase, permata kai mutiara. Ile mere sae bei kamale sie ituaru neka Kai ilalake oba bei mase rebe epenu kena rebe ibetu suike iono kamale nomore atate tiae rebe supue bei bina mere ia- kwalure. Namake atiai. belie nanakwalaije kai itatu loko tuhane 12 Kai sepai butu esa rebe aselu pende tinai more esi lakaije. 5 Kena oalaleije mere kamala butu esa rebe esi pleta leki nane sae me rebe esi nana bunike mosa. Po esi supu kbasa kena pleta saka esi natire sa. Nane mere, kamale sakesa kai binatane mere olase “Babele kota elake! Kota rebe atetuke ului esa. 13 Esi lene loko lomai kai esi pusue tamata mei nusa lalesi esa, esi ktiline kai esi ono binatane leke esi sablia kai ono tiae mere supu kbasa. 14 Esi lisa kai Domba rebe Tuhane Isuka kwale moneka.” Anaije. Po Domba Anaije kai Eni maka 6 Eleki au selu bina mere laleije ndina lulua rebe esi lului rame rebe Ikotisi titinai kena isuka bunu Alla Eni tamata kai Ibitikeise esi lesi kamala meru le Ile rebe esi dosa sae mo, rebe esi lepae Elake lesi bei elaka maketaru kai Kamale Yesuse Eni hnaunaru saka tamata rebe lesi bei kamala maketaru.” isuka titinai kena kinu anggure eti inseli. 15 Eleki ibeteke loko au be, “Pusue Kena au selu bina mere au herane kwele rebe aselu bina lalane mere titinaije neka. 7 Eleki malekate mere irue kenare, mere pusue tamata mei ibeteke loko au be, “Aherane yake! Saisa nusaru.** 16 Kai sepai butu esa rebe rebe rekwa mo bei bina mere kai sasaisa aselure, meru kamala butu esare. Na-

**17:15 Selu 5:9 esi catatane kakire. Tatike pine Uonore 17:17 469 Tatike pine Uonore 18:10 make esi sakesa kai binatane mere, lalesi Leke imi ono dosa lulu tamata ete meru tiake kota Babele kai esi atiae. Mere saka yake. esi rana pusue bina lalane eni pakiane Kai leke susate rebe esi supure ekena imi leke ikalaku, kai esi kahi pusue tinaiju yake. kai esi poiele kena auwe. 17 Le Alla Iono 5 Le esi dosaru tebabake lomai roma lalesi esa peneka lulu Eni sukare leke ndete lanite peneka, esi ono binatane mere supu kbasa leke hoko meije Au atiae. epleta eti saisa rebe Alla Ibetekele eono. 6 Au ulake malekate keu atia Babele 18 Kai bina lalane rebe aseluije, mere mere kota elake rebe epletae pusue kamala saka tamata Babelaru esi onoe ete Auku mei nusare.” tamata rebe esi hlaleke loko Aure. Kota Babele atiae Saisa rebe tamata babelaru esi onore 18:1-20 au leliele etesi ktili lesi bei saisa rebe esi Eleki au selu malekate makete ir- onore. 18 ulu bei ndete surga. Eni kbasare Babelaru esi hukumane meije saka oba ela titinai kai eni hitate elake eono rebe penu nusare pusue ehita. 2 Eleki ikloloe kena kena sasune rebe rilukele na elake be, ete tamata Babelaru leke esi kinue, “Babele kota elake atia peneka! Pamuli esi ktiline rebai lua bei tamata Babelaru meije ro tiaru esi otoi maka rue esi rilukele ete tamata makete esi peneka. kinure. Kena esi laleije manua rebe ndopona 7 Babele esupu hukumane elake saka kai rebe tamata esi suka more urue esi kwakwale kai saka epake libuke kenae. taneiaya bokalaru. 3 Kota Babele atiae le esi atate lupe bina Le bina neune Babele mere inoake be lalane neune ile tamata elake. Namake iono bina rebe iinuke mokwai kena anggure leke balu moneka kai irani moneka. esi sablia kaini. 8 Hoko masike batuke petu esa isupu Ele mere lekwe, tamata rebe esi rue me manane mo, kota Babele po irani titinai kai imata peneka. esi umauke pusue tamata mei nusa Kai namake kotui. Le Au ruaku pine Au kena ono dosa kai nsalale kbasa. kai esi tatu loko tuhane tinai more esi Au ruaKu teu pakala kena eni dosaru.” lakaiju. 9 Tamata Babela esi taneiaru eono ka- Kamala mei nusaru lekwe esi sakesa kai mala mei nusaru esi taneia boka le tamata Babelaru pususi ono dosa kai sala, sakesa kai mok- esi ono dosa kai esi ono ntasite wai rebe intulu kai bina lalane le lalesi lupe mokwai isablia kai bina lalane. lokoije, pususi rani hnasike le kota Ba- Maka abeliaru esi supu taneia boka bele elake mere kotu pusu peneka eleki le tamata Babelaru lalesi loko taneia auwe kweine sou pusue. 10 Esi kele bei boka.” lauke esi limese kota mere koture, le ri- 4 Eleki au lene Alla Ilepa bei ndete lasi le supu hukumane mere lekwe. Ka- surga be, mala meru esi beteke be, “Tamata rebe imi hlaleke loko Aure “Malere, malere titinai! imi siri bei kota mere. Tatike pine Uonore 18:11 470 Tatike pine Uonore 18:21

Kota elake rebe tamata bokala esi Kota mere saka kamale eni bina rebe rekwae, selui kliti rebe ktiline, yo sasare atia peneka.” le eni pakianaru bei obite misete titinai, 11 Kai tamata maka abeli me nusare esi obite mahmelana kai lalakwe rani hnasike kai esi beteke be, rebe esi beline ela titinai kai mase, “Malere! permata kai mutiara. Tamata me kota Babele esi luake loko ite 17 Po batuke sasare yo kota Babele kena sabe iteki taneiaru moneka. esi tanei bokala meru atia pusulu 12 Namake iteki mase, perake, permata, peneka.” mutiara, Kai pusue maka keri kapale, tamata obite misete titinai kai obite mahme- rebe esi sa kapale kai makerike me ka- lane, obite lalakwe, palaru kai pusue tamata rebe esi mak- aia rebe esi boinu ntele, erike ndau meite esi kele bei lauke kena taneia bei gaja nelini, taneia bei ai selu kota mere. 18 Pususi kloloe le aure rebe esi beline elake, bei tembaga, koti pusue kota mere. Esi klolo be, pesi kai bei batu karane rebe kberele kai “Ayo! Mei nusa meije kota sae makete selua kliti, esakesa kai kota Babele meije mo.” 13 kai ai nkotone usai, bumbua, tanei 19 Eleki esi rana lopone eleki esi libuke boini ntelete, kena uluisu le lalesi susa kai esi rani tanei boini ntelete mure hnasike kota mere lekwe. Esi beteke be, kai kemenyane, anggure, leite, “Malere, Kota Babele rebe tamata bokala tepone kai gandume, sapi, domba, kuda esi rekwae meije esupu susate elake kai kereta. peneka. Tamata makerike rebe eni kbasa sae mo Bei kota meije pine pusue tamata kai tamata rebe esi supu kerike kena rebe esi kapalaru esi taneia boka. lisare. Po sasare yo kota meije esi taneiaru atia Pusue meiju tamata Babelaru esi sabelu pusulu peneka.” moneka.” 20 Eleki lepate sae eombe, 14 Tamata maka abelia meru esi susa “Pusue imi ndete surgare suke lalemi loko kota Babele titinaije neka, esi ndina beteke be, le kota elake meije atiare. “Tamata kota Babele, taneia rebe imi Hei! Pusue Alla Eni tamata, nikwalu Yesuse Eni maka ulake kai nabia, kena imi pakelu leke eono imi tanei suke lalemi ndina! Le Alla Iono huku- bokare mane elake mere atia pusulu peneka.” kena seli saisa rebe tamata Babelaru 15 Tamata maka abelia rebe esi tanei esi onoe ete imire.” boka le piasare tamata Babelaru esi sabe Babele ebetu suike moneka esi taneiaru, rilasi hoko esi kele bei lauke le esi noake be yapine esi supu 18:21-24 hukumane mere lekwe. Esi rani hnasike 21 Eleki malekate sae me iktili titi- kota Babele rebe ebui mere pende. 16 Esi naije neka ibitike batu sae me esi elaka beteke be, saka batu maka giline gandume rebe ela “Malere! Kota elake rebe tamata bokala titinaije. Eleki ipoiele kena meite kai esi rekwae mere atia pusu peneka. ibeteke be, Tatike pine Uonore 18:22 471 Tatike pine Uonore 19:8

“Sakesa kai kota Babele rebe elake mere Tamata me kota mere esi uma pusue neka, tamata mei nusa poie lope tiktili leke atiae. leke esi ono dosa kai tatu loko tuhane 22 Pusue yelu rebe tamata Babelaru esi tinai more onore sae moneka. esi lakaije. Kai maka klemake kecapiaru kai maka Tuhane ihukume Babele le tamata rebe menaniaru, me Babele kai maka hbue suline kai tabuli, sae ilene esi bunu Alla Eni tamata makerikaru.” naisu 3 Kai sie bokala ndete surgare esi me kota mere moneka. kloloe suike be, Kai tamata makerike rebe irekwa titinai, “Isike Alla! Ite isike Tuhane suike! sae itetuesi kena kota mere moneka, Auwe rebe Tuhane Iono ekotu kota elake kai sae ilene batu maka giline gandume mere esi tuleije moneka. kai auwe kweine bei kota mere 23 Kai tamata esi selu lampuaru kliti eti pelare sirike moneka.” kena kota mere moneka 4 Kai elaka sie butu lua lesini ata meru kai sae ilene tamata naisi kena totliba kai binatana ata meru tatu kai holmate kena kota mere moneka. Alla rebe Irue kena otoi maka ruere kai Namake kota elake mere supu huku- esi beteke be, mane ele mere “Amine! Mai ite isike Alla.” le tamata maka abelia rebe esi rue 5 Eleki nai sae bei otoi maka rue kena ete mere esi tanei boka lesi pleta mere eombe, bei tamata makete mei nusaru, ‘Pusue imi rebe Tuhane Eni tamata kai tamata me kota mere esi ono makerikaru palmane rebe tone kai elake, ete pusue tamata mei nusare kai rebe tatu lokoIje, esi supu lemake. pusumi IsikeNi!” 24 Tamata Babele esi supu hukume elake Domba Anaije Eni pesta kaije titinai le esi bunu nabiaru kai Alla Eni tamata 19:6-10 maketaru. 6 Eleki au lene tamata bokala naisi Mere esi bunu pusue tamata lupe kwele elake etetu lapate esi tuleije rebe esi sala sae mo me Alla oaIje.” kai lupe kla elake esi tuleije be, ‘Isike Alla! Le iteki Allare, Eni Kbasa ela Pusue sie ndete surgare lalesi ndina titinai 19:1-5 kai Ipleta pusue tamata. Eleki au lene na elake ndete surga 7 Mai ite lalema ndina kai ite holmate 19 saka tamata bokala esi kloloe be, Tuhane! “Isike Alla. Iteki Allare rebe Ihlamate ite. Le petu kena Domba Anaije Ikaije emeije Ile rebe Ikbasa kai Ihita titinai. peneka. 2 Isike Alla le Eni hukume nkena kai Kai eni bina rebe kaije ialike 8 pakiane tinai. mise titinai Iteu hukumane ete kota elake, rebe kliti rebe Alla Irilukele eteije rebe sakesa kai bina lalane peneka.” rebe piasare isablia kai mokwaiaru. Pakiane misete titinai rebe kliti mere esi natire saisa rebe Tuhane Eni Tatike pine Uonore 19:9 472 Tatike pine Uonore 20:3 tamataru esi mei nusare lulu Tuhane ueIje lekite matai be Aure Kamale lesi enkena. bei kamala maketaru kai Aure Elake lesi 9 Eleki malekate mere ibeteke loko au bei elaka maketaru. be, “Aleki elere, ‘Tamata rebe esi supu 17 Eleki au selu malekate sae me ikele koti kena pesta Domba Anaije Ikaije, kena lemataije esi hitaije kai ikloloe esi supu misete bei Alla.’” Kai malekate kena na elake loko pusue manua rebe mere ibeteke lokoku lekwe be, “Meije uribu ndete lanite be, “Mai lomei kai sou tinai bei Alla.” lupuke sakesa kena Alla Eni pesta elake 10 Eleki au tatu me eni lelale kena au meije. 18 Leke imi kane pusue kamalaru holmatei, po ibeteke loko au be, “Ono esi tinaisu, pusue solaluaru esi elakaru ele mere yake! Le aure tamata mak- esi tinaisu, pusue tamata maka lisaru erike sakesa kai ale kai amu kwalia esi tinaisu, kudaru esi tinaiju kai tamata rebe esi lulu sou nkenale rebe Yesuse rebe esi sa kenare esi tinaisu, kai tamata Ibetekule neka. Tatu loko Alla! Le saisa rebe esi kerike ete tamata makete mo rebe nabiaru esi betekele kai saisa rebe pise tamata makerike esi tinaisu kai au betekele ete ale, mere rebe Yesuse tamata elake pise tone esi tinaisu.” 19 Kai Ibetekule.” au selu binatane mere kai kamala me nusare kai solalua esi lupuke lomai leke Yesuse Inabu pusue Tuhane Eni esi lisa kai Maka sa kuda putile mere musua me pusue nusaru kai Eni solaluaru. 20 Eleki binatane ak- 19:11-21 menare esupu kerike sakesa kai nabi 11 Eleki au selu surga baeke eleki au rebe tinai mo mere. Nabi mere binatane selu kuda putile. Kai ile rebe sa kenare nomore lua rebe eono tanda herana me eni nane, Nkenale kai Persayai le iono binatane akmenare esi oaije. Kena tanda lulu Alla Eni lepataru rame. Iteu pakala herana meru, binatane mere elemake kena nkenale kai ilisa kena nkenale. tamata rebe esi pake tanda binatane 12 Kai mataIje selu saka auwe klitini kai mere kai esi tatu loko binatane mere ndete uluIje liuta boka titinai kai leki esi lakaije. Eleki binatane mere kai nabi nane sae kenae rebe tamata makete esi tinai more esi supu poie kena auwe elake rekwa mo, batuke ruaI. 13 Kai Ialike la- lupe meite rebe kliti kena belerane po pune nanuke rebe penu kena lalakwe. erisi kwana. 21 Kai pusue tamata make- Kai kotiNe “Alla Eni Lepate.” 14 Kai taru esi supu bunu kena sari nanuke rebe pusue solaua ndete surga esi keu luluI, esiri bei Maka sa kuda putile biruIje. Kai esi sa kuda putile kai esi alike lapune pusue manuaru upilae tinaisu. putile misete titinai. 15 Kai sari nanuke Petua musune usate esa ntinale esiri bei biruIje kena lasa pusue tamata mei nusa. Kai Ipletaesi kena 20:1-6 toane bua pesi††. Ikeleke Eni musuaru Eleki au selu malekate sae me saka tamata esi keleke anggure buaije 20 irulu bei ndete surga ikerike kena otoi maka keleke anggure kena matale esi benaije esi kuncire kai ilalake rana esi kweline. Tamata mei nusare esi rante elake. 2–3 Eleki ikerike naga rebe ono dosaru boka kuate, hoko Alla rebe ntua titinai peneka. Naga mere ro tiaru Ikbasare Iaseluke Eni nasute etesi ele esi elake pise litare esi elake. Kai iloe mere. 16 Kena Eni lapu nanuke kai ain- eleki ipoiele lope matale esi benaije kai

††19:15 Selu catatane kaki 2:26-27. Tatike pine Uonore 20:4 473 Tatike pine Uonore 21:3 ikuncie kai itola segele kenae leke naga elaka kai belerane saka meite mere. Bi- mere elemake tamata mei nusare mon- natane akmenare kai nabi tinai more esi eka salaue musuna usate esa. Musuna supu poie akmena ete mere peneka. Nabi meru pela mina pine esupu tie suike po tinai mo mere binatane nomore luare. takwali mo. Esi blake kera titinai pita kpetu eti pela. 4 Eleki au selu otoi maka rue kena Hukume rebe pamulire pleta kai tamata rebe esi rue kenare, esi supu kbasa kena teu pakala. Kai 20:11-15 au selu tamata rebe esi supu bunu le 11 Eleki au selu otoi maka rue kena esi suka tatu loko binatane neune mere pleta rebe putile elake kai Ile rebe Irue mo kai binatane mere esi lakaije mo. kenare. Lanite kai nusare sirikele bei Kai esi pake binatane mere esi tandare oaIje le atia pusulu peneka. 12 Kai au kena oalaleisu pise esi balaisu mo. Po selu tamata matale elake tone esi kele esi saksi rame kena Yesuse kai esi lepae me otoi maka rue mere esi oaije. Eleki Alla Eni hnaunaru, hoko esi selearu supu bukuaru baekele. Eleki buku makete ribi kai uluisu supu tete. Po meije esi me baekele, buku mere Buku Tamata kwana suike peneka eleki esi kbasa saka Kwanale. Eleki tamata matalaru esi supu kamale sakesa kai Maka Hlamate rebe hukumane lulu saisa rebe esi onoe, rebe Tuhane ItalukeiNe kai esi kbasa musuna lekie me bukuaru. 13 Hoko tamata rebe usate esa. 5 Po kena musuna usate esa esi mata ndau meite kai tamata rebe esi mere, tamata matale maketaru sae ik- mei tamata matale esi otoi maka ruere wana suike mosa. Tamata matala esi lekwe esi supu hukumane lulu saisa rebe kwana suike menaije meije. 6 Sie rebe esi onore lekwe. 14–15 Tamata rebe esi esi kwana suike kena rebai menaije esi nane kena buku tamata kwanale more supu misete. Esi ono Alla Eni tamata. Esi poiesi kena auwe saelae meite mere. mata rebai lua moneka. Mata rebai luare Mere pela eleki Matale kai Nusa tamata supu poie kena auwe saelae meite. Esi matale sae moneka le pusue tamata rebe ono imama ete Alla kai imama ete Kris- esi kusu nusa beluke more esi supu poie tuse. Kai esi pleta sakesa kaiNi musuna kena auwe saelae meite peneka. Auwe usate esa. saelae meite mere esi kotiele mata rebai luare. Ro tiare supu hukume 20:7-10 Lanite kai nusa beluke 7 Eleki kena musuna usate esa mere 21:1-8 liare ro tiaru esi elake tiele bei matale Eleki au selu lanite beluke kai esi benaije. 8 Eleki ikeu umauke tamata 21 nusa beluke. Lanite akmenare kai me pusue nusare rebe kotise Goke kai nusa akmenare sirikele kai meite lekwe Magoke. Ro tiare esi elake lemakesi kai selu moneka. 2 Eleki au selu kota moli, lupukesi leke esi lisa. Tamata meru esi rebe kotiele Yerusaleme beluke kai erulu boka titinai sabokae ume ndau meite. bei ndete surga, mere Alla Ionoe. Kota 9 Eleki esi luake bei pusue otoi mei mere ehita kena hitate elake bei Tuhane nusare kena esi keholi tamata rebe esi Alla saka bina rebe selui hita le eni lulu Allare me kota rebe Alla Iokire. Po pakianaru le iono kena ikai kai mok- aure erulu bei ndete lanite ebunu pususi. wai sae me. 3 Eleki au lene na elake bei 10 Eleki ro tiaru esi elake rebe ilemake otoi maka rue kena pleta mere be, “Kena sie meru namake isupu poie kena auwe meije Alla Irue sakesa kai tamata. Hoko Tatike pine Uonore 21:4 474 Tatike pine Uonore 21:19 siere Alla Eni tamata kai batuke esi tatu molire ete au. Kota mere erulu bei ndete lokoI. 4 Iono esi supu susate sasaisa mon- surga, mere Tuhane Alla Ionoe. 11 Kota eka hoko esi rani kwale moneka. Sae mere ehita kena hitate elake bei Alla. imata moneka. Sae isusa moneka pise Kota mere ehita saka batu hitate per- kerake moneka le yelu rebe akmena ite mata rebe nteki titinai, saka batu per- supure, pamuli meije sae moneka.” mata yaspise rebe li siba lupe kacare. 5 Eleki Ile rebe Irue kena otoi maka rue 12 Temboke rebe keholire nanu kai ela. mere Ibeteke be, “Kena meije Au ono Kai esi metua butu esa lesini lua kai pusulu belu!” Ibeteke lokoku lekwe be, malekata butu esa lesini lua esi raka “Leki pusue lepate meije le tinai hoko metua meru. Nusa tamata Israela butu namake tamata esi lene lokole. esa lesini luaru esi nanaru kena metua 6 Meije Au ono pelae yelu rebe Au meru. Papelake meture suku esa esi taluke pende! Aure Alfa kai Omega, rebe nane. 13 Metua telu balale lemataije sa, memenai kai rebe pamuli. Sire rebe ioki telu ubalale lemataije sa sapleuke mak- Au, irue kai Au eti pela. Saka tamata wanale, telu balale lemataije sa sapleuke rebe kmalakeni, Au ono ikinu bei kwele mapale kai telu balale lemataije suni. rebe eboboke kai iseli mo. 7 Sie rebe esi 14 Batua inai butu esa lesini lua ulukue lesi ro tiaru esi elake le esi tatu lokoi mo temboke mere. Domba Anaije Eni maka kai esi hlaleke titinai loko Au tatike pine ulake sie butu esa lesini luaru esi na- Au riluke misete rebe Au talukele ete imi naru kena batua meru. Papelake bature pusuime. Kai Au ono Alla etesi kai esi Domba Anaije Eni maka ulake esa eni kotie Aure Ama. 8 Po tamata rebe esi sele nane. le rilasi, kai rebe esi hleke bei hlaleke 15 Malekate rebe ilepa kai au mere loko Yesuse, rebe esi ono atate rebe ikerike toane buai maka sue bei mase eandopoke nanakwalaisu, tamata maka kena sue kota mere, esi metuaru kai esi bunu, tamata maka ono ntasite, tamata temboke. 16 Kota mere esi nanuke kai rebe pake-pake, tamata maka hlaleke esi lebare sakesa. Eleki malekate mere loko tuhane tinai mo kai pusue tamata isuele kena toane buai maka sue mere. nloene, esi supu poie kena auwe saelae Hoko esi nanuke kiloa usata lua utuna meite kai belerane rebe ekliti rame mere. ata (2.400) ‡‡. Esi lebare kai esi nanuke Mere mata rebai luare.” loletere sakesa kai esi lori lopaije nanuke neka. 17 Eleki kena malekate mere isue Yerusaleme Beluke esi temboke, esi nanuke loletere me- 21:9-22:5 tera butu ne ¶¶. Malekate esi alate maka 9 Malekate esa bei malekata itu rebe suere sakesa kai tamata eni alate maka esi lalake yelu rebe kute susata itu pa- suere neka. 18 Kota mere esi temboke bei mulire iluake loko au kai ibeteke be, batu misete permata yaspise kai kotare “Mai! Au tiluke bina rebe iono kena ruale bei mase misete titinai, li siba ikaije etemu. Bina mere Domba Anaije saka kaca. 19 Batua rebe kena kota mere Eni bina.” 10 Eleki Alla Eni Rore Ikbasae esi uweije kerikelu bei batu misete per- malekate mere leke ikeri au lolete ulate mata. Batu nomore esare batu malae nanuke titinai. Iaseluke Yerusaleme kota rebe kotiele batu yaspise, batu nomore

‡‡21:16 Kiloa usata lua utuna atare (2.400) sakesa kai stadia usata butu esa lesini lua (12.000). ¶¶21:17 Metera butu ne (60) sakesa kai hastaya utune esa butu ata lesini ata (144). Tatike pine Uonore 21:20 475 Tatike pine Uonore 22:9 luare batu malae rebe kotiele batu nil- Malekate mere iaseluke kwele ame, batu nomore telure batu malae 22 rebe eono tamata ikwanare rebe kotiele batu mira, batu nomore lekwe. Kwele mere endina titinai saka atare batu malae rebe kotiele batu sam- kaca. Ebele bei Alla Eni otoi maka rute. 20 Batu nomore limare batu lalakwe rue kena pleta kai Domba Anai mere, kai putile rebe kotiele batu uname, batu 2 ekeue lalane esi tlaije me kota mere. nomore nere batu lalakwe rebe kotiele Me kwele mere esi leine, aia rebe uono batu sardise, batu nomore iture batu po- tamata ikwanare ukusu ndi teba mpai role rebe kotiele batu ratna cempaka, teba. Musune esare aia meru ubua rebai batu nomore kwalure batu malae rebe butu esa lesini lua. Hoko bulane esare kotiele batu berile, batu nomore sikware rebai esa. Esi tetuiju eono obate ete batu porole rebe kotiele batu krisolite, pusue tamata mei nusa. 3 Me kota mere batu nomore butu esare batu malae rebe Alla Ikutuke sasaisa moneka. Alla kai kotiele batu krisoprase, batu nomore Domba Anai mere Esi otoi maka rue butu esa lesini esare batu malae rebe kena pletare namake pine eme kota kotiele batu lasuardi kai batu nomore mere. Kai Eni makerikaru esi tatu lokoI, butu esa lesini luare batu mahmelane 4 kai esi seluI. Kai Eni nane lekie me rebe kotiele batu kecubune. 21 Kai metua oalalesi sapleuke matabului babaisu. butu esa lesini lua meru bei mutiara butu 5 Esi perlu lampu kai kabalane moneka esa lesini lua, metu esare ono bei mu- le kpeture sae mo le Tuhane Alla ruaI tiara esa. Lalane me kota mere ono bei hitasi. Tatike pine sie rebe esi hlaleke mase misete titinai kai selue hita saka lokoIje esi pleta sakesa kaiNi eti pela. kacare. Yesuse Iluake suike 22 Au selu Tuhane Eni Lumare kena kota mere mo le Alla Maka Kbasa elake 22:6-17 kai Domba Anaije esi me kota mere 6 Eleki malekate mere ibeteke lokoku hoko tamata esi tatu me oaIsu neka. be, “Pusue lepata meiju rebe lepaelu 23 Kota mere perlu lematai pise bulane peneka kena aselulu pende tatike pine ehita moneka, le Alla Eni hitate elake tinai, lemake mo kai tatike pine tamata ehitae kai Domba Anai mere Iono saka rebe esi hlaleke lokoIje esi lene lokole. lampu ete kota mere. 24 HitaIje ehita Alla rebe Iriluke Eni Rore ete nabiaru Iu- pusue tamata bei nusa kai kamala bei lake Eni malekate kena itiluke saisa rebe nusa rebe esi luake keri taneiaru me kota eonore nere ete Eni makerikaru peneka. mere. 25 Kota mere esi meturu ebaeke 7 Yesuse Ibeteke be, ‘Au luake reneka. rame sae ikobue moneka le ete mere Sie rebe esi lulu lepata rebe mei buku kpeture sae mo. 26 Pusue tamata esi keri meije esi supu misete.’” esi taneiaru leke esi rilukelu ete Alla 8 Au Yohanese, au lene kai au selu kena esi holmateI. 27 Po tamata rebe esi pusue meiju peneka. Eleki kena au lene ono yelu rebe uandopoke nanakwalare, kai au selu pusue meru pelare, au tatu pise tamata rebe esi tatu loko yelu rebe loko malekate rebe iaseluke meru ete Tuhane more, esi supu kusu kota mere aure, 9 po ibeteke loko au be, “Yake, tatu mo. Tamata rebe supu kusu kota mere loko au yake! Po tatu loko Alla! Le aure esi laleije batuke tamata rebe eni nane makerike lupe ale neka kai pusue kwali lekie me Buku Tamata Kwanale, Domba betaya rebe nabiaru kai rebe esi lulu Anaije Eni bukure. hnauna mei buku meije neka.” Tatike pine Uonore 22:10 476 Tatike pine Uonore 22:21

10 Eleki ibeteke lokoku leneka be, be, “Mai!” Sire rebe ilene, suke ibeteke “Bunike lepata mei buku meije yake, lekwe be, “Mai!” Kai sire rebe kmalak- le takwali moneka pusue meiju uono eni, lomei! Kai sire isuka, irana kwele reneka. 11 Sie rebe esi ono tiare kai sie rebe eono tamata ikwana eti pelare, rebe esi tatu loko tuhane tinai more esi kwele mere seli mo. lakaiju, sebeie esi ono ele mere rame. Po Lepate mulini sie rebe esi ono saisa rebe nkenale kai sie rebe batuke esi tatu loko Allare esi ono 22:18-21 ele mere rame eti pela.” 18 Sire rebe ilene loko lepata kena 12 Imi nete Yesuse Eni hnaune meije: buku meije, au Yohanese, au ahnau be, “Takwali mo Au luake suike reneka kena “Imi tapa sasaisa kena lepata meiju yake, Au lelie ete pusue tamata lulu saisa rebe mo hoko Alla Itapa imi hukumane kena esi onore. 13 Aure rebe Alfa kai Omega le susata elaka Aure menai kai pamuli. rebe lekilu kena buku meije ete imire. 14 Alla Iono tamata rebe esi tetake esi 19 Kai imi hleke sasaisa bei lepata meiju lapu nanukaru eti uputire lalesi ndina yake, le esi supu kbasa kena kusu kota mere mo hoko Alla lekwe Iono imi kusu kota esi meture leke esi kane ai rebe eono misete titinaije mo, tamata ikwanare esi buaiju. 15 Po tamata kena ikane ai buai rebe eono tamata rebe esi ono ndopone kai tamata maka ikwanare, atiaru, tamata lalanaru, tamata maka rebe lekie mei buku meije.” bunu, tamata maka tatu loko tuhane 20 Ile rebe Ibeteke lepata mei buku meije tinai more esi lakaiju kai tamata maka Iombe, lemake rame, sie meru esi rue me kota “Tinai, Au suka luake reneka!” mere esi mulini. Au Yohanese, au ralake be, 16 Au meije Yesuse, Au ulake Auku “Tinai! Tuhane Yesuse, Aluake noma! malekate lokomi peneka leke ibeteke 21 Ariluke misete ete pusue tamata saisa rebe epentine ete jemate toini rebe rebe hlaleke loko Allare noma! esi hlaleke Tuhane. Au rulu bei kamale Amine.” Dauta, Aure kmale pita rebe esi hitai elake.” Hlamate, Yohanese 17 Alla Eni Rore kai Domba Anaije Eni bina rebe iono kena kaije§§ esi koti

§§22:17 Domba Anaije Eni bina ete meije natire pusue tamata rebe hlaleke loko Tuhane.