Mapa batymetryczna Wielkie Jeziora Mazurskie Bezpiecze ństwo Ŝeglugi śródl ądowej Dariusz POPIELARCZYK 1 ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE I NAWIGACJI ŚRÓDL ĄDOWEJ NA WIELKICH JEZIORACH MAZURSKICH Szlak Wielkich Jezior Mazurskich to niew ątpliwie jeden z najciekawszych i najpi ękniejszych zak ątków Polski. Jeziora wraz z ł ącz ącymi je kanałami, od W ęgorzewa po Pisz stanowi ą ogromn ą atrakcj ę turystyczn ą dla Ŝeglarzy, turystów, w ędkarzy oraz amatorów pozostałych sportów wodnych. W artykule przedstawiono analiz ę istniej ących materiałów kartograficznych, map turystycznych i przewodników wybranego fragmentu na szlaku jezior mazurskich. Odniesiono si ę tak Ŝe do archiwalnych materiałów oraz współczesnych opracowa ń, które powinny umo Ŝliwia ć bezpieczne poruszanie si ę i transport po powy Ŝszych śródl ądowych zbiornikach wodnych. Poruszono tak Ŝe temat dokładno ści, aktualno ści oraz wiarygodno ści dost ępnych na rynku materiałów, planów i map. REVIEW OF BATHYMETRIC CHARTS OF GREAT MAZURIAN LAKES The Great Mazurian Lakes region is undoubtedly one of the most interesting and marvelous part of Poland. Many lakes linked into one by a network of canals make the center of recreation for tourists, sailors, fishermen from all over Poland and from abroad. The paper presents review of existing bathymetric charts and tourist maps, some of reservoirs of Great Mazurian Lakes. The historical sources of maps and plans were also described. The bathymetric charts should ensure safe inland waterways navigation. The problem with accuracy and availability of existing analogue maps was also described. 1Uniwersytet Warmi ńsko-Mazurski w Olsztynie; Wydział Geodezji i Gospodarki Przestrzennej; Katedra Geodezji Satelitarnej i Nawigacji; ul. Heweliusza 5; 10-724 Olsztyn; e-mail: [email protected] 2218 Dariusz POPIELARCZYK 1. WPROWADZENIE 1.1 Wielkie Jeziora Mazurskie Wielkie Jeziora Mazurskie (WJM) to jeden z najatrakcyjniejszych krajobrazowo i turystycznie regionów Polski. Jest to najwi ększy w Polsce zespół poł ączonych kanałami jezior, które tworz ą szlak wodny o niepowtarzalnym uroku. Wykorzystuj ąc ten jedyny w swoim rodzaju szlak Ŝeglowny mo Ŝemy zaplanowa ć wypraw ę drog ą wodn ą z W ęgorzowa poprzez szlak WJM do Pisza a nast ępnie poprzez Pis ę, Narew, Wisł ę a Ŝ do Bałtyku. Bogactwo fauny i flory sprawia, Ŝe krajobraz tego regionu wyró Ŝnia si ę na tle pozostałych regionów Polski. Wielkie Jeziora Mazurskie le Ŝą we wschodniej cz ęś ci Pojezierza Mazurskiego, ograniczone s ą kompleksami Puszczy Piskiej (od południa) i Puszczy Boreckiej (od wschodu). Na północy obszar graniczy z Krain ą W ęgorapy, a od zachodu z Pojezierzem Mr ągowskim. Krajobraz kształtował si ę podczas fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego. Jeziora poł ączone s ą systemem kanałów i maj ą wyrównany poziom wód na wysoko ści około 116 m n.p.m.. Wody z jezior odpływaj ą w dwóch kierunkach - poprzez rzek ę W ęgorap ę wypływaj ącą z jeziora Mamry do rzeki Pregoły oraz za po średnictwem Pisy (wypływaj ącej z jeziora Ro ś), poprzez Narew - do Wisły. Kraina jezior mazurskich to centrum rekreacji wodnej dla turystów z Polski i z całego świata. Niestety wiele zbiorników posiada niebezpieczne płycizny usłane głazami stanowi ąc istotne zagro Ŝenie dla turystyki i Ŝeglugi śródl ądowej. Bezpieczna nawigacja wymaga aktualnych map batymetrycznych uzupełnionych przestrzennymi wizualizacjami dna a tak Ŝe informacji o zagro Ŝeniach zwi ązanych z przeszkodami podwodnymi. 1.2 Mapy batymetryczne - bezpiecze ństwo nawigacji śródl ądowej Pi ękno jezior, otoczonych w wielu miejscach lasem przyci ąga tysi ące turystów. W sezonie liczba osób przebywaj ących na szlaku Wielkich Jezior Mazurskich dochodzi do 50 tysi ęcy dziennie. Z tego powodu niezwykle wa Ŝne jest bezpiecze ństwo Ŝeglugi i uprawiania sportów wodnych na tym terenie. Wiele akwenów na szlaku słynie z niebezpiecznych miejsc, szczególnie dla uprawiania Ŝeglarstwa. S ą to podwodne wypłacenia usiane ró Ŝnej wielko ści kamieniami, tzw. góry i rafy kamienne. Niezwykle gro źne s ą tak Ŝe pojedyncze głazy, których średnica mo Ŝe dochodzi ć nawet do kilku metrów. Wiele z tych kamienistych płycizn stanowi powa Ŝne zagro Ŝenie. Na wielu jeziorach, cz ęsto na powierzchni dziesi ątków hektarów, dno le Ŝy na gł ęboko ści poni Ŝej warto ści 1-2 m ( Śniardwy, Mamry, Kisajno, Dobskie, Dargin). W wielu przypadkach dno jest usłane kamieniami i głazami, które si ęgaj ą powierzchni wody stanowi ąc istotne zagro Ŝenie dla jednostek pływaj ących. Nale Ŝy bezwzgl ędnie d ąŜ yć do wyeliminowania zagro Ŝenia, jakie stanowi ą podwodne przeszkody. Cz ęść z tych niebezpiecznych punktów jest oznakowana znakami w systemie kardynalnym przez Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w Gi Ŝycku. Boje znaków kardynalnych ustawiono na szlaku od W ęgorzowa do Gi Ŝycka. Niestety drogi wodne na południe od Gi Ŝycka nie maj ą oznakowania miejsc niebezpiecznych. Szczególnie niebezpieczny jest akwen najwi ększego zbiornika śródl ądowego w Polsce - jeziora Śniardwy. ROLA ISTNIEJ ĄCYCH MAP BATYMETRYCZNYCH W TURYSTYCE … 2219 Istniej ące mapy batymetryczne, mapy turystyczne i przewodniki, w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci oparte na pomiarach wykonanych w latach pi ęć dziesi ątych i sze ść dziesi ątych zeszłego stulecia, zawieraj ą nieaktualne i mało szczegółowe dane o ukształtowaniu dna zbiorników wodnych. Szczególnie wa Ŝne informacje o gro źnych kamieniach i rafach nie s ą pełne lub niewła ściwie umiejscowione [1]. 2. RYS HISTORYCZNY Ju Ŝ wiele lat temu rozległe jeziora Krainy Wielkich Jezior Mazurskich wykorzystywane były w celach nawigacyjnych przez zamieszkuj ących te ziemie Prusów. W tamtych czasach istniały trzy niezale Ŝne akweny: północny, środkowy i południowy. Akwen północny składał si ę z trzech grup jezior, które nie miały wówczas poł ączenia mi ędzy sob ą. Jedn ą grup ę stanowiło jezioro Mamry wraz z jeziorem Przysta ń i Świ ęcajty. W skład drugiej wchodziły jeziora Łabap, Kisajno i Dargin. Trzeci ą grup ą natomiast było jezioro Dobskie. Jeziora te nie miały poł ączenia z akwenem środkowym, który składał si ę z jeziora Niegocin, Jagodne i Wojnowo. Akwen ten z kolei nie miał poł ączenia z akwenem południowym. W skład akwenu południowego wchodziły jeziora Ry ńskie, Tałty, Mikołajskie, Bełdany i Śniardwy. My śl poł ączenia ich w jeden rozgał ęziony szlak wodny zrodziła si ę dopiero po podboju ziem pruskich przez Krzy Ŝaków. 2.1 Budowa systemu jezior i kanałów W XV i XVI wieku trwał intensywny proces osiedle ńczy, z południa szli osadnicy polscy na wyludnione pruskie ziemie. Wiele dokumentów świadczy o tym, i Ŝ szlaki wodne Wielkich Jezior Mazurskich wykorzystywane były przez Krzy Ŝaków zarówno do celów gospodarczych jak i militarnych. Rozwój gospodarczy regionu, a zwłaszcza W ęgorzewa (budowa młynów wodnych), spowodował, Ŝe w latach 1514-1595 odpływ rzek ą W ęgorap ą był systematycznie podpi ętrzany i na przełomie XVI i XVII wieku jezioro Mamry tworzyło wraz z przyległymi grupami jezior jeden zbiornik, który z niewielkimi zmianami przetrwał do czasów obecnych. Zmiany polityczne po 1525 roku oraz stopniowe uzaleŜnianie si ę Prus Ksi ąŜę cych od Polski w XVII wieku spowodowały ponowne o Ŝywienie idei poł ączenia jezior mazurskich w jeden wielki szlak wodny. W latach 1660 – 1687 na zlecenie ksi ęcia pruskiego, nadworny kartograf Józef Naro ński dokonał pomiarów oraz sporz ądził mapy jezior i plany poł ącze ń kanałowych. W tym te Ŝ czasie zrodziła si ę my śl poł ączenia Wielkich Jezior Mazurskich z Bałtykiem przez Pregoł ę i Łyn ę. Prace Naro ńskiego kontynuował Samuel Suchodolski i jego syn Jan, który w 1744 roku zako ńczył studia nad opracowaniem planów przyszłych poł ącze ń. Realizacja tych planów napotykała jednak na wiele przeszkód i była stale odwlekana. Dopiero w latach 1765 – 1772 wybudowano dwie śluzy i przekopano kanały ł ącz ące jezioro Kisajno z jeziorem Niegocin (Kanał Łuczyński (Gi Ŝycki), Niegoci ński (Pi ękna Góra)) i z jeziorem Tałty (Kanał Kula, Szymo ński, Miodu ński, Lelecki (Grunwaldzki) i Tałcki). Śluzy utrzymywały w jeziorze Niegocin poziom wody wyŜszy o 0.9 m ni Ŝ w jeziorze Mamry i o 0.6 m ni Ŝ w jeziorze Tałty. Droga wodna poł ączyła wówczas Gi Ŝycko z Mikołajkami i Rucianem. Trudno ści techniczne w utrzymaniu kanałów i ograniczona spławno ść W ęgorapy (liczne meandry) ograniczały mo Ŝliwo ści transportowe nowo powstałej drogi wodnej tylko 2220 Dariusz POPIELARCZYK do okresu wezbra ń wiosennych. Z upływem czasu kanały ulegały zamuleniu, a urz ądzenia pi ętrz ące niszczały. Pod koniec XVIII wieku śluzy na kanale Gi Ŝyckim i Tałckim rozebrano. W latach 1845 – 1848 i 1851 – 1856 kanały pogł ębiono i poszerzono, doprowadzaj ąc do ustalenia si ę zwierciadła wód w całym systemie (116 m n. p. m.). Wybudowano te Ŝ wówczas Śluz ę Karwik i przekopano Kanał Jegli ński, ł ącz ący jezioro Śniardwy z jeziorem Ro ś. Nast ępnie wybudowano śluz ę Guziank ę i jako ostatni ą śluz ę Przerwanki. Dzi ęki tym poł ączeniom powstał cały system dróg Ŝeglownych, na którym w 1857 roku otwarto Ŝeglug ę parow ą. Pierwszy statek parowy, którym ju Ŝ w 1854 roku odbył podró Ŝ król pruski Fryderyk Wilhelm, nosił nazw ę Mazovia. 2.2 Poł ączenie jezior mazurskich z Bałtykiem W połowie XIX wieku powstała koncepcja budowy Kanału Mazurskiego, który za pomoc ą Łyny i Pregoły poł ączy ć miał Wielkie Jeziora Mazurskie z Bałtykiem. Woda akwenów miała by ć odprowadzana na północ, do Łyny i Pregoły. Trasa szlaku ł ącz ącego jezioro Mamry z rzek ą Łyn ą została wytyczona, jednak spraw ę budowy kilkakrotnie odwlekano. Budow ę szlaku rozpocz ęto w 1911 roku. Projekt zakładał zbudowanie kanału od północno – zachodniego brzegu jeziora Mamry przez jezioro Rydzówka do miasteczka Allenburg (dzi ś Dru Ŝba po rosyjskiej stronie) nad Łyn ą. Dla pokonania 111 m ró Ŝnicy poziomów mi ędzy Łyn ą i Mamrami zbudowano dziesi ęć olbrzymich śluz. Prace przerwała I wojna światowa. Wznowiono je w 1934 roku i prowadzono do 1942, kiedy kanał był ju Ŝ prawie uko ńczony i napełniony wod ą.