De Markies De Condorcet
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
De markies de Condorcet Voordracht door Guido Heideldal Probus 1 Maastricht 25 april 2018 Inleiding Marie Jean Antoine Nicolas de Caritat, markies de Condorcet (Ribemont, 17 september 1743 – Bourg-la-Reine, 28 maart 1794) was een Franse filosoof, wiskundige en politicus (en vroege politieke wetenschapper) die het concept van de methode Condorcet ontwikkelde. In vele facetten vooruitlopend op zijn tijd als een 18e-eeuwse denker, pleitte hij voor een liberale economie, vrij en gelijk publiek onderwijs, grondwettelijk recht, en gelijke rechten voor vrouwen en voor mensen van alle rassen. Zijn ideeën en geschriften hebben de Franse en de wereldpolitiek beïnvloed en blijven invloedrijk tot aan de dag van vandaag. 2 Jean-Antoine-Nicolas de Caritat, beter bekend als de markies de Condorcet, leefde van 1743 tot 1794. De familie de Caritat, afkomstig uit de Dauphiné, ontving de grafelijke titel in 980. Ze gingen wonen in een kasteel, “Condorcet”, gelegen bij Nyons in de Provence. De provinciaalse Condorcets behoren tot een oude, lagere, provinciale adel en waren weinig gefortuneerd. De markies was één meter 75 lang, wat groot was voor zijn tijd. Hij had een rond voorhoofd, scherpe blik, een zeer geprononceerde havikneus en een ronde kin. 1 3 Waarom wil ik een voordracht wijden aan deze man? Om twee redenen: Bij het napluizen van mijn boekenverzameling werd ik geconfronteerd met een 15-tal volumes op de bovenste plank, getiteld: “Les oeuvres du marquis de Condorcet”. Een nalatenschap van mijn schoonouders. Bij het doorbladeren van het eerste volume viel mijn blik op een uitspraak die vertaald als volgt luidt: “De dwaling heeft, net zoals de waarheid, recht op vrijheid van expressie”. Deze uitsprak, gedaan door iemand die leefde in de 18e eeuw, intrigeerde mij. Een tweede reden was het feit dat de naam “Condorcet” in praktisch ieder dorp of stad van Frankrijk voorkomt als naam van een straat of school. De meeste fransen zijn dan ook bekend met deze naam maar de grote meerderheid heeft geen idee wie deze man was. Dit waren voor mij redenen genoeg om me wat verder te verdiepen in deze figuur. Belangrijk bij mijn onderzoek was de biografie van Condorcet, geschreven door Elizabeth en Robert Badinter: Markies de Condorcet 1743-1794, Een Intellectueel in de Politiek. Biografie die ook in het Nederlands werd vertaald door Frans de Haan en gedrukt in 1993 door de uitgeverij G.A. van Oorschot te Amsterdam. 2 Wij zijn allemaal kinderen van de tijd waarin we leven. Om het reilen en zeilen van Condorcet te begrijpen moeten we hem situeren in het kader, de horizon waarin hij leefde, namelijk de eeuw van de Verlichting. *Het verouderde beeld waarbij we onszelf zagen als deel uitmakend van een tijdloze, onveranderlijke, harmonieuze kosmos met God als fundamentele basis was reeds geruime tijd aan het veranderen. *Een fundamentele breuk begint zich langzaam af te tekenen in de 17e eeuw, bekend als de Renaissance. Sinds de publicatie van Descartes: “Discours de la méthode” is het niet langer God die de kosmische orde bepaalt, maar dankzij de kennis van nieuwe wetenschappelijk verantwoorde inzichten, ging men de natuur zien als geordend volgens haar eigen inzichten: “juxta propria principia”, volgens Bacon. Niet God, maar de mens staat centraal als subject, als cognitieve entiteit. Zo ontdekt Harvey de bloedsomloop waarbij hij de hartfunctie beschreef als een pomp = voorbeeld van wat men is gaan noemen: de mechanisering van ons wereldbeeld. *Deze trend zet zich verder door in de 18e eeuw, de eeuw van de verlichting waarbij zich radicale veranderingen voordeden in de sociale verhoudingen. Lodewijk XIV was opgevolgd door de regent, Philippe d’Orléans. Hij verlaat Versailles om zich te vestigen in zijn Palais Royal te Parijs. De aristocratie kon zich bevrijden van het harnas waarin ze smachten te Versailles om zich te vestigen in hun luxueuze huizen, Hôtels genoemd, waar ze vrijelijk konden doen en laten wat ze wilden. Dit was trouwens ook het gevoel dat heerste bij een bredere laag van de bevolking: het gevoel van vrijheid, vrij van alle geestelijk en wereldlijk gezag. *De verlichting heeft dus twee betekenissen. Enerzijds te zien als een zich verlichten van het juk opgelegd door autoritaire gezagdragers en anderzijds verlichting doordat de horizon van de Europese mens zich spectaculair verruimde dankzij nieuwe wetenschappelijke inzichten. Een factum in plaats van een fatum. De verlichtingsdenkers hebben dus niet gewacht op de boodschap van Obama: “yes we can”. Hoe heeft zich dit verlichtingsdenken concreet gemanifesteerd in het leven van Condorcet? Dit zal ik trachten aan te tonen door drie aspecten van hem nader te beschrijven: Drie aspecten van de Condorcet o als wetenschapper o als sociaal betrokkene o als politicus Condorcet als wetenschapper o 1758 Collège de Navarre o 1765 publicatie “Essai sur le calcul intégral” o 1770 lid van de Académie des Sciences; publicatie “L’arythmétique politique” 3 Als 15jarige jongeling wordt Condorcet in 1758 ingeschreven op het “Collège de Navarre” te Parijs, een instelling voor Middelbaar Onderwijs. Deze school stond hoog aangeschreven op het gebied van de exacte wetenschappen zoals meetkunde en wiskunde. Condorcet interesseerde zich vooral voor de algebra omdat men hier geen beroep doet op onnauwkeurige voorstellingen van de natuur maar kan volstaan met wiskundige symbolen en formules. Hier opende zich voor hem een wereld van redelijkheid en precisie vrij van theologische wartaal en filosofische vaagheid. Twee jaar later keert Condorcet terug naar zijn ouderlijk huis waar zijn moeder en een tirannieke bisschop, zijn oom, een plan hadden uitgestippeld voor zijn toekomst: hij zou de traditie van het huis Caritat de Condorcet voortzetten en zoals zijn vader officier worden. De jonge man wees dit plan af. Hij wilde wiskundige worden, wat in de ogen van de bisschop gelijk stond met onderwijzer of regent: ”een beroep uitgeoefend door straatarme kleine burgers om niet van honger om te komen”. Na een vergeefs strijd die ongeveer twee jaar duurde legde de familie zich er uiteindelijk bij neer, en vertrok de 19jarige jonge man weer naar Parijs. Hij bezoekt regelmatig een kring van wiskundigen en leerde o.a. D’Alembert kennen: de meest vooraanstaande wiskundige van Europa, en samen met Diderot één van de opstellers van de Encyclopédie. Wiskunde werd zeer belangrijk. Na Galilei ging men er in de 17e eeuw vanuit dat het grote boek van het universum in de taal van de wiskunde was geschreven. Wiskundige begrippen waren reeds aanwezig in de oudheid. Denk aan Pythagoras voor wie het universum bestaat uit getallen en hun formele verhoudingen. Maar deze mathematische eenheden moeten platonisch opgevat worden. Dat is te zeggen: als onafhankelijk van de menselijke geest bevinden deze zich in de bovennatuurlijke, platonische hemel boven tijd en ruimte. Nu, in de zeventiende eeuw, is men overtuigd dat wiskunde bedacht wordt, een product is van de menselijke geest. Via symbolen is wiskunde in staat structuren te scheppen zoals een schilder dit doet via vormen en kleuren of een dichter via woorden. De vraag werd hierbij gesteld wat de precieze relatie is tussen een formele wiskundige beschrijving van de natuur en de reële fysische wereld buiten ons. Met andere woorden men zocht een antwoord op de vraag wat toch de status is van een verzameling van op zich betekenisloze symbolen, bedacht door het menselijk brein, die ondanks hun hoge mate van abstractie toch een voortreffelijk beeld schijnen te geven van de structuren die ten grondslag liggen van de concrete fysische wereld. Dit was toen en is ook nu nog steeds een raadsel. Als 22-jarige publiceerde Condorcet een dissertatie: “Essais sur le calcul intégral”, wat een diepe indruk maakte op D’Alembert. Het is op zijn voorspraak dat Condorcet in 1770 op 27- jarige leeftijd werd toegelaten tot “L’Académie Royale des Sciences”. Over deze bliksemcarrière van Condorcet schreef D’Alembert het volgende aan Voltaire: “de condor is de grootste en sterkste vogel, bestemd om een zeer voorname rol te spelen in de wetenschappen”. Hij publiceerde nog veel artikelen zoals: “L’arithmétique politique”, waarin hij wiskundige toepassingen zag voor het maatschappelijk leven. Hij sprak van “Sociale wiskunde”, welke een breed terrein bestrijkt van rechtspraak tot verkiezingen, van belastingen tot pensioenen. Hij zou beschouwd kunnen worden als voorloper van de econometrie. 4 Condorcet als sociaal betrokkene o Inleiding: sociaal kader o participatie: salons / vrijmetselarij o actief betrokken: slavernij, onderwijs, rechtspraak, rechten van de vrouw Zonder zijn wiskundige werkzaamheden te staken gaat hij meer en meer aandacht besteden aan de maatschappij. Hij zal zich hierbij manifesteren als een gepassioneerde ideoloog die tot de uiterste grens gaat van zijn engagement. Zijn uiterst kritisch ingestelde geest blijkt reeds toen hij als 12-jarige jongeling door zijn beruchte oom Bisschop naar het jezuïetencollege te Reims werd gestuurd. Als schuchtere jonge man maakte hij hier weinig vrienden. Het onderwijs beschrijft hij als volgt: “eindeloos lessen in het Latijn uit het hoofd leren zonder te begrijpen. Er heerst een moraal die liefde onderdrukt, schaamte koestert, waarbij ieder contact met de andere sexe diende vermeden te worden”. Zijn kritische instelling blijkt uit een heftig antiklerikalisme. Hij verfoeide niets zozeer als de godsdienst dan wel de clerus. Hij hekelde alle obstakels die de mens in de weg worden gelegd: vooroordelen, onverdraagzaamheid, bijgeloof en gebetonneerde zekerheden. Naar zijn mening is het ieders absolute recht om te denken naar zij eigen overtuiging. Vandaar de uitspraak: “de dwaling heeft, net zoals de waarheid, recht op vrijheid van expressie”. Franse publieke ruimte was ten tijde van Condorcet aan een grondige verandering toe ”une révolution sociétale”. Verlichte geesten verspreidden de gedachte van een nieuwe ethiek: “éthique républicaine”. Deze ontstond na de vroegere aristocratische ethiek die nog geloofde in een kosmische orde waar iedereen zijn plaats werd gegeven, namelijk de beste, de aristocraten op de hoogste ladder en de slaven onderaan.