Kroniek van de Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe

elfde jaargang, nummer 3 deeember2002 P.M. Kraan, voorzitter G. Waasdorp, secretaris H. Jeurink, penningmeester De Hietbrink 46 Westenesscherstraat 6 Laan v/h Kwekebos 229 7824 XT Emmen 7811 AW Emmen 7823 KE Emmen 0591 -622306 0591 -617458 0591-626728

G. H. J. Kolker W. Visscher Havenstraat 87 Zijtak O. Z. 7 7887 BM Erica 7833 AL Nieuw-Amsterdam 0591-302000 0591-551741

LIDMAATSCHAP

Het lidmaatschap bedraagt € 14,00 per jaar en voor huisgenoten € 5,00 extra. Het lidmaatschap wordt auto­ matisch verlengd, tenzij voor 1 december van het lopende jaar schriftelijk is opgezegd bij de secretaris. Men ontvangt enkele keren per jaar de Kroniek en men is welkom tijdens de lezingen, die regelmatig worden georganiseerd.

BANKRELATIE

Rekeningnummer 1044.68.815, Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe, Laan v/h Kwekebos 229, 7823 KE Emmen

PUBLIC RELATIONS

M. Nicolai, Willinkplein 169, 7811 NA Emmen. Telefoon: 0591-617891

TIJDSCHRIFT

Kroniek van de Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe.

Redactie: Minno Nicolai W. Visscher (eindredacteur) Willinkplein 169 Zijtak O. Z. 7 7811 NA Emmen 7833 AL Nieuw-Amsterdam 0591-617891 0591-551741

Lay-out Tineke de Roo

Gelieve eventuele kopij te zenden aan de eindredacteur, W. Visscher, Nieuw-Amsterdam.

Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie INHOUD :

Redactioneel 1 Henk Jan Krikke Cornelis Pothoff, de laatste schulte van Emmen 2 Gerard Kolker Het wapen der gemeente Emmen Trientje Smid-Bosklopper Een tocht door het veenmoeras, slot Lubbe Kroeze Naar het land van kip en ei Cees van Dijk Kantonrechter jhr. mr. R.O.A. van Holthe tot Echten Johan Withaar Historisch Emmen en de internet werkgroep Boekbespreking Allerlei Bestuursmededelingen

REDACTIONEEL

Deze keer een extra dikke Kroniek. Was de kopijstroom deze zomer zodanig uitgedroogd dat het niet verantwoord leek daarmee na de zomer als Kroniek uit te komen, in september bleek daarentegen de stroom kopij niet te stelpen. De redactie heeft op grond hiervan gemeend het septembernummer en het decembernummer in één editie samen te voegen. Zij prijst zich gelukkig de lezer een gevarieerd aantal wetens- maar ook lezenswaardigheden aan te kunnen bieden. Allereerst een artikel van Henk Jan Krikke over Emmens laatste schulte C. Pothoff, die tevens een voor­ aanstaand onderwijsman en patriot was. Het gemeentewapen van Emmen waar Gerard Kolker over schrijft was er in de tijd van Pothoff nog niet. Het is van veel latere datum. Trientje Smid-Bosklopper ver­ volgt met haar verhaal de tocht uit 1836 van twee mannen door het veen. Hierbij komt ook het oude Emmen uit de tijd van Pothoff weer tot leven. Cees van Dijk komt met een treffende biografie, zijnde de beschrijving van leven en werken van de eerste kantonrechter van Emmen. Lubbe Kroeze vatte een aan­ tal krantenartikelen over een excursie in de crisistijd van voor de oorlog naar de eiermarkt van Barneveld voor ons samen. Dit n.a.v. de foutief geplaatste foto in de 1e aflevering van ‘Ach Lieve Tijd’. Johan Withaar geeft de laatste ontwikkelingen van Historisch Emmen. Natuurlijk mogen de boekbesprekingen niet ontbreken. Het geeft aan hoe ontzettend veel er aan litera­ tuur over de geschiedenis Zuidoost-Drenthe verschijnt.

De redactie wenst u prettige feestdagen en een voorspoedig 2003. H.D.J. Krikke Rector van de Latijnse school In Drenthe was destijds maar een Latijnse school MR.CORNELIS POTHOFF en die stond in Meppel. Het aantal leerlingen zal wei niet zo heel groot zijn geweest want zij woon­ DE LAATSTE SCHULTE VAN EMMEN den bij de rector van de Latijnse school in huis. Cornelis Pothoff is rector van die school geweest Cornelis Pothoff van 1789 - 1798. De laatste schulte van Emmen was Cornelis In 1790 had hij een verzoek gericht aan de Drost Pothoff. Van hem is veel bekend. Hij heeft ver­ en Gedeputeerden van Drenthe omdat hij een schillende functies bekleed in de loop van zijn tweede verdieping op zijn huis wilde, zodat hij leven. Op een aantal van die functies zal in dit meer scholieren zou kunnen huisvesten. Drost en artikel in het kort worden ingegaan. Cornelis Gedepu-teerden konden niet tot een vergelijk Pothoff studeerde letteren aan de academie in komen met de schulte en volmachten van Meppel zijn geboortestad Groningen. Na deze eerste stu­ (gemeentebestuur). Deze meenden dat de muren die is hij in 1797 gepromoveerd in de rechten {in te zwak waren voor een tweede verdieping. beide rechten), juist deze tweede studie zou hem Ridderschap en Eigen-erfden besloten dat de goed van pas komen in zijn loopbaan als bestuur­ schulte en volmachten van Meppel om, zonder der en later als vrederechter/kantonrechter. Hij is verdere consultatie van de metgezellen en tot landschrijver geweest van de Landschap Drenthe genoegen van de curatoren van de Latijnse en waarnemend Officier van Justitie. In school, aan de rector een woning ter beschikking 1800/1801 was hij lid van het wetgevend lichaam te stellen waarin een behoorlijk aantal scholieren van de Bataafse Republiek. Maar vooral het gehuisvest kon worden. Drost en Gedeputeerden onderwijs, dat had zijn grote belangstelling. zouden bij de uitvoering van deze resolutie (22 Jarenlang was hij schoolopziener. De interesse in maart 1791) moeten bemiddelen. Bij de plechtige het onderwijs is echt niet zo vreemd als we aanvaarding van zijn bedenken, dat ook reeds verre voorvaders van ambt als rector hem als school-meester bij het onderwijs werk­ van de Latijnse school zaam zijn geweest. Cornelis Pothoff is in 1766 hield Cornelis Pothoff geboren te Groningen, zijn ouders waren een redevoering over Harmannus Pothoff (geb.Anloo 1737) en de noodzakelijkheid om Dorothea Reinking. Iets over zijn familie: een de geest der jeugd door oom van hem, Berend Pothoff, was brouwer aan studie der Ouden/ het Schuitendiep in Groningen. Klassieken te vormen De grootvader van Cornelis Pothoff, Derk Pothoff, (de titel: ‘de Juventute Cornelis Pothoff was schulte van Anloo (nt 1) en kerkvoogd, deze scholastica, propter praestantiam litterarum ad was getrouwd met Jantje Everts, dochter van priscam elegantiam formanda’). Cornelis Pothoff Evert Jans, schoolmeester en koster. Evert Jans was nog maar 23 jaar toen hij deze functie aan­ was dus zijn overgrootvader. Een andere over­ vaardde, elders had men ook belangstelling voor grootvader was Jan Derks Pothoff, deze was hem getoond o.a. in Oldenzaal en Groningen. In schoolmeester en diaken van de kerk in Meppel is tijdens zijn periode het aantal leerlin­ Wetsinge (Gr.). gen flink gestegen. Intussen had Cornelis Pothoff zijn toekomstige vrouw Hendrika Johanna Oortwijn leren kennen. Hendrika Johanna Cornelis Pothoff, en eveneens Koops en Van Oortwijn (1762-1822) was de jongste dochter van Roijen. Eigenlijk was het elan, het vurige geloof in ds Harmannus Oortwijn en Wilhelmina Haak, zij de verandering, tanende, danwel al geheel ver­ is geboren te Westerbork. dwenen. Aan deze bestuurszuiveringen kwam in In 1792 zijn Cornelis Pothoff en Hendrika maart 1799 een einde, Johanna Oortwijn te Meppe! getrouwd, in Meppel Deze tijd wordt de Bataafse tijd genoemd, hier­ zijn ook hun kinderen geboren. De periode in aan kwam in 1806 een einde toen Nederland Meppel behoorde tot zijn gelukkigste tijd. opging in het koninkrijk Holland (1806 - 1810) onder koning Lodewijk Napoleon. In 1810 werd Politieke interesse en bestuurlijke zaken Nederland ingeiijfd bij het keizerrijk Frankrijk. Aan In het einde van de 18e eeuw was er in heel dit alles kwam een definitief einde met de onder­ Nederland een patriottische beweging op gang gang van het Franse keizerrijk, na de Franse gekomen. Cornelis Pothoff bleek ook tot de patri­ nederlaag in 1813 bij volkerenslag bij Leipzig. In otten te behoren. Er is wel beschreven dat hij tot deze Europees en landelijk zo onrustige tijd is de radicale richting heeft behoord. Cornelis Pothoff schulte van Emmen geweest, en Het jaar 1798 was een woelig jaar met elkaar wel van 1802 tot 1810. In het jaar 1810 werd in opvolgende veranderingen. Emmen een maire (=burgemeester) aangesteld In januari werd Cornelis Pothoff in het en daarmee kwam een einde aan de eeuwenlang Intermediair Administratief Bestuur van Drenthe bestaand hebbende functie van schulte. Maire benoemd, samen met enige anderen; de anderen werd Jan Jacob Willinge, zoon van de in 1802 waren O.Blom, J.Braams, A.Koops en S.J.van overleden schulte mr.Lucas Willinge. Na de Roijen. Braams en Pothoff zijn langs een aantal Franse tijd, in 1813, werd de functie van 'maire’ plaatsen in Drenthe gegaan om het bestuur om te veranderd in burgemeester. Jan Jacob Willinge vormen zoals dat vanuit Den Haag werd veror­ werd aldus de eerste burgemeester van Emmen donneerd. Dat het voor hun geen straf was blijkt (nt 2), al werd hij overigens aanvankelijk nog een wel uit de ontvangst die ze kregen. aantal jaren schulte genoemd.

'In Hoogeveen en Coevorden bijv. werden ze Cornelis Pothoff, schulte van Emmen 1802 - gunstig ontvangen. In Hoogeveen werden ze 1810 feestelijk onthaald en in Coevorden werd ‘s Vanaf 1772 tot aan zijn overlijden in 1802 is avonds, na afloop van de gedane zaken, geza­ mr.Lucas Willinge schulte geweest van Emmen. menlijk een glas wijn gedronken. Vanuit Den Na diens overlijden, op 4 augustus 1802, is er Haag kregen ze de boodschap om de besturen te een tijdelijke waarnemer aangesteld, namelijk zuiveren van federalisten. schulte Camerling. Die Lucas Willinge was via De nieuwe bestuurders moesten tekenen tegen: zijn grootmoeder verwant aan het schulte- het stadhouderschap, tegen aristocratie, tegen geslacht Emmen. In 1802 werd mr. Cornelis regeringsloosheid en tegen federalisme. Pothoff aangesteld als schulte van Emmen Leesgezelschappen en sociëteiten in Drenthe (Emmen, Odoorn en Ros-winkel), een functie die waren verdacht, ze werden verboden. hij zou uit-oefenen tot in 1810. Maar in de maand juni van 1798 werden de meest radicalen reeds uit het Intermediair Cornelis Pothoff en zijn vrouw werden in 1804 Administratief Bestuur verwijderd, waaronder ook ingeschreven als lidmaten van de kerk van Emmen, in de kerk zullen ze zeker de oud-patriot Eigenlijk was de koning op doorreis van ds.Hemmes ontmoet hebben. Cornelis Pothoff en Coevorden naar Assen. De koning had te kennen zijn vrouw bleken in 1803 reeds in Emmen te gegeven de Drentse hunebedden te willen wonen. In het haardstedenregister van 1804 staat bezichtigen. schulte Cornelis Pothoff vermeld als half-boer. In Kort te voren, ook in 1809, was er immers 1803, een jaar na zijn aanstelling als schulte van opnieuw een hunebed ontdekt in Emmen, (thans Emmen, is hij schoolopziener geworden. hunebed D41) bij de Odoornerweg. Vanuit Dat zijn hart in het Coevorden voerde de route via Dalen en Erm onderwijs lag blijkt wel naar Emmen. Het verhaal gaat dat Zijne Majesteit uit de volgende anek­ per paard vooruit was gereden. In Emmen aan­ dote. Met het volks­ gekomen, was de koning met paard en al op een onderwijs was het in grote deksteen van een van de hunebedden Handtekening die dagen treurig gesprongen, betrof het misschien het nieuw ont­ C. Pothoff gesteld, kennelijk ook dekte hunebed(?), om daar, op het hunebed, op in Emmen. Pothoff wilde daar verbetering in bren­ de komst van de heren van zijn gevolg te wach­ gen. In 1804 besloot hij tot de bouw van een ten. Verondersteld is overigens wel, dat het hune­ nieuwedorpsschool. Als schulte trad hij eigen­ bed deels nog met zand was omgeven. machtig op en ging hij zeer voortvarend te werk. Zonder ruggespraak te houden met autoriteiten liet hij in één nacht het oude gebouwtje slopen. Verbazing bij de toenmalige Emmense bevolking. Welnu, veertien dagen later werd er al les gege­ ven in het nieuwe schoolgebouw. Cornelis Pothoff behoorde in 1804 ook bij de 43 vooraan­ staande Drenten die op 17 oktober van dat jaar door mr.Petrus Hofstede bijeen geroepen werden in de kerk (Kloosterkerk) in Assen om daar hun handtekening te plaatsen onder het rekwest waarin een “...onverwijld herstel van Drenthe als Hunebed D 45, zelfstandig souverein en zelfbesturend gewest” Emmerdennen werd gevraagd (nt 3), men was namelijk nogal bevreesd dat Drenthe bij Overijssel zou worden In zijn gevolg waren 74 gevoegd. Bij de ondertekenaars waren oranjege- personen, waaronder zinden, gematigde oud-patriotten en zelfs radica­ alleen al 20 voor de keu­ len als C.Pothoff en S.J.van ken! Het wordt niet ver­ Roijen. In het boek Geschiedenis van Drenthe meld, maar aan te wordt gewezen op zowel een oprecht Drents nemen valt natuurlijk, dat gevoel, alswel een eigenbelang v.w.b. carrière­ het plaatselijk bestuur mogelijkheden. Hoog bezoek aan Emmen. Een van Emmen samen met opmerkelijke dag zou 11 maart 1809 worden. de schulte Cornelis Koning Lodewijk Napoleon bracht op die dag een Pothoff de koning heeft Lodewijk Napoleon koning van Holland bezoek aan Emmen. begroet bij diens bezoek aan Emmen. Ongetwijfeld heeft koning Lodewijk Hij had als schoolopziener aldaar zich persoonlijk Napoleon met zijn bezoek en gevolg {en konink­ bezig gehouden met een sollicitatie voor de func­ lijke paardensprong) veel belangstelling getrok­ tie van onderwijzer, door met de kandidaten te ken bij de Emmense bevolking. spreken. Vervolgens gaf hij aan het stadsbestuur het advies “..doet uit de besten de beste keus, Schoolopziener dat het aankomend geslacht u daarvoor zegene” De heer Cees van Dijk schrijft in het tijdschrift van (nt 4). de Historische Vereniging Coevorden dat de Op zekere dag moest Pothoff de school in functie van schoolopziener maar schraal betaald Roswinkel inspecteren. Met zijn reisgenoot Jan werd, niettemin was de functie een gewilde bij­ Schötteimeijer, de knecht van een logementhou­ baan. Cornelis Pothoff heeft de functie van der, werd hij vervoerd met een ‘wan’ die getrok­ schoolopziener talrijke jaren bekleed, hij had van ken werd door een smokkelaar. die functie zelfs min of meer zijn levenswerk Deze smokkelaar kende de weggetjes over het gemaakt. Onderwijs had immers zijn grote inte­ veen van Emmen naar Roswinkel als geen ander resse. Had hij niet in Emmen binnen twee weken {nt 5). een nieuwe school laten bouwen. Hoofdinspecteur Wijnbeek maakte in 1844 nog Vrederechter gewag van een primitief schooltje in Hoogeveen, Onder het kanton Dalen viel ook de vesting dat schoolopziener Pothoff in 1803 daar had aan­ Coevorden. Mr. Cornelis Pothoff was vrederechter getroffen (L.Huizing in: Hoogeveen, Van Echtens in het kanton Dalen van 1810 - 1834. Hindrik Jan Morgenland). Cornelis Pothoff is genoemd als Camerling was griffier van het vredegerecht. In een man met daadkracht, bijv. in Coevorden. die tijd kwam Cornelis Pothoff ook in Coevorden te wonen, op het adres: Kasteel 251. Na het overlijden van zijn echtgenote, Hendrika Johanna Oortwijn, in 1822, is Cornelis Pothoff ver­ huisd; hij blijkt n.l. in 1830 bij Johan Gotfried Ortlep in huis te wonen. Johan Gotfried Ortlep was gepensioneerd cipier van het Coevorder tuchthuis en woonde in de Bentheimerstraat naast de griffier Hindrik Jan Camerling. In 1839 is het kanton Dalen-Coevorden opgeheven en was men in Zuidoost-Drenthe aangewezen op het kanton­ gerecht te Hoogeveen, De afstand naar Hoogeveen gaf veel klachten. Jaren later, in 1877, kreeg Emmen een kantongerecht, Cornelis Pothoff is van 1834 - 1838 vrederechter te Assen geweest, hij woonde daar aan de Brink. Cornelis Pothoff was de laatste levensjaren ambteloos bur­ ger en ontving een bescheiden pensioen. Helemaal ambteloos was hij niet daar hij nog altijd schoolopziener was. Cornelis Pothoff is in 1844 te De schoolmeester. Assen overleden {nt 6), hij is 78 jaar geworden. Uit Jan Luyken, het menselijk bedrijf, 1694. Tenslotte -6. Assen. Op 3 september 1844 verschenen Cornelis Pothoff heeft een interessante carrière voor ons Meester Anthonij Homan, wethou­ doorgemaakt. Een carrière waarin hij als betrek­ der der stad Assen, bij afwezigheid van den kelijke buitenstaander schulte werd van Emmen, heer Hendrik Jan Oosting, burgemeester der Odoorn en Roswinkel, en dat in een moeilijke tijd. stad, ambtenaar der burgelijken stand, de Een periode met verandering, waarbij een nieuwe heren Gerrit Sluis, kommies bij het tijd zich aandiende. Cornelis Pothoff heeft veel Gouvernement der provincie Drenthe, en belangstelling gehad voor het onderwijs, hij was Georg Rudolph Wolter Kymmel, ambtenaar rector van de Latijnse school in Meppel en is op het Gouvernement, beiden hier gedurende lange tijd schoolopziener geweest. woonachtig, verklarend, dat de heer mr. Zijn loopbaan in de politiek heeft slechts een Cornelis Pothoff, oud vrederechter van het beperkt aantal jaren geduurd. kanton Assen en schoolopziener in het derde district der provincie Drenthe, geboren te De laatste jaren was Cornelis Pothoff vrederech­ Groningen 21 februari 1766, weduwnaar van ter, eerst in Coevorden, kanton Dalen, en nadien Vrouwe Hendrica Johanna Oortwijn, zoon in Assen. van Harmannus Pothoff en Dorothea Cornelis Pothoff was de laatste schulte van Reinking, beiden overleden, te zijnen huize Emmen. Hij is opgevolgd door Jan Jacob op de Brink is overleden {1 september 1844). Willinge, die benoemd werd als ‘maire’ en daarna de eerste burgemeester van Emmen is gewor­ Bronnen en literatuur den. - Kerkelijk lidmatenboek 1804, Emmen. - Ridderschap en Eigenerfden. Index op de Noten resoluties 1740-1795; door mr. -1. In de 17e eeuw was in Goor (Ov.) een J.W.T.M.Beekhuis-Snieders. Assen 1986. blz zekere Berend Pothoff schulte. Mogelijk 560. bestaat er familiair verband met de hier - Gens Nostra; maandblad NGV, 1990 nr 4/5, beschreven schulte-familie Pothoff. blz 149. - 2. Bijzonder is dat de eerste burgemeester van - Geïllustreerde plaatsbeschrijving van de Emmen, Jan Jacob Willinge, Emmenaar van gemeente Emmen. Uitg.Noorderboek geboorte, via zijn overgrootmoeder nog fami­ Groningen 1980. blz 10, 96 en 97. lie was van de schulte-familie Emmen. - Register van acten van vrijwillige rechtspraak, Leden van de familie Emmen hebben sinds 1655 - 1811; Emmen, Odoorn, Roswinkel. 1654 meer dan ruim een eeuw het ambt van (Dr.S.G. Hovenkamp). schulte in Emmen uitgeoefend. - Nieuw Nederlandsch Biografisch - 3. M.G.Buist; Bataafs Drenthe (Hfst. ‘Naar nieu­ Woordenboek; deel II. we eenheid’). In: Geschiedenis van Drenthe. - Levensbericht van mr.Cornelis Pothoff. Meppel 1985. blz 512. Drentsche Volksalmanak 1845. -4. H.D.Minderhoud; Dominees en school­ - J.M.van Kuyk; Het bezoek van koning meesters. In: Drenthe’s Veste, blz 170-171. Lodewijk aan Drenthe in 1809. Nieuwe -5. Geïllustreerde plaatsbeschrijving; blz 97. Drentsche Volksalmanak 1899. Het is niet duidelijk wat met een wan bedoeld - G.de Leeuw; Rondom de Heerenhof. Emmen wordt. 2001. blz 9 en 39. - B.J.Mensingh; Toen stilte nog te horen was. zwerfstenen op den voorgrond, het tweede door Beilen 1999. blz 29-30. een turfstekenden veenarbeider met nog een - Drents Archief, Gron.Archieven. gedeelte van het geboomte, een turfkrooi en uit­ - C.van Dijk; Coevorden in de negentiende gestoken turven, terwijl overigens de teekeningen eeuw, Fragmenten. Tijdschrift van de Hist.ver- vrijwel voor zichzelf spreken”. eniging “Stadt en Heerlickheydt, Coevorden”. De Hoge Raad van Adel had tegen dit ontwerp Maart 1999 blz 12. overwegend bezwaar “daar dit onheraldisch zou - H.Boels; Roerige tijden. Drenthe’s Veste. zijn” en deelde mede een onderzoek naar de Groningen 1998. blz 184 en 199. geschiedenis der gemeente te zullen instellen, - Akten van Overlijden Coevorden 1811 t/m waarna een advies zou kunnen worden tegemoet 1829. Uitg. Historische Vereniging “Stadt en gezien. Intussen werd gevraagd of er bij de Heerlickheydt, Coevorden” in 2001. blz 48. gemeente nog wensen leefden, doch dit bleek - Register Volkstellingen 1830 en 1840, en de niet het geval te zijn. nominatieve lijst der ingezetenen van Het onderzoek naar de geschiedenis van Emmen Coevorden 1825/1826. Werkgroep Genealogie leverde slechts het pover resultaat op dat de ver­ van de Historische vereniging “Stadt en deling in vier marken (Emmen en Westenesch, Heerlickheydt, Coevorden”. Weerdinge, Roswinkel en Noord- en Zuigbarge) een bruikbaar motief zouden opleveren. De Hoge Raad stelde nu voor om een wapen aan te vragen dat als volgt beschreven zou kunnen G.A. Bontekoe, aangevuld door Gerard Kolker worden: “Schuingevierendeeld van zilver en sin- opel(1), het eerste kwartier beladen met een HET WAPER DER GEMEENTE EMMEN ploeg, het derde met een turfsteker, beide van natuurlijke kleur”. De gemeenteraad ging daarmee akkoord en bij Koninklijk Besluit van 27 maart 1926, No. 57 werd dit wapen aan Emmen verleend. De schui­ ne kwartilering was aardig gevonden en op dat ogenblik bestond er in Nederland nog geen twee­ de wapen dat deze schildverdeling had. De ploeg en de turfsteker waren beide als wapenfiguren wei passend voor Emmen, maar in elke andere gemeente met hoogveenontginningen zouden ze In juni 1923 heeft het gemeentebestuur van evenzeer kunnen dienst doen. Emmen zich tot de Hoge Raad van Adel gewend Na 1926 zijn in Drenthe tal van nieuwe gemeen­ met verzoek een wapen te mogen ontvangen. Er tewapens vastgesteld en bij al deze nieuwe werd daarbij een tekening ingezonden waarover wapens werd een kroon op het schild geplaatst in de brief werd gezegd: “Waar vroeger de land­ als versieringselement, terwijl een aantal bouw hier het hoofdbedrijf was, is later daarnaast gemeenten daarenboven schildhouders van ver­ het veenbedrijf op den voorgrond getreden. Het schillende aard toegewezen hebben gekregen. eerste bedrijf is voorgesteld door een ploegende Tenslotte was het Emmer wapen het enige over­ landman met geboomte op den achtergrond en geblevene dat noch kroon noch schildhouders had. Voor de grootste gemeente in de provincie veel jonge mensen St. Steffen gereden, dat bestond uit het te paard van het ene dorp of gehucht naar het was dat wat zonderling. andere te rijden. Voor de herbergen, welke onderweg Om hier een einde aan te maken werd door de werden gepasseerd, werd haft gehouden om er een gemeenteraad besloten zwarte paarden als verfrissing te gebruiken. Daarbij stegen de ruiters niet af, maar werden te paard gezeten door de her­ schildhouders te vragen naast de gebruikelijke bergiers bediend. Voor deze vrolijke ruiterij stelde de kroon. Juist zwarte paarden, omdat het oude boer gaarne zijn paard beschikbaar, omdat het paard Drentse paard, dat in deze gemeente in hoge handelbaarder werd door ook eens iets anders te doen dan alleen maar boerenwerk. ere stond zwart van kleur was, terwijl het ook bij 3 “arabesk1 2' is een versieringsmotief, bestaande uit een het z.g. St. Steffenrijden(2) vroeger in het sierlijk slingerende lijnvormige tak met bladeren, bloe­ middenpunt der belangstelling stond. men enz. 4 “sabel” staat voor zwart. De gelegenheid werd benut om de beschrijving van het schild te verbeteren door i.p.v. een ploeg te spreken van een “keerploeg”, de z.g. “umsmie- ter” die oudtijds hier het gangbare type was en voorts door de “natuurlijke kleur” die in 1926 aan Trientje Smid-Bosklopper de beide wapenfiguren gegeven was te vervan­ gen door zwart. Dit laatste geschiedde uit over­ EEN TOCHT DOOR HET VEENMOERAS weging dat zowel de ploeg als de turfsteker pro­ (SLOT) ducten van de mens en niet van de natuur zijn, zodat hun kleur niet altijd vast staat. Oud verhaal, vrije vertolking In het vorige nummer stond reeds het eerste deel In feite behoort in de heraldiek de natuurlijke van de (geromantiseerde) historische beschrij­ kleur eigenlijk alleen maar te worden toegepast ving van een voettocht van twee heren in 1836 bij onbedekte delen van het menselijk lichaam door het veen naar de Valtherschans. Hieronder Overeenkomstig de in de laatste tijd gevolgde volgt een relaas over de terugweg die met paard praktijk werd het wapen op een wit voetstuk en wagen van Ter Apel via Roswinkel naar geplaatst. De vroeger veel voorkomende arabesk Emmen liep. waarop schildhouders in wat wankel evenwicht balanceerden is daarmee uitdrukkelijk uitgeban­ Brandewijn nen. Zo nu en dan werd er een slok brandewijn Bij Koninlijk Besluit van 4 juni 1968, No. 11 is het gedronken, wat de stemming verhoogde. Ze let­ oude wapen ingetrokken en een nieuw vastge­ ten niet goed op de smalle weg en raakten even steld. De officiële beschrijving luidt nu: “Schuin het spoor bijster. Buiten het goede spoor zakte gevierendeeld van zilver en sinopel; het bovenste het paard met zijn achterste benen in de sponzi­ kwartier met een keerploeg, het onderste met ge grond. De mannen sprongen van de wagen een turfsteker, beide van sabel(4). om het paard uit het moeras te trekken. Daarbij Het schild gedekt met een gouden kroon van drie zakten ze tot de knieën in de modder, wat een bladeren en twee paarlen en gehouden door vermakelijke vertoning opleverde. Door de slappe twee paarden van sabel met opgeslagen staart. en verende veenbodem bezeerde niemand zich. Het geheel geplaatst op een wit voetstuk”. Het was allemaal als een spons. Het paard zakte er tot de staart in. Schaterlachend reden ze ver­ 1 “sinobel” staat voor groen. der. 2 Op 2e Kerstdag, Sint Stefanusdag, werd vroeger door Schutting Maar als ‘s winters het water in de sporen bevro­ Langs deze weg, die ‘s winters ontoegankelijk ren was, kon men over het ijs in de karrensporen was door modderige gaten en diepe waterplas­ - de zogenaamde IJsspoorbaan - van Weerdinge sen, gingen ze van Roswinkel langs de oude naar Roswinkel gaan. De inwoners van de beide Schutting. Dit was een kleine scheepvaartsluis, zanddorpen onderhielden al eeuwenlang goede die de naam ontleende aan het zogenaamde contacten met elkaar. Traditioneel werden er schutten (door een schutsluis gaan) van sche­ iedere winter schaatswedstrijden gehouden tus­ pen. Zo’n sluis werd dan ook wel schut of schut­ sen bewoners van beide dorpen. De wedstrijd sluis of, in dit geval, ‘schutting’ genoemd. Ze ver­ werd bekend gemaakt door een in het café uitge­ volgden hun tocht over de Pottendijk, die de hangen schaats. grens vormt tussen het Siepelveen in het noor­ den en het Emmer Erfscheidenveen in het zui­ Knarphoorn den. Aan het eind van het zandgebied kwamen de rei­ Het Siepelveen maakte deel uit van het zigers aan in het Knarphoorn, een gehuchtje van Weerdingerveen dat aan de boermarke van enkele boerderijen. Bij de boerderij van de land­ Weerdinge behoorde, terwijl het Emmer bouwer Ensing nam het gezelschap een rustpau­ Erfscheidenveen onder de marke van Emmen en ze. Westenesch viel. Boer Ensing had een boerderij op de zandgrond, maar bezat daarnaast ook langerekt stuk veen van het Erfscheiden- en het Weerdingerveen. De boerin zette de reizigers verse koffie voor. Over en weer werden nieuwtjes uitgewisseld. Bij deze volle kommen koffie werden tevens enkele dikke sneden door de boerin vers gebak­ ken warm brood genuttigd.

Slok jenever Vrouw Ensing vroeg de voerman Derk om enkele goederen mee te nemen uit Emmen. Hij moest dan ook meteen maar een paar kan goede jene­ ver meenemen. Haar man zou veel hinder heb­ ben van zijn kapotte gebit. De voortdurende kies­ iJsspoorweg pijn belette het hem ‘s nachts rustig te slapen. Na de moeizame tocht door het woeste veen- Een flinke slok jenever wilde daarbij nog wel eens landschap kwamen de reizigers in de omgeving helpen. Ook de broers Bertus en Geert kregen van de Emmerschans, een overgangsgebied tus­ aan het einde van hun werkdag een versterkend sen zand en veen. De Emmerschans was een slokje. Ze waren volgens de boerin die dag met militaire verschansing, een aarden borstwering de koeien en de schapen het veengebied in die als verdedigingswerk diende. Naar geweest. Met het droge weer van die dagen was Weerdinge voerde een pad met in de regentijd en de veengrond hier en daar goed begaanbaar. Het in de herfst diepe vol regenwater staande karren­ vee had daar bij de veenstroompjes van het sporen, die het dan onbegaanbaar maakten. malse gras gegraasd. Wolfsbergen Aan de voet er van strekte naar het oosten toe Nadat de boerin dit allemaal had verteld, kwam zich een immens groot veenmoeras uit. Op het ze nog eenmaal bij voerman Derk terug op het zandgebied bij Emmen liet die Hondsrug zich als boodschappenlijstje dat ze hem zojuist gegeven een gebied van heuvels en zandverstuivingen had. Ze zei:’ Ga maar naar Jan en Koert Kooiker, met enorme heidevelden zien. Die zandverstui­ dat zijn best betrouwbare kasteleins’. Die dreven vingen zorgden vaak voor verstikkende zandstor­ naast een boerenbedrijf ook een, vooral tijdens men. marktdagen, drukbezocht café. In de Wolfsbergen, een gebied van zandverstuivingen Witte wieven en heidevelden, bezaten de Kooikers een stuk Uiterst vermoeid en slaperig door de lange dag­ woeste grond dat was beplant met struiken en reis naderden de reizigers hun einddoel, Emmen, strubben. Er groeide veel prachtige hulst met veel een eenvoudige boerengemeenschap. In de mooie dikke rode bessen. Jaarlijks konden de schemering van de late avond en wat bedwelmd Hervormde kerk en de zondagsschool van door de laatste slokjes van de onderweg Emmen daar voor de kerstversiering terecht. genuttigde sterke drank zagen de mannen door de avondnevel dansende geesten, spoken en Emmerholt witte wieven. Suf en dommelend wijzen ze naar Na de uitvoerige instructies van vrouw Ensing het noordoosten. Daar zien ze boven het waren de reizigers voldoende van hun vermoeie­ Emmerveld duizenden lichtjes flonkelen. Dit werd nissen bekomen om het laatste gedeelte van hun als een voorteken beschouwd. Er kon we! eens avontuurlijke tocht voort te kunnen zetten. een grote stad worden gebouwd waar duizenden De reis voerde verder van Knarphoorn door het lampen branden. Emmerholt langs de oude Roswinkelerweg. Het veengebied hadden ze langzamerhand achter Spek en bonen zich gelaten. De zandweg ging door een omge­ Met een sukkelgangetje ratelde de kar met zijn ving van heidevelden, vennetjes en een enkele ijzeren hoepels om de houten wielen over hobbe­ zandverstuiving. Een en ander werd afgewisseld lige keienweggetjes langs de eerste boerderijen. door strubben, struiken, berken, eiken en een Met door de zon geblakerde gezichten en afge­ enkele armetierige - door de voortdurende gese­ matte ledematen kwamen de mannen aan bij het ling door wind en storm kromgegroeide - knoesti­ café-logement Kooiker. Daar werden ze gastvrij ge dennenboom. ontvangen en kregen ze een heerlijke maaltijd voorgeschoteld van verse weekschii bonen, Hondsrug aardappelen, een paar plakken doorregen spek Droog en stoffig was nu de weg en het door hitte met mosterdstip. Daarna werd er daar voor hen geteisterde dorre en schrale land. Deze weg was een goede slaapstee in orde gemaakt waar de niet meer dan een ongebaand door mul zand en moede ledematen konden worden gestrekt om karrensporen gevormd hobbelig pad. Zonder al te van een goede nachtrust en een weldadige en veel hindernissen kwamen de reizigers bij de verkwikkende slaap te genieten. Weldra hoorde Wolfsbergen aan. Dit is een aan de voet van de men van achter de bedsteedeuren het geronk Hondsrug gelegen gebied. Deze Hondsrug is een van snurkende mannen, die in de armen van heuvelrug die zich tot voorbij het noorden van Morpheus in diepe slaap en dromen waren ver­ Drenthe ja zelfs tot in Groningen toe uitstrekt. zonken. EIERHAL eindigen met bezoek aan de Angorahal in Voorthuizen. Beekbergen wordt te laat en tot later Opgemaakt 24-september-2002 door Lubbe uitgesteld!! Kroeze naar aanleiding van de foto op pagina 2 Dan stukje tekst over de plannen van BURGE­ van het deel 1 van ACH LIEVE TIJD, 1000 jaar MEESTER Bouma: Hij wil in de kelder van het Emmen en Zuidoost-Drenthe gemeentehuis in Emmen een moderne broederij starten met 4500 kippen!! Bron: GA-Emmen-Emmer-Courant 13-4-1928 nr Bron: Emmer-Courant 20-4-1928 nr 32. 30, pag 1 Gisteren heeft de excursie naar het LAND van De excursie der Centrale Pluimveevereeniging: KIP en El plaatsgehad, ’t Was vroeg dag voor de zoals reeds gemeld zal Donderdag 19e dezer 120 deelneemsters en deelnemers. Ze moesten een door de Centrale Pluimveevereeniging allen tegen half 4 uit de veeren, want de tocht Emmen georganiseerde excursie van belangheb­ ving om halfvijf aan. Ondanks het slecht weer- benden bij en in de bevordering van de koude en sneeuw- heerste onder de inzittenden Pluimveeteelt plaats hebben naar BARNEVELD van de ruim 20 auto’s, die vanuit Emmen vertrok­ en Beekbergen. ken, een goede stemming. Niet minder dan 24 particuliere auto’s werden Te Holslootbrug voegde zich nog een vijftal gratis ter beschikking gesteld waarmee de reis wagens bij den stoet, terwijl er al een paar vooruit zal worden gemaakt door 80 a 90 personen. waren. In Barneveld kwamen 30 auto’s aan uit Teneinde de Barneveldsche eiermarkt op haar alle delen van de gemeente Emmen. drukst te kunnen zien, moet men aldaar bijtijds In de grote EIERHAL, waarin reeds twee millioen aanwezig zijn. eieren verhandeld waren, wachtte de De respectabele auto-colonne zal daarom reeds Burgemeester, de heer J. Westrik in gezelschap van ’s morgens om halfvijf uit Emmen vertrekken. In eenige leden van de Pluimveevereeniging “De Barneveld worden behalve de markt, eenige Barnevelder” zijn gasten op. grote kippenhoudersbedrijven o.a. Schimmels (Welkomstrede, rondleiding, kurk waarop broederij bezocht, ’s Namiddags wordt op den Barneveld drijft, medewerking toegezegd etc.) terugweg het Rijksproefstation te Beekbergen Burg. Bouma dankt voor bereidwilligheid, driewerf aangedaan en in ogenschouw genomen. Het HOERA, persfotografen, Hoenderpark “De belooft een leerzame dag te worden. Hokken, ” loonbroederij Haanschoten en Schuld, Bron: Emmer-Courant 17-4-1928 nr 31 Schimmels Broedcentrale, terrein iegwedstrijd, eten in drie hotels, maar te weinig plaats en te De excursie naar Barneveld weinig te bikken, bezoeken een paar Omtrent de excursie a.s. Donderdag vernemen Hoenderparken en konijnen in de Angorahoeve. wij nog dat om ongeveer 8.30 uur ’n officiële ont­ Om 6 uur afscheid, Pastoor van Soest uit Erica vangst van de deelnemers door B+W der voerde het woord, dank burgemeester Westrik, Gemeente Barneveld zal plaats hebben in de dank Mr. Bouma, iedereen blij. Nader verslag EIERHAL volgt nog!! Deelnemers worden in 4 groepen rondgeleid door Bron: Emmer-Courant dinsdag 24 april 1928 Barneveldsche heeren. Om 1 uur in 3 hotels mid­ nr 33 dagmaal. ’s Middags de rest van de excursie en NAAR T LAND VAN KIP EN El

Deel 1: Vertrek en reis en uitgebreid verslag van de excursie. Hieruit heb ik een paar notities gemaakt. De schrijver is nogal breedsprakig! De foto, gemaakt in de Eierhal van Barneveld met ruim 100 personen bij het artikel is gelijk aan de foto op pag 369 van “Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe.” Daarin staat overigens een fout onderschrift bij deze foto, ik citeer:. “De ope­ De eierhal van Emmen ning van het Oosting-lnstituut. Op de voorste rij in het midden burgemeester Bouma.”. Bouma zit er slag van de redevoeringen die de burgemeesters wel, maar de foto is in Barneveld gemaakt tijdens houden. BOUMA oreert: Het doel: Wij zoeken de excursie LKÜ nieuwe bestaans-bronnen, Emmen staat er niet rooskleurig voor. (Scribent maakt een aantal Excursie van de Centrale Pluimveevereeniging sommetjes, lijken onhaalbaar, hij rekent zich rijk, Emmen naar Barneveld. maar telt zich arm. LK) Barneveld=2 miljoen eie­ Bij de kerk verzamelen zich de 20 auto’s, zeer ren alleen op donderdag x ƒ 0,05, is eén omzet gemengd gezelschap. Burgemeester Bouma, alle van ƒ 100.000,00 per week. Dat is meer dan 1/3 wethouders, een paar leden van de raad, dok­ van de jaarlijkse belasting-opbrengst van de ters, klerken, boeren, onderwijzers, zelfs Gemeente Emmen. Bouma krijgt 20 fokkuikentjes dames.... (sic) van Westrik. Er staat ook een foto bij van het huis Uit Nw.Weerdinge, Roswinkel, Compas, en van van Oosting als schenking=Oosting Instituut. dichtbij Weerdinge, Westenesch, Emmen, N. en (Bron: vrijdag 18-5-1928 nr 40 deel 5.) Zuid Barge, NNC-ers, OPC-ers en marktvoor- Afsluitend volgt een verhaal over Angora-konij- standers. Voorop gaat de leider met wapperende nen. Pastoor van Soest uit Erica sprak een dank­ driekleur en oranje vaandel. Slecht weer, koud en woord en ze waren blij en om 24.00 uur weer sneeuw! (t Werd een barre tocht!) thuis. De EIERHAL is een imposant gebouw, brede gewelven, rustend op forse pilaren, zoals de foto toont. (=Pag 369). Als Emmen straks een eierhal krijgt, mag een schouwapparaat niet ontbreken!! Mr. Bouma beantwoordde de speech van Burg. Westrik, waarna genoemde kiek werd genomen!! Bron: Emmer-Courant 27-4-1928 nr 34 en Idem 1 -5-1928 nr 35+4-5-1928, nr 36, deel 2, 3 en 4. Vervolg artikel + andere grote foto met plm. 125 personen op het terrein van de legwedstrijd.

Burgemeester Bouma koestert op deze foto een gevangen gans. Dit artikel bevat een globaal ver- Cees van Dijk verbetering. Als ze het deden tenminste. Iemand die ‘s morgens op zes uur op pad ging KANTONRECHTER JONKHEER MR naar zijn werk beklaagde zich dat hij zich in de RUDOLPH OTTO AREND VAN HOLTHE TOT aardedonkere stad flink bezeerd had doordat hij ECHTEN (1849-1908) tegen een lantarenpaal was opgelopen. Overal had ik me tegen willen stoten, mopperde hij, Jonkheer Rudolph Otto Arend van Holthe tot tegen een kar, tegen een boom, maar nou net Echten [we noemen hem verder Van Holthe, of niet tegen een lantarenpaal die licht had moeten jonkheer Rudolph] werd op 22 juni 1849 geboren geven, maar dat niet deed! Gemeente, doe er te Assen. Zijn vader mr. Pieter Adam van Holthe wat aan! tot Echten was daar toen raadsheer bij het pro­ Toen jonker Rudolph rechten ging studeren in vinciaal gerechtshof, werd in 1870 president van Leiden was de reis daarheen tot Meppel tijdro­ dit hof en bleef dit tot de opheffing ervan in 1876. vend en gebonden aan paardentractie of de trek­ Hij was dus de hoogste rechterlijke functionaris in schuit. Maar op 30 april 1870 werd het spoorweg- Drenthe. traject van Meppel over Hoogeveen naar Assen Al te romantisch moeten we ons de woon- en en Groningen in gebruik genomen. Een Assenaar leefomstandigheden in het Assen van jonkheer die dat wilde kon van toen af aan ‘s morgens Rudolphs jeugd niet voorstellen. Zo meldt de vroeg de sneltrein nemen naar Amsterdam, daar Prov. Drentsche en Asser Courant [verder ‘de een uur of vijf doorbrengen en 's avonds rond tien krant’ te noemen] van 21 april 1857: Wanneer de uur weer thuis zijn. In Coevorden en Emmen kon sloot, die loopt langs de tuin van jhr. P.A. van men nog tientallen jaren van zoiets slechts dro­ Holthe tot Echten tot aan de gereformeerde kerk, men. Daar moest men eerst maar zien dat men gedempt werd zouden de voorbijgangers en de na een urenlange tocht in Hoogeveen of Beilen omwonenden zich niet ergeren aan het walgelijke kwam om er aansluiting te vinden op het spoor­ gezicht en de verpestende stank, veroorzaakt wegnet. door de krengen en onreinheden. Dode honden Jonkheer Rudolph moet het gevoel hebben en kalveren, afval van geslacht vee enz. worden gehad te leven in revolutionaire tijden. Hij maakte in die sloot geworpen en liggen er te rotten. De het allemaal mee: de introductie van het gas, de overheid dient deze vuile misbruiken tegen te eerste trein in Drenthe, de eerste velocipède, de gaan om aan dit voorname gedeelte van de stad eerste stoombootdienst van Meppel op Assen en, een aangenamere dampkringslucht te verschaffen. in de jaren negentig, de introductie van electrici- Steen en been werd ook geklaagd over de arbei­ teit en de telefoon. ders die de poeptonnen in de Asser woningen kwa­ Ene X. vroeg zich in de krant van 20 juni 1871 in men legen en de kar zo vol laadden dat hij overliep een ingezonden stuk trouwens af of gemeentes en overal smerige sporen achterbleven. Het spul geen verordening moesten maken op het rijden werd gedumpt op de gemeentelijke mestvaalt. Die met velocipèdes. De meestal onbezonnen rijders was geld waard, omdat boeren graag betaalden joegen de honden voor de hondenkarren en de voor een vracht stadsmest. paarden voor de rijtuigen schrik aan! Met de stadsverlichting was het treurig gesteld. Maar jonkheer Rudolph beleefde het als gymna­ Emmen siumleerling, dat in 1862 de oliepitjes vervangen Jonkheer Rudolph studeerde af in december werden door gaslantaarns. Een onvoorstelbare 1874. Al vrij snel werd hij griffier bij het kantonge­ recht te Aalten in de Achterhoek. Hij moet zich in een punt van ernstige overweging bij de vroed- gunstige zin hebben onderscheiden, want al op sten der gemeente uitmaken,’ preekte hij. Welnu, z’n 28ste, uitzonderlijk jong, werd hij benoemd tot ook de vroede vaderen vonden dat de naam van kantonrechter te Emmen. Als eerste. Dat zat als Bacchus niet langer paste bij hun werk en koch­ volgt. Met ingang van 1877 had er in Nederland ten het pand Schoolstraat 7, waarin in 1881 een omvangrijke rechterlijke herindeling plaats. zowel het gemeentehuis als het kantongerecht - Daarbij kwam het gerechtshof te Assen te verval­ dit laatste voor rekening van de staat - werden len (waardoor de vader van jonkheer Rudolph ondergebracht. De verplaatsing van het kanton­ zijn baan verloor). Het provinciaal bestuur van gerecht van Schoolstraat 7 naar het huidige Drenthe heeft zich met alle kracht ingezet voor pand, Hoofdstraat 6, vond plaats in 1911. Van handhaving van het gerechtshof te Groningen, Holthe zou dat niet meer meemaken. omdat die plaats voor Drenten veel bereikbaarder was dan Leeuwarden, dat echter als overwinaar uit de strijd kwam. Wie tegen een vonnis van de Asser rechtbank in beroep ging moest voortaan dus de reis naar de Friese hoofdstad maken. Maar Emmen voer wel bij de nieuwe indeling, het kreeg een eigen kantongerecht. Emmenaren die iets niet al te ergs misdaan hadden konden nu dicht bij huis terecht. De kantonrechter hield zit­ ting in een vertrek van hotel/café Wielens. In dat­ zelfde pand was ook, in een gedeelte van de benedenverdieping, het gemeentehuis gevestigd. In de krant van 11 maart 1880 beklaagt iemand 1e gemeentehuis van Emmen, sinds 1881. zich over de situatie. ‘Omdat men bij een van die Tevens tot 1911 kantongerecht twee instellingen nogal eens moet wachten wor­ den er allicht één of twee borrels gedronken of Soort zaken wat anders, maar dat is er peperduur, men is al Welk soort zaken kreeg Van Holthe tot Echten te gauw een paar stuivers kwijt. Een arbeider die behandelen? We kiezen de zitting van 31 oktober zijn geld wel anders kan gebruiken valt het hard 1888. Door de bank genomen waren de overtre­ zijn laatste penningen op deze wijze te moeten dingen van een andere aard dan nu op de rol van uitgeven. Het is onnodig om iets te gebruiken, een kantonrechter staan. Trekhonden kennen we zult u zeggen. Maar als dit bij herhaling gebeurt niet meer en illegale ‘veeweiderij’ is ook geen loopt men de kans dat er vijf cent voor een stoel dagelijks verschijnsel! Hier volgt een lijstje: wordt gevraagd!’ - Die ‘vuige laster’ kon Wielens - Drie personen wegens stroperij veroordeeld niet over z’n kant laten gaan, niemand werd naar tot resp. 10 dagen cel, 2 dagen cel, f 2 boete. zijn zeggen genoodzaakt verteringen te maken. - Vijf personen wegens het onrechtmatig laten Zelfs hoofdredacteur Willinge Gratama van de lopen van vee op andermans hooiland enz., krant bemoeide zich ermee en kwam tot de con­ zogenaamde ‘veeweiderij’, veroordeeld tot f 2 clusie dat een gemeentehuis en/of kantongerecht boete. niet thuishoorden in een kroeg, in Emmen noch - Vier personen wegens het niet muilkorven van elders. ‘Moge de spoedige scheiding daarvan een trekhond veroordeeld tot f 2 boete. - Eén persoon wegens openbare dronken­ rend en nog juist een handje boven het water zag schap, bij herhaling gepleegd, veroordeeld tot uitsteken schreeuwde: 14 dagen cel. Soms verschenen er op één zit­ ‘Help het kind toch, spring er toch in.’ Waarop ting zo’n tien personen die wegens dronken­ beklaagde antwoordde: ‘Ik verdom het, ik waag schap waren verbaliseerd. mijn leven er niet aan.’ Waarna hij zich omkeerde Was het de eerste keer, dan bleef het bij f 1 en rustig zijns weegs ging. Toen anderen waren boete. Bij recidivisten groeide de straf, zoals toegesneld was het te laat. bij S., ‘wegens zesde herhaling veroordeeld De dokter kon slechts de dood constateren. tot vier weken hechtenis.’ Getuigen verklaarden dat algemeen bekend was - Veertien personen wegens nachtelijk dat ‘t kanaal alleen in het midden diep was en dat burengerucht, tesamen gepleegd, ieder de kanten zacht glooiend afliepen, waardoor er veroordeeld tot f 2 boete. twee meter van de kant nog geen meter water - Eén persoon, jonger dan 16 jaar, wegens stond. Zonder zijn eigen leven te wagen had O. straatschenderij veroordeeld tot f 1 boete. de jongen makkelijk kunnen redden. De ambtenaar van het openbaar ministerie kon Een veel voorkomende overtreding was het geen jurisprudentie vinden waaruit bleek dat een gebruik maken van ongeijkte maten en gewich­ dergelijk geval zich eerder in ons land had voor­ ten. En tot de vaste overtredingen behoorde ook gedaan. Waarom was O., zich vasthoudend aan het zonder vergunning verkopen van sterke de kant, niet in het water gestapt; waarom had drank; de straf daarop was niet gering, vaak f 30 hij, als alternatief, zijn kruiwagen niet in het water boete of 15 dagen zitten. Ook het jagen in geslo­ gegooid of zijn boezeroen uitgetrokken; waarom ten jachttijd was aan de orde van de dag. De straf had hij op zijn buik liggend en over het water han­ op zich van enkele guldens, als het om de eerste gend niet getracht de jongen te grijpen? keer ging, viel nogal mee; ingrijpender was dat De wet stond voor een dergelijk onmenselijk daarnaast de geweren verbeurd werden ver­ geval, waarin hulp geweigerd was, maximaal drie klaard. Het wapens bij zich hebben in het open­ maanden hechtenis toe. Die ook werden geëist. baar, meestal ging het om pistolen, werd herhaal­ Het toenmalige art 450 van het wetboek van delijk geconstateerd en bestraft; ook hier volgden strafrecht viel onder de jurisdictie van de kanton­ boetes en verbeurdverklaring. rechter. De beklaagde voerde als verdediging aan dat hij Roelof O. slechts één oog had en slecht zag; dat hij wat suf Een wel heel bijzondere zaak deed zich voor in was geweest en dan ook aan de kant stond te 1892. Roelof O. was een 33-jarige arbeider uit suffen; dat hij nooit in het water was geweest en Nieuw-Amsterdam. Toen het 9-jarige jongetje bang was. De uitspraak was gelijk aan de eis: J.W.Wanders daar in de Verlengde drie maanden hechtenis. Een uitzonderlijk geval Hoogeveensevaart was gevallen en op 1 a 2 en een uitzonderlijk hoge straf in een kantonrech- meter uit de kant met de dood worstelde deed O. terspraktijk (krant van 6 aug. 1892). niets, maar bleef hij doodgemoedereerd staan kij­ Had het geval zich een eeuw later voorgedaan, ken. Van de overkant werd hem toegeroepen: dan zou zeker een onderzoek zijn ingesteld naar 'Help die jongen toch, spring in het water of trek de geestvermogens en de toerekeningsvatbaar­ je boezeroen uit en werp hem daarvan het ene heid van Roelof O. eind toe.’ Ook iemand die van ver kwam aange­ Schoolopziener groot! Wie een eerste prijs won, en dat waren er Blijkbaar waren de dagen van kantonrechter Van altijd verschillende, mocht een klein bedragje bij­ Holthe niet helemaal gevuld met zijn eigenlijke schrijven op een spaarbankboekje. En op de werk, want van 1880 tot 1900 was hij tevens inleverdag onthaalde de rechter zijn jonge gasten schoolopziener in het arrondissement Emmen. op chocolademelk en koekjes, terwijl er ook scha­ We zouden die functie nu inspecteur van het len vol appels stonden. onderwijs noemen. Het arrondissement omvatte de gemeenten: Emmen, Coevorden, Dalen, Schoonebeek en Sleen. Het schoolopzienerschap was een gewilde bij­ baan. Onder meer burgemeesters van voor die tijd middelgrote gemeentes, zoals Borger, bleken er voor in aanmerking te komen. Hun niet overda­ dige inkomen werd door de nevenbetrekking tot een aanvaardbaar niveau opgevoerd. Bij de rech­ terlijke macht werden overigens wél goede sala­ rissen betaald. Een wassen neus was de functie allerminst. Zo Kantongerechtsgebouw te Emmen van 1911 tot heden moest iedere school periodiek worden bezocht. De bevindingen werden gerapporteerd aan de Tot slot provinciale inspecteur. Moest er een nieuw Op 5 juni 1885 was Van Holthe te Emmen schoolhoofd worden benoemd dan vonden uitvoe­ getrouwd met Maria Digna Oosting, die geboren rige vergelijkende examens plaats tussen de kan­ was te Beilen op 31 oktober 1853. Haar vader didaten, waarbij de schoolopziener qualitate qua was mr. Sjuck Johannes Oosting (1825-1900), betrokken was. Minstens één keer per jaar kwa­ die aanvankelijk burgemeester was van Wester- men de onderwijzers uit het arrondissement een bork/Beilen en van 1855 tot 1892 notaris te dag bij elkaar om onder leiding van de schoolop­ Emmen; daar was hij sedert 1874 ook een aantal ziener over hun vak te praten. Als regel leidden jaren wethouder. Maria Digna’s broer mr. Hendrik enkele onderwijzers dan elk een onderwerp in, Jan Oosting (1856-1927), een zwager dus van waarover werd gediscussieerd. Van Holthe, volgde zijn vader op 1 oktober 1892 Dit is een kieine greep uit het takenpakket van op als notaris te Emmen. schoolopziener Van Holthe. De pers haalde hij er Van Holthe overleed op 9 september 1908, op nauwelijks mee. Dat gebeurde wel met een 59-jarige leeftijd, wat toen jong noch oud werd hobby van hem. Hij bezat een rijke verzameling gevonden. Zestig klonk in ieder geval al grijs... potbloemen. In het voorjaar kregen de oudste Maria Digna overleefde hem en stierf op 22 mei leerlingen van de lagere school te Emmen een 1916. potje met een stek van hem mee naar huis om er Het had voor de hand gelegen dat van Holthe, als een seizoen lang voor te zorgen. Opvoeding in telg uit een vooraanstaand geslacht en zó jong al de praktijk. De krant vond het de moeite waard er benoemd tot kantonrechter, getrouwd bovendien bij herhaling aandacht aan te schenken. Wie in met een vrouw uit een invloedrijke familie, carriè­ het najaar erg zijn best bieek te hebben gedaan re zou hebben gemaakt binnen de rechterlijke kreeg een prijsje. De animo bij de kinderen was macht. Een jongere broer bracht het in ieder geva! tot raadsheer bij een gerechtshof. Had Voor een vijf en twintig tal genodigden is er een jonkheer Rudolph geen verdere ambities? Heeft zeer succesvolle ontmoetingsdag georganiseerd, men hem nooit gevraagd en was hij te trots om te waarbij honderden foto’s waren opgehangen om solliciteren? Maar misschien heeft hij, of heeft zijn het geheugen van de aanwezigen op te frissen. vrouw, wel helemaal niet weggewild uit Emmen... Een aan de computer gekoppelde beamer gaf ondersteuning met fraaie plaatjes. De koffie en thee deden de rest.

Johan Withaar Haza21 en de kadastrale enen en nullen, Een ander project is het digitaal opslaan van HISTORISCH EMMEN EN DE INTERNET- informatie middels een computerprogramma, GROEP HAZA21, welke ook door het Drents archief wordt toegepast en die specifiek voor historie en gene­ Een aantal leden van de vereniging, aangevuld alogie is ontwikkeld. Het programma kan met niet leden, hebben krachten gebundeld in kadastrale gegevens koppelen aan genealogi­ een internet werkgroep, die inmiddels maande­ sche gegevens, historische gegevens, foto’s lijks bijeenkomt, (notulen beschikbaar). Voor onze doch welke willekeurige andere informatie dan vereniging zijn er nieuwe en ongekende mogelijk­ ook. In Norg is hiervoor een proef gaande die de heden ontstaan en krijgt de website www.histo- komende jaren door andere gemeenten zal wor­ risch-emmen.nl de nodige ondersteuning. De den overgenomen. Door het toepassen en inzet en ontwikkelingen zijn buitengewoon en er gebruik van deze database, die te zijner tijd aan is al zeer veel bereikt. de website gekoppeld kan worden, loopt de Historische Vereniging Zuidoost Drenthe hiermee Tentoonstelling: voorop. Onder de zeer motiverende en stimulerende lei­ ding van Sis Hoek Beugeling zijn Jan van Als onderlegger wordt gebruik gemaakt van offici­ Dalfsen, Piet Naber, Rita de Nijs Ziengs en Johan ële kadastrale kaarten en de OAT’s die zich in het Withaar bezig informatie persoonlijk bij de (oude­ Drents archief bevinden. De werkgroep is er dan re) middenstanders te achterhalen en digitaal op ook best trots op, binnen allerlei instellingen, te slaan. Er komt hierbij ongelooflijk veel, nooit organisaties en bedrijven relaties te hebben eerder gepubliceerd materiaal, naar boven, waar­ waardoor het mogelijk werd alle 13 originele voor de werkgroep vreselijk dankbaar is. Het ver­ kadastrale kaarten van sectie C van het Drents zamelde materiaal wordt in eerste instantie archief ter beschikking te hebben gehad en deze gebruikt voor een, door Gerrie van der Veen, te inmiddels op een uiterst professionele manier organiseren tentoonstelling eind dit jaar in de hebben kunnen laten digitaliseren. Met dank aan bibliotheek aan het Noorderplein en om te publi­ het Drents archief en de Jong repro in Assen. ceren op genoemde website. Het plan bestaat André Dekker voert al maandenlang deze gege­ verder om de resultaten hiervan te zijner tijd ook vens in de database van HAZA21 in. in boekvorm uit te brengen. Vastgesteld is dat er zeer bijzonder materiaal onder de inwoners van Vervolgens: Emmen aanwezig is, zonder dat men het zelf Gerard Kolker, Lubbe Kroeze en Harm de Jong beseft. hebben zich beschikbaar gesteld voor het beant­ woorden van vragen middels e-mail, het verkrij­ Ger de Leeuw gen van genealogische gegevens en nazoeken van informatie. Henk Jeuring is als aangever van BOEKBESPREKINGEN te raadplegen bronnen van enorme waarde. Dan is ook gebleken dat het afgelopen jaar, Wim Visscher: Bumaveen, Nieuw-Amsterdam - middels allerlei reacties uit vrijwel het gehele Veenoord, geschiedenis van het tweelingdorp. land, veel behoefte is aan (digitale) informatie H&K Uitgevers. Z.p.(Gouda), 2001. over (Noord en zuid) Barge. Het lijkt een uitgelezen kans voor onze vereniging Het is al weer even geleden, dat er opnieuw een om deze mensen bijeen te brengen en er iets boek uitkwam van ons lid Wim Visscher. Met mee te doen. Wie????? grote regelmaat publiceert hij boeken over ‘zijn' Behoudens het verzamelen van informatie en Nieuw-Amsterdam. Tussen 1997 en nu versche­ foto’s over de middenstand is er ook uniek en nen er vijf boeken van zijn hand, die stuk voor nog niet eerder openbaar gemaakt fotomateriaal stuk veel historische feiten aan het licht hebben boven water gekomen van o.a de gebracht. Zo werd de geschiedenis van het twee­ Angelinostichting en de bouwwerken van wijlen lingdorp ook nog eens met een aantal jaren ver­ architect Kliphuis. Dit materiaal is reeds aan lengd! Peter Kraan en Bé Mensingh ter beschikking Het boek is samengesteld uit de bijdragen die hij gesteld om e.e.a. in boekvorm te vereeuwigen. schreef voor het maandblad ‘De Tweelingdorper’. Dat betreft vooral de gebouwen die in Nieuw- Herhaalde oproep: Amsterdam staan (en stonden). Dat het boek Toch ook een kritische noot: De medewerking ‘Bumaveen' als (hoofd) titel heeft zal wel het van middenstanders en particulieren is overweldi­ gevolg zijn van het feit, dat er al meer boeken de gend. Van de leden van onze vereniging zelf naam ‘Nieuw-Amsterdam’ dragen. Bumaveen komen zeer weinig (lees géén) reacties binnen, wordt in het begin genoemd, maar al spoedig ver­ hoewel statistieken uitwijzen dat velen onder u de dwijnt de naam uit het boek. website bezocht moeten hebben. De indruk bij de Op pagina 1 en pagina 3 worden de drie namen werkgroep bestaat dat men teveel op eigen mate­ in dezelfde lettergrootte vermeld - alleen is het riaal en kennis zit en blijft zitten. De belangrijkste woord ‘geschiedenis’ uit de ondertiteling op p. 3 stelling van de werkgroep is echter NU uw kennis vervangen door ‘geschiedenissen’. en verzamelde informatie te verzamelen, zeker Visscher schrijft zoals hij praat: veel dus, maar als u op gerespecteerde leeftijd bent gekomen. wel onderhoudend en steeds met veel kennis van De informatie van 70, 80 en 90 jarigen moet NU zaken. Soms schrijft hij zo snel, dat de woorden worden vastgelegd voor het nageslacht, omdat gemakshalve worden afgekort - of het moet al met het overlijden van hen, die het oude “boeren­ zijn, dat het woord ‘veenvesteringen’ op p. 144 dorp” Emmen nog hebben gekend, de informatie een typisch Bumaveens woord is. verloren zal gaan. Het verrassende is, dat het boek soms chronolo­ Wilt u graag iets vertellen of laten zien? Meer gisch van opzet is en dan opeens weer thema­ informatie? Aanbieden van hulp? Reageren? Het tisch. Nu kan dat ook moeilijk anders, omdat je kan middels e-mail: [email protected] of van de periode tussen de prehistorie en het telefonisch: 0591-628623 of 0591-659968. Vooral Bumaveen niet zoveel kunt melden, terwijl in de doen!! beginfase van Nieuw-Amsterdam er heel vee! zaken tegelijk aan de orde zijn. Wel heeft dat tot M. R. Hilbrandie-Meijer: Kerken in Drenthe, gevolg - om een voorbeeld te noemen - dat beschrijving van 50 kerken en hun cultuurbezit. Van Gogh op meerdere plaatsen in het boek aan Delden, 1999. de orde komt {o.a. 71, 162, 170, 234, 250), even­ als de banken (151, 224). We moeten daarbij Dit boek verscheen in 1999 en is uitgegeven door beseffen, dat het om een bundeling van losse de stichting Drents-Overijsselse Kerken, een wat artikelen uit een maandblad gaat en het is m.i. merkwaardige naam, alsof er Drents-Overijsselse niet storend. kerken zouden zijn! Het boek ziet er goed uit, het is gedrukt op goed Ook dit boek is fraai uitgegeven, met veel fotoma­ papier. De foto’s zijn over het algemeen van teriaal. De indeling is gebaseerd op de gemeen­ goede kwaliteit. Het boek had het verdiend, dat er ten, die op 1 januari 1998 zijn ontstaan. Als men wat meer foto’s in kleur waren opgenomen en dat over 50 kerken praat, betekent dat wel, dat lang het boek gebonden was uitgegeven met een ste­ niet alle kerken in dit boek konden worden opge­ viger omslag. Uiteraard zal dat wel behoorlijk nomen. Elk hoofdstuk begint daarom met een kostenverhogend werken. plaatje van de desbetreffende gemeente met een Wat mij wel opviel in het boek is dat de hoofd­ aanduiding welke kerken in het boek zijn opgeno­ stukken genummerd zijn als 1, 2, 3, enz., terwijl men. Het aantal varieert van drie tot zeven per in het notenapparaat (vanaf pagina 271) verwe­ gemeente. Het gaat om 41 N. H. kerken, 5 zen wordt naar de hoofdstukken I, II, III, enz. Bij Gereformeerde en 4 Katholieke (bedoeld zal zijn de inhoud op pagina 8 ziet men dit verschil nog Rooms-Katholieke) kerken. Vanwege mijn werk duidelijker. destijds bij de gemeente Emmen heb ik alleen Hoofdstuk 10 is me niet helemaal duidelijk. Het deze gemeente kritisch doorgenomen, aangevuld heet ‘Lijst van overige foto- en kaartafbeeldin- met enkele ‘toevalligheden’ die ik tegenkwam. gen’. Bij de inhoudsopgave gaat het overigens Deze bespreking is derhalve niet representatief om de lijst van ‘niet vermelde foto- en kaartaf- voor het hele boek. Dat hoop ik ook van ganser beeldingen’. Je vraagt je af: ‘Waar is dan de harte, want in het gedeelte van Emmen vond ik andere lijst van foto- en kaartafbeeldingen’? En namelijk enkele storende blunders. die moet er toch wel zijn, want ik zoek tevergeefs Emmen wordt voor het eerst genoemd in 1139 en wie de tekening van het postkantoor op p. 220 niet in 1137 (p. 86). Heel komisch vond ik de con­ leverde. statering, dat bij de restauratie van de N.H. kerk Toch doet dit alles niets af van de grote waarde­ te Emmen in 1856 een plankje was gevonden, ring die ik voor dit boek heb. Ik sluit mij graag aan waarop de bouw v a n ...... 1856 was vermeld! Dat bij Wessel Berkhout, die in zijn voorwoord moet namelijk de restauratie van 1964 zijn (p. schreef: ‘Nooit eerder zijn er zo'n fabuleus aantal 87). Ook storend is de opmerking, dat de predi­ historische feiten en wetenswaardigheden - door kant Herbertus Brachtesende leefde van 1616 tot ■ de auteur in tal van jaren verzameld - over het 1657. Hij werd namelijk predikant in Emmen in Tweelingdorp in één boek bijeengebracht’, Wim, 1616. Over het orgel maakte ik in mijn boek ga zo door! Rondom de Heerenhof op p. 294 (eveneens) een opmerking. Verder zijn de teksten van de gedenkstenen die zich in de N.H. kerk te Nieuw-Amsterdam bevin­ den niet goed geciteerd. Er zitten nogal wat spel- fouten in. Tenslotte staat in het boek, dat er in de De laatste opmerking bij de bespreking van het N.H. kerk te Roswinkel een orgel staat uit 1929. boek van drs. M. Hilbrandie-Meijer, was geen Dat is niet juist. Het huidige orgel staat er al jaren loze opmerking, want wie schetst mijn verbazing, en is van het merk ‘Content’. Dat is een elektro­ dat ik in dit werkelijk prachtig uitgevoerde boek nisch orgel. Het orgelfront bestaat uit loze pijpen. dezelfde fout lees ten aanzien van het orgel in Indertijd heb ik een boekje geschreven over Roswinkel! Er gaat niets boven eigen onderzoek. doopvonten van Bentheimer zandsteen. Nog Overschrijven leidt onherroepelijk tot het doorge­ altijd ben ik geïnteresseerd in informatie over ven van verkeerde berichten, die een eigen leven deze vonten. Daarom trof me de volgende passa­ gaan leiden. Van een officiële instantie, zoals de ge betreffende de N. H. kerk te Westerbork: ‘Het Rijksmonumentenzorg toch is en van de gere­ oudste losse voorwerp is een fragment van een nommeerde uitgeverij Waanders, die naam heeft romaans zandstenen doopvont. Het dateert uit gemaakt met haar historische uitgaven, zou je het begin van de 13de eeuw. Redelijk gave voor­ niet verwachten dat er nogal wat huisnummers beelden van dit type zijn te zien in Norg en verkeerd in het boek staan - en dan heb ik het Zweeloo. Het betreft een vont met vier figuren opnieuw alleen maar over de gemeente Emmen! onder een ronde kuip, gedecoreerd met friezen Slordig! Het schultehuis in Roswinkel staat bij­ van palmetten en druivenranken’. Ik vraag me af voorbeeld aan de Boetseweg en niet aan Stad; waar de auteur deze wijsheid vandaan haalt. In de Willehadus kerk in Emmer-Compascuum staat de vermelde literatuur kom ik het niet tegen. Mijn aan het Hoofdkanaal OZ 83 en niet aan boekje wordt niet vermeld in de literatuurlijst, Kloosterweg 2; het voormalig buurthuis in maar ik heb indertijd wel enkele regels aan een Emmererfscheidenveen staat niet aan De Runde mogelijke vont in Westerbork gewijd (p.35). In maar aan Kanaal A NZ 110, enz. De auteurs 1957 werd aan de collectie van het Drents menen dat de N. H. kerk te Emmen gewijd was Museum een rand van een kuip met Romaans aan Maria. Dit is niet juist. Het is Pancratius. Bij ornament toegevoegd, die vergelijkbaar was met een groot aantal panden wordt ongeveer de de vonten van Norg en Zweeloo. Uiteindelijk bouwdatum genoemd. Dit was gemakkelijk bij de kwam ik tot de conclusie, dat over een middel­ afdeling Bouw- en Woningtoezicht van de eeuwse vont uit Westerbork niets met zekerheid gemeente Emmen te verifiëren geweest. Soms valt te zeggen (p, 38). Als men snel over mijn zit men er meer dan twintig jaar naast. Dat is bij­ opmerkingen in 1977 heen leest en de vraagte­ voorbeeld het geval met het huis aan de Van kens weghaalt, dan komt men tot de bewering Goghstraat 4. Dit huis zou overigens als tolhuis van Hilbrandie! Zoiets zal nu wel voor waar de gebouwd zijn {p. 153)! geschiedenis ingaan - net zoals dat niet bestaan­ Volgens Visscher in het hierboven aangehaalde de orgel in de N. H. kerk te Roswinkel!. boek is het huis echter als burgemeesterswoning gebouwd, terwijl het gebouw links ervan (Van Goghstraat 3) geen ‘bedrijfsruimte’ is, maar als woning werd gebouwd, toen het huis Van Monumenten in Nederland, Drenthe. Goghstraat 4 te klein werd (zie Visscher, pp. 144­ Uitgave van de Rijksdienst voor de 145). Dat maakt wel enig(!) verschil. Monumentenzorg, Zeist en Waanders Uitgevers, Op p. 155 staat wei de grootste fout. Er staat, dat Zwolle, 2001. de gedenksteen in het zusterhuis te Weiteveen (Zusterweg 21) gefinancierd is door H. Kuijpers, directeur van De Maasbode te Rotterdam, als plaats opgenomen en voorzien van een nummer. boetedoening voor de door hem in 1925 de Helaas vindt men dit nummer niet steeds op elke zuster aangedane smaad. In 1925 waren er hele­ bladzijde van het boek terug {zeker niet als de maal nog geen zusters in Weiteveen en Kuijpers beschrijving van de plaats meer dan enkele pagi­ had juist in dat jaar heel veel goeds gedaan. Naar na’s vergt en ik vond dit wel eens lastig. aanleiding van een diefstal uit de kerk, had hij er Als je het boek bekijkt, dan moet je vaststellen, voor gezorgd, dat er manschappen kwamen om dat het er goed uitziet. Mooi papier, veel foto’s, te helpen met het zoeken naar de verdwenen waarvan bijna alles in kleur. Kortom: een mooi tabernakel. De publiciteit rond de diefstal - met boek om eens door te bladeren, maar het gaat name in De Maasbode - was aanleiding voor de natuurlijk wel om de inhoud! Congregatie van de zuster Franciscanessen om Ook nu heb ik de gemeente Emmen eens weer hier in deze streek, die dat zo goed kon gebrui­ kritisch doorgenomen. En het hoofdstuk van ken, een zusterhuis te bouwen {zie Rondom de Oosterhesselen en Westerbork eens doorgebla­ Heerenhof, pp. 162-163). derd. Al bladerend kwam ik nogal wat fouten De achterflap tenslotte van dit kostbare boek tegen in de geografische namen (Klinkenheugte deelt ons mee, dat Schoonebeek een prachtig = Klinkenberg; Merkelermeer = Mekelermeer; esdorp is en dus geen randveenontginning! Barger-Compascuüm = Barger-Compascuum; Jammer dat er in zo’n schitterend boek alleen al Emmer-Compascuüm = Emmer-Compascuum; in de gemeente Emmen, zoveel foutieve bericht­ het Boertangerveen (p. 297) wordt opeens geving staat. Bourtangermoor (p.299). Bovendien zijn ook hier weer veel huisnummers verkeerd. Enkele voor­ beelden, waarbij ik de paginanummering voor het gemak volg: Hoofdstraat 6 = Hoofdstraat 8 (p.302); de molen staat aan de Verl. Vaart ZZ 84 DRENTHE, GIDS VOOR CULTUUR EN {p. 306); Mr. Ovingstraat 54/55 = Kazerneweg LANDSCHAP. 54/55 (p. 308); Stieltjes kan aal WZ 142 = Zijtak WZ 142 (p. 309); Redactie W. R. Foorthuis en P. Brood. Bedum, Voltstraat is Nolssstraat en de molen staat op 2002. nummer 32 en niet op nummer 33 (p. 318); Rietlandenstraat 26 = 25 (p. 320); Hoogeweg = Ik heb de indruk dat dit boek in een te snel tempo Kamerlingswijk WZ 136 (p. 322). op de markt is verschenen. Daardoor is er te wei­ Op pagina 302 staat ‘op de oudste zerk is het nig zorg aan besteed. Zijn daarom gemakshalve jaartal 1635 nog leesbaar’. De andere twee zer­ de bronnen ook maar niet genoemd? In het verle­ ken hebben ook een leesbaar jaartal. Jammer den hadden historici nogal moeite met het ver­ overigens dat het aantal vermelde monumenten zwijgen van de bronnen, omdat feit en fictie moei­ te Emmen zo beperkt is gebleven. Trouwens van lijk te scheiden waren. Zijn ‘ze’ daarvan terugge­ Nieuw-Weerdinge en Noordbarge is helemaal komen? Onvoorstelbaar! Het boek is per regio niets opgenomen! Op pagina 309 trof mij de gemakkelijk op te zoeken door de gekleurde ran­ opmerking ‘vooruitspringend middenrisaliet'. Dat den. Persoonlijk denk ik, dat de voorkeur van de lijkt me wat dubbel want een risaliet is al vooruit­ lezer uitgaat naar een gemakkelijk opzoeken per springend. plaats. Daartoe heeft men achterin het boek elke Op pagina 316 werd een foto geplaatst met als onderschrift ‘Oosterse Bos. Monumentale boer­ Wim Visscher derij’. In werkelijkheid zijn het een schuur en een stookhok bij Oosterse Bos 4, die beide aan een ALLERLEI restauratie toe zijn. En dat terwijl er in Schoonebeek zoveel ‘echte’ monumentale boer­ derijen staan. Bovendien loopt de tekst door de bovenzijde van de foto! En nu we het toch over Schoonebeek hebben: in de geciteerde tekst van een der richtersglazen (Middendorp 13) zitten nogal wat spelfouten Totaal vond ik op 23 pagina’s in het boek niet minder dan 50 fouten! En verder: De bron Hilbrandie (zie boven) is wel geraad­ pleegd, want ze schreef bij Oosterhesselen ook dat de orgelbouwer Lambertus van Dam uit Amsterdam komt in plaats van Leeuwarden (p. 281). Voor de aardigheid keek ik nog even bij de kerk te Westerbork in verband met de niet aan­ De redactie kreeg de hier afgedrukte foto met de wezige doopvont en ja hoor, hier vinden we vraag of was na te gaan wanneer en waar dit dezelfde foutieve bewering van Hilbrandie weer tafereel zich heeft afgespeeld en om welke per­ terug! sonen het hier gaat. De foto is afkomstig uit een Resumerend kan ik zeggen, dat ik het boek van particuliere collectie, behorende bij een serie die Visscher nog meer ben gaan waarderen, als ik een verhuizing in het veen weergeeft. Ons ver- zijn boek vergelijk met de grote mate van onzorg­ enigingslid Joop Wevers was zo vriendelijk met vuldigheid van de overige hier beschreven boe­ deze foto ‘de boer op’ te gaan en hij had hiermee ken. gedeeltelijk succes.

Wordt het geen tijd dat men het gehalte van de Verhuizingsfoto manuscripten eerst eens onder de loep gaat Volgens zijn zegslieden moet hier om een verhui­ nemen alvorens tot publicatie over te gaan? Gaat zing gaan te Klazienaveen, en wel ‘achterop’ de kwaliteit in Drenthe dan echt niet meer boven Kloostermanswijk eind jaren twintig/begin dertig. kwantiteit? Wie het weet mag het zeggen. Op de achtergrond werden de oude (toen nog nieuwe) woningen aan de Kloostermanswijk als zodanig herkend. De veenplaatsen aan die wijk behoorden ooit toe aan de vervener Pieter Kloos­ terman.

De naamgever van de wijk woonde eerst te Erica aan de Oosterveensebrug (later café Lohues) en later te Klazienaveen aan het Van Echtenskanaal nz 170 in welke omgeving later ook resp zijn schoonzoon en kleinzoon Tjalling en Jacob gooide dan een grote zwarte doek over de kooi. Heldring (notariskantoor) woonden. Het beest dacht dan dat het weer avond was Op een oude verveningskaart uit ca 1920 wordt geworden en ging dan weer op stok. Rechts op de veenwijk nog onder de oorpronkelijke naam de foto nog een stoel en een emmer. Smeuiveenschewijk aangeduid, maar deze naam In het veld wappert de was aan de lijn met een moet al spoedig veranderd zijn in Klooster* koppeltje achteruit krabbende kippen met een manswijk. De wijk mondde uit in het Verl. Van haan erbij er in de buurt. Tot zover een gewoon Echtenskanaal. Over het kanaal lag de Smeul- huis- tuin en keuken tafereel, maar wel een foto veensche brug en ook de buurtschap 'rond’ die met een verhaal. Wat opvalt is die oneindig, brug heette op een gegeven moment zo. Je had totaal onbegroeide grote kouwe veenvlakte, waar in die tijd in de Hoogeveense vaart/Van een snijdende ijzige wind overheen blaast. Echtenskanaal van west naar oost ook de Veenbrug, de Wester- en de Oosterveense en Amerikaanse nederzetting Runde(veense)brug. Waarschijnlijk zijn de wonin­ 's Nachts kon men er bij donkere maan vaak gen aan de wijk niet door de vervener Kloos­ geen hand voor de ogen te zien. Straatverlichting terman zelf zijn gezet. Dit zal in opdracht van een kende men daar toen nog niet. En scheen de woningbouwvereniging zijn gebeurd. volle maan in flarden mist of nevels dan was het alsof de witte wieven over het veld dansten. Vrieskou Levensgevaarlijk was het met al die wijken, slo­ Zoals op de foto is te zien is het winterweer, de ten en kanalen met hun gammele vonders zonder grond is bevroren, de wind blaast guur om de of met slechts één enkele leuning. Soms waren oren en de mannen staan wegens de koude met het alleen maar een paar wiebelende planken. En hun handen in de zakken. De persoon met het was iemand ‘s avonds eens onvast ter been uit hoedje op is zekere Tenfelde, terwijl de oude ‘op een of andere 'stille kniep’ bij een wieke gekomen de rug’ gefotografeerde man zekere Hemel, oud en greep deze op dat vonder naar de leuning - ca 80 jaar moet zijn. Blijkbaar horen deze men­ ongelukkigerwijs dan net aan die kant waar geen sen bij elkaar. De twee andere personen zijn leuning zat - dan had men vaak er al weer een vooralsnog niet bekend, mogelijk is een van hen verdrinkingsgeval bij. Behalve de leeskunst een Schnoing. Er wordt klaarblijkelijk gewacht op waren de mensen ook vaak de zwemkunst niet de verhuiswagen, een paard en wagen. Wie ging machtig. Een eventuele voorbijganger maakten er verhuizen en waar naar toe ? Zijn er onder de zich bij het horen van een schreeuw en hulpge­ lezers van dit tijdschrift mensen die kunnen ver­ roep en/of plons vaak snel uit de voeten. Die zag tellen, waarom en om wie het gaat? Het ‘meu­ daar vaak een spook(verschijnsel) in. Elke week belstuk’ links op de foto zou een vogelkooi moe­ kon je in ‘t kraantien van Ten Kate (de Emmer ten voorstellen. Veel mensen in het veen hadden Courant) wel van een dergelijk tragisch verdrin­ vroeger een tortelduifje in huis. Deze fungeerde kingsgeval in het donkere en koude veenwater ook wel als ‘wekker’, want als het licht werd dan lezen. begon het beestje goed hoorbare koerende gelui­ Diezelfde Ten Kate die in een evangeiisatie- den te maken. Wilde men ‘s zondags eens uitsla­ blaadje eens over Klazienaveen schreef dat de pen, dan werd men op die manier nogal eens snelle opkomst van die kolonie hem deed denken ongevraagd veel te vroeg gewekt. aan 'eene Amerikaansche nederzetting’. Maar De heer des huizes wist daar dan wel raad op en over de bevolking (bij wie volgens hem de drank een treurige rol speelde) verzuchtte hij : is niet enkel het feit dat het onder architectuur is ‘De ruwheid en de onverschilligheid van de bevol­ gebouwd. Maar ook dat dit juist plaatsvond king, die grotendeels boven op het 4 of 5 meter midden in een gebied dat ooit bekend stond als diepe veen langs in de winter ontoegankelijke zg een van de meest noodlijdende tijdens de crisi­ wegen of paden woont, is dus (hoe verschrikkelijk sjaren in het veen van de jaren twintig en dertig ook) zeer goed te verklaren’. van de vorige eeuw. In het boek wordt uitgelegd Toestanden om van te huiveren en zo kan men dat het gebouw in neo gothische stijl is gebouwd. nog wel wat doorfantaseren bij het zien van zo’n Eenzaam ‘torent’ de kerk uit boven het uitgestrek­ foto. Hebt u ook een foto die geschikt is voor te veenlandschap met haar ruime vergezichten. plaatsing in de Kroniek, doe er dan een verhaaltje In de kerk zelf worden door haar bijna vierkante bij van wat u er nog aan historische wederwaar­ bouw visueel bepaalde effecten bereikt. Door de digheden van weet en deze rubriek is weer hoge gewelven ontstaat namelijk een illusie van gevuld. ruimte. Het op veel plaatsen opvallende decora­ tieve metselwerk is echter net zo echt als het omringende unieke veenlandschap waarvan het kerkgebouw deel uitmaakt en wat samen aan het W. Visscher geheel een meerwaarde geeft. In het boekwerk staan ook afgebeeld de prachti­ G. Broekman, De Sint Antoniuskerk, de eerste ge in het oog vallende (‘bekorende’) parochiekerk van Zwartemeer, uitg. Stichting gebrandschilderde ramen. Daarnaast is er een Behoud Antoniuskerk, Zwartemeer, 2002. ruime beschrijving van het kerkinterieur. Het geschrift roept dan ook op een heel bijzonde­ De schrijfster belichtte in deze publicatie dit uit re wijze de herinnering op aan het ‘rijke room- 1921 daterende kerkgebouw (de voormalige sche leven' van weleer. Over het in georga­ parochiekerk van Zwartemeer) vanuit kunsthisto­ niseerd verband plaatsgevonden kerkelijk leven risch perspectief. Dit wil niet zeggen dat andere uit het verleden zoals vrouwenverenigingen enz, onderdelen van de historie van deze parochie zal men in het boek niet veel aantreffen. Het mag geen aandacht zouden hebben gekregen. Veel duidelijk zijn dat dit bezwaarlijk in het kunst­ van die zaken, zoals voorgeschiedenis, vroeger historische kader, waarin het boek is geschreven, kerkgebouw, bouwgeschiedenis, inwijding kerk­ valt in te passen. Dit neemt niet weg dat toch gebouw en pastoors zijn als het ware geïnte­ nogal wat wetenswaardigheden over min of meer greerd opgenomen in bovengemeld kunst­ buiten de kunst staande zaken zijn te lezen. historisch kader. De voorgeschiedenis wordt Zoals het opmerkelijke feit dat een lid van de gelardeerd met intriges tussen het kerkbestuur en bekende r.k. textielondernemersfamilie (C & A) de rijke grootgrondbezittende verveners M., die Brenninkmeijer uit Amsterdam jarenlang de paro­ (mede uit welbegrepen eigenbelang) zich ook als chie financieel ondersteunde. Van welk geld dan mecenas wilden laten gelden. Uiteindelijk kwam meteen wel weer kerkelijke interieurstukken kon­ het allemaal toch nog goed. Het is, voor zo ver den worden aangeschaft. Hierbij dient dan ook mij bekend, de eerste keer dat er vanuit bovenge­ weer direct te worden aangetekend dat de in­ noemde specifieke discipline (de kunstgeschiede­ scriptie uit 1921 op het doopvont afkomstig is van nis) een boekje over een kerkelijk gebouw is de rijke, let wel protestantse!, mevr. Van Beeck verschenen. Het bijzondere aan dit kerkgebouw Calkoen uit Utrecht. Al lezende drong dit een ver- gelijking (zij het in spiegelbeeld) bij me op met die BOEKAANKONDIGING andere Zuidoost-drentse 'veenkerk’. Het zoge­ noemde ‘de Weerdkerkje’, beter bekend als de Eind oktober jl verscheen van de hand van ons ‘Veenkerk’ van Klazienaveen-Noord. Mee-gefi- verenigingslid H.F. van de Griendt het omvangrij­ nancierd door de (protestantse) groot-industrieel ke werk ‘Uit sphagnum geboren, een eeuw turf- J.E.Scholten uit Groningen en met een voor strooiselindustrie in Nederland 1882-1983’. Het hervormde kerken zeer ongebruikelijk interieur- boek belicht de geschiedenis van de turfstrooisel- stuk, te weten een (christus)beeld. Een vraag rest industrie en de turfwinning vanuit het ge­ me na het lezen nog. Waarom werd de kerk nu zichtspunt van de producent en de rol die de juist naar Sint Antonius van Padua als pa­ Griendtsveen bedrijven in deze tak van de veen­ troonheilige vernoemd ? Het is bekend dat deze industrie hebben gespeeld. de beschermheilige is van de verloren zaken, Het boek telt 314 bladzijden en is voorzien van tal maar ook van bij voorbeeld faillieten, kort gezegd: van, vaak nog nimmer gepubliceerde, foto’s, zij die ook alles kwijt, ‘blut’ zijn. Heeft de naam kaarten en registers en noem maar op. Het is dan ook iets te maken met die arme tijd, waarin daardoor prima toegankelijk voor vele belangstel­ de parochie is ontstaan ? Dan wel heeft het iets te lenden. maken met het St Antoniusklooster te Albergen ? Het boek is verkrijgbaar voor Euro 25,- excl, ver­ De schrijfster is in haar beschrijving er m.i. goed zendkosten bij de uitgever: in geslaagd het unieke architectonische karakter Stichting Zuidelijk Historisch Contact, van dit gebedshuis ook wat betreft functie en St Jansstr. 11, 4901 LR Oosterhout belevingswaarde, met name ten opzichte van de e-mail: [email protected] natuurlijke omgeving, tot uitdrukking te brengen. En daar ging het in dit boekje eigenlijk ook om.

Het nodigt ook uit om in dit bijzondere kerkge­ Gerard Waasdorp bouw eens de sfeer te komen proeven en ook verder in het haar omringende veengebied een BESTUURSMEDEDELINGEN: kijkje te nemen. Om dit soort bijzondere dingen te kunnen beleven hoefje echt ver weg te gaan. Het WEGENS SUCCES GEPROLONGEERD boekje is verkrijgbaar in de Antoniuskerk voor Zoals bekend hebben op de algemene ledenver­ € 6,- plus verzendkosten gadering van 18 maart jl. een aantal verenigings- leden een zg ‘tien minuten praatje’ gehouden. Omdat dit bij veel mensen bijzonder in de smaak is gevallen dacht het bestuur er goed aan te doen om dit op de eerstvolgende alg. ledenvergadering op 24 maart 2003 opnieuw plaats te doen vinden. Hebt u een specifiek historisch onderwerp waar­ over u in kort bestek (tien minuten) iets zou willen vertellen, aarzelt u dan niet u hiervoor bij de secretaris aan te melden. VACATURE IN HET BESTUUR Audiovisueel matriaal door het Drents Archief’. NIEUW BESTUURSLID M/V GEVRAAGD Het Drents Archief vraagt onze vereniging aan­ Omdat ons bestuurslid Gerard Koiker te kennen dacht voor het volgende. Het Drents Archief is heeft gegeven zijn bestuurslidmaatschap met bezig met het maken van een inhaalslag wat ingang van het eerstvolgende verenigingsjaar betreft de inventarisatie van de audiovisueel (film neer te willen leggen vaceert er met ingang van en geluid) matriaal dat van belang is voor de alsdan een plaats in het bestuur. Zij die hierop geschiedenis van Drenthe. Het Drents Audio wensen te reflecteren dan wel de aandacht op Visueel Archief (DAVA) wil in de toekomst uit­ andere geschikte kandidaten willen vestigen, groeien tot een informatiecentrum voor audiovisu­ worden hierbij uitgenodigd zich met het bestuur in eel matriaal. Hierbij kunnen ze onze, dus ook uw, verbinding te stellen. hulp gebruiken. Een oude film of geluidsband vertelt vaak geheel Op 10 december dialezing door ons vereni- andere dingen over ons verleden dan een gingslid Jans Brands over Emmen in de 2de geschreven bron. Het is dan ook van bijzonder wereldoorlog in de Marke te Angelslo, aanvang belang dergelijke matriaal te bewaren voor het 20:00 uur. Adres: Statenweg 107, tel.622578. nageslacht. Gezien de kwetsbaarheid van vooral Jans zal ons aan de hand van dia’s vertellen over het oudere matriaal is het vaak noodzakelijk om het wel en wee in Emmen tijdens de 2de wereld­ te kiezen voor een bewaarplek met optimale con- oorlog. Gezien zijn kennis en vertelkunst zal dit serveringscondities en om het voor gebruik te een interessante avond worden. Op deze avond kopiëren naar een andere (bijvoorbeeld digitale) zijn leden en niet leden van harte welkom. Vanaf drager. 19:45 uur is de zaal open. Het DAVA, dat ondersteund en begeleid wordt Op deze laatste avond is de koffie bij binnen­ door de provincie Drenthe, het Drents Museum, komst voor rekening van de vereniging. RTV Drenthe, enz. richt zich allereerst op een Consumptie’s tijdens de pauze en na afloop zijn inventarisatie. Naast de huidige collectie’s van voor eigen rekening. Niet leden betalen 2,50 euro van het Drents Museum en RTV Drenthe zullen entree. er ook bij particulieren, bedrijven, verenigingen en instellingen nog onbekend werk aanwezig zijn. LEDEN IN AKTIE. tel. 0592-313523, Er wordt op ons als historische vereniging soms e-mail [email protected] een beroep gedaan met betrekking tot kennis Het DAVA wil in kaart brengen wat er is, waar het aangaande Zuid-Oost Drenthe en de gemeente zich bevindt en in welke staat het verkeerd. Emmen in het bijzonder. Ook nu zijn er weer twee Dus als u en vakantiefilmpje of geluidsopnames verzoeken binnengekomen die we hieronder heeft gemaakt in Drenthe, een optocht of andere graag onder uw aandacht brengen. Want de ken­ activiteit heeft gefilmd en u een bijdrage wilt leve­ nis van de vereniging zit immers bij de leden. ren aan het bewaren van dit, over tientallen Hopelijk kunnen we in alle twee de projekten een jaren, unieke document, neem dan kontakt op bijdrage namens de vereniging leveren. met de projektleider: Albert Haar, tel.0528- Daarnaast vindt u een oproep om de kosten van 374392, de vereniging te drukken door de bezorgings- e-mail [email protected] of Mark Goslinga va het dienst uit te breiden. Drents Archief, Onze medewerking gevraagd bij “Inventarisatie Versturen of bezorgen van de Kroniek? dit dan door aan uw secretaris. U kunt natuurlijk Een grote kostenpost voor de vereniging is het ook rechtstreeks kontakt opnemen met Mark vesturen van de Kroniek. Elke Kroniek die we Goslinga van Drents Plateau, tel.0592-305943 of versturen kost de vereniging 117 eurocent. e-mail: [email protected] Er is al een kleine groep vrijwilligers welke de Kroniek rondbrengen in de Rietlanden, Angelslo, Een opmerkelijke ovelijdensakte Nw.Dordrecht, Emmermeer, Emmerhout en het Tijdens het speuren in het gemeentearchief in centrum van Emmen. Emmen kwam ik de volgende overlijdensakte Dit groepje bespaard de vereniging 46 keer 117 tegen die ik hieronder letterlijk heb overgenomen. eurocent. Als we uitgaan van 3x per jaar een “ Op heden, den vierentwintigste December acht- Kroniek dan zorgen deze leden voor een bespa­ ienhondervijf-en-dertig, des morgens te Elf uren, ring van 161.40 euro. compareerde voor mij Jan Jacob Willinge Nu is mijn vraag: wie wil er Kronieken rondbren­ Burgemeester ambtenaar van den burgelijken gen in: Klazinaveen (4 stuks), stand der gemeente Emmen Lukas Katerberg, Bargeres (4 stuks), Niew- en Weerdinge (4 oud tweedertig jaren, Boerenknecht van beroep, stuks), Nieuw Amsterdam (5 stuks) en andere woonachtig te Erm, en Willem Lubbers, oud delen van Emmen (30 stuks)? zeventwintig jaren, Dekker van beroep, woon­ Neem dan contact op met de secretaris voor achtig te Oosterhesselen, dewelke verklaarden overleg en bespaar de vereniging nogmaals dat zij op den zesden dezer maand in de 161.40 euro per jaar. gemeente Emmen gevonden hebben het geraamte van een mensch, het welk zonder alle Uw secretaris. twijvel dat van Roelf de Groot uit de gemeente Sleen is, die voor omtrent een jaar geleden is Inventarisatie van het Drents watererfgoed. vermist als zijnde enige merktekeningen van de Door het Drents Plateau wordt een beroep nog aanwezige kledingstukken ook volkomen gedaan op de kennis van de verenigingsleden dezelfde zoo als hun die door deszelfs weduwe m.b.t. het Drents watererfgoed. Samen met de Lammegien Koers waren opgegeven. Geboren in KNMH (Vereniging Koninklijke Nederlandse den gemeente Ruinen den tweden februarie Heidemaatschappij) wil men dat wat er nog aan zeventienhonderdachtenzeventig, zoon van Jan watererfgoed binnen onze mooie provincie te vin­ Roelfs de Groot en Jantien Haskes ". den is inventariseren. De strijd tegen en het gebruik van water speelde ook in de Drentse De genoemde Roelf de Groot werd op 02-02­ geschiedenis een belangrijke rol en heeft vele 1778 te Ruinen gedoopt als zoon van de in de cultuurhistorische patronen en objecten opgele­ akte genoemde ouders. Hij trouwde op 02-05­ verd. Men wil komen tot een zo goed mogelijk 1817 te Oosterhesselen met de dan 24 jarige overzicht van dit erfgoed en middels het uitwer­ Lammigien Harms, dochter van Harm Koers en ken van enkele proefprojecten de wijze en haal­ Aaltien Nijlunsengh (in ov. akte van Lammegien baarheid van restauratue en bescherming bekij­ heet haar moeder Lunsing). De moeder van ken. De KNMH maakt de finaciëring van dit pro­ Roelof heeft in de trouwakte het patroniem ject mogelijk. Dus weet u bruggen, sluizen, dui­ Hartgeers. kers, laad- en losplaatsen, loopbruggetjes, jaag­ De volgende kinderen worden geboren: paden, molens, scheepswerven enz., enz., geef Harm, 31-03-1818 te Noordsleen Aaltien, 01-03-1821 te Noordsleen, overleden 17­ Zijn vrouw Lammegien hertrouwt na de vondst 01 -1823 te Erm van haar man niet, zorgt dus alleen voor haar kin­ Jan, 10-12-1823 te Erm deren, en overlijdt op 16-08-1858 te Zwinderen, Aaltien, 06-12-1826 te Diphoorn gemeente Oosterhesselen. Haar doopdatum Janna, 15-01-1831 te Sleen wordt aldaar opgegeven als 18-11-1800 te Dalen. Dit komt niet overeen met het jaartal van trouwen Wat er in 1834 gebeurt is zal wel altijd onbekend minus haar opgegeven leeftijd in de trouwakte, ze blijven. Hoogstwaarschijnlijk is Roelof op een dag zou dan rond 1793 geboren moeten zijn. in december het veld ingegaan. Misschien ging hij jagen of stropen. Het zal er ongetwijfeld een ruig en verlaten gebied geweest zijn, anders was hij immers wel eerder gevonden. Zal hij een natuurlijke dood gestorven zijn? Is hij vermoord? Of is hij gewoon gevallen en met zijn hoofd op een steen gekomen? Vragen waarop hoogst waarschijnlijk nooit een antwoord zal komen. 3i

Ji