Emmen in Het Perspectief Van De Es Van Esdorp Naar Esstad Colofon
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Emmen in het perspectief van de es van esdorp naar esstad Colofon Emmen in het perspectief van de es, van esdorp naar esstad is een uitgave van de gemeente Emmen. Tekst en redactie Alterra Adviesbureau Cuijpers Bureau GrootDenken Gemeente Emmen Grafische vormgeving Karel Hulsteijn (Alterra) Druk van Eck & Oosterink, Dodewaard Beeldmateriaal Gemeente Emmen André Dekker (historisch kaartmateriaal) Postbus 30.001 Mikko Kriek (artist impressions) 7800 RA Emmen Alterra (foto- en kaartmateriaal) www.emmen.nl Adviesbureau Cuijpers (schets, foto- en kaartmateriaal) Gemeente Emmen (foto- en kaartmateriaal) Maart 2005 Emmen in het perspectief van de es van esdorp naar esstad Voorwoord Historisch gezien is Emmen een esdorp. Ondanks de sterke groei van de stad is een deel van de oude essen en esdorp-structuur nog behouden gebleven. Daarmee is het nog steeds een belangrijk onderdeel van de identiteit van Emmen. Dit is mede het resultaat van de ‘eigen’ koers die Emmen sinds de jaren ’50 heeft gevaren door te kiezen voor het behoud van open groene ruimten nabij de stad en tussen de verschillende woonwijken. Anno 2005 zijn er ontwikkelingen gaande die vragen om een nieuwe visie op de ruimtelijke structuur van de gemeente Emmen. Deze visie wordt vastgelegd in het ‘Structuurplan Emmen 2020’. Bij het maken van keuzes over hoe Emmen zich het komende anderhalve decennium ontwikkelt hoort een actuele visie hoe om te gaan met de essen, de Emmer es, Schimmer es en de Noordbarger es. Het onderzoek naar deze essen vormt een belangrijke bouwsteen voor het nieuwe Structuurplan voor Emmen. Voor mij geldt het uitgangspunt ‘Wie bouwt aan de toekomst, zal het verleden moeten begrijpen en met respect inpassen in zijn handelen’. De vraag wat de waarden van de essen zijn voor de stad, volgt uit deze opgave en moet beantwoord worden. Een gestaag toenemende verstedelijkingsdruk en het knabbelen van de stad aan de randen van de essen vergroten des te meer het belang van een antwoord op deze vraag. In dit boekwerk zijn vanuit de cultuurhistorie en toekomstbeelden de kwaliteiten van de essen in beeld en woord uiteengezet. Laten we er samen voor zorgen dat er verantwoord met de essen wordt omgesprongen en Emmen kan uitgroeien van esdorp naar esstad. Het boekwerkje kan als inspiratie worden gebruikt bij het vormgeven en organiseren van nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. J. Hoogland-Foppen, wethouder ruimtelijke ontwikkeling Inhoud Achtergrond 7 Waarom dit onderzoek Historie van de essen 9 Een es? Het ontstaan Sporen in het huidige landschap Waardering van de essen 21 Historie Landschap Landbouw Ecologie Stedenbouw Beleving Profiel Samenvattend Betekenis van de essen voor de stad 43 Stedenbouwkundige traditie van Emmen Consequenties van bouwen op de essen Afstand nemen van de stedenbouwkundige traditie Een open es met een bebouwde rand Conclusies bouwen op de es Toekomstbeelden 51 Vanuit de kwaliteiten een ruimtelijk programma bedienen Uitwerking voorkeursvariant 59 Model 2 Strategie Gereedschapskist Tijdshorizonten Tot slot 71 waarden in beeld omgang met de essen in relatie tot stedelijke druk & gevonden waarden essen als vitaal onderdeel van de stad Emmen Achtergrond Waarom dit onderzoek Daarvoor is onderzoek gedaan waarbij de cultuurhistorische, Sinds de jaren vijftig/zestig heeft Emmen een forse groei archeologische en landschappelijke waarden van de Schimmer doorgemaakt en heeft zich derhalve ontwikkeld van esdorp es, Emmer es en de Noordbarger es in beeld zijn gebracht in tot stad. relatie met de verdere ruimtelijke en stedenbouwkundige Anno 2005 is Emmen zich opnieuw aan het beraden op haar ontwikkeling van Emmen. De volgende opgaven zijn uitgewerkt: positie als stad en de ruimtelijke configuratie die daar bij past. • in beeld brengen van cultuurhistorische identiteit; Ze stelt daarvoor een structuurplan op. Een belangrijk element in • benoemen van de essentiële waarden vanuit verschillende de totale discussie over de gewenste structuur van Emmen is de invalshoeken (landschap, landbouw, stedenbouw etc.); vraag hoe er omgegaan moet worden met het fenomeen van de • voeding bieden aan de maatschappelijke discussie over de essen. De nadruk ligt daarbij, door de stedelijke druk vanuit het betekenissen van de essen in relatie tot de toekomstige centrumgebied, op de Emmer es, de Schimmer es en de ontwikkeling van Emmen; Noordbarger es. • voorstellen aanreiken hoe in de toekomst om te gaan met de essen. De vraag doet zich voor hoe je het imago “groen en open” kan behouden en toch kan groeien. Dit kan alleen door de traditie Het onderzoek is mede mogelijk gemaakt door een Belvedere van “eigenzinnig bouwen”, zoals deze lange tijd tegen de druk subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Architectuur. van het nationale compacte stad beleid in is gevoerd, voort te Dit boekwerk is het eindresultaat van het onderzoek. zetten. Om dat te doen is er een goede visie nodig op de ontwikkeling van de stad. In de visie van Emmen is het streven naar ruimtelijke kwaliteit een belangrijke troef om de balans te houden tussen groei en imago. Om de discussie goed te kunnen voeren is het gewenst om beter inzicht te hebben in de cultuurhistorische waarden en identiteit van de essen. 7 Emmer-, Schimmer- en Noorbarger es rond 1900 en 2000. 8 Historie van de essen Een es? bollere ligging in het landschap gekregen. Deze gronden Een es is een eeuwenoud akkercomplex met een open werden ontgonnen door een boer of een groep boeren. landschap en een kleinschalige verkaveling waar boeren jaar in Dit deden ze om, naast veelteelt, ook granen te kunnen gaan jaar uit verschillende soorten gewassen verbouwden, zoals verbouwen. De es ontstond meestal uit enkele los liggende rogge, boekweit, hennep en vlas en kool. Essen zijn ontstaan kleine bouwlanden, welke in de loop van de tijd naar elkaar op de hoger gelegen delen in het landschap, de keileem- zijn toegegroeid. Het essen-landbouw-systeem was voor haar plateaus. Door de leem was de vruchtbaarheid goed. Om deze voortbestaan afhankelijk van omringde landschappen, zoals vruchtbaarheid te verbeteren en het lang braak liggen tegen te heide, bos, gras- en hooilanden. Deze omringde landschappen gaan is vanaf de Late Middeleeuwen het land bemest met voorzagen onder andere in het materiaal voor de bemesting zandhoudende plaggenmest. Als gevolg van deze eeuwen van de es en beweiding van het vee. lange bemesting is in de loop der tijd een steeds dikkere zwarte bovengrond ontstaan en hebben essen een steeds 9 Het ontstaan De Emmeres behoort tot de oudste essen van Drenthe. Al in de zesde tot achtste eeuw voor Christus heeft er aan de noordrand van de Schimmer es een vorm van landbouw plaatsgevonden. Hier heeft in die tijd een Celtic field gelegen. Dit is de oudst bekende vorm van georganiseerde landbouw, waarbij de vorm (vanuit de lucht gezien) sterke gelijkenis vertoont met een schaakbord. Deze luchtfoto (links) van het Celtic field bij het Hijkerveld toont fraai het schaakbordachtige patroon van de akkercomplexen uit de IJzertijd. Een dergelijk akkerpatroon heeft vermoedelijk aan de noordkant van de Schimmeresch gelegen. De luchtfoto (rechts) is gemaakt van de Noorbarger es van vóór de ruilverkaveling. Het laat de grote hoeveelheid smalle, langgerekte akkers zien. 10 Emmen kent een aantal hunebedden en een grafheuvel. Ze bevinden zich op en nabij de Emmer- en Schimmer es. Er heeft echter ook nog vóór deze tijd bewoning plaats- regelmatig nieuwe plekken ontgonnen en in gebruik genomen gevonden in het gebied van de huidige Emmeres. Het bestaan als akker (de zogenaamde ‘shifting cultivation’). Hierdoor van de hunebedden op de es verraadt de vroegere aanwezig- verplaatsten de nederzettingen ook regelmatig. heid van de zogenaamde ‘Trechterbekercultuur’. Het Trechter- Ondanks al deze verschuivingen was er voor deze bewoners bekervolk leefde tussen 3400 en 2800 voor Christus. In de één constante in het landschap, en dat was de plek om de periode van de Trechterbekervolken zette de mens voor het doden te begraven. De doden werden bijgezet in een hunebed. eerst de natuur echt naar zijn hand. In deze periode begon Deze hunebedden zijn op de Emmeres op meerdere plekken men met het kleinschalig ontginnen van het oerbos en nam te vinden. Meestal lagen ze vlak bij een erosierand van het het beweiden van vee in het bos toe. Ook ontstonden kleine keileemplateau, want daar lagen vaak (grote) stenen aan de akkers, die met een eergetouw werden geploegd. Mede oppervlakte. doordat de grondbewerking de grond uitputte, werden 11 Nog steeds blijven stenen en keien uit de bodem tevoorschijn komen. In de periode van 2800-1900 voor Christus heeft de klok- huiskampen aan elkaar te groeien. Deze percelen zijn bekercultuur haar opwachting gemaakt. Bij deze cultuur ligt vermoedelijk omheind geweest met vlechtwerk van takken. de oorsprong van het gemengd bedrijf op de zandgronden in Dit wordt ook wel een ‘proto-es’ genoemd. De lengte en Drenthe. Vanaf dit moment vond de bewoning geconcentreer- breedte van deze blokken lag meestal tussen 80 en de 120 der plaats en sliepen mens en dier onder één dak. De belang- meter. De omheining is verdwenen en zo is vermoedelijk in de rijkste relicten die deze cultuur achter heeft gelaten zijn de Late Middeleeuwen (14e-16e eeuw) een open akker complex verschillende grafheuvels. ontstaan. Bij dit groeiproces zijn nederzettingen die eerst bij de losliggende kampen hoorden verdwenen en is de es over De Emmer es, zoals we die nu kennen, is pas veel later de oude nederzettingen heen gegroeid. Dit is ook de reden dat ontstaan. Het vermoeden is dat de es voortkomt uit een aantal er nu nog steeds onder de es veel archeologische resten te losse huiskampen (los liggende percelen) die verspreid in het vinden zijn. Zo ligt er vermoedelijk iets ten noorden van veld lagen. Vanaf de 11e-12e eeuw begonnen deze Westenesch nog een oude nederzetting onder het esdek. 12 Deze twee figuren laten zien dat de es door de tijd heen langzaam is geëvolueerd van losliggende akkers tot een open akkercomplex.