P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RO D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz DŹWINIACZ GÓRNY (1069) Warszawa 2007 Autorzy: JERZY G ĄGOL*, BOGUSŁAW B ĄK*, ADAM SZEL ĄG *, ANNA GABRY Ś-GODLEWSKA*, ANNA BLI ŹNIUK*, PAWEŁ KWECKO*, STANISŁAW WOŁKOWICZ* Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA * Redaktor regionalny planszy A: ALBIN ZDANOWSKI * Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI* Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA* *Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści: I. Wst ęp - Jerzy G ągol .......................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - Jerzy G ągol, Adam Szel ąg ...................... 4 III. Budowa geologiczna - Bogusław B ąk, Jerzy G ągol ......................................................... 7 IV. Zło Ŝa kopalin - Jerzy G ągol .............................................................................................. 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - Jerzy G ągol ........................................................... 10 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - Jerzy G ągol ...................................... 10 VII. Warunki wodne - Adam Szel ąg, Jerzy G ągol .................................................................. 10 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 10 2. Wody podziemne.................................................................................................... 11 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 14 1. Gleby - Anna Bli źniak, Paweł Kwecko ................................................................... 14 2. Pierwiastki promieniotwórcze - Stanisław Wołkowicz ........................................... 16 IX. Składowanie odpadów - Anna Gabry ś-Godlewska ......................................................... 17 X. Warunki podło Ŝa budowlanego - Jerzy G ągol ................................................................ 18 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - Jerzy G ągol ................................................................. 18 XII. Zabytki kultury - Adam Szel ąg, Jerzy G ągol .................................................................. 22 XIII. Podsumowanie - Jerzy G ągol .......................................................................................... 23 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 24 I. Wst ęp Arkusz Dźwiniacz Górny (1069) Mapy geo środowiskowej Polski został wykonany we- dług zasad okre ślonych w Instrukcji… (2005). Plansza A jest reambulacj ą arkusza D źwiniacz Górny Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, opracowanego wcze śniej w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (Szeląg, B ąk, 2002). Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny sposób wy- st ępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybra- nych elementów hydrogeologii i geologii in Ŝynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowi- ska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje tak Ŝe o stanie geochemicznym po- wierzchni ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów (plansza B). Mapa geo środowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorz ądów i organów administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest przydatna w realizacji m.in. postanowie ń ustawy o za- gospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane przy opra- cowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzen- nego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środo- wiskowe s ą pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczno ści lokalnych oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Materiały archiwalne i informacje niezb ędne dla realizacji mapy uzyskano m.in. w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Regionalnym Banku Hydro w Kra- kowie, Podkarpackim Urz ędzie Wojewódzkim i Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie, Urz ędzie Powiatowym w Ustrzykach Dolnych, Urz ędzie Gmi- ny Lutowiska oraz w Inspektoracie Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Dane archiwalne zo- stały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942 (ark. M-34-106-D Ni Ŝniaja Jabło ńka). Mapa jest przygotowana w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski. Arkusz D źwiniacz Górny odbiega w znacznym stopniu od typowego arkusza Mapy geo środowiskowej Polski. Obejmuje on zalesiony, praktycznie niezamieszkany obszar górski, 3 wchodz ący w obr ęb parku narodowego i parku krajobrazowego. Niektóre warstwy tematycz- ne mapy s ą zatem ubogie w tre ść lub nie ma ich wcale (np. waloryzacji podło Ŝa budowlanego, waloryzacji gleb). II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza D źwiniacz Górny okre ślaj ą współrz ędne geograficzne: 49 o 00’ i 49 o 10’ szeroko ści geograficznej północnej oraz 22 o 45’ i 23 o 00’ długo ści geograficznej wschodniej. Tylko około ¼ powierzchni arkusza nale Ŝy do Polski 1, pozostała cz ęść nale Ŝy do Ukra- iny. Od południa granica pa ństwowa biegnie grzbietem pasma granicznego Bieszczad, a od wschodu i północy na rzece San. Na obszarze arkusza znajduje si ę południowy kraniec Polski (49 o00’ N). Jest nim szczyt Opołonek (1027 m n.p.m.). Pod wzgl ędem fizycznogeograficznym obszar arkusza znajduje si ę w cało ści w Biesz- czadach Zachodnich (fig. 1), najdalej wysuni ętym na południowy-wschód masywie górskim w Polsce (Kondracki, 2001). Bieszczady s ą cz ęś ci ą Beskidów Wschodnich. Zbudowane s ą z pofałdowanych utworów fliszowych. Obszar arkusza obejmuje najwy Ŝsz ą i najdziksz ą cz ęść Bieszczad. W krajobrazie Bieszczad wyró Ŝniaj ą si ę długie grzbiety górskie, ci ągn ące si ę z północ- nego-zachodu na południowy-wschód, o zró Ŝnicowanej rze źbie i wysoko ści. Układ tych pasm jest odbiciem litologii i tektoniki podło Ŝa. Elementem grzbietotwórczym s ą kompleksy skalne z przewag ą piaskowców, obni Ŝenia wypreparowane zostały w kompleksach z przewag ą łup- ków. Najwy Ŝsze kulminacje w granicach arkusza to: Halicz (1333 m n.p.m.), Kopa Bukowska (1320 m n.p.m.), Rozsypaniec (1280 m n.p.m.), Ki ńczyk Bukowski (1250 m n.p.m.). Grzbiety porozcinane s ą poprzecznymi, gł ęboko wci ętymi dolinami licznych potoków spływaj ących w kierunku północno-wschodnim. W ich korytach wody tocz ą si ę w śród głazowisk i skalnych porohów. Klimat omawianego obszaru ma charakter górski o cechach kontynentalnych, kształto- wany głównie przez masy powietrza polarnomorskiego i polarnokontynentalnego. Jest on zimniejszy ni Ŝ w pozostałej cz ęś ci Bieszczad. Średnia temperatura roczna w pobliskich Ustrzykach Górnych wynosi tylko 4,7ºC. Szczególnie ostre s ą zimy, długie i śnie Ŝne, kiedy temperatury spadaj ą cz ęsto do –30ºC. Opady atmosferyczne nale Ŝą do najobfitszych w Polsce i oscyluj ą w granicach 1000 mm/rok, a w partiach szczytowych mog ą przekroczy ć 1200 mm/rok. Pokrywa śnie Ŝna zalega na tych terenach średnio 90-140 dni w roku. Wiatry maj ą najcz ęś ciej kierunek południkowy, zwykle południowy. 1 U Ŝywane dalej w tek ście niniejszych obja śnie ń tekstowych sformułowanie „na obszarze arkusza” dotyczy tylko obszaru b ędącego przedmiotem opracowania, czyli terytorium Polski. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza D źwiniacz Górny na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg J. Kondrackiego, 2001) 1 - granica mezoregionu, 2 - numer mezoregionu, 3 - granica pa ństwa podprowincja: 522 - Beskidy Wschodnie (Zewn ętrzne Karpaty Wschodnie), makroregion : 522.1 - Beskidy Lesiste; mezoregiony: 522.11 - Góry Sanocko-Turcza ńskie, 522.12 - Bieszczady Zachodnie O jako ści gleb i rozmieszczeniu u Ŝytków rolnych i le śnych w Karpatach decyduje w głównej mierze rodzaj skał macierzystych oraz nachylenie stoków (Dobrza ński i in., 1973). Na terenie arkusza D źwiniacz Górny dominuj ą ró Ŝne typy gleb brunatnych. Rzadziej spotyka si ę gleby bielicowe. W rejonach, gdzie w podło Ŝu przewa Ŝaj ą cienkoławicowe, piaskowcowo- ilaste warstwy kro śnie ńskie, s ą to gleby wietrzeniowe gliniasto-pylaste i gliniasto-ilaste. W wi ększo ści s ą to średnio- i słaboszkieletowe gleby brunatne kwa śne i wyługowane, two- rz ące m.in. Ŝyzne siedliska górskich lasów bukowo-jodłowych. Zaliczane s ą one do najni Ŝ- szych klas bonitacyjnych (klasy V-VI). W dolinie Sanu wyst ępuj ą ł ąki na glebach pochodze- nia organicznego. 5 Dominuj ącym elementem krajobrazu na omawianym obszarze s ą lasy. Zwarte ich sku- piska pokrywaj ą około 90% powierzchni terenu. Charakterystyczn ą cech ą Bieszczad jest ob- ni Ŝenie górnej granicy lasu, która si ęga tu wysoko ści 1100-1150 m, a wyj ątkowo 1250 m n.p.m. Wyst ępuje tu tylko pi ętro regla dolnego. Najpowszechniejszym zespołem le- śnym w Bieszczadach jest Ŝyzna buczyna karpacka (buk z domieszk ą jodły i świerka). Na stromych, kamienistych, północnych