P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RO D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz DŹWINIACZ GÓRNY (1069)

Warszawa 2007

Autorzy: JERZY G ĄGOL*, BOGUSŁAW B ĄK*, ADAM SZEL ĄG *, ANNA GABRY Ś-GODLEWSKA*, ANNA BLI ŹNIUK*, PAWEŁ KWECKO*, STANISŁAW WOŁKOWICZ*

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA * Redaktor regionalny planszy A: ALBIN ZDANOWSKI * Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI* Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis tre ści: I. Wst ęp - Jerzy G ągol ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - Jerzy G ągol, Adam Szel ąg ...... 4 III. Budowa geologiczna - Bogusław B ąk, Jerzy G ągol ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin - Jerzy G ągol ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - Jerzy G ągol ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - Jerzy G ągol ...... 10 VII. Warunki wodne - Adam Szel ąg, Jerzy G ągol ...... 10 1. Wody powierzchniowe...... 10 2. Wody podziemne...... 11 VIII. Geochemia środowiska ...... 14 1. Gleby - Anna Bli źniak, Paweł Kwecko ...... 14 2. Pierwiastki promieniotwórcze - Stanisław Wołkowicz ...... 16 IX. Składowanie odpadów - Anna Gabry ś-Godlewska ...... 17 X. Warunki podło Ŝa budowlanego - Jerzy G ągol ...... 18 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - Jerzy G ągol ...... 18 XII. Zabytki kultury - Adam Szel ąg, Jerzy G ągol ...... 22 XIII. Podsumowanie - Jerzy G ągol ...... 23 XIV. Literatura ...... 24

I. Wst ęp

Arkusz Dźwiniacz Górny (1069) Mapy geo środowiskowej Polski został wykonany we- dług zasad okre ślonych w Instrukcji… (2005). Plansza A jest reambulacj ą arkusza D źwiniacz Górny Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, opracowanego wcze śniej w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (Szeląg, B ąk, 2002). Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny sposób wyst ępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybra- nych elementów hydrogeologii i geologii in Ŝynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowi- ska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje tak Ŝe o stanie geochemicznym powierzchni ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów (plansza B). Mapa geo środowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorz ądów i organów administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest przydatna w realizacji m.in. postanowie ń ustawy o za- gospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane przy opracowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzen- nego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środo- wiskowe s ą pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczno ści lokalnych oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Materiały archiwalne i informacje niezb ędne dla realizacji mapy uzyskano m.in. w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Regionalnym Banku Hydro w Kra- kowie, Podkarpackim Urz ędzie Wojewódzkim i Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie, Urz ędzie Powiatowym w Ustrzykach Dolnych, Urz ędzie Gmi- ny Lutowiska oraz w Inspektoracie Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Dane archiwalne zo- stały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942 (ark. M-34-106-D Ni Ŝniaja Jabło ńka). Mapa jest przygotowana w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski. Arkusz D źwiniacz Górny odbiega w znacznym stopniu od typowego arkusza Mapy geo środowiskowej Polski. Obejmuje on zalesiony, praktycznie niezamieszkany obszar górski,

3 wchodz ący w obr ęb parku narodowego i parku krajobrazowego. Niektóre warstwy tematycz- ne mapy s ą zatem ubogie w tre ść lub nie ma ich wcale (np. waloryzacji podło Ŝa budowlanego, waloryzacji gleb).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza D źwiniacz Górny okre ślaj ą współrz ędne geograficzne: 49 o 00’ i 49 o 10’ szeroko ści geograficznej północnej oraz 22 o 45’ i 23 o 00’ długo ści geograficznej wschodniej. Tylko około ¼ powierzchni arkusza nale Ŝy do Polski 1, pozostała cz ęść nale Ŝy do Ukra- iny. Od południa granica pa ństwowa biegnie grzbietem pasma granicznego Bieszczad, a od wschodu i północy na rzece San. Na obszarze arkusza znajduje si ę południowy kraniec Polski (49 o00’ N). Jest nim szczyt Opołonek (1027 m n.p.m.). Pod wzgl ędem fizycznogeograficznym obszar arkusza znajduje si ę w cało ści w Biesz- czadach Zachodnich (fig. 1), najdalej wysuni ętym na południowy-wschód masywie górskim w Polsce (Kondracki, 2001). Bieszczady s ą cz ęś ci ą Beskidów Wschodnich. Zbudowane s ą z pofałdowanych utworów fliszowych. Obszar arkusza obejmuje najwy Ŝsz ą i najdziksz ą cz ęść Bieszczad. W krajobrazie Bieszczad wyró Ŝniaj ą si ę długie grzbiety górskie, ci ągn ące si ę z północ- nego-zachodu na południowy-wschód, o zró Ŝnicowanej rze źbie i wysoko ści. Układ tych pasm jest odbiciem litologii i tektoniki podło Ŝa. Elementem grzbietotwórczym s ą kompleksy skalne z przewag ą piaskowców, obni Ŝenia wypreparowane zostały w kompleksach z przewag ą łup- ków. Najwy Ŝsze kulminacje w granicach arkusza to: Halicz (1333 m n.p.m.), Kopa Bukowska (1320 m n.p.m.), Rozsypaniec (1280 m n.p.m.), Ki ńczyk Bukowski (1250 m n.p.m.). Grzbiety porozcinane s ą poprzecznymi, gł ęboko wci ętymi dolinami licznych potoków spływaj ących w kierunku północno-wschodnim. W ich korytach wody tocz ą si ę w śród głazowisk i skalnych porohów. Klimat omawianego obszaru ma charakter górski o cechach kontynentalnych, kształto- wany głównie przez masy powietrza polarnomorskiego i polarnokontynentalnego. Jest on zimniejszy ni Ŝ w pozostałej cz ęś ci Bieszczad. Średnia temperatura roczna w pobliskich Ustrzykach Górnych wynosi tylko 4,7ºC. Szczególnie ostre s ą zimy, długie i śnie Ŝne, kiedy temperatury spadaj ą cz ęsto do –30ºC. Opady atmosferyczne nale Ŝą do najobfitszych w Polsce i oscyluj ą w granicach 1000 mm/rok, a w partiach szczytowych mog ą przekroczy ć 1200 mm/rok. Pokrywa śnie Ŝna zalega na tych terenach średnio 90-140 dni w roku. Wiatry maj ą najcz ęś ciej kierunek południkowy, zwykle południowy.

1 U Ŝywane dalej w tek ście niniejszych obja śnie ń tekstowych sformułowanie „na obszarze arkusza” dotyczy tylko obszaru b ędącego przedmiotem opracowania, czyli terytorium Polski.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza D źwiniacz Górny na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg J. Kondrackiego, 2001) 1 - granica mezoregionu, 2 - numer mezoregionu, 3 - granica pa ństwa podprowincja: 522 - Beskidy Wschodnie (Zewn ętrzne Karpaty Wschodnie), makroregion : 522.1 - Beskidy Lesiste; mezoregiony: 522.11 - Góry Sanocko-Turcza ńskie, 522.12 - Bieszczady Zachodnie

O jako ści gleb i rozmieszczeniu u Ŝytków rolnych i le śnych w Karpatach decyduje w głównej mierze rodzaj skał macierzystych oraz nachylenie stoków (Dobrza ński i in., 1973). Na terenie arkusza D źwiniacz Górny dominuj ą ró Ŝne typy gleb brunatnych. Rzadziej spotyka si ę gleby bielicowe. W rejonach, gdzie w podło Ŝu przewa Ŝaj ą cienkoławicowe, piaskowcowo- ilaste warstwy kro śnie ńskie, s ą to gleby wietrzeniowe gliniasto-pylaste i gliniasto-ilaste. W wi ększo ści s ą to średnio- i słaboszkieletowe gleby brunatne kwa śne i wyługowane, tworz ące m.in. Ŝyzne siedliska górskich lasów bukowo-jodłowych. Zaliczane s ą one do najni Ŝ- szych klas bonitacyjnych (klasy V-VI). W dolinie Sanu wyst ępuj ą ł ąki na glebach pochodze- nia organicznego.

5 Dominuj ącym elementem krajobrazu na omawianym obszarze s ą lasy. Zwarte ich sku- piska pokrywaj ą około 90% powierzchni terenu. Charakterystyczn ą cech ą Bieszczad jest obni Ŝenie górnej granicy lasu, która si ęga tu wysoko ści 1100-1150 m, a wyj ątkowo 1250 m n.p.m. Wyst ępuje tu tylko pi ętro regla dolnego. Najpowszechniejszym zespołem le- śnym w Bieszczadach jest Ŝyzna buczyna karpacka (buk z domieszk ą jodły i świerka). Na stromych, kamienistych, północnych stokach licznie wyst ępuj ą zespoły jaworzynowe, a w dolinach rzecznych i wzdłu Ŝ potoków lasy ł ęgowe – olszyna karpacka i bagienna. W najni Ŝej poło Ŝonych obszarach, głównie poza Bieszczadzkim Parkiem Narodowym, wyst ępuj ą lasy gr ądowe. Sporadycznie spotka ć mo Ŝna bór jodłowo-świerkowy czy te Ŝ osobliwo ść Bieszczad - olch ę zielon ą (endemit). Powy Ŝej pi ętra regla dolnego rozci ągaj ą si ę w Bieszczadach ł ąki górskie, murawy typu subalpejskiego, zwane połoninami. W śród naturalnych zbiorowisk trawiastych wyst ępuj ą tu m.in. łany śmiałka darniowego i rozległe borówczyska. Intensywny proces zmian antropogenicznych w środowisku przyrodniczym rozpocz ął si ę na omawianym obszarze na przełomie XIX i XX w. W pierwszym okresie objawiał si ę on intensywn ą eksploatacj ą lasów, a po II wojnie światowej (wysiedlenie miejscowej ludno ści) procesem wtórnego zdziczenia przyrody w wyniku zaniku gospodarki ludzkiej na tych obszarach. Obszary dolinne, dawniej szerzej wykorzystywane rolniczo, s ą obecnie zarastane głów- nie przez olsz ę szar ą. Administracyjnie obszar arkusza D źwiniacz Górny le Ŝy w cało ści na terenie wojewódz- twa podkarpackiego, w gminie Lutowiska, wchodz ącej w skład powiatu bieszczadzkiego, którego siedzib ą s ą Ustrzyki Dolne. Obszar ten przez dziesi ęciolecia był niedost ępny, a miej- scowe lasy wykorzystywane były jako tereny polowa ń dostojników pa ństwowych i go ści de- wizowych. Jest to teren praktycznie niezamieszkany. Partie górskie s ą bezludne. Obecnie nie ma na tym terenie Ŝadnych miejscowo ści. W Tarnawie Ni Ŝnej znajduje si ę opuszczone gospodarstwo rolne. Było to pierwotnie Wojskowe Gospodarstwo Rolne, przej ęte pó źniej przez „Igloopol”, przewidziane na hodowl ę kilku tysi ęcy krów. Na pocz ątku lat 90. ubiegłego wieku „Igloopol” zbankrutował, pozostawiaj ąc wiele tysi ęcy hektarów ziemi, która obecnie wchodzi w skład Bieszczadzkiego Parku Narodowego i Parku Krajobrazowego Doliny Sanu. Bardzo słabo rozwini ęta jest na omawianym terenie sie ć drogowa. Najwa Ŝniejsza jest lokalna droga ł ącz ąca Tarnaw ę Ni Ŝną z Lutowiskami. Wi ększo ść dawnych dróg le śnych znajduj ących si ę obecnie na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego jest zaro śni ęta i nieprze- jezdna.

6 III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza D źwiniacz Górny poło Ŝony jest w obr ębie fliszowych Karpat zewn ętrz- nych. Flisz – to mi ąŜ szy zespół skalny zbudowany z naprzemianległych warstw piaskowców i łupków, z podrz ędnymi przewarstwieniami margli, zlepie ńców i rogowców (lidytów). Utwo- ry fliszowe osadzały si ę od górnej kredy (senon) po oligocen w rozległym, zmieniaj ącym swoj ą geometri ę geosynklinalnym karpackim zbiorniku morskim. W miocenie, w wyniku ruchów tektonicznych orogenezy alpejskiej, utwory fliszowe zostały sfałdowane, odkłute od podło Ŝa i przesuni ęte w postaci płaszczowin ku północy. Obszar arkusza poło Ŝony jest w strefie otryckiej centralnego synklinorium karpackiego, wchodz ącego w skład jednostki śląskiej (fig. 2).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza D źwiniacz Górny na tle szkicu geotektonicznego regionu (wg K. śytki i in., 1989) 1 – jednostka śląska, 2 – fałdy przeddukielskie, 3 – jednostka dukielska, 4 – nasuni ęcia głównych jednostek tektonicznych, 5 – nasuni ęcia jednostek ni Ŝszego rzędu, 6 – granica pa ństwa

7 Cały obszar jest silnie zaanga Ŝowany tektonicznie, z charakterystycznymi, wstecznie obalonymi fałdami, poprzecinany dyslokacjami. Budują go utwory zaliczane do warstw kro- śnie ńskich dolnych. S ą to utwory wieku oligoce ńskiego (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza D źwiniacz Górny na tle szkicu geologicznego regionu (wg L. Marksa i in., red., 2006) CZWARTORZ ĘD h o l o c e n: 1 - piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; p l e j s t o c e n: 2 - koluwia osuwiskowe, 3 - gliny, piaski gliny z rumoszami, soliflucyjno-deluwialne; PALEOGEN-NEOGEN o l i g o c e n - m i o c e n: 4 - łupki, piaskowce, zlepie ńce; PALEOGEN o l i g o c e n: 5 - piaskowce, łupki, iłowce, rogowce; e o c e n - o l i g o c e n - 6 - piaskowce, łupki, zlepie ńce, margle, podrz ędnie iłowce i mułowce; KREDA- PALEOGEN (p a l e o c e n): 7 - piaskowce, mułowce, iłowce; 8 - uskoki; 9 - nasuni ęcia jednostek tektonicznych; 10 - granica pa ństwa; 11 – jeziora

Dziel ą si ę one na tym terenie na trzy ogniwa: dolne (piaskowcowo-łupkowe), środkowe (piaskowcowe) i górne (łupkowo-piaskowcowe). Osady najstarsze, nale Ŝą ce do ogniwa dolnego, wypełniaj ą centralną cz ęść omawianego obszaru. Tworzy je seria piaskowcowo- łupkowa, o zmiennej mi ąŜ szości (200-1300 m), reprezentowana przez szare, średnioziarniste, zwykle średnioławicowe piaskowce, przekładane szarymi łupkami. W śród tej serii wyst ępuj ą kompleksy o przewadze piaskowców gruboławicowych, ró Ŝnej mi ąŜ szo ści. Piaskowce te,

8 zwane piaskowcami otryckimi, stanowi ą zasadniczy element wy Ŝszego ( środkowego) ogniwa, które osi ąga mi ąŜ szo ści rz ędu 1500 m. Piaskowce otryckie buduj ą najwy Ŝsze wzniesienia na omawianym terenie. Najmłodsze, łupkowo-piaskowcowe ogniwo warstw kro śnie ńskich ci ą- gnie si ę w ąskim pasem we wschodniej częś ci obszaru. Jest ono wykształcone w postaci na- przemianległych, szarych, wapnistych łupków oraz cienko- i średnioławicowych, drobnoziar- nistych, szarych piaskowców. Lokalnie piaskowce te tworz ą grubsze kompleksy. Maksymal- nie seria ta osi ąga 700 m mi ąŜ szo ści. Osady czwartorz ędowe, wyst ępuj ące miejscami na powierzchni utworów fliszowych, tworz ą ró Ŝnowiekowe, zró Ŝnicowane genetycznie i litologicznie pokrywy o zmiennych mi ąŜ- szo ściach (Kukulak, 1999). Ich rozmieszczenie na arkuszu jest nierównomierne. Wi ększe powierzchnie pokryw zwietrzelinowych oraz utwory stokowe (deluwia), tj. gliny z rumoszem skalnym, wyst ępuj ą na spłaszczeniach grzbietów i w dnach dolin wschodniej i południowej cz ęś ci obszaru. Ich mi ąŜ szo ść jest na ogół niedu Ŝa i nie przekracza 2 m. Cech ą charakterystyczn ą omawianej cz ęś ci Bieszczad jest wyst ępowanie pokryw gru- zowych - gołoborzy. Rozwijaj ą si ę one głównie na piaskowcach otryckich, w wysokich partiach górskich (m. in. na Haliczu i Rozsypa ńcu). Doliny wi ększych rzek wypełniaj ą plejstoce ńsko-holoce ńskie osady tarasów zalewo- wych i nadzalewowych, reprezentowane przez otoczaki, Ŝwiry, piaski i mady rzeczne o mi ąŜ- szo ści 1-3 m. Wi ększe ich rozprzestrzenienie obserwuje si ę w dolinie Sanu (ryc. 3). Z tarasa- mi doliny Sanu zwi ązane jest tak Ŝe wyst ępowanie torfów wysokich. Obszerniejsz ą charakterystyk ę budowy geologicznej obszaru arkusza D źwiniacz Górny zawieraj ą: Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Łupków, wraz z obja śnieniami (Ślączka, 1980; Ślączka, śytko, 1979), oraz archiwalne materiały r ękopi śmienne Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Dźwiniacz Górny (Haczewski i in., 1997).

IV. Zło Ŝa kopalin

Obszar arkusza D źwiniacz Górny nie ma znaczenia surowcowego (Czaja-Jarzmik, 1994). Przez wiele dziesi ęcioleci był on niedostępny ze wzgl ędów administracyjnych, a pó ź- niej ze wzgl ędu na ochron ę przyrody – Bieszczadzki Park Narodowy. Nie prowadzono na tym terenie Ŝadnych zło Ŝowych prac poszukiwawczych ani dokumentacyjnych. Nie ma wi ęc tutaj udokumentowanych złó Ŝ (Przeniosło, Malon, red., 2006).

9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na terenie obj ętym arkuszem D źwiniacz Górny nie prowadzi si ę Ŝadnej działalno ści wydobywczej (Czaja-Jarzmik, 1994). Nie zanotowano tutaj tak Ŝe lokalnych, niekoncesjono- wanych punktów pozyskiwania kopalin pospolitych. Jedynie w rejonie Bukowca znajduje si ę mały kamieniołom piaskowca, gdzie w przeszło ści pozyskiwano prawdopodobnie materiał potrzebny do remontu dróg le śnych. Eksploatacji kopalin mineralnych nie przewiduj ą przyj ęte kierunki rozwoju gminy.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Teren arkusza D źwiniacz Górny mie ści si ę w granicach obszarów prawnie chronionej przyrody i krajobrazu (park narodowy, park krajobrazowy, obszary sieci Natura 2000). Dlate- go niecelowe jest tutaj wyznaczanie jakichkolwiek zło Ŝowych obszarów perspektywicznych czy prognostycznych, a tak Ŝe podejmowanie prac poszukiwawczych i dokumentacyjnych. Z czysto teoretycznego, geologicznego punktu widzenia perspektywiczne mogłyby by ć wyst ępuj ące tu piaskowce kro śnie ńskie, eksploatowane w innych rejonach Karpat fliszowych, przydatne do celów budowlanych i drogowych (Alexandrowicz, 1976; Peszat, red., 1976, 1984).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym polska cz ęść obszaru arkusza D źwiniacz Górny le Ŝy w obr ębie zlewni Morza Bałtyckiego, w dorzeczu górnego Sanu i jego lewobrze Ŝnych dopły- wów. Rozdzielaj ą je działy wodne III rz ędu. Granica dorzecza górnego Sanu jest jednocze śnie fragmentem głównego wododziału europejskiego, oddzielaj ącego zlewiska Morza Bałtyckie- go i Morza Czarnego. Biegnie on wzdłu Ŝ południowej granicy pa ństwa, szczytami pasma granicznego, do Przeł ęczy U Ŝockiej, gdzie skr ęca w kierunku północnym (Podział..., 1980). Główn ą rzek ą na omawianym terenie, a tak Ŝe w całych polskich Bieszczadach, jest San 2 – prawobrze Ŝny dopływ Wisły, jedna z najbardziej zasobnych w wod ę rzek karpackich. Do- rzecze Sanu jest rozwini ęte asymetrycznie, z przewag ą dopływów lewobrze Ŝnych. Najwi ęk- sze z nich to Halicz, Roztoki, Negrylów, Litmirz, Syhłowaty. Rzeki i potoki maj ą na tym te-

2 San wytryska z masywu górskiego Bieszczad, pod 44 o długo ści a 48 o30’ szeroko ści, nast ępnie za ś płynie w stro- nę północy i letniego zachodu sło ńca… odnotował Marcin Kromer w dziele „Polonia…” (1578). Długo ść geograficzna podana jest oczywi ście od południka Ferro.

10 renie charakter górski – płyn ą kr ętymi, gł ęboko wci ętymi dolinami o stromych zboczach i du Ŝym spadku. Obszar zlewni górnego Sanu obj ęty jest prawn ą ochron ą (Bieszczadzki Park Narodowy, Park Krajobrazowy Doliny Sanu), co w poł ączeniu z małym zaludnieniem sprawia, Ŝe w rze- kach - wolnych od ścieków przemysłowych i bytowych - utrzymuje si ę normalne Ŝycie biologiczne. Nieco inna sytuacja panuje w Sanie, który jest rzek ą graniczn ą i prawdopodobnie s ą do niego odprowadzane zanieczyszczenia spoza granic Polski. Systematycznej ocenie czysto- ści poddawany jest San od swoich źródeł a Ŝ do uj ścia do Wisły (Stan środowiska..., 2006). Wprawdzie pierwszy punkt monitoringu znajduje si ę poza granicami arkusza (Rajskie), ale pozwala on oceni ć stan czysto ści rzeki w jej górnym biegu. Według analiz (azotany, azot ogólny, azot Kjeldahla, wap ń, ChZT-Cr) wykonanych w 2005 r. wody te zaliczono do II klasy jako ści. Wska źniki hydrobiologiczne (saprobowo ść fitoplanktonu i peryfitonu) odpowiadały II klasie, natomiast wska źniki mikrobiologiczne (liczba bakterii grupy coli i liczba bakterii grupy coli typu kałowego) mie ściły si ę w III klasie. W klasyfikacji ogólnej wody Sanu badane w Rajskiem zaliczono do II klasy jako ści (Stan środowiska…, 2006).

2. Wody podziemne

Obszar arkusza D źwiniacz Górny poło Ŝony jest w karpackim rejonie hydrogeologicz- nym – XIV makroregionu południowego (Paczy ński, 1995). Wody podziemne wyst ępuj ą tutaj w utworach czwartorz ędowych i paleoge ńskich (fliszowych), stanowi ących równocze śnie dwa u Ŝytkowe poziomy wodono śne (Chowaniec, 2002; Chowaniec i in., 1987). Czwartorz ędowy poziom wodono śny zwi ązany jest z aluwialnymi osadami doliny Sanu. Buduj ą go osady piaszczysto-Ŝwirowe z otoczakami, lokalnie zaglinione, o mi ąŜ szo ści kilku metrów, średnio 3 m. Wyst ępuj ące w nich wody mają charakter porowy, a zwierciadło tego horyzontu ma najcz ęś ciej charakter swobodny. Zasilanie wód tego poziomu odbywa si ę po- przez bezpo średni ą infiltracj ę opadów atmosferycznych, a tak Ŝe przez dopływy z utworów fliszowych i okresow ą infiltracj ę wód powierzchniowych. Zwierciadło wody wyst ępuje najcz ęś ciej na gł ęboko ści do około 5 m pod powierzchni ą terenu, a potencjalne wydajno ści z po- jedynczej studni wierconej waha ć si ę mog ą w granicach od 2,0 do 5,0 m 3/h. Poziom ten na obszarze arkusza nie jest rozpoznany hydrogeologicznie. Najwi ększe rozprzestrzenienie w granicach arkusza ma fliszowe (paleoge ńskie) pi ętro wodono śne. Tworzy ono specyficzny, z punktu widzenia hydrogeologicznego, zespół warstw wodono śnych, zbudowanych głównie z piaskowców i łupków (w ró Ŝnych proporcjach). Ca- ło ść osadów jest zwykle silnie zaanga Ŝowana tektonicznie, co sprawia, Ŝe brak jest ci ągło ści

11 poziomów wodono śnych, chocia Ŝ strefy zawodnione nie tworz ą układów izolowanych. Dzi ę- ki licznym sp ękaniom skał poszczególnych ogniw litostratygraficznych tworz ą one jeden wspólny poziom wodono śny. Wyst ępuj ą w nich wody szczelinowo-porowe, stanowi ące za- zwyczaj pierwszy poziom wodono śny. Na obszarze arkusza fliszowy poziom wodono śny stanowi strefa przypowierzchniowa, zwi ązana z piaskowcami otryckimi warstw kro śnie ńskich jednostki śląskiej. Buduj ą j ą grubo- i średnioławicowe, sp ękane piaskowce, zawieraj ące wkładki łupków ilasto-marglistych, o mi ąŜ szo ści 40-80 m (Chowaniec i in., 1983). Zasilanie tego poziomu odbywa si ę w drodze bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych na wy- chodniach sp ękanych piaskowców, jak równie Ŝ przez infiltracj ę wód powierzchniowych. Po- ziom ten w granicach arkusza nie jest rozpoznany hydrogeologicznie, dlatego przyj ęto dla tego obszaru średni ą mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej – 15 m i średni współczynnik filtracji – 1,0 m/24h. Moduł zasobów dyspozycyjnych oszacowano na 65 m 3/24h/km 2. Warunki hydrogeologiczne pogarszaj ą si ę zdecydowanie na tych obszarach arkusza, gdzie poziom wodono śny buduj ą serie łupkowo-piaskowcowe i łupkowo-margliste. Wodono- śno ść tych utworów jest niewielka. Lokalnie niektóre ich partie bywaj ą bezwodne. Obszary takie nie maj ą u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, jakkolwiek nie wyklucza to miejsc, w których b ędzie mo Ŝliwe uzyskanie z pojedynczego uj ęcia nawet powy Ŝej 2m 3/h dobrej jako ściowo wody. Fliszowy poziom wodono śny jest odwadniany przez źródła. Grupuj ą si ę one głównie w przyszczytowych partiach zboczy. S ą to głównie źródła typu warstwowego i szczelinowo- warstwowego, o zró Ŝnicowanej wydajno ści, nieprzekraczaj ącej z reguły 1 dm 3/s. Cały obszar arkusza D źwiniacz Górny, w granicach Polski, znajduje si ę w obszarze paleoge ńskiego (fliszowego) głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 431 – zbiornik warstw Krosno (Bieszczady). Nie ma on dot ąd dokumentacji hydrogeologicznej. Jego orien- tacyjne granice zostały zamieszczone na szkicu (fig. 4). Wody podziemne omawianego terenu generalnie charakteryzuj ą si ę bardzo dobr ą (klasa I) i dobr ą (klasa IIa) jako ści ą. Do klasy I zaliczono wody paleoge ńskiego poziomu wodono śnego, spełniaj ące warunki stawiane wodom do picia i na potrzeby domowe. Prostego uzdatniania wymagaj ą wody czwartorz ędowego poziomu wodono śnego (klasa IIa) ze wzgl ę- du na nieznaczne przekroczenia niektórych wska źników (Fe, Mn, barwa, m ętno ść ). Niski stopie ń zagospodarowania terenu, jego trudna dost ępno ść , rygory jakim podlegaj ą obszary chronione oraz obecno ść pokrywy izoluj ącej sprawia, Ŝe obszar wyst ępowania paleoge ńskiego poziomu wodono śnego charakteryzuje si ę średnim stopniem zagro Ŝenia antropo- genicznego wód podziemnych. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia, ze wzgl ędu na brak warstwy izo-

12 luj ącej i wyst ępowanie potencjalnych ognisk zanieczyszcze ń, ma czwartorz ędowy poziom wodonośny. Nieliczna miejscowa ludno ść zaopatruje si ę w wod ę głównie ze studzien kopanych. Ujmuj ą one wody pierwszego pod powierzchni ą terenu poziomu wodono śnego, który nieko- niecznie jest pierwszym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym.

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza D źwiniacz Górny na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony (wg A. S. Kleczkowskiego, red., 1990) 1 - obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 - granica GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 3 - granica pa ństwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 431 - Zbiornik warstw fliszowych Krosno (Bieszczady), paleogen (Pg)

13 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń okre ślone w Załączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza D źwiniacz Górny (1069) umieszczono w tabeli 1. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

14 Tabela 1 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu - dian) obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Dźwiniacz Gór- w glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra ny (1069) arkuszu Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Dźwiniacz Górny (1069) Metale N=4 N=4 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 7-10 9 <5 Ba Bar 200 200 1000 16-57 40 27 Cr Chrom 50 150 500 10-18 16 4 Zn Cynk 100 300 1000 35-65 50 29 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3-12 8 2 Cu Mied ź 30 150 600 8-21 11 4 Ni Nikiel 35 100 300 9-23 17 3 Pb Ołów 50 100 600 16-33 24 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,07-0,13 0,09 <0,05 Liczba badanych próbek gleb z arkusza D źwiniacz Gór- 1) grupa A ny (1069) w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 4 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 4 wy Prawo wodne, Cr Chrom 4 b) obszary po ddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 4 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 4 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 4 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 4 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 4 2) Pb Ołów 4 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 4 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza D źwiniacz Górny (1069) do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (liczba próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – liczba próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

15 Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 1). Przeci ętne zawarto ści kadmu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: arsen, bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, nikiel, ołów i rt ęć . Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne uŜytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski w skali 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe na arkuszu D źwiniacz Górny nie był zlokalizowany Ŝaden punkt po- miarowy dawki promieniowania, opis warto ści dawki promieniowania gamma został opraco-

16 wany na podstawie wyników bada ń z s ąsiaduj ącego na zachód arkusza Ustrzyki Górne (1068). Zabieg taki jest mo Ŝliwy dlatego, Ŝe na obydwu arkuszach w ci ągło ści wyst ępuj ą te same struktury fliszu karpackiego. Nale Ŝy ponadto doda ć, Ŝe opisywany arkusz jest poło Ŝony w granicach Polski w stosunkowo niewielkiej cz ęś ci. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Powierzchni ę opisywanego arkusza buduj ą utwory paleoge ńskie reprezentowane przez piaskowce otryckie o ró Ŝnym uławiceniu z wkładkami łupków, nale Ŝą ce do warstw kro śnie ń- skich dolnych. Skały te cechuje niewielkie zró Ŝnicowanie warto ści dawki promieniowania gamma, wahaj ące si ę w granicach od 40 do około 45 nGy/h. Warto ści te s ą nieco wy Ŝsze od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu w całym południowo-wschodnim kra ń- cu Polski s ą bardzo niskie i nie przekraczaj ą 5 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Na terenie obj ętym arkuszem D źwiniacz Górny nie wyznaczono miejsc predysponowa- nych do lokalizacji składowisk odpadów. Podstaw ę do oceny mo Ŝliwo ści składowania odpa- dów, przy opracowywaniu tej warstwy tematycznej mapy, stanowiło Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Cały obszar arkusza, analizowany w obr ębie granic pa ństwa, obj ęty jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizacji składowisk odpadów, wynikaj ącym z ochrony przyrody na terenie Biesz- czadzkiego Parku Narodowego i jego strefy ochronnej. Cały ten rejon pokrywa si ę tak Ŝe z obszarem specjalnej ochrony ptaków i siedlisk – Bieszczady, obj ętym programem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, oraz z mi ędzynarodowym rezerwatem biosfery – Karpaty Wschodnie. Na wielu analizowanych terenach istniej ą równie Ŝ dodatkowe uwarunkowania środowi- skowe, powoduj ące zaliczenie tych rejonów do obszarów, na których nie nale Ŝy lokalizowa ć Ŝadnych obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska lub zdrowia ludzi, ze wzgl ędu na:

• poło Ŝenie w obr ębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w dolinach rzeki San i jej dopływów,

17 • obecno ść zwartych kompleksów le śnych o powierzchni powy Ŝej 100 ha,

• poło Ŝenie w obszarach źródliskowych oraz w strefie 250 m od nich,

• spadki terenu przekraczaj ące 10 °. Mało sprzyjaj ąca dla lokalizacji składowisk odpadów jest tak Ŝe sytuacja geologiczna. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę głównie oligoce ńskie piaskowce, niekiedy przeławicone łupkami, iłowcami i rogowcami, natomiast w dnach dolin i ni Ŝszych partiach stoków wyst ę- puj ą czwartorz ędowe osady rzeczne i soliflukcyjno-deluwialne. Najbli Ŝsze tereny, na których z punktu widzenia optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego dopuszczalna jest lokalizacja składowisk odpadów, zostały wy- znaczone na arkuszu Lutowiska (1066).

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Cały obszar arkusza D źwiniacz Górny le Ŝy w granicach obszarów chronionych (park narodowy, park krajobrazowy). Zgodnie z Instrukcj ą… (2005) nie przedstawiono na nim zatem geologiczno-in Ŝynierskich warunków podło Ŝa budowlanego. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe ze wzgl ędu na rze źbę terenu, wykształcenie litologiczno-facjalne warstw i ich zaanga Ŝowanie tektoniczne omawiany obszar nale Ŝy do terenów potencjalnie osuwiskowych. Głównymi czynnikami powoduj ącymi powstawanie osuwisk s ą intensywne okresowe opady deszczu, ró Ŝne rodzaje erozji, działalno ść człowieka (Poprawa, R ączkowski, 2003). Najbardziej podat- nymi na powstawanie osuwisk s ą wychodnie ogniw łupkowych i łupkowo-piaskowcowych, głównie warstw kro śnie ńskich, we wschodniej cz ęś ci terenu arkusza (Bober, 1984; Dziewa ń- ski, Czajka, red., 2001). W zwi ązku z tym, ewentualne wznoszenie budowli powinno tu by ć poprzedzone wykonaniem dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Na omawianym obszarze zdarzaj ą si ę tak Ŝe katastrofalne wezbrania wód zwi ązane z gwałtownymi opadami atmosferycznymi.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza D źwiniacz Górny ma bardzo du Ŝe walory przyrodnicze i krajobrazowe (Alexandrowicz, red.,1989; Michalik, red., 1987). Jest on poło Ŝony na terenie Mi ędzynaro- dowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”, utworzonego decyzj ą UNESCO w 1992 r. Rezerwat ten obejmuje tereny poło Ŝone na styku granic trzech pa ństw: Polski, Sło- wacji i Ukrainy. W granicach obszaru arkusza tworz ą go po stronie polskiej Bieszczadzki

18 Park Narodowy i Park Krajobrazowy Doliny Sanu, a po stronie ukrai ńskiej U Ŝański Przyrod- niczy Park Narodowy i Nadsa ński Regionalny Park Krajobrazowy. Bieszczadzki Park Narodowy zajmuje południow ą i północn ą cz ęść obszaru. Został on utworzony w 1973 r. Jego powierzchnia była kilkakrotnie powi ększana. Obecnie wynosi ona 29 201,6 ha. W 1999 r. w skład Bieszczadzkiego Parku narodowego weszły równie Ŝ tereny poło Ŝone wzdłu Ŝ doliny Sanu, pomi ędzy Sokolikami a D źwiniaczem Górnym. Bieszczadzki Park Narodowy chroni formy krajobrazu Karpat Wschodnich, unikatowe pasma połonin, fragmenty puszczy karpackiej z ostojami zwierz ąt (m.in. nied źwied ź brunatny, wilk, Ŝubr, ry ś, Ŝbik, orzeł przedni, puchacz), stanowiska rzadkich wschodniokarpackich i wysokogórskich gatunków ro ślin naczyniowych, m.in. endemitów wilczomlecza karpackiego ( Euphorbia car- patica ) i psze ńca białego ( Melampyrum saxocum ) oraz malownicze doliny ze śladami dawnych wsi. Naturaln ą otulin ą Bieszczadzkiego Parku Narodowego jest Park Krajobrazowy Doliny Sanu, wciskaj ący si ę - na obszarze arkusza - klinem pomi ędzy zasadnicz ą cz ęś ci ą Parku a jego północn ą enklaw ą. Park Krajobrazowy Doliny Sanu został utworzony w 1992 r. Na powierzchni 28 718 ha ochron ą obj ęto malownicz ą dolin ę Sanu, nieomal od źródeł rzeki a Ŝ po Jezioro Soli ńskie (poza obszarem arkusza). Bogactwem parku s ą lasy pokrywaj ące około 80% obszaru, w których Ŝyj ą drapie Ŝne ssaki i wiele innych gatunków zwierz ąt (B ęben i in., 1994- 1995). Utworzone w latach 1976 i 1987 w zakolu Sanu rezerwaty „Litmirz”, „Tarnawa”, „D źwiniacz” i „Łokie ć”, obejmuj ące torfowiska wysokie z charakterystyczn ą ro ślinno ści ą, m.in. wełniank ą pochwowat ą ( Eriophorum vaginatum ) i modrzewic ą północn ą ( Andromeda polifonia ), od 1999 r. znalazły si ę w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego i utraciły status rezerwatów. Na obszarze arkusza, na terenie parku krajobrazowego, projektuje si ę obj ąć ochroną tak Ŝe kilka mniejszych, interesuj ących obiektów przyrodniczych (tabela 2). Projektowane stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej - to profil warstw kro śnie ńskich (oligocen) wraz z wkładami wapieni i łupków zawieraj ących egzotyki oraz skamieniało ści mał Ŝów i ślimaków (górny eocen), odsłaniaj ący si ę w potoku Halicz w Bukowcu (Alexandrowicz, Poprawa, red., 2000). W Tarnawie Górnej i Dolnej oraz w Sokolikach planuje si ę utworzenie uŜytków ekologicznych (B ęben i in., 1994-95).

19 Tabela 2 Wykaz stanowisk dokumentacyjnych i u Ŝytków ekologicznych Nr Gmina Forma Rok Rodzaj obiektu obiektu na Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Lutowiska P - profil warstw kro śnie ń- Bukowiec, 1 S * skich z wkładkami wapieni potok Halicz bieszczadzki i łupków z egzotykami Lutowiska torfowisko 2 U Tarnawa Ni Ŝna * bieszczadzki (5,6) Lutowiska dwa borówczyska 3 U Tarnawa Wy Ŝna * bieszczadzki (9,2 i 4,9) Lutowiska podmokła ł ąka 4 U Sokoliki * bieszczadzki (1,3)

Rubryka 2: S - stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej; U - u Ŝytek ekologiczny Rubryka 5: * - obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj obiektu P - profil geologiczny

W opracowanej wcze śniej koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska (Li- ro, red., 1998) omawiany obszar mie ści si ę w granicach mi ędzynarodowego obszaru w ęzło- wego: Obszar Bieszczadzki (fig. 5). Obszar arkusza wchodzi w cało ści w obr ęb obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest to obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalny obszar ochrony siedlisk 3 (SOO) PLC 180001 Bieszczady (tabela 3). Granice obu obszarów pokrywa- ją si ę. Cel ochrony jest tu analogiczny jak w przypadku Bieszczadzkiego Parku Narodowego i parków krajobrazowych stanowi ących jego otulin ę. Granice wymienionych wy Ŝej europej- skich i krajowych form ochrony w tym przypadku ró Ŝni ą si ę tylko (i to raczej niepotrzebnie) w szczegółach.

3 „Siedlisko przyrodnicze” (habitat) jest poj ęciem u Ŝywanym w terminologii prawnej Unii Europejskiej wpro- wadzonym w zwi ązku z programem Natura 2000. Oznacza obszar o okre ślonych cechach środowiska przyrodniczego wyodr ębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza D źwiniacz Górny na tle systemu ECONET (wg A. Liro, red., 1998) Mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy: 1 - granica i jego numer: 45 M - Obszar Bieszczadzki, 2 - mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny i jego numer: 38 m - Bieszczadzki; 3 - granica pa ństwa

Tabela 3 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie administracyjne obszaru Poło Ŝenie centralnego Powierz- Nazwa obszaru w obr ębie arkusza Typ Kod punktu obszaru chnia Lp. i symbol ozna- obszaru obszaru obszaru kod wojewódz- czenia na mapie powiat gmina długo ść szeroko ść (ha) NUTS two geograf. geograf. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLC Lutowi- 1 C Bieszczady ( PS ) 22 °23’57” E 49 °12’20” N 111 519,5 PL092 podkarpackie bieszczadzki 180001 ska

Rubryka 2: symbol oznacza stopie ń powi ązania obszarów siedlisk i obszarów ochrony ptaków: C - obszar OSO odpowiada obszarowi SOO Rubryka 4: P - obszar specjalnej ochrony ptaków, S - projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 8: kod NUTS (europejski kod jednostek terytorialnych): PL092 - okr ęg kro śnie ńsko-przemyski

21 XII. Zabytki kultury

Trudne warunki terenowe i surowa przyroda sprawiły, Ŝe pierwsze ślady człowieka w rejonie Bieszczad pojawiły si ę dopiero w neolicie, około IV tysi ąclecia p.n.e. W połowie III tysi ąclecia p.n.e. w gł ąb Bieszczad przybyli z dorzecza Dniestru pierwsi koczownicy paster- scy. Ich ślady, czytelne jednak tylko dla naukowców, pozostały na torfowiskach koło Tarna- wy. Natomiast pierwsi osadnicy - Słowianie pojawili si ę w Bieszczadach w VI w. Wa Ŝną rol ę gospodarcz ą na tych terenach pełniły szlaki handlowe przekraczaj ące Karpaty. Najstarszy wiódł z Sanoka dolin ą Osławy przez Przeł ęcz Radoszyck ą i dalej na południe Europy. Rozwój osadnictwa w Bieszczadach nast ąpił stosunkowo pó źno. Kolonizacja rozpocz ę- ła si ę z ko ńcem XIV w. i trwała do XVII w. Główn ą rol ę w kolonizacji terenów mi ędzy So- link ą a Sanem odegrał polski mo Ŝnowładczy ród Kmitów. Dzi ęki Kmitom powstały w XVI w. na obszarze dzisiejszego arkusza D źwiniacz Górny m.in. wsie Sianki, Tarnawa (dawniej Ternawa) Wy Ŝna i Ni Ŝna, Bukowiec, Beniowa, Łokie ć, D źwiniacz. W przysiółku Bukowca, tzw. Potaszni, istniał w XIX w. niewielki zakład produkcji pota Ŝu (w ęglanu pota- sowego), wytwarzanego z popiołu drewna bukowego i uŜywanego do wyrobu mydła i szkła. Na drugim ko ńcu tej wsi, przy uj ściu potoku do Sanu, w miejscu zwanym Beczkarni ą, działa- ła od 1910 r. wytwórnia beczek. Wa Ŝnym czynnikiem o Ŝywienia gospodarczego omawianych terenów było wybudowa- nie w 1872 r. linii kolejowej wzdłu Ŝ górnego Sanu (Przemy śl-Lwów/U Ŝhorod), a w pó źniej- szym czasie lokalnych w ąskotorowych kolejek le śnych. Kolejka taka woziła drewno do tarta- ku w Heniowej, wzdłu Ŝ potoku Negrylów, inna - prowadziła wzdłu Ŝ potoku Halicz z Bukow- ca do Potaszni. Budowa linii kolejowej przyczyniła si ę do rozwoju wsi letniskowej Sianki. W okresie mi ędzywojennym miejscowo ść ta ze swoj ą bogat ą baz ą turystyczno-narciarsk ą stanowiła w Karpatach Wschodnich odpowiednik Zakopanego. Do czasów II wojny światowej omawiany obszar był bardzo zró Ŝnicowany narodowo- ściowo i wyznaniowo. Przewa Ŝała tutaj ludno ść narodowo ści ukrai ńskiej, powszechnie okre- ślana jako Rusini (Bojkowie). Najtragiczniejsze dzieje tych ziem wi ąŜą si ę z II wojn ą świato- wą i pó źniejszym okresem walk z oddziałami Ukrai ńskiej Powsta ńczej Armii (UPA) w latach 1945-1947. Stosunkowo g ęsto zaludniona dolina górnego Sanu stała si ę wymarł ą pustyni ą. Cz ęść ludno ści została w latach 1944-46 wysiedlona do Zwi ązku Radzieckiego. Pozostałych mieszka ńców deportowano wiosn ą 1947 roku w ramach akcji „Wisła” na północne i zachodnie ziemie Polski. Wsie, wraz z cerkwiami i cmentarzami, spalono i zrównano z ziemi ą. Taki los spotkał tak Ŝe wie ś D źwiniacz Górny, od której pochodzi nazwa arkusza. Została ona zało-

22 Ŝona przez Kmitów przed 1529 r. W 1938 r. liczyła 1549 mieszka ńców. Dzi ś nie ma ju Ŝ takiej miejscowo ści. Pozostały tylko resztki cmentarza. Historycznych pami ątek na terenie omawianego arkusza zachowało si ę niewiele. Ruiny (fundamenty) cerkwi wraz z cmentarzami odnale źć mo Ŝna w Bukowcu i Beniowej. W Bu- kowcu jest tak Ŝe mały cmentarz wojskowy z czasów I wojny światowej. Licznie odwiedza- nym miejscem jest tzw. Grób Hrabiny. Znajduje si ę on na terenie cerkwiska w pobli Ŝu nieist- niej ącej wsi Sianki, gdzie przed ruinami kaplicy cmentarnej stoj ą XIX-wieczne grobowce Franciszka Stroi ńskiego i jego Ŝony Klary – byłych wła ścicieli maj ątku w Siankach. W nieda- lekiej okolicy zachowały si ę fundamenty zabudowa ń dworskich.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem D źwiniacz Górny le Ŝy w Bieszczadach Zachodnich. Jest to zalesiony obszar górski. Nie ma na tym terenie skupisk ludzkich, nie ma te Ŝ Ŝadnych zakładów przemysłowych. Głównymi funkcjami tego terenu jest ochrona przyrody, turystyka i rekre- acja, a w dalszej kolejno ści le śnictwo i rolnictwo. Najwi ększym bogactwem omawianego obszaru jest pi ękna, dzika bieszczadzka przyroda i krajobraz. Lasy, czysta woda i doskonały mikroklimat stwarzaj ą dogodne warunki do wypoczynku, a ukształtowanie terenu – do uprawiania turystyki pieszej, rowerowej i konnej. Ze wzgl ędu na walory przyrodnicze jest to te Ŝ znakomity teren do wycieczek specjalistycz- nych: botanicznych, zoologicznych, geologicznych. Rozwój regionu powinien uwzgl ędnia ć takie wła śnie priorytety. Musi to by ć jednak rozwój zrównowa Ŝony i rozwa Ŝny, bo Bieszczad nie wolno „zadepta ć”. Obszar obj ęty granicami arkusza wchodzi w obr ęb Bieszczadzkiego Parku Narodowego i Parku Krajobrazowego Doliny Sanu. S ą one elementami Mi ędzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Omawiany teren wchodzi te Ŝ w cało ści w obr ęb obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest to obszar specjalnej ochrony ptaków i obszar ochrony siedlisk (granice obu obszarów pokrywaj ą si ę) PLC 180001 Bieszcza- dy. Na obszarze arkusza (na terenie parku krajobrazowego) znajduj ą si ę tak Ŝe trzy projektowane u Ŝytki ekologiczne i projektowane stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej. Celem wymienionych wy Ŝej form ochrony jest zachowanie w nieska Ŝonym stanie walo- rów przyrodniczych i krajobrazowych Bieszczad. Nakłada to surowe ograniczenia na działal- no ść gospodarcz ą, tak Ŝe poza obszarem parku narodowego. Na omawianym obszarze nie ma udokumentowanych złó Ŝ kopalin, a podejmowanie prac poszukiwawczych i dokumentacyjnych jest niecelowe z przyczyn sozologicznych i ekonomicznych.

23 Du Ŝe obszary arkusza s ą predysponowane do powstawania osuwisk. Wprawdzie ze wzgl ędu na ograniczenia zwi ązane z ochroną przyrody nie planuje si ę na tych terenach inwe- stycji budowlanych, jednak Ŝe ka Ŝde ewentualne wznoszenie budowli powinno by ć poprzedzone specjalistycznymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi. Omawiany obszar, poło Ŝony w dorzeczu górnego Sanu, pokryty jest g ęst ą sieci ą cieków powierzchniowych. Poza Sanem, cieki te nie s ą na tym terenie monitorowane, ale utrzymuj ą- ce si ę w nich Ŝycie biologiczne świadczy o ich czysto ści. Nale Ŝy zwróci ć szczególn ą uwag ę na ochron ę tych wód przed ewentualnymi zanieczyszczeniami antropogenicznymi. Na omawianym obszarze nie ma eksploatowanych uj ęć wód podziemnych z zatwierdzonymi zasobami. Nieliczna miejscowa ludno ść zaopatruje si ę w wod ę ze studzien kopanych, ujmuj ących wod ę z pierwszego od powierzchni poziomu wodono śnego. Stopie ń zagro Ŝenia tych wód jest średni, czemu sprzyja m. in. słabe zagospodarowanie terenu i jego trudna dost ępno ść . Na terenie obj ętym arkuszem Dźwiniacz Górny nie wyznaczono miejsc predysponowa- nych do lokalizacji składowisk odpadów, głównie z uwagi na poło Ŝenie w obr ębie obszarów specjalnej ochrony ptaków i siedlisk – Bieszczady, obj ętych programem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, oraz w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Bieszczady s ą pi ękne. Pi ękne o ka Ŝdej porze roku. Bieszczady musz ą pozosta ć pi ękne. Te góry rzucaj ą na ludzi czar, wi ęc - na szcz ęś cie - nigdy nie zabraknie ich obro ńców. Zacy- tujmy na koniec fragment wiersza jednego z zauroczonych Bieszczadami poetów, Adama Ziemianina: Ta kraina świ ęta niepoj ęta w tej krainie pi ęknie tajemniczo tu nad nami bieszczadzkie anioły uskrzydlone bieszczadzk ą modlitw ą. Zabieszczaduj dzisiaj z nami…

XIV. Literatura

ALEXANDROWICZ Z., 1976 - Ochrona przyrody Karpat polskich jako warunek wykorzystania złó Ŝ surowców skalnych. Zesz. Nauk. AGH, Geologia, t. 2, z. 4: 25-37. ALEXANDROWICZ Z. (red.), 1989 - Ochrona przyrody i krajobrazu Karpat polskich. PWN, Warszawa-Kraków. ALEXANDROWICZ Z., POPRAWA D. (red.), 2000 - Ochrona georó Ŝnorodno ści w polskich Karpatach z map ą chronionych i proponowanych do ochrony obszarów i obiektów przyrody nieo Ŝywionej 1:400 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

24 BĘBEN H., GŁOWACKA B., KARPIERZ J., RUCI ŃSKI P., WITKOWSKA-WAWER L., ZAJ ĄC M., 1994-1995 - Projekt docelowej sieci rezerwatów przyrody na gruntach będących w zarz ądzie Lasów Państwowych – województwo kro śnie ńskie. Biuro Urz ądzania Lasu i Geodezji Le śnej, Krosno. BOBER L., 1984 - Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych i ich zwi ązki z bu- dow ą geologiczn ą regionu. Biul. Inst. Geol., nr 340. Z bada ń geologicznych w Kar- patach, t. 23: 115-162. CHOWANIEC J., 2002 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz D źwiniacz Górny (1069). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CHOWANIEC J., OSZCZYPKO N., WITEK K., 1983 - Hydrogeologiczne cechy warstw kro śnie ńskich centralnej depresji karpackiej. Kwart. Geol., t. 27, nr 4: 797-810. CHOWANIEC J., GIERAT-NAWROCKA D., WITEK K, 1987 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Łupków. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 1994 - Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska, gmina Lutowiska. CAG, Warszawa. DOBRZA ŃSKI B., SIUTA J., STRZEMSKI M., 1973 - Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. DZIEWA ŃSKI J., CZAJKA K. (red.), 2001 - Analiza zjawisk osuwiskowych na terenie wo- jewództwa podkarpackiego. Arch. IGSMiE PAN, Kraków. HACZEWSKI G., B ĄK K., KUKULAK J., 1997 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz D źwiniacz Górny wraz z obja śnieniami. Mat. r ękopi śmien- ne. Arch. Oddz. Karpac. Pa ństw. Inst. Geol., Kraków. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2001 - Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KUKULAK J., 1999 - Wyniki kartowania utworów czwartorz ędowych na ark. D źwiniacz Górny. Pos. Nauk Pa ństw. Inst. Geol., nr 55(7): 111-113. LIRO A. (red.), 1998 - Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

25 MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 - Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MICHALIK S. (red.), 1987 - System ochrony przyrody i krajobrazu województwa kro śnie ń- skiego. PWN, Warszawa-Kraków. PACZY ŃSKI B., 1995 - Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PESZAT C., (red.), 1976 - Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zesz. Nauk. AGH, Geologia, t. 2, z. 2: 3-96. PESZAT C., (red.), 1984 - Atlas geologiczno-surowcowy woj. kro śnie ńskiego w podziałce 1:50 000. Arch. Katedry Surowców Skalnych AGH, Kraków. Podział hydrograficzny Polski 1:200 000 cz ęść II, 1980 - Inst. Meteorol. i Gosp. Wodnej, Warszawa. POPRAWA D., R ĄCZKOWSKI W., 2003 - Osuwiska Karpat. Przegl ąd Geol., t. 51, nr 8: 685-692. PRZENIOSŁO S., MALON A. (red.), 2006 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z 2002 r., poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61 z 2003 r., poz. 549. Stan środowiska w województwie podkarpackim w 2005 roku., 2006 - Biblioteka Monitorin- gu Środowiska, Rzeszów. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 - Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 - Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy zawarto ści uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZEL ĄG A., B ĄK B., 2002 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski 1:50 000, arkusz D źwi- niacz Górny (1069). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŚLĄCZKA A., 1980 - Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Łupków (M-34-XXIX). Wyd. Geol., Warszawa.

26 ŚLĄCZKA A., śYTKO K., 1979 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Łup- ków (M-34-XXIX), wyd. A i B. Mapa podstawowa w skali 1:50 000. Wyd. Geol., Warszawa. śYTKO K., ZAJ ĄC R., GUCIK S., RYŁKO W., OSZCZYPKO N., GARLICKA I., NEM- ČOK J., ELIÁŠ M., MEN ČIK E., STRÁNIK Z. - Map of the tectonic elements of the Western Outer Carpathians and their Foreland 1:500 000. (w): Poprawa D., Nem čok J., (ed.), 1989 - Geological atlas of the Western Outer Carpathians and their Fore- land. Wyd. Geol., Warszawa.