Olympe De Gouges – Zapomniana Heroini Rewolucji Francuskiej
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
doi:10.32020/ARTandDOC/19/2018/14 Revolution Now! Rafał MICHALSKI Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Instytut Filozofii Katarzyna LEWANDOWSKA Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku OLYMPE DE GOUGES – ZAPOMNIANA HEROINI REWOLUCJI FRANCUSKIEJ Słowo wstępne szły w parze z gotowością poniesienia nierzadko najwyższej ofiary –własnego życia. Pamiętać przy Obraz Rewolucji Francuskiej marginalizujący tym należy, że ich gwałtowne reakcje, określane udział kobiet w tym założycielskim dla współ- przez licznych historyków jako przejaw histerii czesnej demokracji wydarzeniu deformuje jego i irracjonalnej furii, płynęły z dogłębnego po- historyczny sens. Aby właściwie zrozumieć ich czucia krzywdy i niesprawiedliwości. Były wśród rolę w rewolucyjnym przełomie, powinniśmy nich prostytutki, wdowy zepchnięte na margines w pierwszym rzędzie dostrzec brutalny fakt, że życia społecznego, ale większość stanowiły matki w morzu społecznej nędzy cierpienie kobiet było kierujące się dobrem najbliższych. Niewątpliwie wówczas najdotkliwsze. Pozbawione edukacji, początkowo brakowało im poczucia przynależ- praw obywatelskich, nisko opłacane, ograbione ności do „wspólnoty kobiet”, a świadomość walki ze społecznego uznania, krępowane przesąda- o powszechne prawa była jeszcze w powijakach. mi żyły w żelaznej klatce patriarchalnego ładu Wykluczone z życia politycznego „rewolucyjne bez nadziei na wyzwolenie z zamkniętego kręgu furie” dopiero zaczynały uczyć się solidarności, przemocy i ucisku. Dlatego, wychodząc na ulice artykułowania roszczeń wykraczających poza Paryża i innych miast Francji, wyrażały nie tylko partykularne interesy. Z okazji powołania Stanów żądania dotyczące poprawy własnej egzysten- Generalnych w 1789 roku kobiety przygotowa- cji, ale przede wszystkim domagały się uznania, ły 30 wniosków ze skargami, w których wyrazi- poszanowania swojej godności oraz wolności od ły swoje żądania, przedstawiając zarazem nędzę męskiej opresji. Ich wściekłość i nieprzejednanie własnego położenia. Prosiły o prawo do głosowa- Sztuka i Dokumentacja nr 19 (2018) │ Art and Documentation no. 19 (2018) • ISSN 2080-413X • e-ISSN 2545-0050 • doi:10.32020/ARTandDOC 97 Revolution Now! nia i prawo do rozwodu, ale głównie podkreślały heroin, która poświęciła własne życie na podsta- swoją niedolę w wadliwie urządzonym społeczeń- wie wyroku Trybunału Rewolucyjnego z 3 listo- stwie. Kilka danych statystycznych z tego okresu pada 1793 r. Jej Deklaracja praw kobiety i oby- pokazuje ubóstwo i mizerię życia w ówczesnym watelki uznawana jest współcześnie za kluczowy Paryżu: cena chleba w 1789 roku wynosiła 14,5 tekst w historii kobiet walczących o równoupraw- sous, podczas gdy za dzień pracy mężczyźni prze- nienie, ruchów kobiecych i feminizmu jako takie- ciętnie zarabiali 18–20 sous, kobiety zaś 10–15 go. Wielu badaczy zalicza ją do najważniejszych sous, a zatem cena chleba miała wartość ponad prekursorek Powszechnej deklaracji praw czło- 80% dniówki. Dlatego nie powinien dziwić fakt, wieka z 1948 roku, zwłaszcza artykułu drugiego, że na czele demonstracji ludzi domagających w którym mowa jest o tym, że: „Każdy człowiek się chleba stały właśnie kobiety, które stanowi- posiada wszystkie prawa i wolności zawarte w ni- ły pierwszy cel brutalnych represji. W raportach niejszej Deklaracji bez względu na jakiekolwiek lekarskich z tamtych czasów możemy dowiedzieć różnice rasy, koloru, płci, języka, wyznania, po- się o dewastujących skutkach ogromnego stre- glądów politycznych i innych, narodowości, po- su i lęku, w jakim musiała żyć bezbronna „słaba chodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub płeć”, o zatrważającej inflacji poronień, chorób jakiegokolwiek innego stanu.” Nie bez powodu de dzieci pozbawionych wsparcia ze strony państwa. Gouges uchodzi również za prekursorkę między- Jednakże nie tylko kwestia socjalna motywowa- narodowych konwencji dotyczących praw kobiet: ła kobiety do protestów. Z wolna rodziła się po- począwszy od przyjętej przez Zgromadzenie Na- trzeba pełnego równouprawnienia artykułowana rodowe ONZ Konwencji o prawach politycznych w ramach działalności politycznej i intelektual- kobiet (1952) poprzez Konwencję w sprawie li- nej znaczących w sferze publicznej kobiet, takich kwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet jak Sophie de Condorcet (żona słynnego filozofa (1979) po współczesne teorie i inicjatywy, które Nicolasa de Condorceta), która zapraszała do rozwijane są od lat dziewięćdziesiątych dwudzie- swojego salonu szereg wpływowych aktywistek, stego wieku pod hasłem „Women’s Rights are Hu- w tym najważniejszą z nich Olympe de Gouges – man Rights“. Niezwykle bogaty dorobek pisarski późniejszą ikonę feminizmu, która jako pierwsza de Gouges obejmujący 150 tytułów i około 3,5 tys. przedstawiła na forum publicznym powszechne stron nie doczekał się jeszcze kompletnego opra- prawa kobiet i poświęciła swoje życie walce o rów- cowania. Pomimo ogromnego zaangażowania nouprawnienie. w prawa kobiet i ogromnej popularności w czasie Jeśli uwzględnimy dokonania polityczne Rewolucji Francuskiej została szybko zapomnia- i literackie de Gouges, zadziwiające musi wydać na. I to na okres dwóch stuleci, w przeciwieństwie się to, że nawet w najbardziej szczegółowych, choćby do zdecydowanie mniej radykalnej Mary „postępowych” opracowaniach Rewolucji Fran- Wollstonecraft. Przyjrzyjmy się najważniejszym cuskiej rzadko kiedy pojawia się na jej temat coś faktom z biografii de Gouges. więcej, niż krótka wzmianka. Wprawdzie wątek kobiecy Rewolucji Francuskiej odmalowuje się zazwyczaj w żywych kolorach, opisując heroizm Kim była Olympe de Gouges? i waleczność wzburzonych kobiet Paryża, masze- rujących na Wersal, czy też polityczną działalność Urodziła 17 maja 1748 w Montauban (region Ok- „muzy żyrondystów”, Madame Roland, ale braku- sytanii) jako Marie Gouze. Jej matka Anne-Olym- je w tym obrazie postaci czołowej aktywistki poli- pe Mouisset była córką zamożnego sukiennika tycznej i dramatopisarki, która złożyła do Zgro- związanego z dworem arystokratycznej rodziny madzeniu Narodowego projekt Deklaracji praw Lefranc de Pompignan. W swoich wspomnieniach kobiety i obywatelki. Można więc odnieść wra- de Gouges pisała wiele o romansie swojej matki żenie, jakby męska historiografia próbowała po- z młodym Pompignanem, późniejszym marki- nownie, tym razem czysto symbolicznie, zdeka- zem. Z powodu jego częstych, długich wyjazdów pitować jedną z najważniejszych rewolucyjnych oraz niechęci rodziny do mezaliansu związek nie 98 Sztuka i Dokumentacja nr 19 (2018) │ Art and Documentation no. 19 (2018) • ISSN 2080-413X • e-ISSN 2545-0050 • doi:10.32020/ARTandDOC Revolution Now! miał szans na powodzenie. Anna została zmu- kiz był bowiem klasycznym l’homme des lettres szona do poślubienia tamtejszego rzeźnika Pier- (człowiekiem pióra), znanym autorem poezji, re’a Gouze’a (1737), który, według późniejszych dramatów, krytykiem, członkiem Académie de zapewnień de Gouges, nie był jej prawdziwym Francaise, tłumaczem poliglotą prowadzącym ojcem. Historycy podkreślają jednak, że przeko- polemiki z samym Wolterem. Nieustanne pod- nanie de Gouges o jej rzekomo arystokratycznym kreślanie jego ojcostwa możemy odczytać jako pochodzeniu nie zostało nigdy potwierdzone, wyraz megalomańskich ambicji, ale również jako a markiz nie uznał oficjalnie swojego ojcostwa swoisty performance, zamierzoną drwinę z reguł i w żaden sposób nie pomagał w wychowaniu patrylinearnego dziedziczenia i określania kobie- i utrzymaniu młodej Marie. Jak zobaczymy, mo- cej tożsamości. tyw porzucenia dziecka-bękarta będzie przewijać Kolejną „wywrotową” decyzją de Gouges się w późniejszej twórczości literackiej de Gouges była rezygnacja z ponownego zamążpójścia po i przekształci się w konkretną walkę polityczną śmierci małżonka, ponieważ oznaczała ona wy- o uznanie praw nieślubnych dzieci. raźne odstępstwo od panujących wówczas zwy- W wieku szesnastu lat Marie została zmu- czajów. Większość kobiet uzyskiwała społeczną szona do małżeństwa z Louisem-Yvesem Aubry, tożsamość dopiero w związku małżeńskim, sa- który dzięki jej posagowi mógł otworzyć w Mon- motnym wdowom groziła zapaść w społeczny tauban własną gospodę. Rok później urodziła niebyt pogardy, nędzy i samotności. Utrata wiary syna Pierre’a (1766), a tuż po jego narodzinach de Gouges w sens patriarchalnej rodziny znalazła zginął jej mąż, prawdopodobnie podczas powo- wyraz w jej późniejszej twórczości, najwyraźniej dzi. Osiemnastoletnia wdowa, posiadając nie- chyba w słynnym dictum z Deklaracji praw ko- wielki spadek po zmarłym mężu, postanowiła biety i obywatelki: „małżeństwo jest grobem za- przeprowadzić się wraz z dzieckiem do Paryża. ufania i miłości”. Zdecydowała się przy tym zmienić imię i nazwi- Po przeprowadzce do Paryża Olympe sta- sko na Olympe de Gouges (modyfikując nazwi- ła się nieustraszoną bojowniczką o prawo kobiet sko swojej matki: Anne-Olympe Gouze). Była do rozwodu i wielokrotnie publicznie domagała to dość powszechna praktyka w owych czasach, się rewizji prawa małżeńskiego na korzyść kobiet. podobnie uczynili między innymi Robespierre Jak pisze Gisela Thiele-Knobloch w przedmowie i Danton. Jednakże dokonana przez nią zmiana do tekstów politycznych de Gouges: „(...) kobietę, miała charakter niezmiernie prowokacyjny, jeśli która odmawiała małżeństwa, uznawano wów- nie wywrotowy. Jak zauważa Sophie Mousset, czas automatycznie za femme galante, jeśli nie za słowo gouge było używane wówczas jako termin prostytutkę”.1 Jako niezależna, względnie samo- oznaczający pospolite kobiety oskarżane o zada- wystarczalna kobieta była stale narażona na spo- wanie się z podejrzanymi