Mapa batymetryczna Wielkie Jeziora Mazurskie Bezpiecze ństwo Ŝeglugi śródl ądowej Dariusz POPIELARCZYK 1

ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE I NAWIGACJI ŚRÓDL ĄDOWEJ NA WIELKICH JEZIORACH MAZURSKICH

Szlak Wielkich Jezior Mazurskich to niew ątpliwie jeden z najciekawszych i najpi ękniejszych zak ątków Polski. Jeziora wraz z ł ącz ącymi je kanałami, od W ęgorzewa po Pisz stanowi ą ogromn ą atrakcj ę turystyczn ą dla Ŝeglarzy, turystów, w ędkarzy oraz amatorów pozostałych sportów wodnych. W artykule przedstawiono analiz ę istniej ących materiałów kartograficznych, map turystycznych i przewodników wybranego fragmentu na szlaku jezior mazurskich. Odniesiono si ę tak Ŝe do archiwalnych materiałów oraz współczesnych opracowa ń, które powinny umo Ŝliwia ć bezpieczne poruszanie si ę i transport po powy Ŝszych śródl ądowych zbiornikach wodnych. Poruszono tak Ŝe temat dokładno ści, aktualno ści oraz wiarygodno ści dost ępnych na rynku materiałów, planów i map.

REVIEW OF BATHYMETRIC CHARTS OF GREAT MAZURIAN LAKES

The Great Mazurian Lakes region is undoubtedly one of the most interesting and marvelous part of . Many lakes linked into one by a network of canals make the center of recreation for tourists, sailors, fishermen from all over Poland and from abroad. The paper presents review of existing bathymetric charts and tourist maps, some of reservoirs of Great Mazurian Lakes. The historical sources of maps and plans were also described. The bathymetric charts should ensure safe inland waterways navigation. The problem with accuracy and availability of existing analogue maps was also described.

1Uniwersytet Warmi ńsko-Mazurski w Olsztynie; Wydział Geodezji i Gospodarki Przestrzennej; Katedra Geodezji Satelitarnej i Nawigacji; ul. Heweliusza 5; 10-724 ; e-mail: [email protected]

2218 Dariusz POPIELARCZYK

1. WPROWADZENIE 1.1 Wielkie Jeziora Mazurskie

Wielkie Jeziora Mazurskie (WJM) to jeden z najatrakcyjniejszych krajobrazowo i turystycznie regionów Polski. Jest to najwi ększy w Polsce zespół poł ączonych kanałami jezior, które tworz ą szlak wodny o niepowtarzalnym uroku. Wykorzystuj ąc ten jedyny w swoim rodzaju szlak Ŝeglowny mo Ŝemy zaplanowa ć wypraw ę drog ą wodn ą z W ęgorzowa poprzez szlak WJM do Pisza a nast ępnie poprzez Pis ę, Narew, Wisł ę a Ŝ do Bałtyku. Bogactwo fauny i flory sprawia, Ŝe krajobraz tego regionu wyró Ŝnia si ę na tle pozostałych regionów Polski. Wielkie Jeziora Mazurskie le Ŝą we wschodniej cz ęś ci Pojezierza Mazurskiego, ograniczone s ą kompleksami Puszczy Piskiej (od południa) i Puszczy Boreckiej (od wschodu). Na północy obszar graniczy z Krain ą W ęgorapy, a od zachodu z Pojezierzem Mr ągowskim. Krajobraz kształtował si ę podczas fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego. Jeziora poł ączone s ą systemem kanałów i maj ą wyrównany poziom wód na wysoko ści około 116 m n.p.m.. Wody z jezior odpływaj ą w dwóch kierunkach - poprzez rzek ę W ęgorap ę wypływaj ącą z jeziora Mamry do rzeki Pregoły oraz za po średnictwem Pisy (wypływaj ącej z jeziora Ro ś), poprzez Narew - do Wisły. Kraina jezior mazurskich to centrum rekreacji wodnej dla turystów z Polski i z całego świata. Niestety wiele zbiorników posiada niebezpieczne płycizny usłane głazami stanowi ąc istotne zagro Ŝenie dla turystyki i Ŝeglugi śródl ądowej. Bezpieczna nawigacja wymaga aktualnych map batymetrycznych uzupełnionych przestrzennymi wizualizacjami dna a tak Ŝe informacji o zagro Ŝeniach zwi ązanych z przeszkodami podwodnymi.

1.2 Mapy batymetryczne - bezpiecze ństwo nawigacji śródl ądowej

Pi ękno jezior, otoczonych w wielu miejscach lasem przyci ąga tysi ące turystów. W sezonie liczba osób przebywaj ących na szlaku Wielkich Jezior Mazurskich dochodzi do 50 tysi ęcy dziennie. Z tego powodu niezwykle wa Ŝne jest bezpiecze ństwo Ŝeglugi i uprawiania sportów wodnych na tym terenie. Wiele akwenów na szlaku słynie z niebezpiecznych miejsc, szczególnie dla uprawiania Ŝeglarstwa. S ą to podwodne wypłacenia usiane ró Ŝnej wielko ści kamieniami, tzw. góry i rafy kamienne. Niezwykle gro źne s ą tak Ŝe pojedyncze głazy, których średnica mo Ŝe dochodzi ć nawet do kilku metrów. Wiele z tych kamienistych płycizn stanowi powa Ŝne zagro Ŝenie. Na wielu jeziorach, cz ęsto na powierzchni dziesi ątków hektarów, dno le Ŝy na gł ęboko ści poni Ŝej warto ści 1-2 m ( Śniardwy, Mamry, Kisajno, Dobskie, Dargin). W wielu przypadkach dno jest usłane kamieniami i głazami, które si ęgaj ą powierzchni wody stanowi ąc istotne zagro Ŝenie dla jednostek pływaj ących. Nale Ŝy bezwzgl ędnie d ąŜ yć do wyeliminowania zagro Ŝenia, jakie stanowi ą podwodne przeszkody. Cz ęść z tych niebezpiecznych punktów jest oznakowana znakami w systemie kardynalnym przez Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w Gi Ŝycku. Boje znaków kardynalnych ustawiono na szlaku od W ęgorzowa do Gi Ŝycka. Niestety drogi wodne na południe od Gi Ŝycka nie maj ą oznakowania miejsc niebezpiecznych. Szczególnie niebezpieczny jest akwen najwi ększego zbiornika śródl ądowego w Polsce - jeziora Śniardwy. ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE … 2219

Istniej ące mapy batymetryczne, mapy turystyczne i przewodniki, w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci oparte na pomiarach wykonanych w latach pi ęć dziesi ątych i sze ść dziesi ątych zeszłego stulecia, zawieraj ą nieaktualne i mało szczegółowe dane o ukształtowaniu dna zbiorników wodnych. Szczególnie wa Ŝne informacje o gro źnych kamieniach i rafach nie s ą pełne lub niewła ściwie umiejscowione [1].

2. RYS HISTORYCZNY

Ju Ŝ wiele lat temu rozległe jeziora Krainy Wielkich Jezior Mazurskich wykorzystywane były w celach nawigacyjnych przez zamieszkuj ących te ziemie Prusów. W tamtych czasach istniały trzy niezale Ŝne akweny: północny, środkowy i południowy. Akwen północny składał si ę z trzech grup jezior, które nie miały wówczas poł ączenia mi ędzy sob ą. Jedn ą grup ę stanowiło jezioro Mamry wraz z jeziorem Przysta ń i Świ ęcajty. W skład drugiej wchodziły jeziora Łabap, Kisajno i Dargin. Trzeci ą grup ą natomiast było jezioro Dobskie. Jeziora te nie miały poł ączenia z akwenem środkowym, który składał si ę z jeziora Niegocin, Jagodne i Wojnowo. Akwen ten z kolei nie miał poł ączenia z akwenem południowym. W skład akwenu południowego wchodziły jeziora Ry ńskie, Tałty, Mikołajskie, Bełdany i Śniardwy. My śl poł ączenia ich w jeden rozgał ęziony szlak wodny zrodziła si ę dopiero po podboju ziem pruskich przez Krzy Ŝaków.

2.1 Budowa systemu jezior i kanałów

W XV i XVI wieku trwał intensywny proces osiedle ńczy, z południa szli osadnicy polscy na wyludnione pruskie ziemie. Wiele dokumentów świadczy o tym, i Ŝ szlaki wodne Wielkich Jezior Mazurskich wykorzystywane były przez Krzy Ŝaków zarówno do celów gospodarczych jak i militarnych. Rozwój gospodarczy regionu, a zwłaszcza W ęgorzewa (budowa młynów wodnych), spowodował, Ŝe w latach 1514-1595 odpływ rzek ą W ęgorap ą był systematycznie podpi ętrzany i na przełomie XVI i XVII wieku jezioro Mamry tworzyło wraz z przyległymi grupami jezior jeden zbiornik, który z niewielkimi zmianami przetrwał do czasów obecnych. Zmiany polityczne po 1525 roku oraz stopniowe uzaleŜnianie si ę Prus Ksi ąŜę cych od Polski w XVII wieku spowodowały ponowne o Ŝywienie idei poł ączenia jezior mazurskich w jeden wielki szlak wodny. W latach 1660 – 1687 na zlecenie ksi ęcia pruskiego, nadworny kartograf Józef Naro ński dokonał pomiarów oraz sporz ądził mapy jezior i plany poł ącze ń kanałowych. W tym te Ŝ czasie zrodziła si ę my śl poł ączenia Wielkich Jezior Mazurskich z Bałtykiem przez Pregoł ę i Łyn ę. Prace Naro ńskiego kontynuował Samuel Suchodolski i jego syn Jan, który w 1744 roku zako ńczył studia nad opracowaniem planów przyszłych poł ącze ń. Realizacja tych planów napotykała jednak na wiele przeszkód i była stale odwlekana. Dopiero w latach 1765 – 1772 wybudowano dwie śluzy i przekopano kanały ł ącz ące jezioro Kisajno z jeziorem Niegocin (Kanał Łuczyński (Gi Ŝycki), Niegoci ński (Pi ękna Góra)) i z jeziorem Tałty (Kanał Kula, Szymo ński, Miodu ński, Lelecki (Grunwaldzki) i Tałcki). Śluzy utrzymywały w jeziorze Niegocin poziom wody wyŜszy o 0.9 m ni Ŝ w jeziorze Mamry i o 0.6 m ni Ŝ w jeziorze Tałty. Droga wodna poł ączyła wówczas Gi Ŝycko z Mikołajkami i Rucianem. Trudno ści techniczne w utrzymaniu kanałów i ograniczona spławno ść W ęgorapy (liczne meandry) ograniczały mo Ŝliwo ści transportowe nowo powstałej drogi wodnej tylko 2220 Dariusz POPIELARCZYK do okresu wezbra ń wiosennych. Z upływem czasu kanały ulegały zamuleniu, a urz ądzenia pi ętrz ące niszczały. Pod koniec XVIII wieku śluzy na kanale Gi Ŝyckim i Tałckim rozebrano. W latach 1845 – 1848 i 1851 – 1856 kanały pogł ębiono i poszerzono, doprowadzaj ąc do ustalenia si ę zwierciadła wód w całym systemie (116 m n. p. m.). Wybudowano te Ŝ wówczas Śluz ę Karwik i przekopano Kanał Jegli ński, ł ącz ący jezioro Śniardwy z jeziorem Ro ś. Nast ępnie wybudowano śluz ę Guziank ę i jako ostatni ą śluz ę Przerwanki. Dzi ęki tym poł ączeniom powstał cały system dróg Ŝeglownych, na którym w 1857 roku otwarto Ŝeglug ę parow ą. Pierwszy statek parowy, którym ju Ŝ w 1854 roku odbył podró Ŝ król pruski Fryderyk Wilhelm, nosił nazw ę Mazovia.

2.2 Poł ączenie jezior mazurskich z Bałtykiem

W połowie XIX wieku powstała koncepcja budowy Kanału Mazurskiego, który za pomoc ą Łyny i Pregoły poł ączy ć miał Wielkie Jeziora Mazurskie z Bałtykiem. Woda akwenów miała by ć odprowadzana na północ, do Łyny i Pregoły. Trasa szlaku ł ącz ącego jezioro Mamry z rzek ą Łyn ą została wytyczona, jednak spraw ę budowy kilkakrotnie odwlekano. Budow ę szlaku rozpocz ęto w 1911 roku. Projekt zakładał zbudowanie kanału od północno – zachodniego brzegu jeziora Mamry przez jezioro Rydzówka do miasteczka Allenburg (dzi ś Dru Ŝba po rosyjskiej stronie) nad Łyn ą. Dla pokonania 111 m ró Ŝnicy poziomów mi ędzy Łyn ą i Mamrami zbudowano dziesi ęć olbrzymich śluz. Prace przerwała I wojna światowa. Wznowiono je w 1934 roku i prowadzono do 1942, kiedy kanał był ju Ŝ prawie uko ńczony i napełniony wod ą.

Rys. 1. Północna cz ęść szlaku Wielkich Jezior Mazurskich – rok 1934.

ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE … 2221

W 1944 roku Niemcy wysadzili wszystkie mosty, a rok pó źniej Rosjanie wymontowali urz ądzenia hydrotechniczne. Kanał został przeci ęty granic ą, a prac wyko ńczeniowych nie kontynuowano. Obecnie Kanał Mazurski prowadzi do nik ąd. Po polskiej stronie znajduje si ę 5 śluz: Le śniewo Górne (najwi ększa o wysoko ści ponad 17.2 m), Le śniewo Dolne, Piaski (), Bajory Małe i Długopole [2]. Wykaz Wielkich Jezior Mazurskich przedstawiono w tabeli 1[3].

Tab. 1. Wykaz Wielkich jezior Mazurskich Nazwa Powierzchnia [ha] Gł ęboko ść maks. [m]

Zespół Mamer Mamry wła ściwe (półn.) 2504,0 43,8 Świ ęcajty 869,4 28,0 Kirsajty 207,0 7,0 Dargin (z jeziorem Łaba) 3030,0 37,6 Dobskie 1776,0 22,5 Kisajno 1896,0 25,0 RAZEM 10282,4 System jezior i kanałów Niegocin-Tałtowisko Niegocin 2600,0 39,7 Boczne 183,0 17,0 Jagodne 942,7 37,4 Szymon 154,0 2,9 Kotek 0,4 Tałtowisko 326,9 39,5 RAZEM 4207,0 Zespół Śniardw Ry ńskie i Tałty 1831,2 50,8 Mikołajskie 497,7 25,9 Bełdany 940,6 46,0 Śniardwy (z jeziorem Seksty 10875,4 23,4 i Kaczorajno) Warnołty 370,4 6,2 Tyrkło 236,0 29,2 Ro ś 1887,7 31,8 RAZEM 16639,0 Cały zespół Mamry-Śniardwy 31128,4 Guzianka Mała 36,8 13,3 Guzianka Du Ŝa 59,6 25,5 Nidzkie 1818,0 23,7 RAZEM 33042,8

2222 Dariusz POPIELARCZYK

System jezior poł ączony jest wieloma kanałami, o ró Ŝnych długo ściach. Kanały ł ącz ące Szlak Wielkich Jezior Mazurskich w kolejno ści od północy na południe szlaku:

- Kanał Mazurski - (niedoko ńczony), - Kanał Węgorzewski - łączy "łuk" W ęgorapy, - Kanał Sztynorcki - łączy jezioro Dargin z jeziorem Sztynorckim , - Kanał Pi ękna Góra - łączy jezioro Kisajno z jeziorem Tajty , - Kanał Niegoci ński - łączy jezioro Tajty z jeziorem Niegocin , - Kanał Gi Ŝycki - łączy jezioro Kisajno z jeziorem Niegocin , - Kanał Kula - łączy jezioro Boczne z jeziorem Jagodne , - Kanał Szymo ński - łączy jezioro Szymoneckie z jeziorem Szymon. , - Kanał Miodu ński - łączy jezioro Szymon z jeziorem Kotek Wielki , - Kanał Grunwaldzki - łączy jezioro Kotek Wielki z jeziorem Tałtowisko , - Kanał Tałcki - łączy jezioro Tałtowisko z jeziorem Tałty , - Kanał Jegli ński - łączy jezioro Seksty z jeziorem Ro ś.

3. ANALIZA OPRACOWA Ń MAPOWYCH

Analiza zebranych materiałów mapowych obejmuje zarówno opracowania turystyczne, topograficzne, topograficzno – turystyczne, plany batymetryczne oraz mapy geodezyjne. Do materiałów turystycznych zaliczone zostały mapy:

- „Śniardwy”. Skala 1:30 000, ExpressMap, Warszawa 2001, - „Jezioro Śniardwy. Mapa dla Ŝeglarzy”. 1: 30 000, Digikart/UWM w Olsztynie 2006, - „Jeziora Mazurskie. Cz ęść II”. Skala 1:60 000, ExpressMap, Warszawa 2003, - „Ziemia Gi Ŝycka”. Skala 1:100 000, OPGK Białystok, Białystok 1995.

Do map topograficznych zaliczono:

- „Wydminy”. Skala 1:50 000, PPGK, Michalin 1992, - „Gi Ŝycko”. Skala 1:50 000, OPGK Rzeszów, Rzeszów 2000.

Do zbioru map topograficzno – turystycznych zaliczono:

- „Wielkie Jeziora Mazurskie. Cz ęść północna”. 1:50 000, WZKart, Warszawa 2001, - „Jezioro Śniardwy. Mapa Ŝeglarska”. 1:25 000, Centrum Kartografii, Warszawa 2004.

Do planów batymetrycznych natomiast zaliczamy:

- „Wielkie Jeziora Mazurskie. Północ”, IR Ś, Olsztyn 2004, - „Wielkie Jeziora Mazurskie. Południe”, IR Ś, Olsztyn 2004, - „Plan batymetryczny Jeziora Śniardwy”.

ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE … 2223

W ramach analizy materiałów kartograficznych przeanalizowane zostały tak Ŝe opracowania geodezyjne. Analiz ą obj ęte zostały kolejno jeziora: Świ ęcajty, Mamry Północne, Kirsajty, Dargin, Łabap, Dobskie, Kisajno, Niegocin, Boczne, Jagodne, Szymon, Tałtowisko, Tałty, Ry ńskie, Mikołajskie, Śniardwy, Ro ś, Bełdany, Guzianka Mała, Guzianka Du Ŝa oraz jezioro Nidzkie. Cz ęść z nich poł ączona jest mi ędzy sob ą systemem kanałów mazurskich [4].

3.1 Jezioro Mamry

Na potrzeby artykułu wybrano jezioro Mamry jako fragment szlaku Wielkich Jezior Mazurskich do przeanalizowania. Szczegółow ą analiz ę wszystkich akwenów WJM autor umie ścił na stronie internetowej www.batymetria.pl. Jezioro Mamry le Ŝy na południe od miejscowo ści W ęgorzewo. Jest to najbardziej na północ wysuni ęty zbiornik kompleksu Mamr (tak okre śla si ę zespół jezior: Mamry północne, Dargin, Kisajno, Dobskie). Jest to najczystsze jezioro na mazurskim szlaku. Jego wody zaliczaj ą si ę do pierwszej klasy czysto ści. Bierze si ę to st ąd, Ŝe z dna zatoki (jeziora) Przysta ń stale bije źródło, które zasila t ę cz ęść jeziora. Woda tu jest chłodniejsza, ale za to bardzo czysta. Najwi ększa gł ęboko ść zlewiska to prawie 44/47 metrów (w zale Ŝno ści od źródła informacji), lecz jest te Ŝ tu wiele płycizn. Woda z jeziora Mamry odpływa przez rzeki W ęgorap ę i Pregoł ę do Bałtyku. Mamry nale Ŝą do zbiorników wodnych o dobrze rozwini ętej linii brzegowej, z kilkoma wyspami, o urozmaiconej konfiguracji dna. Powierzchnia jeziora wynosi 2504 ha, z czego 55 ha to powierzchnia wysp le Ŝą cych na akwenie [3]. Jezioro od południa ł ączy si ę z jeziorem Kirsajty, a od wschodu z jeziorem Świ ęcajty. U północno - wschodnich brzegów wypływa rzeka W ęgorapa, odprowadzaj ąca wody do Pregoły z północnej cz ęś ci Wielkich Jezior Mazurskich. Na północno- zachodnich brzegach znajduje si ę wej ście do niedoko ńczonego Kanału Mazurskiego. Niektóre zatoki jeziora Mamry Północne nosz ą nazwy odr ębnych jezior. Du Ŝa zatoka na północy wyodr ębniana jest jako jezioro Przysta ń, a zatoka na południowym wschodzie, przy przej ściu na Świ ęcajty, nazywana jest jeziorem Bodma. Obrze Ŝa jeziora s ą przewa Ŝnie niskie, cz ęsto podmokłe i bagniste. Odcinki północno – wschodniego brzegu (Zatoka Przysta ń) i środkowa cz ęść północnego (Zwierzyniecki Róg) są wy Ŝsze oraz miejscami strome. Niewielkie fragmenty brzegów na zachodzie i północy zajmuj ą zagajniki i lasy. U zachodnich brzegów zbiornika znajduje si ę najwi ększa wyspa Upałty. Wyspa ta oraz mniejsze, le Ŝą ce w pobli Ŝu (Sosnówka, Piramidowa) oraz le Ŝą ce dalej na południe wyspy Gniłe podlegaj ą ochronie jako cz ęść rezerwatu krajobrazowo – ornitologicznego. Na obrze Ŝach jeziora znajduje si ę kilka miejscowo ści. Na północno - wschodnich (w odległości około 3 km) le Ŝy W ęgorzewo, na północno - zachodnich Przysta ń, dalej na południe Pniewo, Mietlice. W niewielkiej odległo ści od południowych brzegów znajduje si ę Sztynort, po wschodniej stronie natomiast półwysep Kal i miejscowo ść o tej samej nazwie. Dla jeziora Mamry przeanalizowano pi ęć map (jeden plan batymetryczny, dwie mapy turystyczne oraz dwie mapy topograficzno – turystyczne).

2224 Dariusz POPIELARCZYK

3.2 Plan gł ęboko ściowy. Instytut Rybactwa Śródl ądowego

Zespół naukowo-badawczy Instytutu Rybactwa Śródl ądowego z Olsztyna przeprowadził w latach 50-tych i 60-tych zeszłego stulecia szerok ą kampani ę pomiarow ą jezior w Polsce. Pomierzonych zostało ok. 2000 zbiorników wodnych. Pomiary wykonywano w oparciu o analogowy pomiar gł ęboko ści w punktach siatki regularnych kwadratów (w zale Ŝno ści od wielko ści zbiornika wodnego: 50x50 m, 100x100 m, 200x200 m), wyznaczanych w oparciu o lini ę bazow ą i domiary prostok ątne. Na podstawie wyników pomiarów gł ęboko ści szkicowano plany batymetryczne [5].

Rys. 2. Zestawienie planu batymetrycznego jeziora Mamry. Wydawca IR Ś.

Przykład takiego planu przedstawia rysunek 2 [6]. Najgł ębszym miejscem jeziora Mamry jest obszar w najbardziej wysuni ętej na północ zatoce. Cz ęść ta charakteryzuje si ę wyst ępowaniem znacznych gł ęboko ści na obszarze od cz ęś ci centralnej akwenu w kierunku ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE … 2225 północnym. Na obszarze zbiornika wodnego znajduj ą si ę trzy miejsca, w których gł ęboko ść jeziora przekracza 40 m. Znaczny obszar najgł ębszej cz ęś ci akwenu ma gł ęboko ści powy Ŝej 35 m. Na mapie batymetrycznej jeziora Mamry w jasny i widoczny sposób oznaczone s ą ró Ŝnice w gł ęboko ściach w poszczególnych miejscach zbiornika wodnego. Mapa posiada izobaty co 5 m, a tak Ŝe dodatkow ą izobat ę ł ącz ącą miejsca o gł ęboko ści 3 m. Najwi ększa warto ść izobaty wynosi 35 m. Dodatkowe zastosowanie zró Ŝnicowania kolorystycznego pozwala na prost ą interpretacj ę kształtu dna. Jezioro Mamry jest jeziorem o zró Ŝnicowanym ukształtowaniu linii brzegowej, jednak na mapie batymetrycznej brakuje nazw zatok tego akwenu. Jedyn ą zatok ą, której nazw ę mo Ŝemy znale źć na mapie jest zatoka Przysta ń, najbardziej wysuni ęta zatoka jeziora w kierunku północnym. W przypadku półwyspów akwenu widoczne s ą nazwy trzech z nich: Zwierzyniecki Róg, Kurka, Ostry Róg. Na analizowanym planie batymetrycznym znale źć mo Ŝna wyspy le Ŝą ce na jeziorze. Wszystkie znajduj ą si ę w zachodniej cz ęś ci akwenu. Wg planu najwi ększa z nich jest cz ęś ciowo zabudowana oraz w cało ści poro śni ęta lasem. Brak jednak informacji odno śnie nazw wysp. Innymi danymi, których na pró Ŝno szuka ć na mapie jest ukształtowanie brzegów akwenu. Znajdziemy natomiast informacje o szuwarach znajduj ących si ę na obszarze zbiornika. Okolice wysp oraz brzegi prawie w cało ści poro śni ęte s ą ro ślinno ści ą. Dodatkowo, mapa przedstawia informacje na temat pobliskiego zalesienia, zakrzaczenia, a tak Ŝe znajduj ących si ę w pobli Ŝu bagien i uroczysk. Widoczne s ą tak Ŝe pobliskie budynki, lecz bez nazw znajduj ących si ę tam o środków i informacji do pełnionych przez nie funkcji.

3.3 Mapa turystyczna „Ziemia Gi Ŝycka”. OPGK Białystok

Na rysunku 3 przedstawiono fragment mapy turystycznej Ziemia Gi Ŝycka wydanej w skal1 1:100 000 przez OPGK Białystok w roku 1995 [7]. Na mapie turystycznej Mazur najgł ębsz ą warto ści ą jeziora Mamry jest 47 m. Gł ęboko ść t ą mo Ŝna odnale źć nieopodal wyspy Upałty kieruj ąc si ę na zachód. Charakterystyka batymetryczna jeziora Mamry przedstawiona jest za pomoc ą charakterystycznych punktów gł ęboko ściowych. Mapa nie posiada izobat czy rozró Ŝnienia kolorystycznego gł ęboko ści jeziora. Najpłytsz ą wielko ści ą ukazan ą na mapie jest warto ść 1 m. Gł ęboko ść ta zaznaczona jest na mapie dwukrotnie i dodatkowo opatrzona znakiem oznaczaj ącym wyst ępowanie przeszkód na szlaku wodnym. Tak zaznaczony rejon znajduje si ę we wschodniej cz ęś ci jeziora, w pobli Ŝu ł ączenia si ę jeziora Mamry z jeziorem Świ ęcajty. Na mapie zaznaczone zostały cztery wyspy. Najwi ększa wyspa jeziora to wyspa Upałty. Według informacji zawartych na mapie Ziemia Gi Ŝycka znajduje si ę na niej rezerwat przyrody. Wyspa nie jest zabudowana, co stanowi sprzeczno ść z informacjami dost ępnymi na wcze śniej przeanalizowanej mapie batymetrycznej. Druga wyspa, znajduj ąca si ę w pobli Ŝu wyspy Upałty, nieznacznie w kierunku południowo - wschodnim to wyspa o nazwie Mł. K ępa. Dwie kolejne wyspy jeziora Mamry znajduj ą si ę w bezpo średnim sąsiedztwie z jeziorem Kirsajty. Wyspy te na poprzednio analizowanej mapie s ą ukazane jako półwysep i ł ącz ą si ę z l ądem. Na danej mapie brak jednak informacji na temat ich nazw. 2226 Dariusz POPIELARCZYK

Rys. 3. Mapa turystyczna Ziemia Gi Ŝycka obejmuj ąca jezioro Mamry

Wymienione ró Ŝnice nie s ą jedynymi ró Ŝnicami w informacjach znajduj ących si ę na analizowanych mapach. Na danej mapie turystycznej poza jeziorem Przysta ń dodatkowo odnale źć mo Ŝna jezioro Bodma, które znajduje si ę w miejscu ł ączenia si ę jeziora Świ ęcajty z jeziorem Mamry. Brak natomiast nazw półwyspów akwenu. Przez zbiornik jeziora Mamry przebiega szlak kajakowy, który prowadzi w kierunku rzeki W ęgorapy lub kieruje turystów w stron ę jeziora Kirsajty. Na mapie zawarte s ą informacje na temat nazw miejscowo ści oraz na temat o środków wypoczynkowych, hoteli, domów letniskowych, pól namiotowych, campingów, lasów, ł ąk, kąpielisk, wypo Ŝyczalni sprz ętu wodnego, przystani Ŝeglarskich, le śniczówek, siedlisk bobrów sklepów spo Ŝywczych, restauracji czy te Ŝ przystanków autobusowych znajduj ących si ę przy brzegach jeziora. Najwi ęcej takich miejsc znajdziemy na północ od jeziora oraz na jego zachodnim brzegu. Mapa nie przedstawia informacji na temat ro ślinno ści przybrze Ŝnej, a tak Ŝe oznaczenia skarp na brzegach jeziora.

3.4 Mapa turystyczna „Jeziora Mazurskie. Cz ęść II“. ExpressMap

Kolejna mapa to Mapa turystyczna „Jeziora Mazurskie. Cz ęść II” w skali 1:60 000, wydana przez ExpressMap w roku 2003 w Warszawie [8]. Jezioro Mamry zostało przedstawione na mapie bez zastosowania linii ł ącz ących miejsca o tej samej gł ęboko ści. Ukazano jedynie jedn ą izobat ę o warto ści 3 m. Mimo tak ubogiego przedstawienia rozkładu ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE … 2227 batymetrycznego jeziora, izobata pozwala na ogólne zorientowanie si ę w rozkładzie gł ęboko ści akwenu. Dodatkowo umieszczone zostały punkty o charakterystycznych gł ęboko ściach zbiornika wodnego. Według mapy najwi ększ ą gł ęboko ść jezioro osi ąga w rejonach na zachód od wyspy Upałty. Gł ęboko ść jeziora Mamry si ęga w tym rejonie 47 m. We wschodnim rejonie jeziora znajduj ą si ę bardzo płytkie obszary, które w dwóch miejscach uzyskuj ą warto ść 1 m., natomiast w innym miejscu warto ść 1.5 m.

Rys. 4. Mapa turystyczna „Jeziora Mazurskie“. ExpressMap. Skala 1:60 000

Według informacji zawartych na mapie, z akwenu jeziora Mamry wydzielone s ą 3 inne jeziora, stanowi ące zatoki zbiornika wodnego. Na północy jest to jezioro Przysta ń, na zachodzie, miedzy zachodnim brzegiem jeziora a wyspą Upałty - jezioro Mamry Małe oraz w pobli Ŝu przesmyku Kalska Bramka - jezioro Bodma. 2228 Dariusz POPIELARCZYK

Na jeziorze Mamry znajduj ą si ę 4 wyspy. Najwi ększa z nich to wyspa Upałty, zlokalizowana w pobli Ŝu zachodniego brzegu jeziora. Wyspa ta jest zalesiona. Na mapie znajdziemy tak Ŝe informacje o wyst ępuj ących na niej moczarach i bagnach. Jej obszar to rezerwat przyrody. Kolejna z wysp jeziora to niewielka wyspa Sosnówka poło Ŝona na północ od wyspy Upałty. W kierunku południowym od najwi ększej wyspy poło Ŝona jest wyspa Mała K ępa, a nast ępnie wyspy Gniłe. Na południu jeziora Mamry znajduje si ę półwysep Kurka. Według oznacze ń na mapie, teren ten to tak Ŝe rezerwat przyrody. Mapa zawiera informacje o zalesieniu okolic przybrze Ŝnych jeziora, a tak Ŝe o ro ślinno ści wyst ępuj ącej u jego brzegów. Brzeg zachodni, południowy i częś ciowo północny pokryty jest terenami podmokłymi i lasem. Strefa przybrze Ŝna oraz okolice wysp w cało ści poro śni ęte są ro ślinno ści ą wodn ą. Gdzieniegdzie na mapie znale źć mo Ŝna oznaczenie skarp na brzegach. Wyst ępuj ą one na północ od jeziora Przysta ń. Mapa pozwala na zidentyfikowanie pobliskich obiektów u Ŝyteczno ści publicznej, lecz w niewielkiej liczbie. Wzdłu Ŝ brzegów jeziora oznaczona jest przysta ń, pensjonat, le śniczówka, o środek Ŝeglarski, a tak Ŝe punkt widokowy. Widniej ą równie Ŝ informacje na temat nazw pobliskich miejscowo ści i wsi.

3.5 Mapa topograficzno - turystyczna „Wielkie Jeziora Mazurskie. Cz ęść Północna”. WZKart

W roku 2001 w Warszawie wydano map ę topograficzno – turystyczn ą „Wielkie Jeziora Mazurskie. Cz ęść Północna” w skala 1:50 000. Wydawc ą jest WZKart [9]. Mapa przedstawia szczegółow ą charakterystyk ę batymetryczn ą jeziora Mamry. Na jeziorze oznaczono izobaty, które znacznie ułatwiaj ą orientacj ę w zmienno ści gł ęboko ści akwenu w poszczególnych rejonach jeziora. Izobaty na jeziorze Mamry zaczynaj ą si ę kolejno od warto ści 2 m, nast ępnie co 5 m, i 10 m. Najgł ębszym miejscem jeziora Mamry jest miejsce charakteryzuj ące si ę wielko ści ą 44 m. Dzi ęki zastosowaniu izobat mo Ŝliwe jest szczegółowe zlokalizowanie znacznych spłyce ń znajduj ących si ę na akwenie. Jednak brak rozró Ŝnienia kolorystycznego utrudnia szybkie odczytanie gł ęboko ści. Spłycenia znajduj ą si ę we wschodniej cz ęś ci jeziora Mamry. Izobaty pozwalaj ą na zlokalizowanie miejsc o znacznej zmianie gł ęboko ści, które nie były wcze śniej do rozpoznania na pozostałych mapach. Znaczne skoki gł ęboko ści znajduj ą si ę w okolicy wyspy znajduj ącej si ę na północ od najwi ększej wyspy na jeziorze. Wyspa ta nosi nazw ę Sosnówka. Według informacji zawartych na mapie Wielkich Jezior Mazurskich, na jeziorze Mamry, poza dwoma wymienionymi wyspami, znajduje się jeszcze jedna. Jednak brak jej nazwy. Analiza danej mapy pozwala na zebranie wi ększej liczby wiadomo ści na temat najwi ększej wyspy jeziora - Upałty. Wokół niej wydzielona jest granica parku i rezerwatu, która obejmuje wysp ę. Jest ona w znacznej cz ęś ci zalesiona. Znajduj ą si ę na niej równie Ŝ bagna i mokradła, zwłaszcza w jej południowej cz ęś ci Charakterystycznym elementem jeziora Mamry jest półwysep Kurka, który znajduje si ę w miejscu ł ączenia si ę jeziora Mamry z jeziorem Kirsajty. Na wcze śniej analizowanych mapach jeziora półwysep ten przedstawiony był czasem w postaci wyspy na omawianym zbiorniku wodnym.

ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE … 2229

Rys. 5. Mapa topograficzno - turystyczna „Wielkie Jeziora Mazurskie. Cz ęść Północna”. WZKart

Na analizowanej mapie znajdziemy tak Ŝe informacje na temat zatok akwenu, które opisane s ą jako oddzielnie jeziora. W północnej cz ęś ci zbiornika wodnego znajduje si ę akwen nazwany jeziorem Przysta ń. Na południe od wyspy Upałty, znajduje sie jezioro Mamry Małe oznaczone tak Ŝe nazw ą . Ponadto wydzielony jest tak Ŝe zbiornik jeziora Bodma. Le Ŝy on obok przesmyku Kalska Brama, który ł ączy zbiornik z jeziorem Świ ęcajty. Zgodnie z informacjami ukazanymi na mapie, przez akwen jeziora przebiega pasa Ŝerski szlak Ŝeglugowy. Zaczyna si ę on od miasta W ęgorzewo, przebiega przez kanał Węgorzewski, a nast ępnie biegnie w kierunku jeziora Kirsajty. Mapa pozwala na zebranie wielu informacji na temat zalesienia brzegów jeziora Mamry, wyst ępowania bagien, mokradeł oraz ro ślinno ści przybrze Ŝnej. Tereny na południu, cz ęś ciowo na zachodzie i północy pokryte s ą bagnami i lasem. Strefa przybrze Ŝna jeziora w cało ści poro śni ęta jest sitowiem. Oznaczono tak Ŝe skarpy znajduj ące 2230 Dariusz POPIELARCZYK si ę w s ąsiedztwie akwenu. Wyst ępuj ą one głównie wzdłu Ŝ północnego i cz ęś ciowo wzdłu Ŝ zachodniego brzegu. Na mapie znale źć tak Ŝe mo Ŝna informacje odno śnie nazw okolicznych wsi i miejscowo ści, a tak Ŝe na temat lokalizacji obiektów u Ŝyteczno ści publicznej. Najwi ększe zag ęszczenie takich obiektów znajduje si ę w północnej cz ęś ci akwenu. Jedynie na wschodnim brzegu jeziora jest ich całkowity brak, poniewa Ŝ tereny te zaj ęte s ą w wi ększo ści przez ł ąki, a tak Ŝe moczary i bagna.

3.6 Mapa topograficzna „Gi Ŝycko”. OPGK Rzeszów

Ostatnia analizowana mapa to mapa topograficzna „GiŜycko” w skala 1:50 000, wydana przez OPGK Rzeszów w roku 2000 [10].

Rys. 6. Mapa topograficzna „Gi Ŝycko”. OPGK Rzeszów

Mapa nie przedstawia charakterystyki batymetrycznej jeziora. Na jeziorze przedstawionych jest osiem wysp. Najwi ększa z nich, le Ŝą ca w cz ęś ci centralnej, przy zachodnich brzegach nosi nazw ę Upałty. Na południe od niej le Ŝy znacznie mniejsza Mała Kępa. Na północ od Upałt poło Ŝona jest male ńka wysepka, ale nie podana została jej ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE … 2231 nazwa. Pi ęć pozostałych wysp poło Ŝonych jest na południu, przy przej ściu na jezioro Kirsajty. Według mapy wszystkie wyspy, w cało ści b ądź w przewadze poro śni ęte s ą lasem. Dodatkowo na wyspie Upałty, wzdłu Ŝ wschodnich brzegów, oraz na dwóch z poło Ŝonych na południu wysp, spotka ć mo Ŝna tereny podmokłe. Mapa zawiera nazwy zatok jeziora, które wyodr ębnione s ą jako oddzielne akweny. Na północnym – zachodzie znajduje si ę jezioro Przysta ń, a na południowym – wschodzie jezioro Bodma. Brzegi jeziora s ą przewa Ŝnie płaskie. Strome zbocza spotka ć mo Ŝna na północy w okolicy miejscowo ści , a tak Ŝe na południowych kra ńcach akwenu. Na zachodzie i południu tereny pokryte s ą głównie obszarami le śnymi. W znacznym stopniu wyst ępuj ą tam równie Ŝ mokradła. Tereny podmokłe spotka ć mo Ŝna tak Ŝe na zachodnim brzegu.

3.7 Wykaz opracowa ń geodezyjnych

W ramach analiz dost ępnych materiałów kartograficznych przeanalizowano tak Ŝe pokrycie mapowe map geodezyjnych dla poszczególnych jezior obszaru Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich. Przedstawione poni Ŝej opracowania dla jeziora Mamry pochodz ą w głównej mierze z informacji, jakie uzyskano w Centralnym O środku Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie. Wykaz map zawieraj ących jezioro Mamry: − opracowane podkłady kartograficzne w skali 1:10 000 w układzie „1965”, − pełne pokrycie mapami w skali 1:25 000 w układzie „1965”, aktualno ść topograficzna mapy na rok 1982, − pełne pokrycie mapami w skali 1:50 000 w układzie „1965”, aktualno ść topograficzna mapy na rok 1972, − pełne pokrycie mapami w skali 1:100 000 w układzie „GUGiK 80”, aktualno ść topograficzna mapy na rok 1971, − pełne pokrycie mapami wojskowymi w skali 1:50 000 w układzie „WGS 84”, − pełne pokrycie mapami wojskowymi w skali 1:100 000 w układzie „WGS 84”, − pełne pokrycie mapami wojskowymi w skali 1:250 000 w układzie „WGS 84”, − pełne pokrycie kolorowymi zdj ęciami PHARE w skali 1:26 000 z lat 1996 - 1999, − całkowite pokrycie ortofotomap ą, zdj ęcia czarno – białe w skali 1:26 000, aktualno ść mapy na rok 2005. Powy Ŝsze opracowania nie zawieraj ą treści batymetrycznej, dlatego te Ŝ nie poddane zostały wnikliwej analizie.

4. PODSUMOWANIE Obszar Wielkich Jezior Mazurskich niew ątpliwie jest rajem dla turystów, Ŝeglarzy i wędkarzy. Ka Ŝdy z nich znajdzie tu co ś dla siebie. Tury ści, poza pi ęknymi widokami spotka ć si ę mog ą z wieloma atrakcjami dostarczanymi przez okoliczne tereny. Znajduje si ę tu wiele szlaków pieszych, rowerowych, kajakowych czy te Ŝ nawet samochodowych. Tereny otoczone s ą przez Mazurski Park Krajobrazowy. Rozległy obszar, a tak Ŝe poł ączenie jezior systemem kanałów stworzyło du Ŝą ilo ść ró Ŝnej długo ści szlaków Ŝaglowych. Co roku Mazury nawiedzane s ą przez tysi ące Ŝeglarzy 2232 Dariusz POPIELARCZYK przemierzaj ących akweny w ka Ŝdych mo Ŝliwych kierunkach. Liczne miejscowo ści turystyczne poło Ŝone na obrze Ŝach akwenów zapewniaj ą wiele atrakcji. Du Ŝe urozmaicenie akwenów Mazur powoduje, Ŝe spotka ć mo Ŝna tu przeró Ŝne gatunki ryb. Na rynku pojawia si ę sporo przewodników w ędkarskich, wskazuj ących najciekawsze miejsca w ędkarskie, sprawdzone i zweryfikowane wieloletnim doświadczeniem autorów. Aby zapewni ć bezpieczne poruszanie si ę oraz nawigacj ę po Wielkich Jeziorach Mazurskich, nale Ŝy zapewni ć u Ŝytkownikom wiarygodne, dokładne mapy turystyczne i batymetryczne. Przeanalizowane mapy zawieraj ą do ść bogat ą tre ść turystyczn ą. Nie wszystkie informacje s ą aktualne. Zdecydowanie gorzej jest pod wzgl ędem tre ści batymetrycznej. Jedynie najstarsze opracowanie: plan batymetryczny jeziora Mamry, wydany przez Instytut Rybactwa Śródl ądowego, zawiera bardziej szczegółow ą tre ść o kształcie dna. Nale Ŝy tu jednak podkre śli ć, i Ŝ plan ten powstał na podstawie pomiarów sprzed 50 lat. W artykule przedstawiono materiały kartograficzne dotycz ące przykładowego jeziora Mamry. Ilo ść opracowa ń mapowych oraz źródła s ą podobne dla pozostałych jezior mazurskich. Pozostałe analizy przedstawiono na stronie internetowej www.batymetria.pl. Od pewnego czasu spotka ć mo Ŝna tak Ŝe współczesne, aktualne mapy batymetryczne, opracowane na podstawie profesjonalnego sonda Ŝu hydroakustycznego. Na mapach tych, poza tre ści ą turystyczn ą oraz batymetryczn ą, wskazano i opisano najlepsze łowiska, podane są tak Ŝe współrz ędne geograficzne poszczególnych miejsc. Pozwala to na u Ŝycie odbiornika GPS i po wprowadzeniu współrz ędnych, mo Ŝna bez problemu trafi ć na dane miejsce nawet w nocy. Przykładem takiej mapy jest mapa jeziora Śniardwy w skali 1:30 000, opracowana przez pracowników Uniwersytetu Warmi ńsko – Mazurskiego z Katedry Geodezji Satelitarnej i Nawigacji. Mapa powstała na podstawie pomiarów batymetrycznych wykonanych w roku 2005 z wykorzystaniem Zintegrowanego Systemu Batymetrycznego. System ten zbudowany jest z jednocz ęstotliwo ściowej sondy ultrad źwi ękowej, umo Ŝliwiaj ącej pomiar gł ęboko ści z dokładno ści ą kilku centymetrow ą. System hydroakustyczny zintegrowany jest z satelitarnym systemem pozycjonowania GNSS, który umo Ŝliwia wyznaczenie pozycji w czasie rzeczywistym takŜe z dokładno ści ą centymetrow ą. Współczesne pomiary batymetryczne umo Ŝliwiaj ą dokładn ą inwentaryzacj ę dna śródl ądowych zbiorników wodnych, tworzenie Numerycznego Modelu Terenu dna, a ostatecznie opracowywanie bardzo dokładnych i wiarygodnych map batymetrycznych dla Ŝeglarzy, w ędkarzy, miło śników sportów wodnych a tak Ŝe dla słu Ŝb ratownictwa wodnego.

ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE … 2233

Rys. 7. Współczesna mapa batymetryczna. Jezioro Śniardwy. UWM w Olsztynie

7. BIBLIOGRAFIA [1] Popielarczyk D., Oszczak S.: Application of GNSS Integrated Technology to Safety of Inland Water Navigation, Advances in Marine Navigation and Safety of Sea Transportation, Monograph by Adam Weintrit, pp. 89-94, Gdynia, TransNav, 2007. Gdynia. 2007. [2] Toeppen M.: Historia Mazur , Wydawnictwo Kulturalne Borussia, Olsztyn, 1995. [3] IR Ś: Wielkie Jeziora Mazurskie. Południe. Północ , Olsztyn, 2004. [4] Popielarczyk D., Gosztowtt J., Urba ńska K.: Zebranie oraz analiza dost ępnych materiałów dotycz ących zbiorników wodnych na Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich , Olsztyn, 2010. [5] IR Ś: Instrukcja dotycz ąca przeprowadzania pomiarów gł ęboko ści jeziora oraz opracowania szkicu planu batymetrycznego , Instytut Rybactwa Śródl ądowego, Instrukcje do prac nad zagospodarowaniem jezior, Olsztyn, 1957. [6] IR Ś: „Wielkie Jeziora Mazurskie. Północ” , Olsztyn, 2004. [7] OPGK Białystok: „Ziemia Gi Ŝycka” , Skala 1:100 000, Białystok, 1995. [8] ExpressMap: „Jeziora Mazurskie. Cz ęść II” , Skala 1:60 000, Warszawa, 2003. [9] WZKart: „Wielkie Jeziora Mazurskie. Cz ęść Północna“ , Skala 1:50 000, Warszawa, 2001. [10] OPGK Rzeszów: „Gi Ŝycko” , Skala 1:50 000, Rzeszów, 2000. [11] Popielarczyk D., Oszczak S., The Lake Sniardwy Bathymetric and GPS Survey Campaign – First Results , Materiały Konferencyjne, IV Mi ędzynarodowa Konferencja Naukowo – Techniczna EXPLO – SHIP 2006, Problemy eksploatacji obiektów pływaj ących i urz ądze ń portowych, 18-21 maja 2006, Str. 247-256, Świnouj ście, 2006.