Barbarzyńcy W Ogrodzie Pamięci. Cmentarz Rodziny Von Lüttwitzów W Sobótce-Górce
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
architektura krajobrazu i zieleń zabytkowa f landscape architecture and historic greenery Roman Marcinek historyk historian Narodowy Instytut Dziedzictwa National Heritage Board of Poland Barbarzyńcy w ogrodzie pamięci. Cmentarz rodziny von Lüttwitzów w Sobótce-Górce Barbarians in the Garden of Memory. The von Lüttwitz family cemetery in Sobótka-Górka Abstrakt Abstract Cmentarze ewangelickie należą do najbardziej zagrożonych grup za- Evangelical cemeteries belong to the most endangered groups of reg- bytków rejestrowych. Tylko niewielką ich część objęto na Ziemiach Od- istered monuments. Only a small part of them was covered by legal zyskanych ochroną prawną. Przez dziesięciolecia przymykano oczy na protection in the Recovered Territories. For decades, people turned dewastację, rabunek i niszczenie „poniemieckich” nagrobków czy ele- a blind eye to the devastation, robbery and destruction of “post-Ger- mentów wyposażenia, na równanie nekropolii z ziemią i łamanie prawa man” tombstones and pieces of equipment, to the destruction of the dotyczącego pochówków. Stanu tego nie możemy, niestety, uznać za necropolis and to the violation of burial laws. Unfortunately, we cannot fazę zamkniętą. Analiza cmentarza rodziny von Lüttwitzów w Sobótce- say this is a finished phase. The analysis of the von Lüttwitz family -Górce jest próbą pokazania, że można utrzymać pamięć tam, gdzie cemetery in Sobótka-Górka is an attempt to show that one can main- cmentarz w dawnej postaci nie istnieje; próbą historycznego „odtwo- tain the memory of a place even if the cemetery does not exist in its rzenia” pochowanych, wyrwania ich z anonimowości, z której wyrastają previous form; an attempt at a historical “reconstruction” of the buried, obojętność i zła wola. Pod skorupą asfaltu leżą kości współzałożyciela bringing them out of anonymity, which gives rise to indifference and uniwersytetów w Berlinie i we Wrocławiu, kilku pruskich generałów, re- bad will. Under the layer of asphalt lie the bones of the co-founder formatora szkolnictwa w Bawarii czy skromnego oberleutnanta, który of the universities in Berlin and Wrocław, several Prussian generals, w 1916 r. poległ nad jeziorem Narocz, kiedy pułki śląskie powstrzymywa- a school reformer in Bavaria or a modest oberleutnant who died on ły rosyjską ofensywę na Wilno. Przywrócenie pamięci, której ochrona jest Lake Narach in 1916 when the Silesian regiments stopped the Russian nieodłącznym elementem ochrony zabytków, to krok w stronę rozwią- offensive on Vilnius. Restoring the memory, the protection of which is zania problemu – przywrócenia rodowej nekropolii należnego miejsca an inseparable element of monument protection, is a step towards w zespole pałacowo-parkowym bądź jej likwidacji, ale z szacunkiem dla solving the problem – restoring the family necropolis to its proper place ludzkich szczątków i obowiązującego prawa. in the palace and park complex or its liquidation, but with respect for human remains and the applicable law. Słowa kluczowe: cmentarze, dewastacja, krajobraz kulturowy, tożsamość miejsca, Dolny Śląsk Keywords: cemeteries, devastation, cultural landscape, identity of the place, Lower Silesia ebrane w trakcie badań zabytki ruchome he movable monuments collected during Zzarejestrowane zostały w obrębie komory wy- Tthe research were found within the area of rabowanego grobowca. Były to: czaszka, kilka kości the plundered tomb. They were: a skull, a few long długich, fragment miednicy i obojczyka, zalegające bones, a fragment of a pelvis and a collarbone, all w układzie przemieszanym”1. Archeologiczne spra- mixed up”1. The archaeological report describes the wozdanie podchodzi do znaleziska z profesjonalną find with professional indifference. It is easy when obojętnością. To łatwe, kiedy człowieka zredukuje- we reduce a man to a shabby skeleton. The situation my do sfatygowanego szkieletu. Sytuacja zmienia się, changes when we are confronted with the remains gdy mamy przed sobą szczątki ludzi znanych z imie- of people who have their names and are known for nia i nazwiska, z działalności naukowej, politycznej their scientific, political and charitable activities. i charytatywnej. Przed oczami staje Hamlet z czaszką We start thinking about Hamlet holding Yorick’s Yoricka w ręku. skull. 171 Ochrona Zabytków f 1/2019 Cemeteries are of particular importance for memory and emotions. They are a common sacred area in the landscape. Open or closed, communal or religious, for victims of war or cholera, they should remain a place of reflection and contemplation, rem- iniscent of the Latin maxim Mors omnia aequat. In special cases, they may be liquidated, while preserv- ing the rules of law and tradition, seriousness and respect. Unfortunately, history has often witnessed the brutal removal of past burials – a dangerous act, because once you start throwing the dead out of their graves, it is difficult to break the vicious circle of -ac tion and reaction. Especially when we recognize that graves confirm the right of ownership of a group of people (nation, religion) in a given area. Poland is not free of such actions. We should be ashamed when referring to the events in the Re- 1 covered Territories after 1945. The local cemeteries were, in most cases, beyond the reach of monument Cmentarze mają dla pamięci i emocji szczególne protection or any other protection. Monuments and znaczenie. Są powszechnie spotykaną w krajobrazie columns were overthrown, stone gravestones were strefą sacrum. Czynne i nie, komunalne i wyzna- stolen or turned into road gravel, earth graves were niowe, wojenne i choleryczne, powinny pozostawać levelled. The graves, testifying to the history and eth- miejscem zadumy i refleksji, przypominającym ła- nic relations, were liquidated with the approval and cińską maksymę Mors omnia aequat. W szczegól- participation of the authorities. The authorities, like nych przypadkach można je likwidować, zachowując the Polish Church2, regarded all Germans as support- przewidziane prawem i tradycją reguły, powagę i sza- ers of Nazism and did not try to stop the destruction cunek. Niestety, historia często była świadkiem bru- of the necropolis. Politics coincided with the “will of talnego usuwania dawniejszych pochówków – aktu the people”. When the indigenous peoples were dis- groźnego, bo kiedy raz zacznie się wyrzucać zmarłych placed, their place was taken by newcomers, mainly z grobów, trudno później błędne koło akcji i reakcji from the eastern territories lost by Poland3. The set- przerwać. Zwłaszcza gdy uznamy, że mogiły poświad- tlers did not feel any bond with the land in which – czają prawo własności grupy ludzkiej (narodu, wy- by the decision of the great powers – they had to live. znania) do danego obszaru. They perceived German tombstones and inscriptions Polska nie jest krajem wolnym od takich dzia- as a threat, as a clear message: “You are a stranger łań. Ze wstydem powinniśmy odnieść się do zdarzeń here”. The existing cemeteries were therefore liq- na Ziemiach Odzyskanych po roku 1945. Tamtejsze uidated unscrupulously. Euphemisms appeared in cmentarze znalazły się, w większości, poza zasięgiem the language of propaganda: “De-germanization”, ochrony nie tylko konserwatorskiej, lecz jakiejkol- wiek. Pomniki i kolumny obalano, kamienne nagrob- 1. Herb rodziny von Lüttwitzów: Wappenbuch der ki kradziono lub zamieniano na drogowy tłuczeń, Preussischen Monarchie, 1832. Archiwum Galerii NAUTILUS ziemne mogiły niwelowano. Groby, świadczące w Krakowie 1. The von Lüttwitz family coat of arms: Wappenbuch der o historii i stosunkach etnicznych, likwidowano Preussischen Monarchie, 1832. The archive of the NAUTILUS przy aprobacie i współudziale władz. Te, podobnie Gallery in Krakow 2 2. Cmentarz rodowy rodziny von Lüttwitzów w Sobótce- jak polski Kościół , uważały wszystkich Niemców Górce. Fot. R. Marcinek, 2019 za zwolenników nazizmu i nie próbowały zatrzymać 2. The von Lüttwitz family cemetery in Sobótka-Górka. destrukcji nekropolii. Polityka była zbieżna z „wolą Photo by R. Marcinek, 2019 172 architektura krajobrazu i zieleń zabytkowa f landscape architecture and historic greenery ludu”. Kiedy autochtonów wysiedlono, ich miejsce zajęli przybysze, głównie z utraconych przez Polskę ziem wschodnich3. Osadnicy nie odczuwali więzi z krainą, w której – decyzją wielkich mocarstw – przyszło im zamieszkać. Niemieckie nagrobki i na- pisy odbierali jako zagrożenie, czytelną informację: „jesteś tu obcy”. Zastane cmentarze likwidowano więc bez skrupułów. W języku propagandy pojawiły się eufemizmy: „odniemczanie”, „deteutonizacja”, „ście- ranie pokostu niemczyzny”, „repolonizacja” lub „po- lonizacja krajobrazu”4. Zacierano ślady przeszłości, by wraz z nimi gasła pamięć. Wiele można tłumaczyć wrogością wynikającą ze 2 świeżych ran zadanych przez wojnę i zbrodniczą oku- pację, choć przy okazji opisanych tu działań lekcewa- “De-teutonization”, “Wiping off German varnish”, żono zapisy obowiązującego od roku 1932 kodeksu “Re-polonization” or “Polonization of the landscape”4. karnego5 oraz kodeksu prawa kanonicznego z roku Traces of the past were wiped out so that their mem- 19176. PRL-owskie regulacje formalnie wzmacnia- ory would fade. ły ochronę cmentarzy, które nie zostały przekazane A lot can be explained by the hostility resulting związkom wyznaniowym i przeszły na własność Skar- from the fresh wounds inflicted by the war and the bu Państwa (np. jako mienie poniemieckie)7, jednak criminal occupation, although the described actions nie zapobiegły dewastacji. Akcja miała charakter to- disregarded the provisions