aanvaarding berusting SLOTCONCERT & Huelgas Ensemble en drie fadistas

De tranen van Lissabon

17 - 20 • zondag 20 september | 17.00 - 18.15 uur september theater aan het vrijthof, papyruszaal 2020

António Rocha zingt drie fado’s a. Foyse gastamdo a esperança (a 3) Huelgas Ensemble anoniem, 15de eeuw Tanja Obalski cantus b. Em mi gram sufrimento (a 4) Helen Cassano cantus anoniem, 16de eeuw Matthew Vine tenor c. Que he o que vejo (a 3) Tim Scott Whiteley bassus anoniem, 15de eeuw Marrie Mooij vedel António Rocha zingt drie fado’s Bart Coen, Silke Jacobsen en Peter De Clercq blokfluiten d. Minina dos olhos verdes (a 3) Lies Wyers viola da gamba anoniem, 15de eeuw Paul Van Nevel artistieke leiding e. Dos estrellas le siguen (a 2, 3 & 4) Manuel Machado (1590-1646) Fadistas uit Lissabon f. Não tragais borzeguis (a 3) António Rocha fadista anoniem, 16de eeuw Fernando Silva guitarra portuguesa Paulo Ramos viola (Portugese gitaar) António Rocha zingt drie fado’s g. Levantese el pemsamento (a 3) anoniem, 16de eeuw h. Oscurece las montañas (a 4) Manuel Machado i. Quiem viese a quel dia (a 3) anoniem, 15de eeuw

António Rocha zingt drie fado’s

1 zondag t 17.00 De tranen van Lissabon: saudade als levenselixir voor de Portugese ziel

Het was in het begin van de jaren tachtig van de vorige plaatselijke kunst, die van de Bairro Alto. En dat is eeuw dat ik António Rocha voor het eerst zijn fado’s uniek in Europa, na het verdwijnen van andere lokale hoorde zingen in de Bairro Alto, een oude wijk in Lissa- volkse liedfenomenen zoals die van de Amsterdamse bon. Hij had toen al een lange en intense carrière als Jordaan of van het Parijse café-chantant. fadozanger achter de rug. Al in 1953 won hij in het beroemde Coliseu dos Recreios de finale van ‘Ecos de Notitieboekje Portugal’, hij was toen nauwelijks zeventien jaar oud! António Domingos Abreu Rocha (1938) zingt al meer Vanaf dat jaar wordt zijn naam als fadista over heel dan zestig jaren fado, dag in dag uit, of beter: nacht Portugal bekend. In 1959 wordt hij in Café Luso, toen in nacht uit. Al jaren is zijn vaste plek het beroemde het mekka van de fado, uitgeroepen tot ‘O melhor fadorestaurant O Faia in de Bairro Alto, waar hij vooral intérprete do fado menor’, de beste vertolker van de in de late uren, na het vertrek van de toeristen, voor fado menor, een van de klassieke fadovormen. In 1967 collega’s en kenners uit het fadomilieu zijn teksten wordt hij benoemd tot ‘Rei do fado’, de koning van zingt: zoals de eerste fadistas zingt hij meestal zijn de fado, en dat is hij eigenlijk tot de dag van vandaag eigen gedichten. Dat is meteen het grote onderscheid gebleven, zij het dat tegenwoordig in de mond van met collega’s: hij heeft altijd zijn notitieboekje bij zich de Lissabonese fadoliefhebber eerder het woord om ideeën, nieuwe metaforen en melancholische keizer en paus gebruikt wordt, en dat mag ook voor flarden over verloren gegane hoop te noteren. iemand die tweeëntachtig (!) jaar is, en nog elke Zo knoopt António aan bij de traditie van de negen- avond fado zingt. tiende eeuw, toen fadistas hun eigen teksten zongen. Zijn teksten sluiten aan bij klassieke vormen, idiomen (de verloren liefde die er nooit geweest is) en António Rocha is de enige fadista metaforen van de klassieke fado, of het nu de fado die nog de werkelijk oude fado’s, Mouraria, de fado menor (droevig en langzaam) of die hun oorsprong in de negentiende de fado corrido (opgewekt en vlot) is. Hij is ook de enige fadista die nog de werkelijk oude fado’s, die eeuw hebben, kent én zingen kan. hun oorsprong in de negentiende eeuw hebben, kent én zingen kan.

Uniek in Europa Doorleefdheid Geworteld in de fado-milieu’s van Lissabon is António Naast de ongelooflijke gave om elk vers zijn eigen Rocha als vertolker van de plaatselijke fadokunst een tempo te geven en vanaf de eerste noot de toehoorder niet weg te denken fenomeen. Eerder zong hij in zo- op zijn fragile eiland op te sluiten, is António de per- wat alle landen en festivals van Europa als vertegen- sonificatie van de grote flexibiliteit en klankvariaties woordiger van de traditionele fadokunst (niet te ver- die hij op een meesterlijke wijze beheerst, van trinados warren met de jongere, meer moderne fado’s die ook (trillers) en requebros (vibrato’s) tot glissandi. Afge- jazz-, folklore-, chanson- en/of blueselementen be- zien van deze vocale technieken zijn het vooral de vatten). Samen met het Huelgas Ensemble had ik zo oprechte doorleefdheid van zijn voordracht en zijn het genoegen om hem onder andere te horen in de menselijke waardigheid en eenvoud die mij na meer Parijse Cité de la Musique (2007), in BOZAR in Brussel, dan dertig jaren nog steeds, avond na avond, blijven in Nederland en in Duitsland. En al is António Rocha ontroeren. een vaandeldrager van de Portugese cultuur, hij blijft In O Faia laat António na middernacht steeds de ruimte nog altijd de verdediger van een onvervangbare krimpen tot een arcadische, intieme plek waar hij door

2 om tijd en ruimte te verplaatsen. Hij wordt begeleid door zijn vaste compagnons de route, die tevens als zangers deelnemen, maar hem vooral in welke toon- aard dan ook blindelings zullen volgen en op hun snaren respectvol commentaar leveren. En het moge duidelijk zijn voor de toehoorder: de saudade (weemoed, melancholie, het onbereikbare) elke avond opnieuw bezingen is geen negatieve, zwaarmoedige gedachte, maar een noodzaak voor de fadistas en hun toehoorders om verder alleen maar op hoop te over-leven, een gedachte die wij in het António Rocha noorden van Europa niet meer kennen. tekst en klank alle monden snoert en de luisteraar meeneemt naar gebieden waar alleen fado kan komen. Afwisselend met deze tranen van de Taag zingt het Daarom is het bijna onmogelijk om buiten de fado- Huelgas Ensemble oude vijftiende- en zestiende- wijken van Lissabon (Bairro Alto, Alfama, Mouraria en eeuwse Portugese liederen die, alhoewel vier eeuwen het minder bekende Mandragoa) gevangen te worden vroeger gezongen dan de fado’s, steeds hetzelfde be- in die unieke momenten van eenvoudige poëzie, die schrijven: de hoop op een geluk waarvan de zanger al alleen al door haar oprechtheid reden van bestaan weet dat het nooit gekoesterd zal kunnen worden. t heeft. Toch zal António deze avond, ver weg van zijn eigen vertrouwde buurt, een poging ondernemen Paul Van Nevel

Teksten

António Rocha zal slechts enkele dagen vóór het concert beslissen welke fado’s hij gaat zingen, normaal doet hij dat nauwelijks enkele minuten vóór zijn optreden. Paul Van Nevel zal telkens een beknopte vertaling geven van de teksten die António zingt.

António Rocha zingt drie fado’s a. Foyse gastamdo a esperança Foyse gastamdo a esperança Langzaam versleet de hoop, fuy emtemdendo os enganos langzaam begreep ik het bedrog. do mal fiqarão mos danos Van het kwade hou ik de schade e do bem so a lembramça. en van het goede alleen maar de herinnering. Esta me fiqua da vida Zo ben ik nu in het leven verloren, perdida servindo quem iemand dienend em lugar de me dar bem die in plaats van goed voor mij te zijn, me da a morte conheçida. mij de bekende dood geeft. E pois isto so se alcamça En de dood kan slechts bereikt worden em pago de tamtos danos door zoveel pijn te lijden. não cegem mais os emganos Moge het bedrog ophouden hen te verblinden a quem cegou a esperança. die verblind zijn van hoop. Foyse gastamdo… Langzaam versleet de hoop…

3 b. Em mi gram sufrimento Em mi gram sufrimento In mijn smartelijk lijden non ha dolor mas desigual is geen pijn méér ongelijk que per solo el pensamento dan slechts de gedachte el testigo de mi mal. getuige te zijn van mijn diepe lijden. Sufrira el mal que busque Ik zal de smart ondergaan la vida como la fée die het leven zoekt zoals het geloof, mas tene mi sufrimento maar mijn lijden kent hun dolor mui desigual een zeer ongelijke pijn, que es solo el pensamento het zijn alleen de gedachten, el testigo de mi mal. die getuige zijn van mijn ongeluk. c. Que he o que vejo Que he o que vejo, señora en vos ver, que me faz Wat is dat toch vrouw, wat mij doodt van liefde morrer d’amor e desejo. Minhas esperanças todas se en verlangen als ik je bekijk? Al mijn verwachtingen ausentam, assi m’atormentam vossas esquivanças. vervliegen omdat ik door uw afwijzing ben gefolterd. Que vendovos vejo, mil magoas crecer, Als ik u zie, ontwaken in mij duizend smarten, e se vos não vejo, não posso viver. maar als ik u niet zie, kan ik niet meer leven.

António Rocha zingt drie fado’s d. Minina dos olhos verdes Minina dos olhos verdes, Meisje met de groene ogen, porque me nam vedes. waarom kijkt ge niet naar mij? Vedeme senhora olhai que vos vejo, Zie mij, dame, kijk toch want ik zie u e que meu desejo creçe de ora em ora. en mijn verlangen groeit van uur tot uur. Serdes crua agora não hé d’olhos verdes Als gij nu wreed zijt is het niet door uw groene ogen pois que me não vedes. want gij ziet mij niet. Minina dos olhos verdes… Meisje met de groene ogen… Olhai que padeço por vosos amores, Kijk toch, want ik lijd uit liefde voor u. olhai minhas dores vede o que vos peço. Kijk naar mijn smarten, zie wat ik u vraag. Olhos que eu conheço graciosos e verdes Ogen die ik bevallig en groen weet, porque me não vedes. waarom ziet ge mij niet? Minina dos olhos verdes… Meisje met de groene ogen... Elles verdes são e tem por usança, Zij zijn groen, en zoals steeds na cor esperança e nas obras não. geeft deze kleur hoop, maar uw daden niet. Vossa condição nâo hè d’olhos verdes Uw uitstraling is niet deze van je groene ogen pois que me não vedes. want je ziet mij niet. Minina dos olhos verdes… Meisje met de groene ogen… e. Dos estrellas le siguen (Manuel Machado) Dos estrellas le siguen Twee sterren volgen haar, morena, morena, de zwarte vrouwe, de donkere vrouwe, y dan luz al sol: en geven de zon licht: va de apuesta señora Ga zo snel je kunt,

4 morena, morena, zwarte vrouw, donkere vrouwe, que esos ojos son. hoe donker zijn die ogen. Va de apuesta señora, Ga zo snel je kunt, morena, morena, zwarte vrouwe, donkere vrouwe, que esos ojos son. hoe donker zijn die ogen! f. Não tragais borzeguis Não tragais borzeguis pretos Draag geen zwarte laarsjes, que na corte são defesos want aan het hof zijn zij verboden, ora com borzeguis pretos. foei die zwarte laarsjes! Não tragais o que defeso Draag niet wat verboden is. porque quem trae o vedado. Wie het ongeoorloofde draagt Anda sempre aventurado a ser vexado e preso. loopt het gevaar gekneveld en gevangen te worden, Veremvos andar aceso ora en cuydados secretos ora ja, op de brandstapel terecht te komen. com borzeguis pretos. Als je bidt met zwarte laarsjes doe het dan in het Não tragais borzeguis… geheim. Draag geen zwarte laarsjes… Creyobos andar aceso ora em cuydados secretos ora Ik geloof dat je wordt verbrand als je bidt met com borzeguis pretos. zwarte laarsjes. Doe het dan in het geheim. Não tragais borzeguis… Draag geen zwarte laarsjes… E se saber a razaõ deste meu trago Wilt ge nu de reden van mijn droefenis weten? quereis a cor que trago nos pes me deu do coraçaõ. Wel, de kleur die ik aan mijn voeten draag komt Porque os meus cuydados acesos recht uit mijn hart, want mijn diepste en meest e mais secretos era maventura pretos. verborgen geheimen zijn toevallig zwart! Não tragais borzeguis... Draag geen zwarte laarsjes…

António Rocha zingt drie fado’s g. Levantese el pemsamento Levantese el pemsamento Gedachten komen op. Abram los ojos el seso Mijn ogen zien de naakte feiten, porque vejo amdar em peso want ik zie mijn bezwaard gemoed, Alma e vida. mijn ziel en mijn leven.

Vejo pasar de corrida Ik zie hoe snel de dagen, los dias meses e anhos de maanden en jaren vergaan, ne vejo si no emganho maar ik zie niet conocydos. of ik mijn vrienden bedrieg.

Que perturbão los sentidos Want gedachten vertroebelen escureçem la rrezão en verduisteren het verstand. Todo es una comfusion Alles is een deerlijke en muy amarga. bittere verwarring.

Quamto la vida es mas larga Hoe langer het leven is, tanto la culpa es major des te groter is de schuld. Hum dolor a otro dolor Het ene leed volgt sacresemta. na het andere.

5 Emtremos en esta cuenta Laten we de rekening opmaken, alma mia io i vos mijn ziel, jij en ik, veamos lo que paso laten we zien wat het verleden is i lo presemte. en wat het heden.

Que no es sino acydemte Het is niets als zinloos toeval vano i sim nimgun ser en de toekomst is voor mij lo por venir a mim ver louter denkbeeldig – no mas ni menos. niet meer en niet minder. h. Oscurece las montañas (Manuel Machado) Oscurece las montañas de Guardarrama Oktober kleurt de Sierra de Guardarrama. El Octubre y confusamente al cielo Donker en verward willen de bergen quiere igualar con sus cumbres. met hun toppen de hemel evenaren. Y este mudanza, Filis, En deze verandering, Fillis, en el tiempo previene las wijst vooruit naar de veranderingen que amor hace en mi pecho. die de liefde veroorzaakt in mijn hart. Pues nace alegre la esperanza mia Nieuwe hoop ontstaat immers vrolijk in mij en la ocasión que todo se marchita. terwijl alles om mij heen verwelkt. i. Quiem viese a quel dia Quiem viese a quel dia Wie zal de dag aanschouwen, quando, quando; wanneer, uiteindelijk, saliesse mi vida de tamto danho. mijn leven deze ellende achter zich laat.

Quiem viese los anhos Wie zal de jaren aanschouwen, pasados, pasados lang, lang vervlogen, si quiera con emganhos agalardonados. die getooid werden met valse hoop.

Queixase mi vida porque Mijn leven beklaagt zichzelf, vejo, vejo want ik zie nu toda perçebida comtra mi desejo. dat alles mijn lot tegenwerkte.

Ho mi esperança Ik ben alle hoop perdida, perdida volledig verloren, para que mudança emtaõ triste vida. dat er iets zal veranderen aan dit trieste leven.

António Rocha zingt drie fado’s

6 Huelgas Ensemble Het Huelgas Ensemble geldt al meer dan veertig jaar De discografie van het Huelgas Ensemble en Paul Van als een van Europa’s meest gerenommeerde ensem­bles Nevel omvat zo’n honderd edities met vocale en instru- voor de uitvoering van polyfone muziek uit de Middel- mentale werken vanaf de dertiende eeuw tot het eeuwen en de Renaissance. Het ensemble staat we- begin van de zeventiende eeuw, met muziek van onder reldwijd bekend om zijn originele programmering van anderen Dufay, Brumel, De Rore, Richafort, De Kerle, veelal onbekende werken. Het ensemble treedt op in Ferrabosco, Palestrina, Lassus en Ashewell. De disco- de belangrijke muziekcentra van de wereld, van de grafie uit de laatste jaren bevat onder meer The Eton BBC-proms in Londen tot het Lincoln Center in New Choirbook, The Treasures of , Le mystère York, van Cité de la Musique in Parijs tot het Fundação de ‘Malheur me bat’, L’héritage de Petrus Alamire, La Calouste Gulbenkian in Lissabon. Ook is het ensemble Oreja de Zurbáran, Firminus Caron - Twilight of the geregeld te gast op festivals voor oude muziek, waar Middle Ages, The Mirror of Monteverdi, The Ear of the het dikwijls optreedt in zijn ‘natuurlijke omgeving’ van Huguenots en de opname van Et Lux, een werk van onbekende oude kapellen, kerken en kloosters en zo Wolfgang Rihm voor acht stemmen en strijkkwartet. een brug bouwt tussen architectuur en polyfonie. Tot de meest recente onderscheidingen behoren een In BOZAR in Brussel heeft het Huelgas Ensemble Choc du mois van het tijdschrift Classica (2017), de inmiddels meer dan twintig jaar een goed bezochte, Preis der deutschen Schallplattenkritik (2017) voor jaarlijkse concertserie. The mirror of Claudio Monteverdi en de OPUS KLASSIK De interpretatie van het Huelgas Ensemble is door- 2019 prijs – opname van het jaar (opera tot de 18de aderd met een gedegen kennis van de esthetische eeuw) – voor Francesca Caccini: La liberazione di opvattingen van de muziek- en zangpraktijk uit Ruggiero dall’isola d’Alcina. Middeleeuwen en Renaissance. Maar ook steeds meer hedendaagse componisten, onder wie Rihm Het Huelgas Ensemble wordt ondersteund en MacMillan, vragen het Huelgas Ensemble om hun door de Vlaamse Overheid en de Katholieke werken uit te voeren. Universiteit Leuven.

Huelgas Ensemble © Damon De Backer

7 Paul Van Nevel Paul Van Nevel is artistiek directeur van het Huelgas Moeder Aarde Ensemble, dat hij 1971 oprichtte in het verlengde van zijn activiteiten aan de Schola Cantorum Basiliensis. is het thema van Musica Sacra 2021 Hij is pionier en boegbeeld van de Europese polyfonie van de twaalfde tot de zestiende eeuw. Van Nevel Centraal in dit thema staan staat voor een interdisciplinaire benadering van de de fascinerende rijkdom van de aarde, originele bronnen, rekening houdend met de tijd- de wonderbaarlijke aanwezigheid geest (literatuur, originele uitspraak, temperament, van leven en de schoonheid ervan, tempo en retoriek...). Daarbij gaat hij op zoek naar de grootsheid van de natuur onbekende werken, waaronder vergeten schatten die de mens overstijgt van de Vlaamse polyfonie. en niet in de laatste plaats Paul Van Nevel was gastdocent aan het Sweelinck de huiveringwekkende Conservatorium Amsterdam, de Musikhochschule en straffende kracht Hannover en het Centre de Musique ancienne de van diezelfde natuur, Genève, en is al gedurende dertig jaar gastdirigent die lijkt terug te slaan van het Nederlands Kamerkoor. nu de mens hard bezig is Hij schreef onder meer een monografie over Johannes om zijn oermoeder Ciconia en een werk over . Ook om zeep te helpen. publiceerde hij transcripties van renaissancemuziek bij de Duitse uitgeverij Bärenreiter. donderdag 16 t/m Paul Van Nevel gebruikt zijn kennis van de Europese zondag 19 september 2021 muziekbibliotheken om steeds weer onbekende werken met zijn ensemble uit te voeren.

Dit concert wordt opgenomen door L1 voor uitzending door L1 of NTR (NPO Radio 4) op een nader te bepalen datum en tijd | zie www.musicasacramaastricht.nl.

musica sacra maastricht is een coproductie van Stichting Musica Sacra musica sacra maastricht wordt mede mogelijk gemaakt door Fonds Podium- en Theater aan het Vrijthof Maastricht. Filmselectie i.s.m. Lumière. kunsten, Provincie Limburg, Gemeente Maastricht, Theater aan het Vrijthof, Elisabeth Strouven Fonds, Stichting Kanunnik Salden Nieuwenhof, Lira Fonds, directeur-bestuurder Jean Boelen, directeur Theater aan het Vrijthof Maastricht Prins Bernhard Cultuurfonds, de Vrienden van Musica Sacra Maastricht en alle programma­commissie Jacques Giesen (voorzitter), Jos Leussink (adviseur), (concert-) locaties en samenwerkingspartners. De activiteiten worden mede Sylvester Beelaert, Fons Dejong, Bas Geerts en Susanne Vermeulen mogelijk gemaakt door anonieme giften van particulieren. mediapartners raad van toezicht Jean Jacobs (voorzitter), Michel Cobben, Barbara de Heer, NPO Radio4, NTR, KRO NCRV, L1, Dagblad de Limburger, RTV Maastricht. Bas Huyser, Eddy Klomp en Lieke Wijnia (aspirant) STEUN HET FESTIVAL Voor een bijdrage vanaf € 40 geniet u als Vriend van projectleiding & fondsenwerving Fons Dejong marketing & publiciteit Hetty van Musica Sacra Maastricht vele voordelen. Zie voor meer informatie en aanmelding Dongen productie Raf Meijers redactie Philip Leussink, Jacinta Wetzer, Sylvester www.musicasacramaastricht.nl/vriend. Beelaert en Fons Dejong vormgeving Philip Leussink uitbalie Flora Minis en Susan Meisen technische coördinatie Sander Ronden facilitair Nandi Nijsten / Mandy STICHTING MUSICA SACRA Vrijthof 47, 6211 LE Maastricht Walls financiën Martijn Dekker / Jos Spauwen [email protected] • www.musicasacramaastricht.nl musica sacra maastricht is lid van De Verenigde Podiumkunstenfestivals. facebook.com/MusicaSacraMaastricht • @FestivalMSM | #MSM2020

8