Kroniek van de Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe

tiende jaargang, nummer 2 september 2001 SAMENSTELLING BESTUUR

P.M. Kraan, voorzitter G. Waasdorp, secretaris H. Jeurink De Hietbrink 46 Westenesscherstraat 6 penningmeester 7824 XT Emmen 7811 AW Emmen Laan v/h Kwekebos 229 0591-622306 0591-617458 7823 KE Emmen 0591-626728

G. H. J. Kolker W. Visscher Havenstraat 87 Zijtak 0. Z. 7 7887 SM Erica 7833 AL Nieuw-Amsterdam 0591-302000 0591-551741

LIDMAATSCHAP

Het lidmaatschap bedraagt fl. 25,00 per jaar en voor huisgenoten fl. 10,00 extra. Het lidmaatschap wordt auto­ matisch verlengd, tenzij voor 1 december van het lopende jaar schriftelijk is opgezegd bij de secretaris. Men ontvangt enkele keren per jaar de Kroniek en men is welkom tijdens de lezingen, die regelmatig worden georganiseerd.

BANKRELATIE

Rekeningnummer 1044.68.815, Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe, Laan v/h Kwekebos 229, 7823 KE Emmen

PUBLIC RELATIONS

M. Nicolai, Willinkplein 169, 7811 NA Emmen. Telefoon: 0591-617891

TIJDSCHRIFT

Kroniek van de Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe.

Redactie: Minno Nicolai W. Visscher (eindredacteur) Willinkplein 169 Zijtak 0. Z. 7 7811 NA Emmen 7833 AL Nieuw-Amsterdam 0591-617891 0591-551741

Gelieve eventuele kopij te zenden aan de eindredacteur, W. Visscher, Nieuw-Amsterdam. REDAKilONEEL

Het was Dr. Sonnenschein, president van de regering van het Duitse land Osnabrück, die in 1930 in de krant als de 'Columbus van Emsland' werd aangeduid. Hij had met succes het toentertijd noodlij­ dende en hoofdzakelijk uit venen bestaande Emsland weten te ontsluiten en het daarmee een veel­ belovende toekomst meegegeven. Zijn werk werd echter al spoedig overschaduwd door het opko­ mende spookbeeld van het nationaal socialisme. Tekenend is in dit opzicht dat in 1931 de vele hon­ derden Zuidoost-Drentse veenarbeiders die toen in Emsland in de venen werkten rechtsomkeer maakten. Gevangen genomen tegenstanders van het nazi-regime en krijgsgevangenen zouden ech­ ter al spoedig hun plaatsen gaan innemen. Ze werden wel 'Moorsoldaten' genoemd. Barakken waar voordien veenarbeiders waren gehuisvest, werden toen voor deze dwangarbeiders in concentratie­ kampen getransformeerd. Sonnenschein was toen al door de nationaal socialisten afgezet. 'Wir sind die Moorsoldaten, und ziehen mit dem Spaten im Moor' zo begint een liedje uit die tijd. Over die nog weinig bekende, maar toch zo vlak bij ons vlak over de grens gelegen concentratiekampen schreef Pieter Albers een brochure in boekvorm. Hieronder zullen meer bijzonderheden volgen, terwijl Miny Hofsteenge, echtgenote van Henk Jeurink, op haar eigen wijze in de eigen taal de bewoners van deze kampen aan de vergetelheid ontrukt. Tot slot geeft Herman Platzer ons nog een impressie hoe er vlak na de oorlog in het Schoonebeekse tegen deze kampen werd aangekeken en werd opgetre­ den. Van 1929 dateert het monument in de Emmer Dennen. Trientje Smid-Bosklopper en Wim Visscher geven hier nog een vervolg op het hierover al in de vorige aflevering verschenen artikel. Het monument herinnert aan de strijd die vroeger voor het behoud van de Emmer Dennen als natuurmonument werd gestreden. Negentig jaar geleden werd ons land getroffen door een ernstige uitbraak van de dierziekte Mond- en klauwzeer. Wim Visscher schrijft hierover en geeft aan hoe toen de bestrijding ervan in z'n werk ging en de gemeente Emmen toen door het oog van de naald kroop. Henk Jan Krikke voert ons terug naar de grijze oudheid waar Emmen in en rond 1672 werd geteisterd door door- en langstrekkende Munsterse troepen. Johan Withaar plaats ons weer in de tegenwoordige tijd met zijn uiteenzetting hoe Zuidoost Drenthe digitaal op de kaart kan worden gezet. Tot slot volgt nog een in memoriam van wijlen de heer !.Anders, waaraan wij veel te danken hebben gehad. Misschien inspireert dit gedichtje u tot het schrijven van een artikel(tje) voor onze Kroniek. Een verhaal van uzelf en niet van iemand anders! .

1 DE ECHO VAN DE MOORSOLDAOTEN het daor woest en wild en ledig. Een oetgele­ zen plek urn dwars-liggers in op te bargen, Wohin auch das Auge blicket, moet Hiltler en zien trawanten daacht hebben. Moor und Heide nur ringsum. Lager Börgermoor, Esterwegen, en Aschendorf Vogelsang uns nicht erquicket. wuren klaarmaakt in 1933, -vlak naodat de Eichen stehen kahl und krumm. Nazi's an de macht kwamen,- veur zogenaom­ Wir sind die Moorsoldaten. de 'Volksschädige.' Doe de oorlog an de gang Und ziehen mit dem Spaten was, kwamen daor kriegsgevangenen bij, Ins Moor. deserteurs, verzetslu en leger-moraolsaboete­ rende Wehrmachtsoldaoten. Hier in dieser öden Heide ist das Lager aufgebaut. De Rieksdagbraand gaf Hitler een reden urn Wo wir fern von jeder Freude. alle macht an zuch te trekken. Nog diezölfde Hinter Stacheldraht verstaut. nacht wuur de SA der op oet stuurd urn politie­ Wir sind die Moorsoldaten. ke tegenstaanders in te reken. Socialisten, Und ziehen mit dem Spaten communisten, vrijdenkers, vakbondslu, intellec­ Ins Moor. tuelen, homo's en kuunstenaars wuren in de kraag grepen. 'd Aander dag wuur e�n noodwet Doch für uns gibt es keine Klagen, ofkondigd. Dat muuk een ende an de democra­ Ewig kann's nicht Winter sein. tische grondrechten en zörgde veur een juridi­ Einmal werden froh wir sagen: sche basis urn politieke tegenstaanders onbe­ Heimat, du bist wieder mein! parkt vaast te holden, zunder dat der een rech­ Dann ziehen die Moorsoldaten ter an te pas kwam. De gevangenen mussen Nicht mehr met dem Spaten het veen anmaken. Ins Moor. De umstaandigheden waorunder, muken hel­ Tot zo wied de eerste twee en het leste couplet der, dat het eerste doel van de dwangarbeid, van 'Wir sind die Moorsoldaten' Met de kale het oetschakeln van tegenstaanders was. Het heide wordt het oetgestrekte Bourtanger veen veenwark gebeurde overal al met mesienen, andödt en met het kaamp, het concentratiek­ maor zij wuren an de schup zet. Warken totdaj aamp Börgermoor, dat in 1933 as eerste inricht der bij deelvulen, under toezicht van bewakers, wuur, van de vieftien Emslandlager, die in de die beslist niet oetzöcht waren op heur zaach­ loop van de jaoren '30 bouwd wuren, in het taordige inbörst. Wolfgang Langhoff, een teniel­ gebied tussen Papenburg en Lingen, stoef an spe u l er oet Dusseldorf, kwam nao negen oeze grup. maond Börgermoor en veer maond concentra­ tie kaamp Lichtenberg vrij en vluchtte hen Het is nog een droefgiestig laandschap. Zwitserlaand, waar e zien kaampervarings Leeghangende mistflarden zweeft boven opschreef in het boek met de titel: "Die mysterieuze moerassen en troebele dobben. Moorsoldaoten" Hij schreef under meer: "En Een gevuul van oeverloze verlaotenheid over­ aaid war wij opjaagd en beschimpt.. .en ofraan­ valt mij aaid as ik daor bin. Het is nog gien seld, al naor gelang de behuufte en het humeur dichtbevolkte streek, maar veur zestig jaar was van de veedrievers." "Het Moorsoldaotenlied"

3 -

wuur in Lager Börgermoor schreven, deur Nao jaoren van stried waarin het DIZ het zun Johann Essen en Wolfgang Langhoff en is ok der een cent subsidie hef moéten doen, is de non in Duutslaand nog aaid het lied van anti­ non in Papenburg an Wiek rechts 22 een per facsistische bewegens. In de periode 1933- mantente tentoonstelling. Op 8 mei wordt op dE 1945 bint der naor schatting dartigdoezend lu begraafplaats van het veurmaolige kaamr umkommen in de Emslandlager. Esterwegen niet allèn het ende van de oorlo� herdaacht, maor wordt ok stilstaan bij de tien De Emslandlager bint nog aal een voetnoot in doezenden slachtoffers van de Naziterreur ir de gruwelhistorie van het Daarde Riek en de lu de Emslandlagers. daor, doet der het zwiegen toe. Net as de auto­ riteieten en politici probeert ze die zwarte blad­ Miny Hofsteenge ziede oet de geschiedenis van heur streek vot te moffeln. Aj het daor over de vroggere con­ OP AV ONTUUR OVER DE GRENS centratiekaampen hebt, weet ze nargens van. Aj in Papenburg de weg vraagt naor het Het is inmiddels april 1945. De Duitsers zijr Documentations und lnformationszentrum hier voor goed verdwenen en Nieuv Emslandlager (DIZ), kunt ze je niet wieder hel­ Schoonebeek komt even in een machtsvacuün pen. In 1981 wuur "Het Aktionscommité terecht. In dergelijke situaties gebeuren e Emslager" op poten zet. Doel was het oprichten soms vreemde dingen. Hier uitte zich dat b.v. ir van een herinneringscentrum, waor de een gang van vele Nieuw- Schoonebekers, Z< geschiedenis van de kaampen underzöcht, ver­ mogelijk in colonne, naar de overkant van d< warkt en teund wordt. Naost het ducumenteren grens. en verwarken van het nationaal-socialistische Pastoor Streppel verwoordde dit verschijnsE verleden, zagen ze het ok as heur taak urn in als volgt: de weer te wezen met ant-democratische ont­ 'Intussen was er een ware plundertocht 01 wikkelings en neofacistische gevaoren in dizze gang gekomen van Nederlanders, die over d1 tied. grens verschillende goederen trachtten ti bemachtigen. Over de Almingsweg ging gedi., Nao de oorlog bint de mieste kaampen rende enkele dagen een grote menigte, om f, opdoekt. In Aschendorf is nog een park, dat halen wat van hun gading was. Ze eigende, veur de (zaachtaordige) bewakers anlegd is. In zich toe, wat naar hunmening uit Holland wa Neusustrum lig nog een meertie dat graven is weggesleept als 'Liebesgaben.' Gelukkig kwar deur de gevangenen. Wieder de begraafplaat­ daaraan spoedig een einde'. sen, met massagraven. Gevangenissen op de Wat was hier aan de hand?. plek van Kaamp Versen en kaamp Gross­ De menigte trok naar naar het Lager Alexisdor Hesepe. Van Esterwegen is nog het mieste en nam daar uit de magazijnen en werkplaat overbleven. Die Lagerstrasse, deur bomen sen weg wat men dacht te kunnen gebruiker umzeumd. Der staot non stienen barakken, die De buit was zeer divers, deze bestond o.m. u dienst doet as de opslagplaats veur -o, ironie­ grote rollen stof, gereedschappen, onderdele1 het leger. In Aschendorf stiet nog het transfor­ van machines enz. Er was onder de 'bezoe matorhoes, dat an het begun van alle kaampen kers' ook een elektriciën, die de houbewer stun. kingsmachines en andere elektromotoren vak

4 11 kundig afkoppelde, zodat deze losgesleuteld en HET MONUMENT IN DE EMMERDENNEN afgevoerd kon worden. Voor het transport van de goederen had men een reeds beproefde In de vorige aflevering verscheen het eerste oplossing gevonden. deel van het artikel van T. Smid-Bosklopper Bij het kamp konden de spullen op lorries gela­ over het monument in de Emmerdennen. den worden en zo via een daar gelegen spoor­ Hieronder zullen van de hand van dezelfde tje naar de openbare weg worden gebracht. auteur nog enige behartenswaardige woorden, Duitse boeren zorgden met paard en wagen die in de vorige aflevering niet konden worden voor verder transport. De boeren werden voor geplaatst, volgen. Zo u zult zien mag nu worden de keus gesteld, of paard en wagen uitlenen vastgesteld dat haar bespiegelingen tevens een aan hun 'gasten', danwel zelf meegaan als hoog gehalte aan voorspellende werking heb­ voerman. De boeren wilden natuurlijk graag ben gehad. Inmiddels blijkt immers in het medewerking verlenen aan deze acties, vooral gemeentehuis enige ruimte voor V.V.V. activitei­ als het 'vriendelijk' gevraagd werd door een ten te zijn vrijgemaakt. Tevens kan uit de hierbij dreigende horde van een man of twaalf. Ze afgebeelde recente foto van het monument in kozen er dan voor zelf mee te gaan, zo konden de Emmer Dennen worden afgeleid dat het ze tenminste nog hun paard en wagen terug monument thans in de grondverf is gezet, voor­ voeren. uitlopend op een de algehele restauratie. We zien hierin eigenlijk een herhaling van de geschiedenis. Enkele dagen hiervoor, bij de massale uittocht van de Duitse troepen, zagen we ook veel boerenwagens met Duitse man­ schappen; deze paarden werden gemend door boeren uit Gelderland, die al dagen onderweg waren en op dezelfde wijze geronseld waren. Voorzover bekend zijn er bij acties vanuit Nieuw-Schoonebeek, behalve dat de boeren " voor het transport moesten zorgen, geen parti­ culieren aan Duitse zijde benadeeld.

Archief parochie Nieuw Schoonebeek

Monument in de Emmer Dennen Herman Platzer

Allereerst volgt hier de vervolgtekst van het arti­ kel van Smid-Bosklopper. Vervolgens zal daar­ op aansluitend door de co-auteur nog worden ingegaan op de ontstaansgeschiedenis van dit monument. Alsook op de, tot nu toe onbekend gebleven, romantische waas uit de grijze oud­ heid, die deze gedenksteen blijkt te omgeven.

5 GEKIJF EN KRAKEEL nisaties van cultuur, historie, recreatie en toe­ 'Met veel gekijf en gekrakeel zijn al strijdend de risme in samenwerking een sterk front vormen idealen van de zeer verdienstelijke vereniging voor een krachtige en voortvarende vereniging voor het vreemdelingenverkeer in de afgrond ter bevordering van het vreemdelingenverkeer. gestort. Terwijl er juist door Gedeputeerde Dit is nodig om een goede propaganda, promo­ Staten van Drenthe een groot geldbedrag (fl. tie en presentatie te doen door middel van een 350.000,-) wordt beschikbaar gesteld om het vernieuwde sterke Regio-V.V.V. De door haar cultuurtoerisme aan te jagen. Emmen, 'de parel aan overheden, bedrijven, en andere marktpar­ van de Hondsrug', heeft reeds een jarenlange tijen op het gebied van recreatie, dagattracties, aantrekkingskracht voor het toerisme en de overnachtingfaciliteiten en festiviteiten te verle­ recreatie. Met het ruime wandelbos, de Emmer nen ondersteuning zal de gemeente Emmen Dennen, aan de oostzijde, het uitgestrekte zeer ten goede komen. Valtherbos aan de noordkant en het bescherm­ Niet alleen het onderhoud en de verzorging van de dorpsgezicht met de fraaie authentieke van straten, pleinen en plantsoenen is noodzakelijk. het oude dorp Westenesch met het nieuw aan Ook de eerbiedwaardige monumenten van cul­ te leggen Stadspark aan de zuidzijde. tuur moeten worden beschermd. Daarnaast komt er op de Noordbarger Es de nieuw uitbreiding van het Dierenpark. EMMENS WEG Hiertussen ligt het winkelcentrum en het Door onoplettendheid is ons reeds het borst­ bezienswaardige Noorder Dierenpark, de beeld ontnomen bij de Landbouw Winterschool Emmer Zoo, waar het goed toeven is voor de van de bekende Emmense landbouwleraar recreanten en de inwoners. Willem Emmens, die zoveel voor de Z.O. Voor het nieuw te Assen bouwen 'Erfgoedhuis' Drentse landbouw heeft betekend. De monu­ geeft de provincie Drenthe ruim 1 ,4 miljoen gul­ mentale Haddersbank is gesloopt. Laat mooie den uit om dit op te kunnen starten. Hierin zal oude gevels van historische panden staan bij worden samengewerkt op het gebied van ruim­ de vernieuwing en verbouwing van Emmen, telijke kwaliteit van de gebouwde omgeving, zodat de geschiedenis zichtbaar bewaard blijft. monumentenzorg, archeologie, museumbeleid, Dan blijft Emmen een gezellige plaats met een regionale geschiedenis en cultuurhistorie. Er grote aantrekkingskracht, waar het goed toe­ liggen plannen voor projecten over hunebed­ ven is en de economie groeit en bloeit. Mede den en de relatie met veen (o.m. het Van Gogh aan de stimulerende activiteiten van de V.V.V. Huis te Nieuw Amsterdam/Veenoord). is de ontwikkeling van Emmen te danken. Op het oude verleden is de toekomst gebouwd. V. V. V. FAKKEL De bouwactiviteiten van grote objecten, wonin­ Geen draagvlak meer voor de V. V. V. Emmen? gen en winkels in het centrum van Emmen De rode lamp brandt. Werp de zondaars in het brengen schadelijke stoffen in het milieu. De vagevuur opdat men gelouterd opnieuw kan ruime bosrijke omgeving absorbeert en zuivert beginnen. Zodat de goede strijd wordt gestre­ veel van de giftige stoffen, waardoor de omge­ den voor de bevordering van het aanzien van ving beter leefbaar blijft. de grootsheid en de schoonheid van deze omgeving. Houdt de fakkel brandende omhoog. Weest waakzaam, sluimert niet. Laat alle orga-

6 2% REGELING bouwterrein te Emmen. De eerste directie van Een aantal van de grote projectontwikkelingen de vennootschap werd gevormd door: Jan in het centrum van Emmen en omgeving, die Meijering, voorzitter, Roelof Ijken, Berend de laatste tijd uitgevoerd worden, vallen onder Horring, Hendrikus Haasken Hadders en Kars de regeling waarbij 2 % van de bouwkosten Strating. Later werd dit bestuur nog aangevuld besteed moet worden aan kunst. Laat van dat met: Mans Schirring, Jan Schirring, Hendrik geld eerst eens het V.V.V. monument in het bos Wiggers, Koert Kooiker en Luchien Strating. grondig herstellen en/of de Haddersbank weer Door het bos aan te planten en te verzorgen in volle glorie herstellen enz. ' aan de hand van de adviezen van de Nederlands Heide Mij werd het bos tot een GESCHIEDENIS VAN HET BOS MET MONU­ waardevol bezit gemaakt voor de veertig aan­ MENT. deelhouders. In samenwerking met de V.V.V. werden er tevens een aantal wandelpaden ZANDVERSTUIVINGEN door het bos aangelegd en enkele banken Om de groei van de vele zandverstuivingen ten geplaatst. Hierdoor ontstond er een voor toe­ noordoosten van Emmen te beteugelen werden risten aantrekkelijk bos. Helaas werd er als deze gronden na 1823 door de eigenaren - de gevolg van de extreem hoge houtprijzen tijdens markegenoten van Emmen en Westenesch - de eerste wereldoorlog het derde gedeelte van met grove dennen bezaaid. In het midden er het bos als kaphout verkocht. van vond men het 'edderbossien' van kreupel­ hout. Hoewel er veel hout voor de verkoop werd KOEPELDAK gekapt, werd de daardoor ontstane kaalslag Ook de fijne hoge dennen 'die daar met hun weer door nieuwe opslag aangevuld. Hierdoor koepeldak van wuivend groen nabij de hune­ ontstond een prachtig natuurmonument. Omdat bedden als wachters rond het monument der het eigenlijke bos door de houtkappingen en oudheid hebben gestaan' werden toen geveld. onvoldoende nieuwe aanplant verloren dreigde Dit tot groot verdriet van menig natuurliefheb­ te gaan, werd in 1907 de N.V. de Emmer ber. Maar men vergat hierbij dat de N.V. natuur­ Dennen opgericht.Het bestuur slaagde er met lijk allereerst een commercieel doel had en dat veel moeite in de vele tientallen over het gehele pas daarna ideële motieven, zoals het behoud land verspreide mede-eigenaren op te sporen van recreatieve en natuurmonumentale aspec­ en te bewegen van hun aandeel in het bos en ten, aan de orde konden komen. Om te voorko­ grond tegen taxatieprijs afstand te doen. Deze men dat het gehele bos werd gekapt werd in gronden werden daarop uiteindelijk in de N.V. 1918 het bos, althans wat daarvan nog over ingebracht. Dit laatste vond plaats bij notariële was, opgekocht door Staats Bos Beheer. Het akte d.d. 19-2-1910 ten overstaan van de nota­ gekochte terrein was toen ongeveer 234 hecta­ ris H.J.Oosting te Emmen. ren groot. Al spoedig werden de terreinen met nog andere uitgebreid, zodat deze in totaal al BOSCULTUUR MAATSCHAPPIJ gauw meer dan duizend hectaren bedroegen. De volledige naam van de vennootschap Hierdoor kon de status van boswachterij wor­ Emmer Dennen luidde: N.V. Maatschappij tot den verkregen. Nadat nog verschillende gron­ het in cultuur brengen en houden van gronden den nog als bouwterreinen waren verkocht, in de gemeente Emmen en het verkopen als werd de N.V. in 1921 geliquideerd (ontbonden).

7 Het bos de Emmer Dennen was toen nog trokken, viel de volgende inscriptie op de platt1 ongeveer 280 hectaren groot. voorkant te lezen: HULDE AAN HET BESTUUF VAN DE N.V. DE EMMER DENNEN DAT lt HULDEBLIJK 1910 HET INITIATIEF NAM TOT HET BEHOUl Om de initiatiefnemers tot het behoud van het VAN ONS SCHOONE BOSCH. DE VEREENI prachtige natuurmonument de Emmer Dennen GING TER BEVORDERING VAN HET VREErv' te eren, wilde het bestuur van de V.V.V. te DELINGENVERKEER TE EMMEN 1929. D· Emmen onder voorzitterschap van Warner ten heer ir F.W. Malsch, houtvester te Emmen, nar Kate (schoonzoon van de eerste voorzitter van het gedenkteken namens Staats Bos BeheE de N.V. J. Meijering) een blijvend huldeblijk graag in ontvangst, zo besloot de krant. Doe oprichten. het monument te aanvaarden heeft Staats Bo Staats BosBeheer was toen al overgegaan tot Beheer zich in het bezit ervan gesteld en wa het herbeplanten van de kaalgeslagen vlakten. zij daarmee ook eigenaar geworden. lnmiddel In samenwerking met de V.V.V. werd ook in die heeft Staats Bos Beheer zich zoals een goe tijd het Zandmeer verdiept, terwijl bovendien de eigenaar betaamt aan het restaureren van hE omgeving van dit meer was beplant. Hierdoor monument gezet. Zoals op bijgevoegde foto i was de omgeving van het meer tot een van de te zien staat het monument in de grondver meest aantrekkelijke plekken in de Emmer Het 'vergeten' monument in de Emmer denne Dennen geworden. Dit alles was niet mogelijk blijkt dus een diepere historische betekenis t geweest als de NV. de Emmer Dennen niet hebben dan tot nu toe wel werd veronderstel< was opgericht. Om de oprichters en de Zij verdient, ook vanwege die bijzondere ouc bestuurders ervan te eren wilde de V. V.V. in het kundige betekenis, meer aandacht, b.v. i bos een eenvoudige gedenksteen oprichten. samenhang met de hunebedden. Dat dit artik1 ook moge dienen voor een beter begri OVALE STEEN omtrent het hoe en waarom van dit monument Het oud-bestuurslid de Emmer rijksveearts A.H.Steenbergen zorgde voor een geschikte Tr.Smid-Bosklopper en Wim Visscher steen. Deze was eigendom van zijn schoonfa­ milie, de landbouwers Zeubers, die te EEN RAMP DIE 90 JAAR GELEDEN AAN Westenesch woonde. Die steen had nl een EMMEN VOORBIJ GING ovale platte kant, welke als overbrugging van een sloot bij de boerderij had gediend. Rond MKZ deze oude zwerfsteen hing al tijden een waas Precies negentig jaren geleden wer van romantiek. In vervlogen tijden zou deze in Nederland geteisterd door een zware uitbraé de grijze oudheid bewerkte steen een rituele van de ernstige dierziekte mond- en klauwzeE functie hebben gehad. Een mooiere bestem­ Deze in begin februari 1911 uitgebroken ziek ming voor deze steen dan deze als overbrug­ duurde toen ongeveer het hele jaar voort. ï ging van de tijd en als monument voor de N.V bezocht toen ongeveer 70.000 boerderije de Emmer Dennen in het bos op te richten, kon waarvan in enkele honderden gevallen c dan ook niet licht worden bedacht. Op 1 5 gehele veestapel werd 'geruimd'. De ziek november 1929 werd het monument onthuld. was ontstaan in Denemarken en had zich v Toen het doek van het monument was afge- Oost-Duitsland in een razend snel tempo

8 westelijke richting verspreid. Al gauw over­ zijn gemeld. Hield men het 'stil' dan betekende schreed ze de Nederlands-Duitse grens. Het dit ingeval van het uitsterven van het grootste eerste geval in Nederland deed zich op 1 febru­ deel dan wel van de gehele veestapel voor de ari voor op een boerderij nabij het betreffende veehouder een zeer grote schade­ Zuidlimburgse Sittard. Om verdere besmetting post. te voorkomen werd het besmet verklaarde gebied toen onmiddelllijk door soldaten afge­ zet. Dit kon echter niet verhinderen dat ook in ZUIVELFABRIEK andere Limburgse plaatsen gevallen van Gelukkig bleef het hier bij dit ene geval. Deze besmetting werden gemeld. gelukkige omstandigheid werd wel toegeschre­ ven aan de werkwijze van de zuivelfabriek van VERBRAND Noordbarge, waar Jeuring de melk afleverde. Ook in Gelderland, Noordbrabant, Drenthe en Deze fabriek placht namelijk de melk tot een Groningen vertoonde zich het virus. Het eerste hogere graad van verhitting te brengen dan dit geval in Drenthe betrof een uitbraak op 11 bij de andere Drentse zuivelfabrieken het geval februari op het kleine landbouwbedrijf van was. Hierdoor zou het virus dat in de melk zou Willem Jeuring te Wilhelmsoord, nabij Nieuw zitten gedood zijn. Zoals gezegd zouden nieu­ Amsterdam. Onmiddellijk werden hier de nodi­ we gevallen zich in de gemeente Emmen niet ge maatreqelen qetroffen om een. 'lec�ç.celcilC\Cb CQ...��C. '\Q.Q.f.SiQ.��. �\�\\�%\� �\��\ \)\\���\���� van de gevreesde ziekte te voorkomen. Op het verbod van veetransport en het houden van zaterdag 12 februari werden de besmette die­ veemarkten en openbare verkopingen tot 6 ren, zijnde 2 melkkoeien, een pink, een kalf, maart gehandhaafd. Bijna zou de genoemde twee varkens, alsmede de verdachte dieren - opheffing van het vervoersverbod nog weer twee varkens en 1 O geiten - onteigend. ongedaan zijn gemaakt. Diezelfde middag nog werden ze onder het toe­ ziend oog van de Rijksveearts afgemaakt en VERDACHT verbrand, terwijl de stallen toen geheel werden Juist toen die opheffing namelijk was afgekon­ ontsmet. De Emmer Courant d.d. 15-2-1 911 die digd, werden er bij de landbouwer H. Nijhof te van een en ander melding maakte, besloot met Bargermeer enkele verdachte gevallen gecon­ de wens 'dat het te hopen zou zijn, dat het bij stateerd. Na deskundig onderzoek bl eek h et één geval in de gemeente beperkt z:ou blijven', hier echter niet om de .oevffjfjsD§ Jj§)(Jgi Jp Men vermoedde dat de ziekte vanuit het aan­ gaan. De Emmer markt die toen juist zou wor­ grenzend Duitse Emsland naar Wilhelmsoord den gehouden kon toen dan ook gewoon door­ was overgewaaid/gebracht. In die tijd kende gaan. Het verbod van im- en export bleef ech­ men het de werkwijze van het zg 'preventief ter onverkort van kracht. Dat dit sommige men­ ruimen' nog niet. Het opruimen van vee bleef sen niet verhinderde om daar toch toe over te slechts beperkt tot de boerderij waar de gaan blijkt uit de aanhouding door grenswach­ besmetting zich voordeed. De veehouder bij ters op 18 april 1911 van de weduwe B. uit wie het zich voordeed werd overigens wel door Emmer-Compascuum, die een varken uit de overheid schadeloos gesteld. Wel gold hier­ Lindloh de grens had over gebracht. bij de voorwaarde dat het besmette geval zo spoedig mogelijk bij de burgemeester moest

9 Het bos de Emmer Dennen was toen nog trokken, viel de volgende inscriptie op de platte ongeveer 280 hectaren groot. voorkant te lezen: HULDE AAN HET BESTUUR VAN DE N.V. DE EMMER DENNEN DAT IN HULDEBLIJK 1910 HET INITIATIEF NAM TOT HET BEHOUD Om de initiatiefnemers· tot het behoud van het VAN ONS SCHOONE BOSCH. DE VEREENl­ prachtige natuurmonument de Emmer Dennen GING TER BEVORDERING VAN HET VREEM­ te eren, wilde het bestuur van de V.V.V. te DELINGENVERKEER TE EMMEN 1929. De Emmen onder voorzitterschap van Warner ten heer ir F.W. Malsch, houtvester te Emmen, nam Kate (schoonzoon van de eerste voorzitter van het gedenkteken namens Staats Bos Beheer de N.V. J. Meijering) een blijvend huldeblijk graag in ontvangst, zo besloot de krant. Door oprichten. het monument te aanvaarden heeft Staats Bos Staats BosBeheer was toen al overgegaan tot Beheer zich in het bezit ervan gesteld en was het herbeplanten van de kaalgeslagen vlakten. zij daarmee ook eigenaar geworden. Inmiddels In samenwerking met de V.V.V. werd ook in die heeft Staats Bos Beheer zich zoals een goed tijd het Zandmeer verdiept, terwijl bovendien de eigenaar betaamt aan het restaureren van het omgeving van dit meer was beplant. Hierdoor monument gezet. Zoals op bijgevoegde foto is was de omgeving van het meer tot een van de te zien staat het monument in de grondverf. meest aantrekkelijke plekken in de Emmer Het 'vergeten' monument in de Emmer dennen Dennen geworden. Dit alles was niet mogelijk blijkt dus een diepere historische betekenis te geweest als de NV. de Emmer Dennen niet hebben dan tot nu toe wel werd verondersteld. was opgericht. Om de oprichters en de Zij verdient, ook vanwege die bijzondere oud­ bestuurders ervan te eren wilde de V.V.V. in het ku nd ig e betekenis, meer aandacht, b.v. in bos een eenvoudige gedenksteen oprichten. samenhang met de hunebedden. Dat dit artikel ook moge dienen voor een beter begrip OVALE STEEN omtrent het hoe en waarom van dit monument. Het oud-bestuurslid de Emmer rijksveearts A.H.Steenbergen zorgde voor een geschikte Tr.Smid-Bosklopper en Wim Visscher steen. Deze was eigendom van zijn schoonfa­ milie, de landbouwers Zeubers, die te EEN RAMP DIE 90 JAAR GELEDEN AAN Westenesch woonde. Die steen had nl een EMMEN VOORBIJ GING ovale platte kant, welke als overbrugging van een sloot bij de boerderij had gediend. Rond MKZ deze oude zwerfsteen hing al tijden een waas Precies negentig jaren geleden werd van romantiek. In vervlogen tijden zou deze in Nederland geteisterd door een zware uitbraak de grijze oudheid bewerkte steen een rituele van de ernstige dierziekte mond- en klauwzeer. functie hebben gehad. Een mooiere bestem­ Deze in begin februari 1911 uitgebroken ziekte ming voor deze steen dan deze als overbrug­ duurde toen ongeveer het hele jaar voort. Zij ging van de tijd en als monument voor de N.V bezocht toen ongeveer 70.000 boerderijen, de Emmer Dennen in het bos op te richten, kon waarvan in enkele honderden gevallen de dan ook niet licht worden bedacht. Op 15 gehele veestapel werd 'geruimd'. De ziekte november 1929 werd het monument onthuld. was ontstaan in Denemarken en had zich via Toen het doek van het monument was afge- Oost-Duitsland in een razend snel tempo in

8 westelijke richting verspreid. Al gauw over­ zijn gemeld. Hield men het 'stil' dan betekende schreed ze de Nederlands-Duitse grens. Het dit ingeval van het uitsterven van het grootste eerste geval in Nederland deed zich op 1 febru­ deel dan wel van de gehele veestapel voor de ari voor op een boerderij nabij het betreffende veehouder een zeer grote schade­ Zuidlimburgse Sittard. Om verdere besmetting post. te voorkomen werd het besmet verklaarde gebied toen onmiddelllijk door soldaten afge­ zet. Dit kon echter niet verhinderen dat ook in ZUIVELFABRIEK andere Limburgse plaatsen gevallen van Gelukkig bleef het hier bij dit ene geval. Deze besmetting werden gemeld. gelukkige omstandigheid werd wel toegeschre­ ven aan de werkwijze van de zuivelfabriek van VERBRAND Noordbarge, waar Jeuring de melk afleverde. Ook in Gelderland, Noordbrabant, Drenthe en Deze fabriek placht namelijk de melk tot een Groningen vertoonde zich het virus. Het eerste hogere graad van verhitting te brengen dan dit geval in Drenthe betrof een uitbraak op 11 bij de andere Drentse zuivelfabrieken het geval februari op het kleine landbouwbedrijf van was. Hierdoor zou het virus dat in de melk zou Willem Jeuring te Wilhelmsoord, nabij Nieuw zitten gedood zijn. Zoals gezegd zouden nieu­ Amsterdam. Onmiddellijk werden hier de nodi­ we gevallen zich in de gemeente Emmen niet ge maatregelen getroffen om een verspreiding meer voordoen. Niettemin bleef uit voorzorg van de gevreesde ziekte te voorkomen. Op het verbod van veetransport en het houden van zaterdag 12 februari werden de besmette die­ veemarkten en openbare verkopingen tot 6 ren, zijnde 2 melkkoeien, een pink, een kalf, maart gehandhaafd. Bijna zou de genoemde twee varkens, alsmede de verdachte dieren - opheffing van het vervoersverbod nog weer twee varkens en 1 O geiten - onteigend. ongedaan zijn gemaakt. Diezelfde middag nog werden ze onder het toe­ ziend oog van de Rijksveearts afgemaakt en VERDACHT verbrand, terwijl de stallen toen geheel werden Juist toen die opheffing namelijk was afgekon­ ontsmet. De Emmer Courant d.d. 15-2-1 911 die digd, werden er bij de landbouwer H. Nijhof te van een en ander melding maakte, besloot met Bargermeer enkele verdachte gevallen gecon­ de wens 'dat het te hopen zou zijn, dat het bij stateerd. Na deskundig onderzoek bleek het één geval in de gemeente beperkt zou blijven'. hier echter niet om de gevreesde ziekte te Men vermoedde dat de ziekte vanuit het aan­ gaan. De Emmer markt die toen juist zou wor­ grenzend Duitse Emsland naar Wilhelmsoord den gehouden kon toen dan ook gewoon door­ was overgewaaid/gebracht. In die tijd kende gaan. Het verbod van im- en export bleef ech­ men het de werkwijze van het zg 'preventief ter onverkort van kracht. Dat dit sommige men­ ruimen' nog niet. Het opruimen van vee bleef sen niet verhinderde om daar toch toe over te slechts beperkt tot de boerderij waar de gaan blijkt uit de aanhouding door grenswach­ besmetting zich voordeed. De veehouder bij ters op 18 april 19 11 van de weduwe B. uit wie het zich voordeed werd overigens wel door Emmer-Compascuum, die een varken uit de overheid schadeloos gesteld. Wel gold hier­ Lindloh de grens had over gebracht. bij de voorwaarde dat het besmette geval zo spoedig mogelijk bij de burgemeester moest

9 --

COMITÉ's het slachten van de dieren toen dag en nacht i" Ongeveer gelijktijdig met de gemeente Emmen touw. Uiteindelijk bleek hij dit alleen niet mee was ook de Groningse gemeente Aduard tot aan te kunnen. Dit had tot gevolg dat er 11- besmet gebied verklaard. Er deden zich behal­ koeien naar het slachthuis te Groninge ve in de gemeente Aduard ook ernstige uitbra­ moesten worden afgevoerd om daar te warde ken voor in de gemeenten Vries en Haren en in afgemaakt. Toch had Zuidoost Drenthe niet he­ Noorddijk. Ook in Friesland, te Appelscha, meest aan de ziekte te lijden gehad bleek de ziekte te heersen en wel in de stallen Uiteindelijk zou het Utrechts-Hollandse weide­ van A.W. van der Sluis. Vele honderden runde­ gebied de meeste slachtoffers tellen. In dE ren werden toen in die weken afgemaakt. Dit gemeente Emmen bleef het gelukkig maar to: alles gaf ook toen aanleiding tot oprichting van dat ene geval bij Jeuring beperkt. comité's die zich ten doel stelden om 'het tong­ blaar lijdende vee niet langer te doen afmaken'. Dit artikel is een bewerking van dat eerder ir In de kranten verschenen toen ook adverten­ het mei nummer van het maandblad 'De ties waarbij huismiddeltjes werden aangepre­ Tweelingdorper' verscheen. Als bron hebben zen om het aan het virus lijdende vee zelf te gediend artikelen in de Emmer Courant van genezen. Kennelijk werd door het massale resp. 15, 16 en 25-2-1 91 1; 3 en 8-3-1 91 1 en karakter van de ziekte het voorkomen van het 18-4-1 91 1. virus lang niet meer in alle gevallen gemeld. Van zg 'preventief ruimen' dan wel inenten was Wim Visscher in die tijd natuurlijk nog geen sprake. EMMEN EN HET RAMPJAAR 1672 REMEDIE Als de beste remedie voor het behandelen van Emmen en de eerste Munsterse oorlog, het de ziekte werd toen in de Emmer Courant aan­ jaar 1666. bevolen vooral vloeibaar voedsel en met name water dat lijnmeel bevatte, aan de het vee te Het oosten van ons land heeft in de 1 ?e eeuw voederen. Zoals gemeld bleef de gemeente twee Munsterse oorlogen gekend. Emmen, vermoedelijk als gevolg van de hoge De eerste Munsterse oorlog was van 1665 - graad van pasteurisatie van de melk dat jaar 1666. Het Munsterse leger heeft op 5 januari voor verdere nieuwe uitbraken gespaard. De 1666 Vriezenveen bij Almelo overvallen, van aangrenzende gemeente Dalen ontkwam ech­ het Staatse leger zijn daar toen 50 van de 400 ter niet aan het virus. Al in april was het virus in soldaten omgekomen en 350 gevangen geno­ de stal van de landbouwer J. Brinkman te men, daarnaast werden nog paarden en is ook Wachtum uitgebroken. Hier moesten 20 koeien andere buit meegenomen. Enige tijd later is het worden afgemaakt. Later gevolgd door het wei­ "Huys te Gramsbergen" na 3 dagen beleg inge­ debedrijf van B. Abbing, waar 29 stuks rundvee nomen (nt.1 ). moest worden geslacht. Op 18 mei kwam daar In dezelfde tijd heeft de Munsterse overste nog een melding van een verdenking op het Walpot vanuit Meppen (Old) het dorp Emmen bedrijf van Hiddingh bij. Ook bij een aantal overvallen. In Emmen waren 150 man voetvolk andere boerderijen werd hier in die tijd de ziek­ aan Staatse troepen aanwezig. Dit voetvolk in te geconstateerd. De Rijksvee-arts was voor Staatse dienst en nog 100 boeren zijn toen Gi�-� ... 10 ·, ;

• < '

. Nederlands Hervormde Kerk te Emmen, oorspronkelijkuit 1456 en gesloopt in 1855

overvallen, ze werden totaal verslagen. Er zijn van Kleef gesloten en op 18 april ondertekend. daarbij 30 mannen omgekomen. Tot tweemaal Het eerste punt van de vrede van Kleef was: toe heeft hopman Bootsman de aanvallen van 'Daar zij eeuwige en vaste vrede willen, belo­ de Munstersen afgeslagen, waarna hij en de ven de Hoogmogende heren der Staten van de Staatse manschappen zich in de kerk van Verenigde Nederlanden en de Emmen moesten terugtrekken. Het mocht niet Hoogeerwaardige heer bisschop en vorst van baten, de Munstersen braken door de kerkdeur Munster, dat zij elkaars voordeel zouden nabe­ naar binnen (nt.2). De kapitein, hopman trachten' (=bevorderen). Bootsman, en 50 a 60 man zijn gevangen Helaas was het in het jaar 1672 alweer mis tus­ genomen. sen de Nederlanden en Munster. 1 Men kan er wel vanuit gaan dat het hele dorp Emmen onder deze krijgshandelingen heeft Emmen in het rampjaar 1672. 1 geleden. Intussen gingen de oorlogshandelin­ gen door tussen de Munstersen en de Staatse Het jaar 1672 staat bekend als het rampjaar troepen (nt.3). Maar toch, op 17 april 1666 werd (nt.4). Bekend is de uitdrukking: 'Radeloos, na een aantal weken onderhandelen de vrede redeloos en reddeloos'. De regering is rade- s?�"� ... 11 loos, het volk is redeloos en het land is redde­ Emmen last hebben gehad van plunderinge loos (nt.5). van het doortrekkende Munsterse leger. Op 1 juli van dat jaar heeft het leger van de bis­ In het eind van het jaar 1672 trok een uit 14 schop Bommen Berend de vesting Coevorden man bestaand leger onder leiding van kolone omsingeld; Bommen Berend had zijn hoofd­ Van Eijbergen van Groningen naar Coevorder kwartier in het "Huys ter Scheer". Na 1 O dagen, Op 27 december was het Staatse leger u· op 11 juli, moest de vesting Coevorden zich Groningen vertrokken, de eerste dag was me overgeven. Overigens werd door de Coevorder tot Gieten gekomen, de volgende dag was mer predikant ds Picardt de vesting Coevorder door de zware sneeuwval slechts tot net voorb� beschreven als een van de allersterkste fortres­ Odoorn gekomen, op 29 december kwam he· sen. leger door Emmen tot aan het plaatsje Erm. De­ Maar Bommen Berend zat niet stil, hij had zijn vesting Coevorden is op 30 december 1672 zinnen gezet op heel noord-oost Nederland door de Staatse troepen onder bevel van de­ gezet. Met zijn leger trok hij over de Hondsrug genoemde kolonel Van Eijbergen heroverd. De­ naar de stad Groningen. De plaatsen die ze herovering van Coevorden is toen gelukt mede­ onderweg tegenkwamen en waar het leger door Mijndert van der Th ijnen, overigens doortrok kregen het zwaar te verduren. In ondanks verraad door twee dragonders. He: Dalen bijv. was de pastorie zodanig door de Staatse leger had als herkenning een kleir Munstersen beschadigd en leeggeroofd, dat de bosje dubbelgevouwen stroo aan het hoofddek­ dominee en zijn vrouw naar Coevorden s e I, het wachtwoord was 'Hollandia'. moesten uitwijken, terwijl hun kinderen reeds Belangrijke informatie was verkregen door de naar het toen nog veilige Groningen waren ver­ Coevorder schoolmeester Mijndert van der trokken (nt.6). Thijnen (nt.7). De Munstersen zijn verder getrokken naar het Mijndert van der Thijnen is later, na 1674, tot noorden. Op 18 juli was het Munsterse leger bij burgemeester van Coevorden benoemd. Kare1 de vesting Bourtange. Men heeft de vesting Rabenhaupt werd tot drost van Drenthe en gepasseerd om verder te trekken, men was op Coevorden benoemd, hij overleed in 1675 en is weg naar Groningen. Op 19 juli zijn ze bij in de kerk van Coevorden begraven. Groningen gekomen. De stad Groningen was echter intussen door Luitenant-Generaal Karel Rabenhaupt, baron van Sucha, in de verdediging gebracht; de stad wilde zich niet overgeven. Van 24 juli tot 28 augustus heeft het beleg van Groningen geduurd, op 28 augustus heeft het Munsterse leger onverrichter zake het beleg van de stad moeten opheffen. Nog altijd viert men op 28 augustus het Gronings ontzet. Het Munsterse leger heeft zich terug getrokken naar Coevorden. Zowel bij de opmars naar het noor­ den, als de terugtocht passeerde het leger de De Emmerschans ca. 1800 "Deze nieuwe schans verving plaats Emmen. En net als andere plaatsen zal de oude uit ca. 1590

12 Legers gaan langs- en door Emmen. van de belasting in de vorm van de haardste­ In de eerste Munsterse oorlog trok in 1666 van­ dengelden is in Emmen na de beide oorlogen uit Meppen een leger naar Emmen. gestegen. Bij het haardstedengeld is te zien of In de tweede Munsterse oorlog zal Bommen men een heel of een half bedrijf en erf had, er Berend in 1672 met zijn leger van Coevorden werd gekeken naar de bedrijfsgrootte. Het bezit naar Groningen door of langs Emmen zijn van paarden gaf die grootte aan. Aan de hand getrokken, zowel op de heen- als op de terug­ daarvan kwam er een totaalbedrag binnen weg. Zijn leger zal zeer waarschijnlijk groten­ (nt.8) . Voor het jaar 1672 (april van dat jaar) deels van de heirweg, die over de Hondsrug kwam 288 gld. aan belastinggeld binnen. Het liep, gebruik hebben gemaakt. betrof het totaal van Emmen, Westenesch, Mijndert van der Thijnen zal door Emmen op Noord-Barge, Zuid-Barge en Weerdinge. In zijn weg van Coevorden naar Groningen zijn 1691, 17 jaar na de vrede van 1674, waren de gekomen om de Groningse commandant inkomsten gestegen tot 339 gld. (stijging van Rabenhaupt te bewegen de vesting Coevorden bijna 20 %). Toch zijn die inkomsten later toch te bevrijden. En in de winter van het jaar 1672 weer gedaald, in 1695 was het totaal slechts passeerde kolonel Van Eijbergen met zijn leger 319 gld. Pas bij de volgende bepaling van het vanuit Groningen het besneeuwde Emmen haardstedengeld, in het jaar 1742, was er een opweg naar Coevorden. flinke toename van de inkomsten, het bedrag was toen 369 gld. Economische gevolgen van de Munsterse oor­ logen. Te nslotte.

Na de twee Munsterse oorlogen kunnen we De Munsterse plunderingen zullen ongetwijfeld een opleving zien van de economie, ook ook voor Emmen hun tol hebben geëist. Emmen laat een opleving zien. De opbrengsten Na het einde van de Munsterse oorlogen kwam er weer welvaart in het land. Ook voor Emmen 369 brak er een tijd van rust aan. Na het jaar 1672 kunnen we in de haardstedenregisters van Emmen een toename aantreffen van de 319 haardstedengelden. Met enige voorzichtigheid kunnen we wel stellen dat dit gegeven op een 288 toenemende welvaart wijst.

H.D.J.Krikke

c

-Q) (/) E 0 1691 1742 .::.:. c 1672 1695 Haardstedengeld Emmen

13 -- -..::.. _ ___

loos, het volk is redeloos en het land is redde­ Emmen last hebben gehad van plunderinger loos (nt.5). van het doortrekkende Munsterse leger. Op 1 juli van dat jaar heeft het leger van de bis­ In het eind van het jaar 1672 trok een uit 140< schop Bommen Berend de vesting Coevorden man bestaand leger onder leiding van kolone omsingeld; Bommen Berend had zijn hoofd­ Van Eijbergen van Groningen naar Coevorden kwartier in het "Huys ter Scheer". Na 10 dagen, Op 27 december was het Staatse leger ui op 11 juli, moest de vesting Coevorden zich Groningen vertrokken, de eerste dag was mei overgeven. Overigens werd door de Coevorder tot Gieten gekomen, de volgende dag was mei predikant ds Picardt de vesting Coevorder door de zware sneeuwval slechts tot net voorb beschreven als een van de allersterkste fortres­ Odoorn gekomen, op 29 december kwam he sen. leger door Emmen tot aan het plaatsje Erm. D1 Maar Bommen Berend zat niet stil, hij had zijn vesting Coevorden is op 30 december 167: zinnen gezet op heel noord-oost Nederland door de Staatse troepen onder bevel van d gezet. Met zijn leger trok hij over de Hondsrug genoemde kolonel Van Eijbergen heroverd. D naar de stad Groningen. De plaatsen die ze herovering van Coevorden is toen gelukt med onderweg tegenkwamen en waar het leger door Mijndert van der Thijnen, overigen doortrok kregen het zwaar te verduren. In ondanks verraad door twee dragonders. HE Dalen bijv. was de pastorie zodanig door de Staatse leger had als herkenning een klei Munstersen beschadigd en leeggeroofd, dat de bosje dubbelgevouwen stroo aan het hoofdde� dominee en zijn vrouw naar Coevorden sel, het wachtwoord was 'Hollandia moesten uitwijken, terwijl hun kinderen reeds Belangrijke informatie was verkregen door d naar het toen nog veilige Groningen waren ver­ Coevorder schoolmeester Mijndert van dE trokken (nt.6). Thijnen (nt.7). De Munstersen zijn verder getrokken naar het Mijndert van der Thijnen is later, na 1674, t1 noorden. Op 18 juli was het Munsterse leger bij burgemeester van Coevorden benoemd. Kan de vesting Bourtange. Men heeft de vesting Rabenhaupt werd tot drost van Drenthe e gepasseerd om verder te trekken, men was op Coevorden benoemd, hij overleed in 1675 en weg naar Groningen. Op 19 juli zijn ze bij in de kerk van Coevorden begraven. Groningen gekomen. De stad Groningen was echter intussen door Luitenant-Generaal Karel Rabenhaupt, baron van Sucha, in de verdediging gebracht; de stad wilde zich niet overgeven. Van 24 juli tot 28 augustus heeft het beleg van Groningen geduurd, op 28 augustus heeft het Munsterse leger onverrichter zake het beleg van de stad moeten opheffen. Nog altijd viert men op 28 augustus het Gronings ontzet. Het Munsterse leger heeft zich terug getrokken naar Coevorden. Zowel bij de opmars naar het noor­ den, als de terugtocht passeerde het leger de De Emmerschans ca. 1800 "Deze nieuwe schans vervi. plaats Emmen. En net als andere plaatsen zal de oude uit ca. 1590

12 Legers gaan langs- en door Emmen. van de belasting in de vorm van de haardste­ In de eerste Munsterse oorlog trok in 1666 van­ dengelden is in Emmen na de beide oorlogen uit Meppen een leger naar Emmen. gestegen. Bij het haardstedengeld is te zien of In de tweede Munsterse oorlog zal Bommen men een heel of een half bedrijf en erf had, er Berend in 1672 met zijn leger van Coevorden werd gekeken naar de bedrijfsgrootte. Het bezit naar Groningen door of langs Emmen zijn van paarden gaf die grootte aan. Aan de hand getrokken, zowel op de heen- als op de terug­ daarvan kwam er een totaalbedrag binnen weg. Zijn leger zal zeer waarschijnlijk groten­ (nt.8). Voor het jaar 1672 (april van dat jaar) deels van de heirweg, die over de Hondsrug kwam 288 gld. aan belastinggeld binnen. Het liep, gebruik hebben gemaakt. betrof het totaal van Emmen, Westenesch, Mijndert van der Thijnen zal door Emmen op Noord-Barge, Zuid-Barge en Weerdinge. In zijn weg van Coevorden naar Groningen zijn 1691, 17 jaar na de vrede van 1674, waren de gekomen om de Groningse commandant inkomsten gestegen tot 339 gld. (stijging van Rabenhaupt te bewegen de vesting Coevorden bijna 20 %). Toch zijn die inkomsten later toch te bevrijden. En in de winter van het jaar 1672 weer gedaald, in 1695 was het totaal slechts passeerde kolonel Van Eijbergen met zijn leger 319 gld. Pas bij de volgende bepaling van het vanuit Groningen het besneeuwde Emmen haardstedengeld, in het jaar 1742, was er een opweg naar Coevorden. flinke toename van de inkomsten, het bedrag was toen 369 gld. Economische gevolgen van de Munsterse oor­ logen. Tenslotte.

Na de twee Munsterse oorlogen kunnen we De Munsterse plunderingen zullen ongetwijfeld een opleving zien van de economie, ook ook voor Emmen hun tol hebben geëist. Emmen laat een opleving zien. De opbrengsten Na het einde van de Munsterse oorlogen kwam er weer welvaart in het land. Ook voor Emmen 369 brak er een tijd van rust aan. Na het jaar 1672 339 kunnen we in de haardstedenregisters van Emmen een toename aantreffen van de 319 haardstedengelden. Met enige voorzichtigheid kunnen we wel stellen dat dit gegeven op een 288 toenemende welvaart wijst.

H.D.J.Krikke

c Q) Ui E 0 1691 1742 .::.:. c 1672 1695 Haardstedengeld Emmen

13 NOTEN. - G.J.l.Kokhuis; De geschiedenis van Sallanc Oldenzaal 1992. 1. A.W.Moerbecke; Westfalen und Europa, blz - Treant, 11e jrgng nr 2. NGV Drenthe 2000. 312. Zie ook H.T.Buiskool, Zuidoost-Drente, - A.W.Moerbecke; Westfalen und Europa irr dl 111, blz 15 - 16. 17e Jahrhundert, Die Chronik des Adolf· 2. H.T.Buiskool; Zuidoost-Drente, dl 111, blz 15 - Wilhelm Moerbecke zu Stevening, 1633 - 16. 1672. Munster 2000. 3. Eveneens in diezelfde tijd, januari 1666, heb­ - Haardstedenrgisters Emmen, 1672, 1691 ben de Munstersen de vesting Nieuwe­ 1695 en 1742; in RAD, Drents-Archief Assen. schans, het "huis Wedde" en het Klooster Ter Apel, die ze daarvoor veroverd hadden, ver­ DE WEBSITE HISTORISCH EMMEN laten om zich weer terug te trekken in Westfalen. Het zal niet vaak gebeuren dat een nieuw lia 4.Merkwaardig is dat in het boek "Geschiedenis van de Historische Vereniging Zuid Oos; van Emmen en Zuidoost Drenthe", uitg.Boom Drenthe zich in De Kroniek zal voorstellen. He; Meppel/Amsterdam 1989, het rampjaar 1672 leek mij echter een aardige gedachte u deelge· niet besproken is, terwijl in dat jaar er een noot te maken van de manier waarop ik met de aantal legers langs danwel door Emmen zijn historie van ons eeuwenoude dorp omga. getrokken. H.T. Buiskool, conservator van de oudheidka­ Mijn naam is Johan Withaar, 45 jaar en gebo­ mer De Hondsrug in 1956, heeft er aandacht ren en getogen in de eerste grote, naoorlogse aan besteed in de serie 'Zuidoost-Drente dl. wijk Emmermeer aan de Mr.J.Panstraat. Mijn 111, De zanddorpen'. ouders, oorspronkelijk van Friese afkomst, heb­ 5. G.J.l.Kokhuis; De geschiedenis van Salland, ben zo'n 50 jaar in het oude vrijstaande "board­ blz 95 - 96. houten" huis, zonder enige vorm van de heden 6. H.D.Minderhoud; De Kerk van Dalen, blz 32. ten dage zo gewone luxe, gewoond. Vader, nu 7. H.D. Minderhoud; Coevorden Stadt en 87 jaar, kwam na de oorlog in dienst bij de Heerlickheyt, blz 70 - 82. oude Ten Kate waar hij de grote ontwikkeling 8.RAD, Haardstedenregisters Emmen, blz van de Emmer Courant heeft meegemaakt. 1551 ev. Pas sinds kort staat het huis leeg en wacht op de vooruitgang" ."" ...... "" ... BRONNEN EN LITERATUUR Zo'n anderhalf jaar geleden bracht een buur­ - H.T.Buiskool; Zuidoost-Drente, op weg naar man mij op de gedachte een website te begin­ een nieuwe toekomst; deel 111 De zanddorpen. nen over de historie van Emmen. Na heel inter­ Assen 1956. net van voor tot achter te hebben afgezocht - Groningen Constant, red. A.Westers. kwam ik tot de conclusie dat nog niemand op Groningen 1972. diezelfde gedachte was gekomen. Ook - H.D.Minderhoud; Coevorden Stadt en navraag bij Gerrie van der Veen leverde niets Heerlickheyt. Coevorden 1977. op. - H.D.Minderhoud; De Kerk van Dalen. Dalen 1995. Als volslagen leek ben ik toen "in het diepe

14 gesprongen", mij toen nog totaal niet realise­ tie en het gemeentearchief, stonden positief ten rende wat ik me op de hals had gehaald. Mijn opzichte van dit initiatief, en waardeerden dat kennis van de historie van Emmen was gering met een "hyperlink" vanaf de website van de en ik was dan ook zeer dankbaar dat Gerrie gemeente Emmen. Ook de bibliotheek in van der Veen toestemming gaf tot publicatie Emmen, met name Gerrie van der Veen, is veel van de honderden artikelen die hij in de loop dank verschuldigd in het aanreiken van infor­ der jaren had geschreven onder de, u ongetwij­ matie. feld bekende, namen als " Speuren", "Speuren in het verleden" en tegenwoordig "Vrogger". Uit reacties van bezoekers is gebleken dat bij­ Historisch Emmen was geboren. Het amateu­ voorbeeld onderwijzers de informatie gebruiken risme straalde er eerst nog vanaf maar het voor onderricht. Voor scholieren is internet een bleek dat de bezoekers van de website uitslui­ geweldig medium om in korte tijd informatie te tend en uiterst positief reageerden. Na een jaar vergaren voor een verslag, spreekbeurt of van aftasten besloot ik ermee door te gaan. scriptie. Aardige bijkomstigheid is dat ze zo, op Maar wel anders en vooral beter en meer ver­ een voor hen aardige en moderne manier, antwoord. Al mijn vrije tijd stopte ik in het ver­ geconfronteerd worden met de geschiedenis beteren van de website, het lezen van oude van hun streek die anders wellicht aan hen geschriften, publicaties, historische boeken, het voorbij was gegaan. Geëmigreerde streekge­ bezoeken van informatiebronnen en het beant­ noten laten weten zeer blij verrast te zijn en woorden van e-mail. Want de bezoekers rea­ halen hun hart op. En wat dacht u van kleinkin­ geerden! Volop leverden ze informatie en foto's deren die de naam van hun opa of opa opeens aan. Soms bij honderden tegelijk. Naast mijn op internet tegenkomen? normale baan als hoofd tekenkamer bij Ergon bv in Assen, had ik er 's avonds nog een volle­ De website geeft o.a. informatie over Emmen dige taak bij om de historie van Emmen maar en Zuid Oost Drenthe in de prehistorie, de zo goed mogelijk op internet te krijgen. In het Middeleeuwen en de bisschoppelijke tijd. weekend werd het vaak 3 tot 4 uur 's nachts Natuurlijk komt ook de vervening van Zuid Oost voordat ik het bed opzocht. Drenthe aan bod, evenals de zwarte oorlogsja­ ren en de snelle ontwikkeling van Emmen erna. Va nwege de uitsluitend positieve reacties De schouten, schultes, keuters, eigenerfden en besloot ik te investeren en een domeinnaam te naobers worden niet vergeten. En wat dacht u registreren. Dat werd, uiteraard, "Historisch van de historie van het onderwijs, de infrastruc­ Emmen" met een duidelijke knipoog naar Zuid tuur, het ontstaan van plaatsen rond Emmen, Oost Drenthe. Het bleek een schot in de roos. de ontwikkeling van de woonwijken. En daar Historisch Emmen was voor de bezoeker blijft het niet bij. Vele foto's uit het verleden opeens makkelijker te vinden waardoor het passeren de revue. aantal bezoekers toenam. Va nuit de meest onverwachte hoeken kwamen reacties. En niet Omdat de kar te zwaar werd om alleen te trek­ alleen uit Nederland. Bezoekers uit 38 verschil­ ken, is contact gelegd met interessante bedrij­ lende landen hebben reeds kennis gemaakt ven en instellingen om hen om medewerking te met "Historisch Emmen". De gemeente vragen. Zo zijn er contacten ontstaan met vele Emmen, met dank aan de afdeling communica- particulieren (dank aan o.a. Sis Hoek, Henk

15 Reinders, Be Emmen, Frits Rosenbaum en al URL) http://www. historisch-emmen.nl te ken­ die anderen), winkeliers, politie, brandweer, nen. Voor specialistische en of streek/plaatsge­ Wooncom, het Noorder dierenpark, bonden informatie wordt simpel doorverwezen Staatsbosbeheer, de Emmer Courant enzo­ naar andere actieve verenigingen in Zuid Oost voorts die daadwerkelijk informatie hebben Drenthe. Eindeloos zoeken naar onvindbare of aangereikt of daarmee bezig zijn. zelfs niet eens bestaande websites is hiermee voorbij. Voordelen voor een ieder dus. Omdat de website en de Historische Vereniging Zuid Oost Drenthe gemeenschappelijk het uit­ De grote kracht van internet is het oneindige. dragen van de historie van ons mooie dorp als Alles is mogelijk, voor iedereen, en overal. De doel hebben besloot ik lid te worden. De vere­ jeugd heeft de toekomst. De niet computerende niging kon op deze manier profiteren van het leden onder ons kunnen echter heel erg veel nieuwe medium; de website van de zeer uitge­ voor de website betekenen. Een aantal leden breide kennis van de leden om het niveau van heeft al hulp toegezegd, maar ik wil hierbij toch de website omhoog te krikken. nog graag aan een ieder persoonlijk een oproep doen om eens contact met mij op te Uit overleg met Peter Kraan bleek alras dat nemen om te bezien op welke wijze uw kennis voor verdere samenwerking bronvermelding op op de website gebruikt kan worden, welke de website gewenst was en juridisch gezien zodoende voor het nageslacht bewaard zal blij­ zelfs noodzakelijk. Deze gang is ondertussen ven. Want, met alle respect, met het uitsterven gemaakt. Op verzoek van Historisch Emmen van de op leeftijd zijnde generatie die ons hebben de gemeente Emmen, de Drentse mooie oude historische Emmen en de toenma- Courant, diverse schrijvers en uitgevers van 1 ige bewoners nog kennen, sterven ook de boeken ondertussen toestemming verleend tot prachtige verhalen, de kennis en de anekdotes het mogen publiceren van de door hen uitgege­ uit. Het is me al meermalen gebleken dat met ven historische documenten en artikelen. het verdwijnen van een generatie ook de oude schoenendoos met de vervlogen beelden ver­ Ook journalisten hebben Historisch Emmen dwijnen. En, wees eens eerlijk; wat is er nu ontdekt. Meerdere malen is er al in regionale mooier dan het verhaal te kennen van de men­ week- en dagbladen over Historisch Emmen sen uit de tijd van die eeuwenoude zwart wit geschreven. De volgende stap zal zijn om foto's? Helpt u mee? Te lefoon: 0591-628623 reclameposters op scholen te verspreiden zodat de naamsbekendheid vergroot zal wor­ den. (Hoewel in een historisch tijdschrift niet toepas­ selijk toch maar een verklaring der termen toe­ Ook digitale samenwerking met andere histori­ gevoegd) sche verenigingen wordt niet uitgesloten (Deze hoeft wat mij betreft niet gepubliceerd te geacht. De gedachte "met elkaar en niet tegen worden) elkaar" ligt hieraan ten grondslag. Zo zou er een historisch bolwerk Zuid Oost Drenthe op Internet: een netwerk van miljoenen compu­ internet kunnen ontstaan. De surfende bezoe­ ters, verspreid over de hele wereld, die allen ker hoeft slechts het adres (in internet termen met elkaar verbonden zijn en zodoende een

16 -

oneindig grote kennisbron of encyclopedie vor­ NIEUW VERSCHENEN BOEKEN men. Website: Een Engelse term voor een Onlangs verscheen van de hand van ons (samenstel van) pagina('s) die iemand kan bestuurslid Gerard Kolker de publicatie benaderen (lezen) om willekeurige gewenste 'Parenteel Bladder', genealogisch onderzoek informatie te verkrijgen. Dit kan echt alles zijn. naar het geslacht Bladder. De familie Bladder is Men kan bijna geen onderwerp zo raar of van oorsprong een Duits-Zwitsers militair vreemd bedenken of men vindt het op internet. geslacht, dat na de slag bij Waterloo in 1815 URL: Het internetadres van een website. Net haar sporen verder in het Nederlandse hoog­ zoals de postbode aan een adres herkent waar veen heeft getrokken. Niet alleen verspreidde de post heen moet zo herkent een computer het nageslacht van de Nederlandse stamvader waar u als gebruiker informatie wil halen. Net Jan Platter en diens echtgenote, de Brusselse als bij straatnamen, huisnummers en postco­ Josephine Nathali Martha de Quatoi zich over des, zit er ook in een internetadres een bepaal­ alle veenkoloniale gebieden van Z.O. Drenthe, de structuur. N.O. Overijsselse en de Brabants-Limburgse Searchengine: Een zoekmachine. Omdat nie­ veengebieden, zij wisten daar ook letterlijk mand al die miljoenen adressen kan onthouden naam te maken. Verschillende waternamen die soms ook nog eens dagelijks wijzigen, heb­ herinneren in die gebieden namelijk nog aan ben slimmeriken zoekmachines ontworpen hun aanwezigheid. Zo kent in Z.0.Drenthe waar men op willekeurig in te geven woorden bijna iedereen de Bladderswijk bij Oranjedorp, naar de juiste website kan zoeken. vernoemd naar de veenopzichter Frederik Domein: In de normale wereld is het heel nor­ Bladder. Een andere Bladder verbond op zijn maal dat men kan aantonen eigenaar te zijn beurt weer zijn naam aan het zg n van een huis of een auto. Op internet kan men Bladdersvaartje in de Noordbrabantse gemeen­ het adres van de website registreren zodat nie­ te Deurne. Maar ook te Dedemsvaart kennen mand anders dat adres meer kan gebruiken. we de zogeheten Bladwijk. Kortom, een veen­ Want helaas is een computer niet in staat om te koloniale familie die van zich liet horen. Ze begrijpen welke website u wilt bezoeken als er bestond vooral uit veenarbeiders, onderbazen twee gelijke namen zouden bestaan. (Wat is dan wel kleine bazen in het veen. In het boek het heerlijk om nog mens te zijn!) kan men over hun wel en wee lezen, maar ook E-mail: Elektronische post. Het meest populai­ de buitenlandse herkomst is daarbij niet verge­ re onderdeel op internet. Binnen enkele secon­ ten. Aan het slot vindt men een uitgebreide den is met de computer uw briefje aan de stamboom van nakomelingen van genoemde andere kant van oceaan aangekomen. En ook Jan Blatter en een personenregister. Het is een weer binnen seconden kunt u antwoord terug familiegeschiedenis met een romantische hebben. En met uw elektronisch briefje kunt u achtergrond, die is ontstaan achter de opge­ ook nog eens digitale tekeningen, plaatjes, trokken kruitdampen van die andere water­ foto's van uw (klein)kinderen of wat dan ook naam Waterloo. Het boek is voor tl 25,- ver­ meesturen. krijgbaar bij de auteur G.H.J.Kolker, Havenstr. 87 te 7887 BM Erica.

W.V.

17 Dat het bestuur ook op publicitair terrein bijzon­ en Zuidamerika) elkaar. De historie van dit Z.O. der actief is, mag weer eens blijken uit het even­ Drentse veengebied krijgt hierdoor meer dimen­ eens laatstelijk verschenen boek 'Amsterdam, sies. Nieuw Amsterdam, New Yo rk, samenhangen en Het boek is uitgegeven bij H & K Uitgevers te verbanden' van Wim Visscher. Gouda en voor fl 29,90 ook bij de auteur, Zijtak Dit boek bevat een wel heel bijzondere veenko­ oz 7, Nieuw Amsterdam, verkrijgbaar. loniale geschiedenis. De auteur heeft daarin het M.N. internationale proces beschreven, waaruit uitein­ delijk de Z.O. Drentse veenkolonies Nieuw IN MEMORIAM 1. ANDERS Amsterdam, Amsterdamsche Veld en Weiteveen ontstonden. Uit allerlei binnen- en buitenland­ Het bericht van het overlijden van !.Anders se archieven heeft hij tal van tot dusver onbe­ Een van de meest waardevolste en ijverigste kende feiten bijeengebracht. Deze werpen een medewerkers heeft ons zeer geschokt. geheel nieuw licht op de ontwikkeling van het Anders laat een lege plek na, die zeer beschreven gebied. Uitgelegd wordt dat het mis­ moeilijk op te vullen zal zijn. lukken van een grootscheeps internationaal pro­ ject in de beginjaren, rond 1852, toch een posi­ Iemand Anders heeft jaren lang veel meer tief gevolg heeft gehad. Hierdoor werd namelijk voor ons gedaan dan men van een. normaal de aandacht en belangstelling van heel mens kan en mag verwachten. Als er iets Nederland en zelfs die van ver buiten de lands­ gedaan grenzen op het Z.O. Drentse veengebied moest worden, of wanneer er hulp nodig was, gericht. Hier ligt dan ook de oorsprong van het hoe dikwijls hoorde men dan niet eenstemmig: toentertijd tot de verbeelding sprekende Laat Iemand Anders het maar doen. 'Nederlands of Drents Californië'. Haar interna­ En, vroeg men iemand een bepaalde taak op tionaal georiënteerde karakter maakte dat Z.O. zich Drenthe een uniek plaats ging innemen onder te nemen. dan was het antwoord vaak: de Nederlandse veenkoloniën. Dat kan Iemand Anders veel beter dan ik, of daar De vijf Amste rdamse stichters van Nieuw heeft Iemand Anders veel veel meer tijd voor of Amsterdam en het Amsterdamsche veld waren zelfs: in die tijd ook actief als projectontwikkelaars in dar heeft Iemand Anders meer verstand van. het Amerikaanse New Yo rk, oorspronkelijk Nieuw Amsterdam geheten. Voorouders van een Iemand Anders was een heel bijzonder mens, hunner stonden eveneens aan de wieg van de een wonder mens! rond 1770 gestichte stad Nieuw Amsterdam aan Maar een persoon kan niet de Rio de Berbice in Zuid Amerika. Aan de naam alles doen en men verwacht teveel, teveel van van deze later weer door hen aan de Britten Iemand Anders. afgestane stad ontleenden ze enkele decennia Helaas nu hij er niet meer is, zullen wij later de naam Nieuw Amsterdam voor hun nieu­ alles zelf moeten doen, allemaal samen! we veenkolonie in Z.O. Drenthe. In dit boek ontmoeten de geschiedenissen van Op Iemand Anders kunnen wij helaas niet de genoemde Z.O.Drentse veenkoloniën en die meer rekenen. van de voormalige koloniën in de west (Noord- Joop Wevers

18 -

PROGRAMMA NAJAAR 2001

Voor dit najaar zijn twee activiteiten gepland.

Maandag 01 oktober 2001 Ons verenigingslid mevrouw Sis Hoek-Beugeling 100 jaar culturele activiteiten en ontwikkeling in Emmen Deze lezing, met dia's, geeft een boeiend beeld van de culturele activiteiten en ontwikkeling in Emmen in de periode van voor de Tweede Wereldoorlog en de jaren daarna.

Dinsdag 13 november 2001 De heer j. Tigelaar uit Erica Over molens Hierbij v�rtelt hij over de diverse soorten molens die er zijn/waren en wat er in gedaan werd. Eén en ander zal hij verduidelijken met dia's. Te vens zal hij aandacht besteden aan molens in Drenthe en Emmen.

Beide bijeenkomsten beginnen om 20.00 uur en worden gehouden in "De Marke", Statenweg 107 te Angelslo, Emmen. Ze zijn , toegankelijk voor niet leden. Deze dienen per avond fl. 5,- te betalen.

19