Bijlage 6: Oost

Ruimtelijke gebiedsanalyse en -visie Stedelijke Wateropgave Emmen De analyse en gebiedsvisie vond plaats in het kader van het project en de structuurvisie Ste- delijke Wateropgave Emmen en is verricht in opdracht van:

Gemeente Emmen, Afdeling ROI Postbus 30001 7800 RA Emmen

De inventarisatie en analyse is verricht door: H H v B Adviesburo voor landschapsinrichting Mw Drs Ing L.M. Scholtens Hoogeveenseweg 21 9435 TC Bruntinge Tel. 0593 552805

Juni 2012 Inhoudsopgave

DEEL 1: INVENTARISATIE EN ANALYSE

1. De aard- en bodemkundige ondergrond 1.1 Hoogteligging 5 1.2 Bodem 5 1.3 Ondiepe slecht doorlatende lagen 9 1.4 Kwel en infiltratie 11 1.5 Komvormige laagten 13

2. Archeologische waarden 15

3. Ontginningspatronen in historisch perspectief 3.1 Algemeen 17 3.2 Periode Middeleeuwen - 1850 21 3.3 Periode 1850 - ca.1900 23 3.4 Periode 1910 - 1935 25 3.5 Periode 1935 - 1955 27 3.6 Periode 1955 - 1965 29 3.7 Periode 1965 - 1975 31 3.8 Periode 1975 - 1985 33 3.9 Periode 1985 - thans 35

4. EHS/EVZ en agrarische natuur 37

5. Vrije tijd en recreatie 37

DEEL 2: RUIMTELIJKE GEBIEDSVISIE SWO 39 AHN kaart

DEEL 1: INVENTARISATIE EN ANALYSE

1. Aard- en bodemkundige ondergrond

1.1 Hoogteligging Het veenkoloniale gebied ten oosten van de In westen van Gebied Oost ligt de Hondsrug Hondsrug is een licht golvend terrein dat in met maaiveldhoogtes variërend tussen 20m en noordelijke richting geleidelijk afloopt naar 26m. De Hondsrug heeft vooral in het noorden het Valtherdiep/Mussel Aa. Her en der is een opvallende rechte en, plaatselijk, steile rand het microreliëf goed zichtbaar in het veld, die zeer goed herkenbaar is in het landschap. bijvoorbeeld ten noorden van Klazienaveen- Ten zuidoosten van Barger-Oosterveld is, Noord in de bocht bij de Willemsvaart. mede door de opgaande beplanting van het Oosterbos, vanaf de Hondrug minder goed zicht 1.2 Bodem op het lager gelegen voormalige veengebied. De oostelijke zandige uitloper van de Hondsrug De hoogteverschillen in gebied Oost zijn ook is ook goed herkenbaar op de bodemkaart deels ontstaan door verschillen in de mate (bruine kleur op de kaart op pag. 6). De waarin het veen is afgegraven. Zo is het veen Hondsrug is voor een belangrijk deel ontstaan slechts gedeeltelijk afgegraven in zowel het in de voorlaatste ijstijd (ca. 360.000 – 250.000 Oosterbos als in het natuurgebied Berkenrode v Chr.), een periode vóór het ontstaan van het ten noorden van het kassengebied. veen. Vanuit het noorden stuwden ijstongen de Hondsrug op. Het landijs zette ook een Hoewel bij de bouw van stadswijk Emmerhout slecht doorlatende laag grondmorene af, de aanwezige hoogteverschillen één de zogenaamde keileemlaag, die bestaat van de uitgangspunten is geweest voor uit leem, zand, grind, keien en rotsblokken. het stedenbouwkundige ontwerp, zijn de Vooral ten noorden van Nieuw-Dordrecht is hoogteverschillen bij de bouw wel ‘afgevlakt’. sprake van keileemlagen dicht (rode puntjes Op basis van de terreinondergrond, waarbij op de kaart en toevoeging …x aan de code) de geaccidenteerdheid van het westelijke tot zeer dicht (rode gebieden en KX aan het gedeelte groter was dan die in het oostelijke eind van de code) aan het oppervlak. Ten gedeelte, is bij het ontwerp uitgegaan van noorden van Emmerschans geeft de cursief een niveauverschil van ca. 3 meter over 100 gedrukte toevoeging m…. voor de code de meter lengte in het westelijke gedeelte van de aanwezigheid van grote hoeveelheid stenen stadswijk. In het oostelijke deel van de wijk is dit aan en nabij het oppervlak weer. Vooral minder dan 1 meter per 100 meter geworden. gebieden waar dergelijke grote stenen Overigens waren de hoogteverschillen in dit aanwezig waren zijn in een ver verleden door voormalige heidegebied al sterk afgenomen de Trechterbekers gekozen om hunebedden tijdens de grootschalige heideontginningen in de te bouwen. In Emmerdennen en Angelslo zijn jaren dertig van de vorige eeuw. deze hunebedden nog steeds te vinden.

Bodemkaart

De oude bewoningsgeschiedenis van het gebied De bodemkaart geeft het voormalige wordt op de bodemkaart weerspiegeld door het, hoogveengebied (roze c.q. paars op de door de mens opgebrachte humushoudende, bodemkaart) goed weer. De dikke zwarte dek op de essen (donkerbruin op de kaart). lijn op de bodemkaart is de grens van het Het betreft hier zogenaamde Kamp- (cHd.. veenkoloniale gebied. op de bodemkaart), Laar- (cHn...) en Omdat het veen niet volledig is afgegraven Loopodzolgronden (cY…) die allemaal een matig in het huidige Oosterbos behoort deze dik (30 - 50cm) humushoudend dek hebben. De bodemkundig niet tot het veenkoloniale gebied. bodemkaarten van nederland zijn gemaakt in de Een gedeelte van het Oosterbos bestaat uit jaren 60 en 70 van de vorige eeuw. Inmiddels meerveen- en madeveengronden, met beide zijn de ‘esgronden’ bij Barger-Oosterveld als veensoort veenmosveen (code aVs en zVs bebouwd, terwijl bij Den Oever de N862 over de c.q. donkerpaars/blauw op de bodemkaart). es is aangelegd. Overigens is de karakteristieke Het overige deel van het Oosterbos en het bolling van de es bij het oude Den Oever nog gebied bij Berkenrode is bodemkundig ‘Veen steeds herkenbaar in het veld. in ontginning (code AVo)’. Hier is het veen niet c.q. gedeeltelijk afgegraven en niet Vermeldenswaard is het grote stuifzandgebied geschikt gemaakt voor bouwland. Zowel het (geel op de bodemkaart) in Emmerdennen. Oosterbos als Berkenrode is een natuurgebied Stuifzandgebieden zijn veelal ontstaan door de en beide maken deel uit van de EHS. Het mens. Reden hiervoor was intensivering van de noordelijke deel van het kassengebied wordt agrarische bedrijfsvoering als gevolg van een ook aangeduid met de code AVo. Dit kan ook toenemende vraag. Vanaf de 2e helft van 17e samenhangen met het tijdstip waarop de eeuw nam de plaggenbemesting (heideplaggen bodemkaarten zijn gemaakt (jaren 60 – 70). In vermengd met mest) sterk toe en werd het bezit 1975 was hier het veen nog in ontginning (zie van schapen sterk uitgebreid. Om voldoende ook tekst over periode 1965 – 1975). Na 1975 mest te verkrijgen voor de es was een areaal is het kassengebied verder ontgonnen. heide nodig in een verhouding 1 : 7 tot 1 : 10. Dit betekent dat voor 1 hectare es 7 á 10 De oude beekloop van de Runde kan min hectare heide noodzakelijk was voor plaggen of meer worden gereconstrueerd door de en beweiding van de schapen. Op sommige aanwezigheid van plaatselijk voorkomende plaatsen leidde het plaggen en de overbeweiding ijzerrijke bovengronden en/of tussenlagen die met schapen tot het ontstaan van stuifzanden. gebonden zijn aan kwel. Op de bodemkaart De horizontale pijlen tussen Emmerdennen worden gebieden aangeduid met f…… en de woonwijk Emmerhout geven aan dat (zie bodemkaart ten westen Verlengde de gronden hier zijn vergraven. Waarschijnlijk Scholtenskanaal en ten noorden Klazienaveen- heeft dit plaatsgevonden in de periode van de Noord). Daarnaast is sprake van een zandige heideontginningen (jaren ’30 – ’40 vorige eeuw), ondergrond zonder humuspodzol (iVz op de de periode waarin hier het bos is aangelegd. kaart).

De bodemkaart geeft in de omgeving van Nieuw- Het overige deel van het gebied bestaat uit Dordrecht ook een aantal dobbes of pingoruïnes een veenkoloniaal dek (letter i voor de code) weer door middel van blauw gearceerde met een zandige ondergrond met humuspodzol rondjes. Op de plaats van één, te weten achter (iVz), zonder humuspodzol (iVp), uit moerige de bebouwing aan de Herenstreek, is nog een podzolgronden (iWp) en moerige eerdgronden vennetje c.q. kleine waterpartij te vinden. (iWz).

Ondiepe slecht doorlatende lagen

1.3 Ondiepe slecht doorlatende lagen De keileemlagen dicht aan het oppervlak, zoals weergegeven op de bodemkaart, zorgen voor ondiepe slecht doorlatende lagen. Keileem, de grondmorene, werkt remmend op de waterbeweging en kan leiden tot zogenaamde ‘valse’ grondwaterspiegels. In het veld is dit herkenbaar door de aanwezigheid van natte plekken c.q. natte gebiedjes op plaatsen waar dat op basis van de hoge ligging niet te verwachten is. Overigens is een gedeelte van de stad niet gekarteerd. In het verleden zijn bij Nieuw-Dordrecht, Barger-Oosterveld en in het geaccidenteerde terrein van de huidige stadswijken Angelslo, Emmerhout en Emmerschans veel van dergelijke natte gebiedjes geweest (zie ook Bron: Hunze en Aa’s onderstaande kaart en kaart 1910 op pagina 22).

Topografische kaart rond 1900: gebied ter hoogte huidige stadswijken Emmerhout en Angelslo

Terreinhellingen Natte, drassige plekken Voorloper huidige Waterpartij, ven Oude Markeweg

Kwel en infiltratie

10 1.4 Kwel en infiltratie Gegeven de hoge ligging is op de Hondsrug vooral sprake van intermediaire en infiltratiezones. De zandafgravingen ten noorden en oosten van Emmerschans hebben plaatselijk geleid tot kwel. Het macroreliëf van de steilrand zorgt ten oosten van de Hondsrug voor kwelzones langs de rug. Plaatselijk is sprake van ijzerrijke kwel die in het veld herkenbaar is door de aanwezigheid van bruin ‘roestig’ water in de sloten.

Bron: Hunze en Aa’s

Kwel zichtbaar aan oppervlak; ‘roestig‘ water. Hier bij Kanaal G. Bron: Hunze en Aa’s

11 Komvormige laagten

12 1.5 Komvormige laagten Menselijk ingrijpen, het afgraven van zand, heeft geleid tot komvormige laagtes in de zandafgravingen ten noorden en ten oosten van Emmerschans en de waterpartij bij het kassengebied. Hier zijn letterlijk gaten in de grond gegraven. De komvormige laagten in het veenkoloniale gebied zijn soms wel en soms slecht of niet waarneembaar. Zo is de laagte ten noorden van Klazienaveen-Noord goed herkenbaar in het veld, terwijl dit niet c.q. beperkt geldt voor de laagtes ten zuiden van Emmer- Erfscheidenveen.

Bron: Hunze en Aa’s

Laagte ten noorden Klazienaveen-Noord. Bron: Google maps

13 Bron: Archeologisch Bureauonderzoek Emmen

14 Indicatieve kaart archeologische waarden (IKAW); 2. Archeologische waarden. Gebied Oost De Hondsrug kent een lange bewoning- geschiedenis waarvan de hunebedden en grafheuvels in Emmerdennen en Angelslo nog zichtbare restanten zijn. Bij Emmerschans en omgeving, Den Oever en Barger-Oosterveld zijn ook veel archeologische vondsten gedaan en de IKAW kaart geeft dan ook een hoge verwachting aan.

Al voordat het veen was afgegraven was sprake van menselijke, watergerelateerde, activiteiten in het vrijwel onbewoonde moerassige veengebied. In dit gebied was dat vooral het geval in de periode van de Oostelijke veenlinie, de periode vanaf eind 16e eeuw tot halverwege de 19e eeuw waarin het veen vooral als militair terrein werd gewaardeerd. In die tijd is hier de Emmerschans aangebracht en zijn dijken aangelegd om het water vast te houden. Deze dijken deden vaak ook dienst als pad. Zo heeft voordat het veen is afgegraven de Heeren- of Leidijk door het gebied gelopen. Rond 1688 is deze strategisch militaire dijk van Den Hool via Veenoord, Den Oever, Foxel naar uiteindelijk Bourtange aangelegd. Deze dijk deed tevens dienst als weg. In Gebied Oost is deze voormalige dijk als lijn in het landschap alleen nog herkenbaar in Foxel (diagonaal lopende weg Foxel). Van de voormalige Emmerdijk is, wanneer de kaart van 1900 op die van 2005 wordt gelegd, de Verlengde Eerste Groene Dijk een mogelijke landschappelijke lijn.

Archeologische reconstructie heeft ook uitgewezen dat op ongeveer de plaats waar nu de Postweg loopt voorheen vermoedelijk een oude (veen)weg richting het Rundedal heeft gelopen. Zuidelijker, en niet meer herkenbaar heeft vermoedelijk een veenweg richting Hebelermeer gelopen. De archeologisch aangetoonde veenwegen ter hoogte van Angelslo zijn niet meer herkenbaar.

Bron: Provincie Drenthe In het veenkoloniale deel van het gebied zijn relatief weinig archeologische vondsten gedaan en de IKAW kaart geeft dan ook een lage tot middelhoge verwachting aan.

15 Ontginningssystemen grootschalige hoogveenontginningen met namen historische veen- c.q. waterschappen

Ontginnings- systemen

Dubbel Emmer-Erfscheidenveen kanaal

Enkel kanaal

Blok Em- mer- Compas- Deels cq cuum anders Emmer-Erfscheidenveen ontgonnen

Namen = Na- Barger- men historische Com- veen- c.q. water- pas- schappen Smeul c.q. Klazienaveen cuum waarvan ont- (= geen waterschap) staan is gerela- teerd aan de Bar- grootscha- ger- lige veenont Ooster- ginningen veen (smeulveen = (Run- particulier eigen- Smeul c.q. Klazienaveen de- dom) (= geen waterschap) veen)

Barger-Oosterveen Oosterveen

Barger-Oosterveen

16 3. Ontginningspatronen in historisch perspectief

3.1 Algemeen heide, het veen en het bos waren in gebruik als In het gebied zijn alle drie hoofdlandschapstypen weidegronden voor de schapen en leverden die de gemeente Emmen kent aanwezig, hout, plaggen en/of brandstof. te weten zowel het esdorpenlandschap De groei van de dorpen zorgde ervoor dat er als het landschap van de kleinschalige in de loop van de Middeleeuwen een vorm van veenontginningen en het landschap van de bestuur ontstond, de boermarkes genoemd. grootschalige hoogveenontginningen. De drie De boermarke regelde o.a. het gebruik van de landschapstypen hebben ieder hun eigen ongecultiveerde gronden buiten de es. Rond ontstaan- en ontwikkelingsgeschiedenis en 1850 kende gebied Oost twee markes, te verschillen dan ook in ruimtelijk en visueel weten de marke van Emmen en Westenesch opzicht van elkaar. en de marke van Noord- en Zuidbarge. Het huidige fiets- en wandelpad De Oude Een gedeelte van het gebied is een representant Markeweg tussen Emmerhout en Angelslo van het esdorpenlandschap, een landschap alsmede de huidige wegen Tweede (Verlengde) dat zich uitstrekt over Hondsrug c.q. het Drents Groene Dijk vormden de grens tussen beide. Plateau. Het is ontstaan vanaf de 9e eeuw De markeverdeling heeft in de tijd van de toen boeren zich voor het eerst min of meer grootschalige ontginningen van de 20ste eeuw permanent op één plek vestigden. Het is een mede geleid tot verschillende veenkolonies en agrarisch landschap. De nederzettingen, ook wel ontginningsblokken. esdorpen genoemd, liggen over het algemeen op de overgang van het lager gelegen beekdal Het landschap van de kleinschalige en de hoger gelegen gronden. Op de oostelijke veenontginningen bestaat uit oude, jonge flank van Hondsrug lagen in gebied Oost de en zeer jonge veenontginningen. De oude nederzettingen Angelslo en Den Oever. De kleinschalige veenontginningen liggen bij nederzetting Angelslo is verdwenen, terwijl Roswinkel en Schoonebeek en worden hier niet van Den Oever alleen nog het zuidelijke deel besproken. De kleinschalige veenontginningen aanwezig is. Bij deze nederzettingen lagen die tot gebied Oost horen liggen allen op de de escomplexen, de akkerbouwlanden. De overgang van de Hondsrug naar het veen. beekdalen, in dit gebied was dat de Runde Sommige gebiedjes liggen geheel op het zand, op het veen, werden ingericht als hooi- en zoals bijvoorbeeld bij Barger- Oosterveld, weilanden. De woeste gronden, te weten de andere liggen geheel op het veen zoals

Hoofdlandschapstypen

Esdorpenlandschap

Landschap van de kleinschalige ontginningen

Landschap van de grootschalige ontginningen

17 bij Emmerschans. Het gebied van Nieuw- de oostelijke rug (Vastonow). Noordelijker, Dordrecht en omgeving ligt op dat deel van de in de voormalige marke van Emmen en Hondsrug dat in het verleden onder het veen Westenesch, werd het veen kleinschalig ont- dook. Om praktische redenen is op de kaart gonnen vanaf de Hondsrug. met hoofdlandschapstypen een ‘scherpe’ grens getrokken tussen klein- en grootschalig c.q. Het landschap van de grootschalige esdorpenlandschap. In de praktijk zijn de grenzen ontginningen is een ontworpen landschap natuurlijk geleidelijker. waarbij vooraf is bepaald wat waar wordt De kleinschalige veenontginningen in Gebied aangelegd. Het Plan van Aanleg, een Oost stammen vooral uit de periode waarin de voorwaarde voor een vergunning, gaf aan boermarkes (geleidelijk) werden opgeheven. waar kanalen/wijken moesten worden De markewet van 1886 officieel leidde tot gegraven, hoe diep, waar bruggen, sluizen, de beëindiging van het markesysteem van bebouwing en wegen kwamen. De concessie gemeenschappelijk bezit. Na 1850 vestigden tot vervening kwam op naam van een zich kleinschalige verveners en boeren op veenschap, een waterschap of een particuliere

Overzicht Waterschap Barger Oosterveen

18 maatschappij ofwel een NV. Zij zagen toe op en dus nog kostbaarder kanaal moest worden de uitvoering van het plan van aanleg en de gegraven of dat er op een afstand van 5km inrichting van het gebied. maar liefst 3 sluizen moesten worden gebouwd. De DVMKM was daartoe niet bereid. Besloten Het ontwikkelingen, of beter verwikkelingen, werd om het Smeulveen via een ‘omweg’ vanuit rond zowel het Oranjekanaal als de Verlengde het zuiden te bereiken. Het kanaal door Nieuw- Hoogeveensche Vaart is van grote invloed Dordrecht is dus nooit aangelegd. In 1874 geweest op de inrichting van gebied Oost. verkocht de DVMKM het Smeulveen aan de Wat betreft het Oranjekanaal het is het volgende Groningse industrieel W.A. Scholten. van belang. Eind 1853 kocht de in Dordrecht Het besluit tot omlegging van het Oranjekanaal opgerichte maatschappij De Drentsche Veen- en zorgde voor hoogoplopende conflicten over het Middenkanaal Maatschappij (DVMKM) zowel traject van de Verlengde Hoogeveensche Vaart. het veencomplex het ‘Oosterveen’, als een De Verlengde Hoogeveensche Vaart had complex aan de oostzijde van Nieuw-Dordrecht, in 1863 Erica bereikt. Het verdere precieze het ‘Smeulveen’ van de markegenoten. In 1852 traject was toen nog niet bepaald. Er waren hadden de initiatiefnemers van de DVMKM al twee mogelijkheden. De eerste, oostelijke een concessie gekregen tot het graven van een richting, kwam neer op het in een rechte lijn kanaal, bij de opening Oranjekanaal gedoopt. Het doortrekken van het kanaal van Erica tot was de bedoeling dat het Oranjekanaal langs het Duitsland. Het kanaal zou dan hebben gelegen Oosterveen zou lopen, terwijl vanuit het kanaal, op de plaats van en in het verlengde van de via Nieuw Dordrecht (huidige Oranjedorpstraat huidige Ensingwijk. De tweede richting was en Herenstreek), een zijtak naar het Smeulveen de noordoostelijke richting, de uiteindelijke (bij huidige Klazienaveen-Noord) zou worden gerealiseerde richting. De DVMKM was echter gegraven. In 1858 was de aanleg van het kanaal tegen deze noordoostelijke richting en wilde een gevorderd tot het huidige Oranjedorp. Het bleek verbinding met het Oranjekanaal voorkomen. echter dat alleen het Oosterveen geschikt was Een verbinding met het Oranjekanaal betekende om op het kanaal te draineren. Het Smeulveen concurrentie tussen beide kanalen met had namelijk een veel lagere ondergrond dan betrekking tot de afvoer van turf. verwacht en dat vereiste dus ook een veel lager Als gevolg van aanhoudende conflicten over kanaalpeil. Dit zou betekenen dat er of een dieper het verdere traject van het kanaal zijn de

1853: Smeulveen door DVMKM gekocht van Barger boeren

Emmer-Erfscheiden- Barger-Oosterveen Smeul (Klaziena)veen veen (maat/veenschap) (waterschap) (bezit W.A. Scholten, dus geen 1885/1904 - 1963 1884 - 1963 waterschap) 1874 - 1963

1963

Waterschap Runde (+ Compascuum en Weerdinge) 1963 - 1974

1974

Waterschap Veenmarken (+ De Monden uit Groningen. In 1985 Waterschap Roswinkel uit de gemeente Emmen toegevoegd) 1974 - 1991

1992

Waterschap Dollardzijlvest (+ Reiderzijlvest en Havingapolder uit Groningen) 1992 - 2000 2000 (1995 oprichting Hunze en Waterschap Hunze en Aa’s (+ Hunze en Aa, een Aa = Gorecht, Drentse Aa deel zuiveringsschap Drenthe en deel Eemszijl- en Oostermoersevaart) vest uit Groningen) 2000 - thans

19 1850

20 graafwerkzaamheden decennia vertraagd. Pas zorgde, via het (Verlengde) Scholtenskanaal, in 1880 werd de concessie verleend voor het voor een verbinding tussen de Verlengde doortrekken van de Verlengde Hoogeveensche Hoogeveensche Vaart en het Groninger Vaart richting Duitsland volgens het huidige Stadskanaal. traject. In 1886 bereikte het kanaal het punt Afhankelijk van het uiteindelijke doel, de Dordse brug en in 1894 de Duitse grens. aardkundige ondergrond en de tijdsperiode is het hoogveen volgens verschillende Al in 1867 waren de gronden van het gebied van systemen ontgonnen. In dit gebied zijn vier het Barger-Oosterveen gescheiden en delen veen ontginningssystemen te vinden, te weten verkocht. Hoewel stukken veen na benodigde het dubbel kanaal, het enkel kanaal en het ontwatering werd verhuurd en bewoning op gang bloksysteem met wijken. Daarnaast is een was gekomen, was van systhematisch vervening deel van het Oosterbos en het gebied bij geen sprake. Door de conflicten was de Berkenrode deels c.q. anders ontgonnen. (zie Verlengde Hoogeveensche Vaart immers nog niet voor de beschrijving van de systemen: Bijlage gevorderd tot de oostelijke venen. Desondanks 1). Deze laatste categorie is een mengvorm werd in 1884 het waterschap Barger-Oosterveen van klein- maar vooral grootschalige karak- opgericht en wijkt daarmee af van de ‘normale’ teristieken waardoor deze gebieden tot het gang van zaken. Het vrijwel onvergraven veen landschap van de grootschalige ontginningen was nog niet onderzocht en er was ook nog worden gerekend. Beide maken deel uit van de geen concessie tot vervening verleend (Bron: Ecologische Hoofdstructuur (EHS). G.A. Coert; Drenthe en zijn waterschappen). Op aandringen van de Groningse industrieel 3.2. Periode Middeleeuwen – 1850 W.A. Scholten, eigenaar van meerdere stukken Vanaf de Middeleeuwen tot circa 1850 is weinig veen, is overgegaan tot de oprichting van een veranderd in de landschappelijke samenhang waterschap. De eigenaren wilden namelijk snel tussen het dorp, de es, het beekdal, het beginnen met het graven van raaien en gruppen (heide)veld en het veen. De kaart van 1850 laat om zo de drooglegging van het veenmoeras te hoger gelegen nederzettingen Den Angelsloo, bevorderen. Op deze manier dachten zij enkele Den Oever en Oevermanskamp zien. Bij deze jaren tijdswinst te kunnen boeken. De kaart op nederzettingen liggen de akkerbouwgronden pagina 18 geeft een overzicht van het waterschap van de essen. Ten noorden van Angelslo liggen rond 1890. de geaccidenteerde heidevelden, in die tijd Emmer Zand en Emmer Struiken geheten. In het noorden van het gebied lag, op de gronden van de voormalige marke van Emmen Het veen is op dat moment nog niet in en Westernesch, het Emmer-Erfscheidenveen. ontginning. Wel lopen er meerdere dijken en In 1885 werd een maatschap opgericht die de wegen vanaf de Hondsrug richting de Runde voorbereidingen van het Plan van Aanleg voor en Duitsland. De blokken van het, aan de het gebied van het Emmer-Erfscheidenveen DVMKM verkochte, Oosterveen en Smeulveen op zich nam. In 1904 werd het veenschap zijn al min of meer weergegeven op de kaart. Emmer-Erfscheideenveen opgericht waarbij Het Oosterveen met een rode lijn en het het reglement op het eerder gemaakte Plan Smeulveen met een zwarte lijn. Opmerkelijk is van Aanleg was afgestemd. Tegelijkertijd ook de zwarte lijn van het Oosterveen richting gingen de rechten van het maatschap over het Smeulveen (nu Klazienaveen-Noord). naar die van het veenschap. Het door het Mogelijk is dit het ontworpen maar nooit veenschap tot stand gebrachte kanalenstelsel uitgevoerde kanaal richting het Smeulveen.

21 ca. 1910

22 3.3 Periode 1850 – 1910 In het esdorpenlandschap is bos aangelegd De grootste veranderingen hebben zich in deze op de stuifzanden van het Emmerzand. Dit ter periode voorgedaan op de oostelijke uitloper voorkoming van het stuiven richting Emmer es. van de Hondsrug. Hoewel Nieuw-Dordrecht Het Barger meer is drooggelegd en ontgonnen één dorp is, was in het begin sprake van twee door middel van een smalle strookverkaveling buurtgemeenschappen. De eerste betrof de met houtwallen (zie bijlage 4: Bargermeer eo). bewoning op de 400m brede strook ten noorden van de huidige Oranjedorpstraat – Herenstreek (toen kanaallinie genoemd) . Deze was in het bezit van de DVMKM en deze had de strook in opstrekkende plaatsjes verdeeld. De bewoners van de huizen van de maatschappij Verl. Scholtenskanaal waren werkzaam voor deze onderneming of gevorderd tot dit punt bewerkten veenpercelen die de maatschappij verhuurde ten behoeve van de boekweitteelt. 1905 De maatschappij handelde namelijk ook in boekweit. Zo ontwikkelde zich langs de linie de nederzetting Heeren Dordt genoemd. Hoewel het kanaal nooit is gegraven is tot op de dag van vandaag het profiel van de Oranjedorpstraat en de Herenstreek zo breed dat het lijkt alsof er in het verleden een kanaal heeft gelegen.

De tweede gemeenschap betrof de bewoning langs de Vastenow. In 1856 werd de noord – zuid gelegen strook op de zandrug onder de Barger boeren in plaatsjes verdeeld. Het betrof een zand- en veengebied dat door zijn geringe dikte niet voor grootschalige vervening in aanmerking kwam (Bron; J.J. Brands, Waar eens de boekweit bloeide). Dit was het officiële begin van Vastenow, ook wel Boeren Dordt genoemd. De eerste bewoners langs Vastenow waren vaak knechten van de Barger boeren die de verdeelde plaatsen huurden. In het veen achter hun percelen werd huisbrandturf gestoken. In die tijd was Nieuw-Dordrecht een groen eiland in een overig open landschap.

Rond 1905 is het huidige Scholtenskanaal vanuit zuidelijke richting gevorderd tot de Postweg en vanuit het noorden tot de Willemsvaart (zie detailkaart). Rond 1910 is de verbinding tussen de Verlengde Hogeveensche vaart en het Stadskanaal tot stand gekomen. Echter zowel in het Smeulveen als Barger-Oosterveen zijn nog maar in beperkte mate de gewone wijken voltooid. Tussen de kruising Scholtenskanaal (toen nog Hoofdwijk A genoemd) – Verlengde Hoogeveensche Vaart en de kruising Dordse Dijk – Verlengde Hoogeveensche Vaart is een eerste bebouwingslintje ontstaan. Ook langs de weg Berkenrode heeft zich een lintje met verveners gevestigd. Hoewel het Emmer-Erfscheidenveen al volledig op de kaart is weergegeven is Kanaal B nog maar tot het huidige straatje Derde Verbindingsweg gevorderd. Scholtenska- Wijken zijn nog geen naal tot dit punt watergangen

23 ca. 1930 (licht) en 1935

24 3.4 Periode 1910 – 1930 In de periode 1910 – 1930 kwamen de wordt een gedeelte (1e blok) door middel van grootschalige heideontginningen op gang. Hierbij het enkel kanaal (wijken loodrecht direct op werden heidevelden omgevormd tot wei- of Scholtenskanaal) en gedeeltelijk (2e blok) door bouwland of tot (dennen en sparren)bos. Een middel van het bloksysteem ontgonnen. De groot deel van de aanplant was ten behoeve van kaart van 1935 maar vooral die van 1955 geeft de mijnbouw in Limburg (onderstutting gangen). de verschillende ontginningssystemen goed In Emmerdennen (zie detailkaart) is goed het weer. De hoogteverschillen in de ondergrond verschil in ontginningspatronen te zien tussen komen goed tot uitdrukking in de Kromme de oude aanplant (tegen stuiven zand) met wijk. Het dubbel kanaal van Klazienaveen- kronkelige paden en de rationele, rechtlijnige Noord is goed te zien. Oorspronkelijk was hier structuur van de grote heideontginningen. Klazienaveen als hoofddorp gepland. Doordat De grootschalige ontginningspatronen van de het kanaal vanuit het Oranjekanaal nooit is heidevelden op de plaats waar nu de stadswijken aangelegd, heeft het huidige Klazienaveen Angelslo, Emmerhout en Emmerschans zijn zich zuidelijker verder ontwikkeld en is het eveneens goed weergegeven op de kaart. huidige Klazienaveen-Noord beperkt in Overigens is op dat moment nog sprake van een omvang gebleven. sterk geaccidenteerd terrein. De lintbebouwing langs zowel de Verlengde Hoogeveensche Vaart als Scholtenskanaal Langs de weg van Emmen/Angelslo naar heeft zich verder uitgebreid. Klazienaveen hebben zich boeren en kleine Langs het Verlengde Scholtenskanaal en verveners gevestigd en zijn de gronden Kanaal A en B in het Emmer-Erfscheidenveen kleinschalig in ontginning. zijn bebouwingslinten ontstaan. De weg Berkenrode kent dan aan beide zijden De grootschalige veenontginningen zijn in 1935 een bebouwingslint met kleine verveners en nog in volle gang. In het Barger-Oosterveen boeren.

1930; Emmerdennen

Oudere paden- structuur (aanplant bos ter voorkoming stuiven zand)

Heideontginning (rechtlijnige structuren)

25 ca. 1955

26 3.5 Periode 1930 – 1955 In de periode 1930 – 1955 zijn zowel de was van kleinschalige vervening is in 1955 heideontginningen als de kleinschalige sprake van een grootschalige verveners’slag’. veenontginningen vrijwel voltooid. Hoewel er Dat geldt voor de oostelijke flank van de nog steeds hoogteverschillen aanwezig zijn, Hondsrug in het Emmer-Erfscheidenveen zijn deze bij de verdere heideontginningen wel en het gebied langs de weg Berkenrode. afgevlakt. Dat geldt zowel voor Emmerschans Dit gebiedje, dat tot het waterschap Barger- als Emmerhout. Oosterveen behoorde, wordt dan door middel van een hoofdwijk (Margrietavaart) ontgonnen. Langs de klinkerweg van Valthe via Weerdinge Langs het zuidelijke deel van de weg is nog naar Barger-Oosterveld zijn op verschillende een restant van de oude bewoning. plaatsen bebouwingslintjes ontstaan. In Barger- Oosterveld is gestart met de eerste blokvormige De grootschalige veenontginningen zijn ook in dorpsuitbreiding. 1995 nog niet afgerond. Dat geldt zowel voor het Emmer-Erfscheidenveen als Smeulveen Op sommige plaatsen waar voorheen sprake en Barger-Oosterveen.

Wijken direct op Hoofdwijk vanuit Hoofdwijk, Westra’s wijk, vanuit Ver- Scholtenskanaal Scholtenskanaal lengde Hoogeveensche Vaart

27 ca. 1965

28 3.6 Periode 1955 – 1965 In deze periode vinden voor het eerst Nieuw-Dordrecht en Oranjedorp aangelegd op grootschaliger stads- en dorpsuitbreidingen de grens van het Oosterveen. Het middelste plaats. De blokvormige uitbreidingen in deel van deze weg is nieuw, door het oude Den Klazienaveen, Nieuw-Dordrecht, Barger- Oever, aangelegd om vervolgens aan te haken Oosterveld en Emmerschans vinden voornamelijk bij de oude weg van Den Oever naar Emmen. plaats binnen bestaande verkavelingstructuren. In tegenstelling tot de dorpen is bij de in Zelfs in 1965 zijn in dit gebied nog grote aanbouw zijnde stadswijk Angelslo sprake een stukken veen grootschalig door middel van totaalontwerp met een eigen verkeerssysteem wijken in vervening. Hoewel zuidelijker, in het waarbij bewust niet is uitgegaan van aanwezige Amnsterdamsche Veld en Schoonebeeker Veld, wegen- en/of verkavelingstructuren. Alleen de ook nog grote gebieden in vervening zijn, vindt noordgrens van de wijk, de Oude Markeweg, is dat daar niet plaats door middel van wijken een historische markegrens die tot op de dag van maar o.a. door het smalspoor. vandaag nog aanwezig is. In het voormalige 1e blok in het Barger- Oosterveen, ten oosten van het Scholtens- Ten oosten van Emmerschans is de kanaal, is een begin gemaakt met de aanleg zandafgraving, ook wel Gat van Jansen of van de infrastructuur ten behoeve van de latere zandgat Schanswal genoemd, ontstaan. kassencomplexen. Hiervoor zijn een deel van de bestaande gewone wijken gedempt deels In de omgeving van Nieuw-Dordrecht om plaats te maken voor toegangswegen. – Barger-Oosterveld is de kleinschalige verkavelingstructuur nog gaaf aanwezig. De bebouwing van kleinschalige verveners Bijzonder detail is dat op dat moment ten oosten en boeren langs de weg Berkenrode is met van Nieuw-Dordrecht langs het pad van de de voortgaande vervening vrijwel verdwenen. karakteristieke ‘knik’ nog sprake is kleinschalige De verbinding van de Margrietavaart (zie rode bewoning c.q. ontginning. ovaal op pag. 28) met het kleine gebiedje van De nieuwe doorgaande weg van Emmen naar het Barger-Oosterveen is al weer gedempt. Klazienaveen, de huidige N862, is ter hoogte van

29 ca. 1975

30 3.7 Periode 1965 – 1975 Deze periode kan met recht het decennium in visueel opzicht in tweeën gedeeld. Ten van de ‘grote verbouwing’ worden genoemd. In noorden van deze weg is het eerste gedeelte het esdorpenlanschap is de stadswijk Angelslo van het kassengebied gebouwd. Daarbij is in de periode 1961 – 1967 gebouwd, gevolgd eveneens een waterpartij aangelegd. door Emmerhout in 1966 – 1974. Ook is Emmerschans verder uitgebreid. Hoewel één van De zandafgraving ‘Het gat van Janssen’ heeft de uitgangspunten bij de bouw van Emmerhout nog niet zijn huidige omvang bereikt. de bestaande hoogteverschillen (en bebossing) is geweest, zijn de hoogteverschillen wel over Langs de grens Hondsrug – Smeulveen de wijk afgevlakt. Het verkeerssysteem in en Barger-Oosterveen zijn bospartijen Emmerhout volgt in grote lijnen dat van Angelslo, aangeplant en is het gebied nog steeds deels met dien verstande dat verzamelstraten in ontginning. De bebouwing langs het pad in niet worden bewoond. Verder woont men in de karakteristieke ‘knik’ bij Nieuw-Dordrecht is zogenoemde woonerven. Al met al heeft het met de aanplant van bos verdwenen. Ook is heide(ontginning)landschap plaats gemaakt voor het gebied ten westen van de weg Berkenrode een stadslandschap met eigen structuren. Wel nog in ontginning. Datzelfde geldt voor het zijn op enkele plaatsen waterpartijen aangelegd gebiedje ten zuiden van de Postweg, zij het dat in (voormalige) laagtes c.q. natte plekken. hier slechts sprake is van enkele ‘plaatsen’ in In samenhang met de stadsuitbreidingen ontginning. hebben grote infrastructurele werken ook het Het Emmer-Erfscheidenveen is vrijwel geheel landschappelijke beeld veranderd. Zo is de ontgonnen en in gebruik als bouwland. Alleen ringweg om de nieuwbouwwijken aangelegd. het gebied bij Emmerschans op de flank Daarnaast is het traject Klazienaveen – Duitse van de Hondsrug, te weten het gebiedje dat grens van de N37 (tegenwoordig A37) ten voorheen een smalle strookverkaveling kende, noorden van het dorp aangelegd. Hierdoor is het zijn nog enkele stroken veen te vinden. Op een landschap van de voormalige Barger-Oosterveen gedeelte is bos aangeplant.

Bosrand met karakteristieke ‘knik’ bij Nieuw-Dordrecht

31 ca. 1985

32 3.8 Periode 1975 – 1985 Een in visueel opzicht belangrijke dubbel-kanaal (zie ook bijlage 2: Noord). landschappelijke en ruimtelijke ontwikkeling De N37 is doorgetrokken en heeft het is de grootschalige aanplant van bos op voormalige Oosterveen en Barger-Westerveen hoogveen(restanten). De aanplant van het in visueel opzicht in tweeën gedeeld (zie Oosterbos heeft de overgang van Hondrug bijlage 4: Bargermeer eo). naar het veenkoloniale gebied verdicht. Bij Barger-Oosterveld is blokvormig verder Berkenrode, onderdeel van het veenpark, is uitgebreid, zij het dat de blokken nog steeds sprake van afwisselend veen(restanten) en worden begrensd door de historische stroken bos. Ten zuiden van de Postweg is het wegenstructuur. Dat geldt voor zowel de veen op dat moment volledig ontgonnen en de zuidelijke nieuwbouwbuurt als het blok met dalgrond in agrarisch gebruik. Het kassengebied het sport- en bedrijventerrein. Voor beide is de is uitgebreid waarbij deels wel de oude oude Sint Gerardusstraat de ‘buiten’grens. ontginningspatronen zijn gevolgd (wijken op In Nieuw-Dordrecht wordt in het zuidwestelijke Scholtenskanaal behouden, Oude Zwarteweg) ‘kwadrant’ het dorps uitgebreid buiten de en deels niet (aanleg weg Gantel). De waterpartij aanwezige verkavelingstructuur. valt binnen de oude wijkenstructuur. Ten zuiden De zandafgravingactiviteiten in het ‘Gat van van de N37 zijn her en der wijken gedeeltelijk Jansen’ c.q. Zandgat Schanswal zijn gestaakt gedempt c.q. verworden tot sloot. en de waterpartij heeft heeft zijn huidige De kanalen- en wijkenstructuur van het Emmer- omvang bereikt. Overigens geldt dat niet voor Erfscheidenveen is nog zeer gaaf aanwezig. de noordelijk gelegen zandafgraving. (zie Dat geldt ook voor het noordelijke deel van het bijlage 2 Noord).

Waterstructuur in 1955 voor aanleg kassengebied Huidige hoofdwatergangen (dikke blauwe lijn met pijl) en ‘gewone’ watergangen (dunne blauwe lijn)

33 ca. 2005

34 3.9 Periode 1985 – thans De afgelopen decennia is het veenkoloniale Op de strook grond van het voormalige landschap van het voormalige Smeulveen Oosterveen zijn bedrijfsterreinen in ontwikkeling en Barger-Oosterveen sterk verdicht. Op de (zie werkdocument Bargermeer eo). Op het afgegraven dalgronden is namelijk met de voormalige 12e blok, het blok ten noordwesten ontwikkeling van het Landgoed Scholtenszathe van Klazienaveen, is een woonwijk aangelegd. (gestart 1998) veel bos aangeplant. In tegenstelling tot de eerdere aanplant staat Zowel de kanalen- en wijkenstructuur als het dit gedeelte van het Oosterbos dus niet op grootschalige karakter van het veenkoloniale veen(restanten) maar op zand. Ook zijn stroken landschap is in gebied Oost alleen nog in bos bij de Eerste Groene Dijk en Tweede groene het Emmer-Erfscheidenveen nog zeer gaaf Dijk aangelegd. Een gedeelte van de bestaande aanwezig. Voor het overige is sprake van door wijken is geïntegreerd in het bos waardoor bos verdichte structuren en (restanten van) nog steeds zicht is op de zo karakteristieke, wijken. op regelmatige afstanden van elkaar gelegen, watergangen (wijken). Op de nog overgebleven Hoewel er wel kavels in de omgeving van agrarische gronden rondom Klazienaveen- Nieuw-Dordrecht en Barger-Oosterveld Noord zijn langs de gewone wijken rijen bomen zijn samengevoegd, is de kleinschalige (iepen) aangeplant. Bij verdere groei van deze kavelstructuur nog redelijk goed herkenbaar. bomen zal er een verdere schaalverkleining en In de toekomst zal ten zuiden van Nieuw- verdichting van het landschap plaatsvinden. Dordrecht deze kleinschalige structuur aan herkenbaarheid inboeten als gevolg van de Op de strook land tussen het Scholtenskanaal aanleg van de nieuwe vaarverbinding. en de Catovaart, een gebied dat oorspronkelijk In de afgelopen decennia is Barger-Oosterveld als ‘vooraf’ (=nederzetting) was gepland (zie ook in het noordoosten uitgebreid buiten de oude bijlage 1 beschrijving dubbel-kanaal-systeem) wegenstructuur. In Nieuw-Dordrecht is de zijn bosblokken aangelegd en buitenplaatsen dorpsuitbreiding in de zuidwestelijke ‘kwadrant’ gepland. In het verlengde van en op de ‘kop’ van afgerond. het Scholtenskanaal zijn twee hoofdgebouwen in aanbouw. De stadsuitbreiding ten zuiden van het ‘Gat van Jansen’ staat nog niet op de topografische Ten zuiden van de Postweg is het kassengebied kaart van 2005 maar is anno 2012 wel verder uitgebreid. In vergelijking tot de gerealiseerd. Bij deze stadsuitbreiding zijn oudere delen in het kassengebied is hier in wadi’s geïntegreerd. Ook zijn enkele mindere mate uitgegaan van de bestaande groenstroken in Angelslo heringericht waarbij wijkenstructuur. Zo is een nieuwe noord – zuid tevens wateropvangmogelijkheden, wadi’s, gerichte watergang en weg Kwakel aangelegd zijn aangelegd. Ook de wateropvang’bak’ ten over de historische oost – west gerichte westen van de ringweg bij het sporterrein is na wijkenstructuur. Ook de nieuw aangelegde 2005 aangelegd en staat dus nog niet op deze bosstroken rondom de waterplas met kaart. aanpalende watergangen vallen buiten de historische structuur. Bijzonder detail is dat Evenals in veel andere stadswijken en dorpen tussen de kassen en de Postweg nog een ruimte zijn er meerdere herinrichtingen lopend danwel resteert met de historische breedte van 200m gepland. Ook is op meerdere plaatsen een tussen twee wijken. In de toekomst zal deze stedelijke uitbreiding gaande of gepland. worden doorsneden door de nieuw aan te leggen deel van de vaarverbinding Erica - Ter Apel.

35 EHS, EVZ en Agrarische natuur

36 4. EHS, EVZ en agrarische natuur

Zowel Emmerdennen als het Oosterbos maakt zijn en stelt het natuurbeheerplan zo nodig deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur aanvullende eisen t.a.v. het uitvoeren van (EHS). beheermaatregelen. Het natuurbeheerplan Hoewel het gehele Oosterbos onderdeel is primair een toetsingskader voor is van de EHS, kent het bos verschillende subsidieaanvragen. De provincie Drenthe heeft natuurwaarden. Het westelijke deel van het in de gemeente Emmen één groot zoekgebied bos betreft hoog- en laagveenbos en heide tussen Barger-Compascuum en Emmer- en is in vergelijking met het oostelijke deel Compascuum c.q Emmer-Erfscheidenveen (dennen-, eiken- beukenbos) veel gevoeliger aangewezen. voor verdroging. Het westelijke deel van het bos, op niet of deels afgegraven veen, maakt dan De EHS/EVZ en het Natuurbeheerplan wordt ook geen deel uit van het veenkoloniale gebied jaarlijks geactualiseerd. Zie voor de actuele (zie dikke zwarte lijn op de bodemkaart op pag. stand van zaken de website van de Provincie 6). Er loopt een Ecologische Verbindingszone Drenthe! tussen het Oosterbos en Emmerdennen. Ook het natuurgebied ten westen van de weg Berkenrode maakt deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur. 5. Vrije tijd en recreatie

Het landbouwgebied ten zuiden van het Er lopen enkele wandel- en fietsroutes door dorp Emmer-Erfscheidenveen en rondom het gebied met name in Emmerdennen, het Klazienaveen-Noord is een, door de Oosterbos en langs de Runde. Provincie Drenthe vastgesteld, zoekgebied Op dit moment is het herstel van een voor ‘Agrarisch natuurgebied collectief vaarverbinding Erica – Ter Apel in volle gang. akkervogels’. De Provincie Drenthe heeft een De verbinding tussen het Scholtenskanaal natuurbeheerplan vastgesteld (6 juli 2010). In en de verbrede wijk ten noorden van het het natuurbeheerplan zijn gebieden begrensd dorp Barger-Compascuum moet nog worden waar subsidiëring van beheer van natuur, gerealiseerd. agrarische natuur en landschapselementen Het veenpark, een groot museum waar de kan plaatsvinden. Het natuurbeheerplan geeft geschiedenis van het veenland centraal staat, ook aan waar kwaliteitsimpulsen voor natuur en is een toeristische trekpleister dat ook gericht landschap mogelijk zijn. Daarnaast beschrijft is op het aantrekken van mensen buiten de het natuurbeheerplan per (deel)gebied welke gemeente Emmen (zie werkdocument Barger- natuur- en landschapsdoelen van toepassing Compascuum).

Legenda Ecologische Hoofdstructuur (EHS), Ecologische Verbindingzones (EVZ) en agrarische natuur

Ecologische hoofdstructuur (Provincie Drenthe, actualisatie 1 november 2010)

Zoekgebied ecologische verbindingszone (Provincie Drenthe, actualisatie 1 november 2010)

Akker- en weidevogelgebied of botanisch waardevol akker- of grasland (Provincie Drenthe, vastgesteld 6 juli 2010)

37 Legenda gebiedsvisie Stedelijke Wateropgave (SWO) o1 t/m 026; onderzochte alternatieven

o10, o20, o25: historische kanalen- Infiltratiezones en wijkenstructuur verdwenen kanalen en (hoofd)wijken Gebieden voor inzet SWO

38 DEEL 2: RUIMTELIJKE GEBIEDSVISIE STEDELIJKE WATEROPGAVE GEBIED OOST

De hier beschreven ruimtelijke gebiedsvisie het geval indien de kwaliteit van het water is een nadere uitwerking van de algemene verbetert door afkoppeling van regenwater. uitgangspunten zoals deze is verwoord in het In gebied o13 zijn zowel herinrichtingen als document ‘Werkwijze ruimtelijke analyse en stadsuitbreidingen gaande c.q. gepland. gebiedsvisie SWO’. In dit document wordt de Water zou hierbij zowel de kwaliteit van gehanteerde methode beschreven. Het geeft de woonomgeving als recreatie kunnen eveneens een beschrijving van de kwalitatieve versterken. weging van de verschillende factoren zoals weergegeven in de Multicriteria Analyse (MCA). In gebied o9, Emmerdennen, is sprake van Deze bijlage 5; Gebied Oost dient dan ook afwisselend (voormalige) natte plekken als een uitvloeisel van de Deelstructuurvisie en laagtes. Het huidige geaccidenteerde Stedelijke Wateropgave en het document terrein is een restant van het voormalige ‘Werkwijze ruimtelijke analyse en gebiedsvisie stuifzandgebied. Stuifzandgebieden zijn SWO’ te worden beschouwd en in samenhang veelal ontstaan door de mens en het daarmee te worden gelezen. geaccidenteerde terrein van Emmerdennen is een weerspiegeling van een historisch, uit De alternatieven die naar voren zijn gekomen vooral de 17e eeuw stammend landgebruik c.q. op basis van voornamelijk de aard- en ‘ontginnings’patroon. Emmerdennen maakt bodemkundige ondergrond zijn o8 en o13 en deel uit van de EHS en kent de natuurwaarde in mindere mate o3. Bij gebied o9, o10, o19, ‘Droog bos met productie’. In tegenstelling tot o20 en o26 is sprake van zowel de aard- en het Valtherbos (bovenloop Sleenerstroom) en bodemkundige ondergrond als de aanwezigheid een deel van het Oosterbos (zie o20 en o26) van cultuurhistorische ontginningspatronen. Bij draagt water hier niet bij aan versterking van de laatste twee gebieden komt daar ook nog de de natuur c.q. natuurbeleving. aanwezigheid van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en recreatie bij. Zie voor de beekloop Hoewel gebied o10 aardkundige laagtes kent van de Runde, c1 op de visiekaart, de bijlages is hier vooral de zeer gave aanwezigheid van Barger-Compascuum en Emmer-Compascuum. de veenkoloniale kanalen- en wijkenstructuur van belang. De bestaande kanalen- en Gebied o3, ook wel het Zandgat Jansen wijkenstructuur zoals weergegeven op de genoemd, ligt op de oostflank van de Hondsrug visiekaart zijn landschappelijk en ruimtelijk en kent al een waterpartij ontstaan door zeer goed inzetbaar voor het oplossen van zandafgravingen. Het gebied maakt deel uit van de stedelijke wateropgave. Het inzetten de Ecologische verbindingszone (EVZ) tussen voor de stedelijke wateropgave versterkt het Oosterbos en Emmerdennen. Het gebied deze cultuurhistorische karakteristieke inzetten voor stedelijk water betekent dat hier waterstructuren van de grootschalige hoge eisen aan de waterkwaliteit moeten worden ontginningen. Daarnaast maakt gebied o10 gesteld. In het stedelijk gebied rondom het in 2011 deel uit van het zoekgebied voor zandgat is nu nog sprake van gemengd water. ‘Agrarisch natuurgebied collectief akkervogels’. Op termijn kan bij bouw van nieuwe woningen Akkervogels zoals de veldleeuwerik, gele en/of het afkoppelen van bestaande woningen kwikstaart, patrijs en kwartel hebben het afgekoppelde hemelwater een rol spelen om hun hoogste dichtheden in vooral de de beleving van water en recreatie in dit gebied veenkoloniale gebieden en de grootschalige te versterken. heideontginningen (mindere mate op essen). De combinatie met wijken kan bovendien Bij o8 en o13 betreft het gebieden met zorgen voor de aanwezigheid van meerdere voormalige natte plekken c.q. vennen in een soorten (o.a. graspieper). De landschappelijke geaccidenteerd terrein met een keileemlaag. Op veenkoloniale karakteristieken van gebied o10 de plaats van dergelijke natte plekken zijn bij de zijn voor akkervogels van extra belang omdat aanleg van Emmerhout en Angelslo waterpartijen het landschap van gebied Oost in de loop (overstortvijvers) aangelegd die bij heftige der tijd is verdicht door stadsuitbreidingen en regenval al worden ingezet. Een versterking bosaanplant. ook al wordt in de toekomst het van de beleving van de laagte zou bijvoorbeeld gebied niet meer aangewezen als zoekgebied, door variatie van de waterstanden met flauwere dan is nog steeds de bestaande veenkoloniale oevers kunnen worden bereikt. Daarnaast zijn wijkenstructuur waardevol voor akkervogels. er op deze plaatsen mogelijkheden om het Sommige wijken in gebied o10 zijn in de loop recreatieve aspect te versterken. Dit is vooral der tijd (enigszins) verland. In combinatie

39 40 met de aanwezigheid van komvormige laagten visiekaart. Dit zijn kanalen en wijken die niet kan dit leiden tot een verslechtering van het meer op de topografische kaart van 2005 agrarische verbruik. Behoud c.q. versterken van staan. Deze wijken zijn vaak al decennia lang de wijkenstructuur kan leiden tot verbetering verdwenen. Ook spelen bij het herstellen van van de afwatering en daarmee mogelijk het verdwenen wijken ook andere dan ruimtelijke agrarische gebruik. overwegingen een rol (hydrologisch, financieel, Datzelfde geldt voor gebied o25, zij het dat hier milieutechnisch i.v.m. demping vervuilt slib). de wijkenstructuur deels is doorsneden door de De verdwenen wijken zijn niet meegenomen A37. Gegeven het nog aanwezige open karakter in de berekeningen voor het oplossen van is de inzet van de bestaande wijken voor de Stedelijke wateropgave. Echter, hun oude stedelijk water hier nog wel opportuun. Vooral ligging kan bij toekomstige ontwikkelingen vanaf de Oude Zwarteweg is de waterstructuur wellicht dienen als inspiratiebron voor de goed beleefbaar. (her)inrichting. Reden waarom ze wel op de visiekaart staan. De wijken die recentelijk zijn versmald of verland staan als zodanig niet op de visiekaart. Het Hoewel in gebied o20 ook nog (restanten betreft hier een momentopname. Immers, in van) de kanalen- en wijkenstructuur aanwezig de periode tussen het (veld)onderzoek en nu zijn heeft hier een sterke verdichting van het kan een wijk inmiddels wel zijn uitgebaggerd. landschap plaatsgevonden. Bovendien zal Reden waarom de historische kanalen- en met de groei van de bomen langs de gewone wijkenstructuur is weergegeven op de visiekaart. wijken het landschap verder worden verdicht. De structuur is namelijk nog wel aanwezig en Dit betekent ook dat de karakteristieken van deze is in ruimtelijk c.q. landschappelijk opzicht het veenkoloniale landschap zoals ruimte en belangrijker dan het al dan niet verland zijn. openheid verder zullen afnemen en daarmee Voor de berekening van de capaciteit voor ook de aantrekkelijkheid voor het merendeel het oplossen van de Stedelijke wateropgave, van de akkervogels. Hoewel inzetten van een opgave van werkgroep 1, is natuurlijk wel de bestaande wijken voor de Stedelijke uitgegaan van de bestaande situatie. Dit om wateropgave tot de mogelijkheden behoort een overschatting van de bergingscapaciteit levert dit door de verdichting van het landschap te voorkomen. De verdwenen kanalen en slechts beperkte mate een versterking van de (hoofd)wijken zijn wel weergegeven op de beleving van de ontginningsstructuur (wijken in een open ruimte) op.

Angelslo; wadi geïntegreerd in speelterrein

41 42 Gebied o19 neemt een bijzondere positie in van belang. In de eerste plaats is het omdat hier de voormalige Emmerschans ligt, een de westelijke bosrand die de historische markante plek uit de tijd dat het veen vooral als grens is met de veenkolonies Smeulveen militaire verdedigingslinie werd gewaardeerd. en Barger-Oosterveen. Bovendien is de Het gebied maakt deel uit van de EHS en EVZ. ontginningsrichting mede bepaald door de Vernatting van het gebied rondom de schans aanwezigheid van de Hondsrug. Daarnaast is zou de beleving van deze cultuurhistorisch bij gebied o19, dit is het westelijke deel van het waardevolle plek (schans bij het natte veen) Oosterbos, sprake van een aaneenschakeling kunnen versterken. De mogelijkheden om te van wel, gedeeltelijk en niet afgegraven veen. komen tot permanente natte omstandigheden Water kan hier een bijdrage leveren aan het zouden dan onderzocht kunnen worden. beperken c.q. voorkomen van verdroging. Gegeven de status van EHS/EVZ zullen Voorwaarde is echter dat het water dan van eisen moeten worden gesteld aan o.a. de zodanige kwaliteit is dat het de natuurwaarden waterkwaliteit. niet aantast c.q. juist versterkt. Het gebied maakt namelijk deel uit van de EHS. In gebied o21 zijn noord – zuid gerichte nieuwe wegen en watergangen over de bestaande oost Veel gebieden, te weten 16 in totaal, zijn – west gerichte wijkenstructuur aangelegd. In het naar voren gekomen vooral op basis van kassengebied is alleen de Oude Zwarteweg een lopende, toekomstige of mogelijke herinrichting historische noord – zuid structuur. Hoewel er nog dan wel stedelijke uitleg (gebieden 1 t/m 7, restanten van de oude wijkenstructuur aanwezig 11, 12, 15 t/m 18, 22 t/m 25). In de meeste zijn heeft het inzetten van deze restanten van gevallen is zowel de ondergrond als de watergangen in dit dichtbebouwde gebied geen ontginningsstructuren niet herkenbaar meer toegevoegde waarde voor de beleving van de aanwezig. Ook kan water deze laagtes en/of waterstructuur. Het versterken van de oude ontginningsstructuren slechts in beperkte mate watergangen gaat bovendien ten koste van de weer beleefbaar maken. Functiemenging is nieuwe structuren zodat per saldo het geen extra soms wel en soms niet mogelijk. Over het ruimte oplevert voor water. algemeen kan worden gesteld dat het inzetten van deze gebieden voor de SWO leidt tot Bij gebied o26 is, naast de aard- en ‘postzegel’ oplossingen Daarnaast leveren bodemkundige ondergrond, het dergelijke ‘postzegels’ slechts in beperkte mate ontginningspatroon op verschillende manieren een bijdrage aan de totale opgave SWO.

Impressie gebied 26; Oosterbos