Nederlands advies draagt bij aan veelbelovende toekomst railerfgoed

Vermomd monument wacht Erfgoed Nieuwe koers voor in den vreemde op herbestemming Indonesisch spoorwegmuseum

De Indonesische Spoorwegen hebben de afgelopen acht jaar hun historische spoorlijnen en stations nieuw leven ingeblazen. Speerpunt van deze hernieuwde aandacht was het spoorwegmuseum in Ambarawa met zijn bijzondere collectie locomotieven, rijtuigen en treinstellen. Veel van dit ‘railerfgoed’ is van Hollandse makelij. Vanwege de historische connectie vroeg Indonesië de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) om kennis en advies.

TEKST EN FOTO’S: BEN DE VRIES

HET HOOFDKANTOOR VAN DE NEDERLANDSCH-INDISCHE SPOORWEGMAATSCHAPPIJ IN , OOK WEL LAWANG SEWU (FOTO BADROE ZAMAN, 2014, MONUMENTAAL VIA FLICKR). NR.1 2017 | 79 GEZICHT OP HET TREINSTA- De tandradloc B 2503, afkomstig van de Duitse machinefa- economische succes van deze eerste particuliere spoorlijnen TION EN EMPLACEMENT TE briek Esslingen, kreunt en piept als hij langzaam in beweging richtte de overheid in 1875 de Staatsspoorwegen op. SOERABAJA, JAVA (HERMAN SALZWEDEL, CA. 1880-1888, komt. De aandrijfstangen zuchten en de lucht is zwart van de OBJECTNR. NG-1988-26-19, rook. In het spoorwegmuseum van Ambarawa, Centraal Java, Van station naar museum COLLECTIE RIJKSMUSEUM). kunnen bezoekers vervlogen tijden herleven. De leukste In 1976 eindigde in Indonesië het stoomtijdperk. Een aantal attractie is een ritje in een houten rijtuig, getrokken door een jaren later werd het station van Ambarawa ingericht als honderdjarige stoomlocomotief. Onderweg wordt gestopt museum. Ondanks de aanwezigheid van tientallen stoom- voor een snack, selfie of souvenir bij de pittoreske stationne- locomotieven en een werkende tandradbaan kampte het tjes van Bedono en Jambu. Deze stations, inclusief die van museum met tegenvallende bezoekersaantallen. Dit vooral Ambarawa, liggen op een zijlijn van de hoofdspoorlijn van vanwege de ouderwetse presentatie en het rommelige Solo naar Yogyakarta, de zogenoemde Vorstenlandenlijn. buitenterrein. Sinds de opening van het museum eind jaren zeventig was er weinig in geïnvesteerd. Een speciale De eerste Indonesische spoorlijnen werden aangelegd in de erfgoedafdeling van de Indonesische Spoorwegen (PT Kereta tweede helft van de 19e eeuw. Koning Willem III gaf in 1860 Api ) besloot hier, als eigenaar van het historisch opdracht voor een onderzoek naar de aanleg van een spoor- rollend materieel, in 2009 verandering in te brengen. De traject. Dit initiatief leidde tot de oprichting van de particu- Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) werd gevraagd liere Nederlandsch-Indische Spoorweg Maatschappij (NIS). in samenwerking met Indonesische partners trainingen Die gaf het startsein voor de bouw van de eerste spoorlijn op op te zetten. Belanghebbenden van musea, universiteiten, Java. toeristische organisaties, overheden, erfgoedinstellingen, projectontwikkelaars én treinliefhebbers namen deel aan Op 10 augustus 1867 opende het eerste spoortraject van opeenvolgende workshops. havenstad Semarang naar Tanggung, 25 kilometer verderop. In 1873 legde de NIS een zijlijn naar het garnizoensstadje Met deze lokale en Nederlandse partners als Bureau Spoor- Ambarawa. Dit spoor was voornamelijk bedoeld voor vervoer bouwmeester, museumadviesbureau TiMe, Movares, Tropen- van militairen naar fort Willem I in Ambarawa. Daarnaast wa- museum, Reinwardt Academie en Stoomtrein Katwijk Leiden ren de spoorlijnen van belang voor de ontsluiting van gebie- werd een stevige basis gelegd voor nieuw railerfgoedbeleid, den waar suikerriet, koffie, tabak en rijst werden verbouwd. beter collectiemanagement en de opbouw van de Collectie Indonesië: een nationaal museaal netwerk gericht op samen- Deze producten konden over het spoor vlot vervoerd wor- werking met Indonesische musea met mobiele erfgoedcol- den naar Semarang en vanaf daar verder naar Europa. Na het lecties.

80 | MONUMENTAAL NR.1 2017 Erfgoed in den vreemde

Beheren en presenteren met een originele stationskap vervaardigd door de machi- DE VIADUCT- OF SPOORWEG- Een eerste inventarisatie van het Indonesische railerfgoed in nefabriek Werkspoor met een overspanning van 22 meter. BRUG BIJ GROOT BAKALLAN (HERMAN SALZWEDEL, CA. 2009 leidde meteen tot een mooi resultaat: een Indonesische Het waren Nederlandse architecten die in Nederlands-Indië 1880-1888, OBJECTNR. publicatie over twintig van de mooiste stationsgebouwen. in totaal ruim 700 stations bouwden. Circa 450 daarvan NG-1988-26-23, COLLECTIE Bij deze selectie hoorde ook het station van Ambarawa, functioneren nog steeds. De meest bijzondere kregen mo- RIJKSMUSEUM). numentenstatus en werden ingrijpend opgeknapt. Behalve het basale schilder- en onderhoudswerk werden storende reclames en airconditioningkasten verwijderd, waardoor de Database architectuur van het gebouw nu beter tot haar recht komt.

In 1938 telde Nederlands-Indië nog circa 1.300 stoomlo- In 2011 organiseerde de RCE op verzoek van de Indonesische comotieven, 3.300 rijtuigen en 28.000 goederenwagons in Spoorwegen een workshop gericht op het ontwikkelen van bedrijf. Tijdens WOII ging meer dan 15 procent van dit rollend draagvlak en storytelling rond erfgoed. Toeristische organisa- materieel verloren. Wat is er nu nog van over? ties, projectontwikkelaars en overheden discussieerden over de vraag wat de waarde van rollend erfgoed in Indonesië is De uitgebreide database op www.heritage.kereta-api.co.id en waarom. beschrijft 54 stoomlocomotieven, 12 dieseltreinen, een elek- trische trein, 10 rijtuigen, 10 goederenwagons en 5 kranen. Erfgoed ontleent zijn betekenis vooral aan de waarden die Verder staan er 8 historische spoorlijnen, 414 stations, 42 er vandaag de dag aan worden toegekend. De workshop spoorweggebouwen, 12 bruggen, 8 tunnels, 4 viaducten op droeg bij aan het vergroten van betrokkenheid van de lokale de (incomplete) inventarislijst. gemeenschap bij het museum. Een verkennende missie in 2014 van de RCE en het Smal- Op diverse plekken in Indonesië rijden overigens nog spoormuseum Leiden bracht aan het licht dat er nog allerlei stoomtreinen. Behalve in Ambarawa en Solo op zo’n 12 rollend materieel her en der op Java staat weg te roesten, suikerrietplantages en een teakplantage op Java en in het ongeregistreerd en ongewaardeerd. Zo werden in depots, mijnspoormuseum in Sawah Lunto op Sumatra. Bovendien werkplaatsen en op plantages unieke objecten gevonden. zijn 24 stoomlocomotieven te bewonderen in het Transport Museum in Taman Mini Indonesia Indah in . Een jaar later gaven museumadviesbureau TiMe Amsterdam en de RCE in samenwerking met de erfgoedafdeling van de Indonesische Spoorwegen een intensieve training over col-

MONUMENTAAL NR.1 2017 | 81 DE B 2503, OP STOOM GEBRACHT VOOR EEN RIT VAN AMBARAWA NAAR BEDONO OVER DE TANDRADBAAN.

82 | MONUMENTAAL NR.1 2017 Erfgoed in den vreemde

lectiemanagement van historisch rollend materieel. De cur- zijn tastbare sporen van een rijk verleden te genieten: van DE TANDRADLOCOMOTIEF B 5112 (ESSLINGEN, 1902) sisten leerden over de laatste stand van zaken rond behoud, de hindoe-boeddhistische tempels van Gedung Songo tot MET HOUTEN 3E KLAS beheer en ontwikkeling van de verzameling. Zij werkten monumenten die herinneren aan de onafhankelijkheidsstrijd, RIJTUIGEN (GEBOUWD ROND praktijkopdrachten uit in het spoorwegmuseum en legden en van plantagewoningen en hill stations tot verdedigings- 1907) VERTREKT VOOR EEN RITJE. de basis voor een praktisch collectieplan en een database. werken, bruggen en tunnels. In Ambarawa kunnen liefheb-

Een aantal workshops vond plaats in het voormalige hoofd- kantoor van de Nederlandsch-Indische Spoorwegmaat- schappij in Semarang, plaatselijk Lawang Sewu genoemd: Duizend Deuren. Het indrukwekkende pand, begin vorige eeuw ontworpen door de architecten Jaap Klinkhamer en Bert Ouëndag, is onlangs door de Indonesische Spoorwegen gerestaureerd en trekt nu tienduizenden architectuurliefheb- bers, toeristen en nieuwsgierige jongeren, die selfies maken met op de achtergrond de gloedvolle glas-in-loodramen. Ook premier Rutte bezocht het monumentale gebouw tijdens zijn handelsmissie in november 2016.

Erfgoed in de omgeving Museale verbeteringen gaven niet alleen het verhaal op en rond de historische spoorwegen meer diepgang, maar stimuleerden ook het draagvlak bij en de betrokkenheid van de lokale bevolking. De plaatselijke gemeenschap zal een museum (of ander erfgoed) louter omarmen als ook sprake is van voordelen voor de inwoners.

Door samenwerkingen tussen publieke en private partij- bers ook de Hollandse begraafplaats, kerk en bijbehorende DEELNEMERS AAN DE en kan de cultuurtoeristische aantrekkingskracht van het zusterhuis en school bekijken. Tijdens de Japanse bezetting WORKSHOP KRIJGEN EEN gebied groeien. Ambarawa heeft namelijk meer te bieden werden hier tienduizenden Nederlandse burgers, vooral UITGEBREID INDONESISCH BUFFET. dan het spoorwegmuseum alleen. In en rond het stadje vrouwen en kinderen, geïnterneerd, net als in het nabijgele-

MONUMENTAAL NR.1 2017 | 83 Erfgoed in den vreemde

DE B 1239 STOOMTRAM gen fort Willem I en het stadje Banjoebiroe. Het erfgoed ligt Indonesische Bond van Architecten. Het spoorwegmuseum (OOST JAVA STOOMTRAM er voor het oprapen. Daarom is het maken van erfgoedroutes heeft een geslaagde make-over gekregen. Er is een nieuw en- MAATSCHAPPIJ) IS GEBOUWD IN 1902 EN voor toeristen, bijvoorbeeld in samenwerking met lokale treepaviljoen gebouwd en een betere routing ontwikkeld. In STAAT OPGESTELD VOOR HET plantage-eigenaren, een aantrekkelijk toekomstbeeld voor een halfopen galerij is een story wall gemaakt, in de traditie STATION SURABAYA PASAR . de directie van het spoorwegmuseum. Dat zal de verblijfs- van Indonesische muurreliëfs. Deze muur illustreert met veel afbeeldingen en in twee talen het verhaal van de 150-jarige geschiedenis van de Indonesische spoorwegen. Verder is de presentatie in de openlucht van de tientallen oude stoomlo- comotieven verbeterd.

Deze locs van Esslingen, Beyer Peacock, Hanomag, Hartmann en Werkspoor uit de periode 1890-1930 staan nu eindelijk onder een overkapping, want het tropische klimaat is onge- nadig.

Onlangs is de museumcollectie uitgebreid met een rijtuig van de sultan van het eiland Madura en twee diesellocomo- tieven. Ook werd een extra stoomlocomotief, de Hartmann B 51, rijklaar gemaakt. Diverse historische spoorlijnen zijn weer in bedrijf genomen, zoals die van Solo naar Purwosari en naar Tuntang, Kedungjati en binnenkort Secang, waardoor een dagtocht naar de beroemde Borobudur-tempel mogelijk is.

Het zijn goede impulsen voor het regionaal treintoerisme. Het wachten is op slimme marketingacties, goed educatie- DE NIEUWE STORY WALL VAN duur van toeristen aanmerkelijk verlengen. materiaal, een museumwinkel, een speeltuin en horecavoor- HET SPOORWEGMUSEUM Het rollend erfgoedproject in Indonesië is nu afgerond en zieningen. VERTELT HET VERHAAL VAN DE 150-JARIGE SPOOR- ontving hiervoor een prijs voor het beste project op het ge- Helemaal klaar is het museum dus nog niet. Maar de toe- WEGGESCHIEDENIS VAN bied van ‘conservering en revitalisering van erfgoed’ van de komst ziet er veelbelovend uit. INDONESIË. 84 | MONUMENTAAL NR.1 2017