Zał ącznik do uchwały Nr VI/24/08 Rady Gminy Kowala z dnia 27.06.2008 roku

RADA GMINY W KOWALI WÓJT GMINY KOWALA ______

Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Kowala na lata 2008-2013

Kowala, czerwiec 2008

1

1. Cel opracowania Planu Rozwoju Lokalnego ...... 4

2. Metodyka sporz ądzania Planu...... 4

II. OBSZAR I CZAS REALIZACJI PLANU ROZWOJU LOKALNEGO ...... 5

III. AKTUALNA SYTUACJA SPOŁECZNO – GOSPODARCZA NA TERENIE OBJ ĘTYM WDRA śANIEM PLANU ROZWOJU LOKALNEGO ...... 5

1. Urz ąd Gminy ...... 5

3. Środowisko przyrodnicze ...... 13 3.1. Warunki geologiczne i surowce mineralne...... 13 3.2. Klimat ...... 13 3.3. Gleby ...... 14 3.4 . Zasoby wodne ...... 14 3.5. Zasoby le śne ...... 15

4. Turystyka...... 16

5. Zagospodarowanie przestrzenne ...... 18 5.1. Infrastruktura techniczna ...... 18 5.1.1. Sie ć wodoci ągowa ...... 18 5.1.2. Sie ć gazownicza ...... 18 5.1.3. Sie ć elektroenergetyczna ...... 18 5.1.4. Sie ć kanalizacyjna ...... 22 5.1.5. Infrastruktura drogowa...... 22 5.2. Ochrona środowiska ...... 23 5.3 Komunikacja ...... 25 5.4. Struktura u Ŝytkowania gruntów ...... 26 5.5. Struktura własno ści gruntów ...... 27 5.6. Stan obiektów dziedzictwa kulturowego ...... 28 5.7. Identyfikacja problemów ...... 28

6. Gospodarka ...... 29 6.1. Rolnictwo ...... 29 6.3. Działalno ść pozarolnicza ...... 30 6.4. Identyfikacja problemów ...... 32

7. Sfera społeczna ...... 33 7.1. Bezrobocie ...... 33 7.2. O świata ...... 34 7.3. Słu Ŝba zdrowia ...... 35 7.4. Pomoc Społeczna ...... 36 7.5. Mieszkalnictwo ...... 36 7.6. Kultura i sport ...... 37 7.7. Bezpiecze ństwo ...... 37 7.8. Grupy społeczne ...... 38 7.10. Identyfikacja problemów ...... 39

IV. PROGRAMY I ZADANIA PRZEWIDZIANE DO REALIZACJI W LATACH 2008– 2013 ...... 40

1. Poprawa stanu środowiska naturalnego ...... 40 1.1. Budowa kanalizacji sanitarnej. (Tab. XIV) ...... 41

2 1.2. Budowa i modernizacja sieci wodoci ągowej. (Tab. XV) ...... 41 1.3. Inne inwestycje zwi ązane z ochron ą środowiska naturalnego. (Tab. XVI) ...... 41

2. Budowa i przebudowa infrastruktury drogowej...... 43 2.1. Budowa i przebudowa dróg gminnych. (Tab. XVII)...... 44 2.2. Budowa i modernizacja o świetlenia drogowego. (Tab. XVIII)...... 46

3. Rozwój lokalnej infrastruktury społecznej...... 47 3.1 Budowa i modernizacja bazy o światowej, sportowej i rekreacyjnej. (Tab. XIX)...... 47 3.2 Doposa Ŝenie jednostek Ochotniczej Stra Ŝy Po Ŝarnej (Tab. XX)...... 47 3.3 Modernizacja obiektów u Ŝyteczno ści publicznej. (Tab. XXI)...... 48

V. OCZEKIWANE WSKA ŹNIKI OSI ĄGNI ĘĆ PLANU ROZWOJU LOKALNGO W LATACH 2008 – 2013...... 49

VI. DOCHODY I WYDATKI BUD śETU GMINY KOWALA W LATACH 2004 – 2007 ...... 52

VII. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA ZADA Ń W LATACH 2008 – 2013...... 56

VIII. SYSTEM WDRA śANIA ...... 58

IX. SPOSOBY MONITOROWANIA, OCENY I KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ...... 59

1. Monitoring...... 59 1.1. Monitoring rzeczowy ...... 59 2. 1. Monitoring finansowy ...... 59 3.1. Monitorowanie planu rozwoju lokalnego ...... 59

2. Ocena planu rozwoju lokalnego...... 60

3. Współpraca pomi ędzy sektorem publicznym, prywatnym i organizacjami pozarz ądowymi...... 60

3 I. WST ĘP

1. Cel opracowania Planu Rozwoju Lokalnego

Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Kowala jest dokumentem planistycznym, maj ącym na celu okre ślenie głównych zamierze ń inwestycyjnych przewidzianych do realizacji na terenie gminy w latach 2008 – 2013 przy zaanga Ŝowaniu środków własnych gminy oraz zewn ętrznych źródeł finansowania, a w szczególno ści funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Opracowanie Planu Rozwoju Lokalnego dla Gminy Kowala ma du Ŝe znaczenie zarówno dla władz samorz ądowych jak i społeczno ści lokalnej, gdy Ŝ pozwala na szczegółowe okre ślenie zamierze ń Gminy zmierzaj ących do zaspokojenia najwa Ŝniejszych potrzeb mieszka ńców Gminy i okre ślenie mo Ŝliwo ści źródeł finansowania tych inwestycji.

Potrzeba opracowania aktualizacji Planu Rozwoju Lokalnego wynika: − z braku obowi ązuj ącego dokumentu planistycznego, − z wprowadzenia nowych zada ń i projektów, − z konieczno ści doprowadzenia do spójno ści z unijn ą zasad ą programowania, to jest dostosowania Planu do okresu programowania pomocy strukturalnej UE.

Niniejszy dokument zawiera przegl ąd aktualnej sytuacji, identyfikuje problemy, diagnozuje potrzeby lokalnej społeczno ści, okre śla kierunki działa ń zmierzaj ących do poprawy istniej ącego stanu. Plan Rozwoju Lokalnego wskazuje w okresie planistycznym wytypowane do realizacji projekty i źródła ich finansowania. Uzupełnienie stanowi ą prognozy przepływów finansowych, przewidywane sposoby wdra Ŝania, monitorowania, oceny i ewentualnych zmian wprowadzanych w Planie.

Niniejszy dokument nawi ązuje zarówno do dotychczasowego Planu Rozwoju Lokalnego, Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego, Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2007-2013 oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich.

2. Metodyka sporz ądzania Planu

Plan Rozwoju Lokalnego został opracowany przez pracowników Urz ędu Gminy Kowala oraz społeczno ści lokalnej reprezentowanej przez Radnych Gminy. Wykorzystane zostały materiały oraz informacje Urz ędu Gminy w Kowali, Powiatowego Urz ędu Pracy, GUS-u i innych jednostek organizacyjnych z terenu powiatu radomskiego. Przeprowadzona została analiza materiałów źródłowych, w tym Programu Rozwoju Lokalnego Gminy Kowala z 2005 roku, inwentaryzacja i analiza innych dokumentów o znaczeniu strategicznym. Plan Rozwoju Lokalnego ma charakter otwarty, a kolejno ść realizacji poszczególnych zada ń mo Ŝe by ć modyfikowana w zale Ŝno ści od zmieniaj ących si ę warunków społeczno - gospodarczych i mo Ŝliwo ści finansowych gminy.

4 II. Obszar i czas realizacji Planu Rozwoju Lokalnego

Plan Rozwoju Lokalnego został opracowany dla Gminy Kowala. Czas realizacji Planu został okre ślony na lata 2008 – 2013.

III. Aktualna sytuacja społeczno – gospodarcza na terenie obj ętym wdra Ŝaniem Planu Rozwoju Lokalnego

1. Urz ąd Gminy

Siedziba władz gminnych mie ści si ę w Urz ędzie Gminy w Kowali, nr 105A. Gmina Kowala posiada Statut uchwalony Uchwał ą nr I/8/2003 Rady Gminy w Kowali z dnia 31 stycznia 2003 r.

Gminne Jednostki Organizacyjne

W celu wykonywania swych zada ń Gmina tworzy jednostki organizacyjne. Na terenie gminy Kowala działaj ą: 1. Gminne Przedszkole w Kowali. 2. Gminna Biblioteka Publiczna w Kowali. 3. Filie Gminnej Biblioteki Publicznej w Kowali: − Biblioteka Publiczna w Młodocinie Mniejszym, − Biblioteka Publiczna w Parznicach, − Biblioteka Publiczna w Bardzicach. 4. Gminny O środek Pomocy Społecznej w Kowali. 5. Szkoła Podstawowa w Kowali. 6. Szkoła Podstawowa w Mazowszanach. 7. Szkoła Podstawowa w Młodocinie Mniejszym. 8. Szkoła Podstawowa w Bardzicach. 9. Szkoła Podstawowa w Ko ńczycach 10. Publiczne Gimnazjum w Parznicach.

Obsług ę finansow ą jednostek organizacyjnych prowadzi Gmina.

Komisje stałe Rady Gminy Kowala: − Komisja Rewizyjna, − Komisja Porz ądku Publicznego, Bezpiecze ństwa i Ochrony Ludno ści − Komisja Rolnictwa i Ochrony Środowiska − Komisja Edukacji, Kultury, Sportu i Turystyki. − Komisja Rozwoju Społeczno-Gospodarczego, Finansów i Samorz ądno ści

5

Wewn ętrzny podział organizacyjny Urz ędu Gminy na referaty i inne samodzielne jednostki organizacyjne przedstawia si ę nast ępuj ąco:

− Referat Organizacyjny − Główny Specjalista d/s pozyskiwania funduszy unijnych − Urz ąd Stanu Cywilnego − Referat Spraw Obywatelskich − Referat O światy Kultury i Sportu − Referat Finansów Podatków i Opłat − Referat Budownictwa i Inwestycji − Referat Rolnictwa − Gminny O środek Pomocy Społecznej

Poni Ŝszy rysunek przedstawia schemat organizacyjny Urz ędu Gminy w Kowali.

6 2. Poło Ŝenie geograficzne, powierzchnia, ludno ść .

Gmina Kowala poło Ŝona jest w powiecie radomskim, w południowej cz ęś ci województwa mazowieckiego (Rys. 1.). Zajmuj ąc powierzchni ę 74,7 km 2 Kowala nale Ŝy do mniejszych gmin powiatu radomskiego, natomiast pod wzgl ędem ilo ści mieszka ńców wynosz ącej obecnie 10.700 osób lokuje si ę nieco powy Ŝej średniej dla całego regionu (Tab. I). Średnia g ęsto ść zaludnienia wynosi 143,22 osób/km 2.

Rys 1. Powiat radomski i gmina Kowala na tle województwa mazowieckiego.

Od strony północnej Kowala graniczy z Radomiem, od wschodu z jego osiedlami mieszkaniowymi i gmin ą Skaryszew, od południa z gminami Oro ńsko i Wierzbica, a od zachodu z gmin ą Wolanów (Rys. 2.). Główn ą miejscowo ści ą gminy jest Kowala, gdzie mieszcz ą si ę obiekty u Ŝyteczno ści publicznej i jednostki świadcz ące podstawowe usługi. Poło Ŝenie geograficzne naszej gminy, w bezpo średniej blisko ści aglomeracji miejskiej oraz wa Ŝnych szlaków komunikacyjnych (m.in. droga krajowa E 77) daje szczególne mo Ŝliwo ści jej rozwoju. Radom pomimo utraty statusu stolicy województwa nadal pełni waŜną rol ę administracyjn ą (siedziba władz powiatu ziemskiego i grodzkiego), gospodarcz ą oraz kulturow ą w regionie. Radom jest dla mieszka ńców gminy bardzo wa Ŝnym rynkiem pracy i to pomimo upadku znacznej cz ęś ci du Ŝych zakładów przemysłowych. Wci ąŜ jednak jest to najpowa Ŝniejszy rynek zbytu towarów (głównie zaopatrzenie miasta w produkty rolne) produkowanych na obszarze gminy oraz najwa Ŝniejsze dla mieszka ńców gminy centrum usługowe (sklepy, hurtownie) i rozrywkowe (kina, teatr). Radom to równie Ŝ najbli Ŝszy – bardzo wa Ŝny – o środek usług o światowych, zapewniaj ący młodzie Ŝy nauk ę w ró Ŝnych typach szkół ponadgimnazjalnych oraz oferuj ący szeroki wachlarz szkolnictwa wy Ŝszego.

7

Rys 2. Gminy powiatu radomskiego.

300 256 231 250

200 171 139 134 150 94 96 83 89 100 78 66 75

50 18

0 a Ŝ sk bia Ił ń ę Gózd Pionki Kowala Przytyk Jedli Zakrzew Wolanów m. Pionki Wierzbica Jastrz Skaryszew

Jedlnia Letnisko

Wyk. I. Powierzchnia gmin powiatu radomskiego (w km2)

8

Liczba Liczba Liczba L.p. Sołectwo mieszka ńców mieszka ńców mieszka ńców 01.01.2005 01.01.2006 01.01.2007 1. Augustów 603 597 617 2. Bardzice 437 442 437 3. Dąbrówka Zabłotnia 397 397 397 4. Grabina 249 249 252 5. Huta Mazowsza ńska 440 445 448 6. Ko ńczyce Kolonia 376 386 396 7. Kosów 645 662 673 8. Kotarwice 623 632 633 9. Kowala 1009 1018 1036 10. Ludwinów 654 660 674 11. Maliszów 514 513 520 12. Mazowszany 523 530 547 13. Młodocin Mniejszy 582 600 614 14. Parznice 804 818 831 15. Romanów 296 299 289 16. Ro Ŝki 509 509 519 17. Ruda Mała 377 373 368 18. Trablice 1386 1405 1449 ogółem 10424 10535 10700

Tab. I. Ludno ść Gminy Kowala według sołectw w okresie od 01.01.2005 do 01.01.2007 r.

dny ę Rok ubyło zgony wzrost wzrost przybyło urodzenia Bezwzgl zameldowania wymeldowania F G H A B C D E (B+C) (D+E) (F+G) 2004 137 243 89 126 380 215 165

2005 149 154 82 95 303 177 126

2006 140 207 75 121 347 196 151

Tab. II. Statystyka ludno ści Gminy Kowala pod wzg. urodzin, zgonów i migracji.

9 W Gminie Kowala wyst ępuj ą pozytywne zjawiska demograficzne – dodatni przyrost naturalny oraz dodatnie saldo migracji, co daje gminie szans ę na intensywny rozwój (Tab. II.).

wiek męŜ czyzn kobiet ogółem 0 - 2 215 201 416 3 61 72 133 4 - 5 130 140 270 6 82 74 156 7 78 79 157 8 -12 442 386 828 13 - 15 281 278 559 16 - 17 182 167 349 18 89 73 162 19 - 65 3413 3413 19 - 60 3049 3049 > 65 395 395 > 60 813 813 ogółem 5368 5332 10700

Tab. III. Struktura wiekowa ludno ści Gminy Kowala wg płci – 01.01.2007

Nad podstawie danych demograficznych mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe społecze ństwo gminy jest stosunkowo młode:

− dzieci i młodzie Ŝ (0 – 17 lat) – 2869 osób, − osoby w wieku produkcyjnym (m.: 18 – 64 lat; k.: 18 – 59 lat) – 6406 osób, − osoby w wieku poprodukcyjnym – 1296 osób.

Poziom wykształcenia mieszka ńców gminy wygl ąda nast ępuj ąco ( źródło: Narodowy Spis Powszechny, 20.05.2002):

− wy Ŝsze – 341 osób, − policealne – 108 osób, − średnie razem – 1787 osób, − średnie ogólnokształc ące – 355 osób, − średnie zawodowe – 1432 osób, − zasadnicze zawodowe – 2317 osób, − podstawowe uko ńczone – 3055 osób, − podstawowe nieuko ńczone i bez wykształcenia – 331 osób.

10 Administracyjnie gmina Kowala dzieli si ę na 18 sołectw, z których 6 posiada przypisane do sołectwa wsie. Poni Ŝej przedstawiono sołectwa gminy i przypisane im miejscowo ści. Sołectwa gminy cechuje du Ŝe zró Ŝnicowanie pod wzgl ędem powierzchni oraz liczby mieszka ńców, co przekłada si ę bezpo średnio na g ęsto ść zaludnienia w całej gminie oraz poszczególnych jej jednostkach administracyjnych. Najwi ększ ą liczb ę mieszka ńców skupiaj ą sołectwa poło Ŝone w środkowej i północnej cz ęś ci gminy (Augustów, Kotarwice, Kosów, Ludwinów, Parznice, Kowala, Trablice). Niektóre z wymienianych sołectw cechuje równie Ŝ wysoka g ęsto ść zaludnienia (Trablice – 298 os./km 2, Ludwinów – 513 os./km 2). W południowej cz ęś ci gminy poło Ŝone s ą sołectwa charakteryzuj ące si ę g ęsto ści ą zaludnienia poni Ŝej średniej dla całej jednostki (143 mieszk./km 2). S ą to m.in.: Romanów – 66 os./km 2; Grabina – 72 os./km 2; Bardzice – 78 os./km 2.

Wie ś przypisana do Powierzchnia L.p. Sołectwo sołectwa (ha)

1. Augustów 259,12 2. Bardzice Jó Ŝefów 560,76 3. Dąbrówka Zabłotnia 466,66 4. Grabina Osiek, Bukowiec 351,09 5. Huta Mazowsza ńska Zenonów 467,21 6. Ko ńczyce Kolonia 225,78 7. Kosów 399,49 8. Kotarwice 317,52 Kowala Kolonia, 9. Kowala 902,49 Kowalówka 10. Ludwinów 131,45 11. Maliszów 421,64 12. Mazowszany 246,06 Młodocin Mniejszy, 13. Młodocin Mniejszy 378,19 Kąty 14. Parznice 633,73 15. Romanów 436,04 16. Ro Ŝki Ro Ŝki Adamów 386,38 17. Ruda Mała 400,45 18. Trablice 486,94

Tab. IV. Sołectwa gminy Kowala.

11

Rys. 3. Podział administracyjny gminy Kowala na sołectwa 12 3. Środowisko przyrodnicze

3.1. Warunki geologiczne i surowce mineralne.

Gmina Kowala le Ŝy w obr ębie Równiny Radomskiej, b ędącej cz ęś ci ą wzniesie ń południowo – mazowieckich. Charakterystyczne dla tych terenów, wchodz ących w skład Niecki Mazowiecko – Lubelskiej, s ą utwory kredy, trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Jura górna wykształcona jest jako: wapienie skaliste, wapienie płytowe mi ękkie, rafowe, oolitowe, g ąbkowe, z krzemieniami, lokalnie wapienie margliste (oksford); wapienie, margle, wapienie oolitowe, iłowce i łupki margliste rozpoznane w sąsiedniej gminie – Wierzbica, w zło Ŝach „Wierzbica” i „Gliniany – Duranów” (kimeryd); wapienie, margle, iłowce, mułowce margliste i piaskowce margliste (portland). Na utworach jury niezgodnie zalegaj ą utwory kredy dolnej, o mi ąŜ szo ści w rejonie Wierzbicy do 90m. Litologicznie s ą to: piaski, iłowce, mułowce oraz margle z syderytami oraz piaski, piaski glaukonitowo-fosforytowe, wapienie i margle. Kreda górna zbudowana jest z utworów w ęglanowo – krzemionkowych. Osady jurajskie i kredowe wychodz ą na powierzchni ę terenu lub wyst ępuj ą pod niewielkim nadkładem glin zwałowych. W rejonie Romanowa i D ąbrówki Zabłotniej rozwijaj ą si ę w nich procesy krasowe. Utwory trzeciorz ędu wykształcone s ą jako: rumosze skalne, piaski, iły, iły pstre, piaski pylaste, z przewarstwieniami mułków, a tak Ŝe produkty wietrzenia chemicznego - piaski Ŝelaziste na wychodniach piaskowców jurajskich i ilaste produkty procesów krasowych na wychodniach wapieni jury górnej. Na utworach jury, kredy lub trzeciorz ędu zalegaj ą ci ągł ą pokryw ą (do 25m) utwory czwartorz ędowe. Czwartorz ęd to przewa Ŝnie: gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, lodowcowe i rzeczne oraz le Ŝą ce na nich lub bezpo średnio na utworach jury - piaski eoliczne. W obni Ŝeniach terenu i w dolinach rzecznych wyst ępuj ą mady, mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne, a w stropie utworów czwartorz ędowych w rejonach dolin rzek torfy.

3.2. Klimat

Gmina Kowala wchodzi w skład „radomskiej dzielnicy klimatycznej”, charakteryzuj ącej si ę wyra źnie wy Ŝszymi od otoczenia temperaturami. Poza tym gmina leŜy w pasie najni Ŝszych w kraju opadów atmosferycznych.

Pod wzgl ędem klimatycznym obszar gminy charakteryzuj ą:

− średnia roczne sumy opadów wynosz ąca 550 - 600 mm, − średnie roczne temperatury wynosz ące + 6,8 ºC, − okres wegetacyjny – 200 - 220 dni (pocz ątek w pierwszej dekadzie kwietnia, koniec w ostatniej dekadzie pa ździernika).

W zwi ązku z tym mo Ŝna wyodr ębni ć nast ępuj ące rejony klimatyczne:

− rejon równiny denudacyjnej ze średnimi warto ściami temperatur powietrza i średnimi wielko ściami opadów atmosferycznych, − rejon zagł ębie ń i den dolin rzecznych z niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, z tendencj ą do inwersji termicznych, gromadzenia si ę chłodnych mas powietrza i mgieł,

13 − południowe kra ńce gminy, gdzie warunki klimatyczne s ą kształtowane przez rejon klimatyczny pogórzy świ ętokrzyskich z ni Ŝszymi warto ściami temperatur powietrza i najwy Ŝszymi na tym obszarze opadami atmosferycznymi.

3.3. Gleby

Gleby i warunki wodne na terenie gminy okre ślone s ą jako średnio korzystne i korzystne dla produkcji rolnej.

Udział poszczególnych klas bonitacyjnych: − klasy II – III – 13,8 % (1 033,5 ha); − klasa IV – 34 % (2 538, 7 ha); − klasa V i VI - 52 % ( 3 899 ha).

Na terenie gminy Kowala wyst ępuj ą nast ępuj ące rodzaje kompleksów glebowo – rolniczych: grunty orne: − pszenny dobry i pszenno – Ŝytni (gleby brunatne i bielicowe); − Ŝytni słaby (gleby brunatne o małej zawarto ści składników pokarmowych i niskiej pojemno ści wodnej); − Ŝytni bardzo słaby (gleby brunatne wytworzone na piaskach lu źnych).

Najwy Ŝsz ą warto ść u Ŝytkow ą posiadaj ą gleby brunatne i bielicowe kompleksu pszennego dobrego lub pszenno – Ŝytniego. Gleby te wyst ępuj ą głównie na terenie wsi: Kotarwice, Mazowszany, Parznice, Józefów. Gleby słabe (brunatne o małej zawarto ści składników pokarmowych i niskiej pojemno ści wodnej) wyst ępuj ą we wsiach: Kowala, Huta Mazowsza ńska, Romanów, Ro Ŝki, Ruda Mała, Młodocin Mniejszy, D ąbrówka Zabłotnia, Trablice, Parznice. Gleby te naleŜą głównie do kompleksu Ŝytnio – ziemniaczanego słabego. Najsłabsze gleby na terenie gminy to ubogie w składniki pokarmowe gleby brunatne wytworzone z piasków lu źnych, nale Ŝą ce do kompleksu Ŝytniego bardzo słabego i VI klasy bonitacyjnej.

3.4 . Zasoby wodne

Wody powierzchniowe

Wody powierzchniowe na obszarze gminy maj ą charakter nizinny. Gmina Kowala w cało ści wchodz ąca w skład dorzecza Wisły, naleŜy do dwóch zlewni: zlewni rzeki Radomki ( Potok Kosowski – 3,8 km, Oronka – 9,7 km) oraz zlewni rzeki Ił Ŝanki (Kobylanka – 5,4 km). Są to niewielkie cieki wodne o niskich stanach wód – zasilane roztopami (marzec – luty) lub deszczami w okresie letnim (czerwiec – sierpie ń). Wody powierzchniowe zajmuj ą 30 ha. Nie wyst ępuj ą wi ększe naturalne zbiorniki wód powierzchniowych. Istniej ące zbiorniki wodne znajduj ą si ę w Kosowie (ok. 25 ha) oraz w Mazowszanach.

14 Wody podziemne

Geologicznie wody podziemne zwi ązane s ą z utworami: czwartorz ędowymi, kredowymi i jurajskimi. Zasadnicze znaczenie dla zaopatrzenia w wod ę ma poziom kredowy, a nast ępnie górnojurajski. Zasoby wód podziemnych do połowy lat dziewi ęć dziesi ątych były silnie zagro Ŝone - w północnej cz ęś ci gminy zaznaczał si ę niekorzystny efekt intensywnej eksploatacji wód podziemnych (rozległy lej depresji w rejonie Radomia).

3.5. Zasoby le śne

Na terenie gminy nie wyst ępuj ą wi ększe kompleksy le śne. S ą to jednak tereny szczególnie chronione (tzw. lasy ochronne), gdy Ŝ znajduj ą si ę w odległo ści mniejszej ni Ŝ 10 km od miasta licz ącego powy Ŝej 50 tys. mieszka ńców (Radom). Tereny le śne znajduj ą si ę w okolicach miejscowo ści Kowala, Kosów, Ro Ŝki, D ąbrówka Zabłotnia. Romanów, Grabina, Huta Mazowsza ńska. Dominuj ące gatunki drzew to sosna, brzoza, olcha. Drzewostan na terenie gminy, a dokładniej lasy nad Potokiem Kosowskim (w rejonie Kosowa) i nad rzek ą Oronk ą (w okolicach Kowali Górnej i Kowalówki oraz pomi ędzy Adamowem i Załawiem), w skutek działalno ści przemysłu, nale Ŝą do II strefy zagro Ŝenia przemysłowego. Przewa Ŝaj ącym siedliskiem w lasach jest bór świe Ŝy i bór mieszany świe Ŝy z dominuj ącym drzewostanem sosnowym i domieszk ą brzozy i d ębu. Na wilgotniejszym podło Ŝu wyst ępuj ą bory (drzewostan sosnowy) i lasy wilgotne (drzewostan grabowo – olchowo – d ębowy). W dolinach cieków i lokalnych zagł ębieniach przewa Ŝa siedlisko olsu z dominuj ąca olch ą. Wi ększo ść lasów na terenie gminy pełni funkcj ę krajobrazow ą i wodochronn ą i z tego wzgl ędu nie powinna pełni ć funkcji rekreacyjnych. Do rekreacji nadaj ą si ę 2 kompleksy le śne – na terenie Kosowa i na południowy zachód od Kowali. Uzupełnieniem szaty ro ślinnej s ą parki, ogrody działkowe i cmentarze: − park wiejski w Kowali, − park wiejski w Mazowszanach, − ogrody działkowe w Hucie Mazowsza ńskiej i Kosowie, − cmentarze w Kowali, Trablicach, Młodocinie, Bardzicach i nieczynny cmentarz ewangelicki w Augustowie (Błonie). Lasy ł ącznie zajmuj ą 457,9 ha (2006 r.), co stanowi 6,13 % ogólnej powierzchni gminy.

15 4. Turystyka

Okolice Kowali to region o du Ŝych mo Ŝliwo ściach rozwoju turystyki, a zwłaszcza agroturystyki i wielu ró Ŝnorodnych form aktywnego wypoczynku. W ostatnich latach obserwujemy wzrost ilo ści osób odwiedzaj ących gmin ę, głównie mieszka ńców pobliskiego Radomia. Jest to związane przede wszystkim ze zwi ększeniem si ę zapotrzebowania na usługi turystyczne w ogóle – jak równie Ŝ ze wzrostem nakładów inwestycyjnych w naszej gminie w postaci powstawania nowych moteli (zwłaszcza przy trasie E7) oraz gospodarstw agroturystycznych. Przyczynia si ę do tego pi ękno miejscowego krajobrazu i interesuj ące zabytki. W najbli Ŝszym czasie planowane jest rozszerzenie oferty regionalnych szlaków turystycznych - pieszych i rowerowych oraz imprez kultywuj ących lokaln ą kultur ę i tradycj ę. Wskazany kierunek rozwoju turystyki zostanie uj ęty w strategii Lokalnej Grupy Działania powołanej z udziałem gminy Kowala w celu pozyskania środków na realizacj ę konkretnych projektów z unijnego programu LEADER.

Obiekty i miejsca najbardziej atrakcyjne pod wzg. turystycznym:

− ko ściół wraz z dzwonnic ą i cmentarzem w Kowali, − ko ściół drewniany w Bardzicach, − park wiejski o powierzchni 5,70 ha z dawnym grodziskiem, układem stawowym i okazał ą alej ą klonowo-jaworow ą w Kowali,

Inne zabytkowe obiekty o znaczeniu turystycznym − kapliczka murowana z 1909 r. w Rudzie Małej, − kapliczka przydro Ŝna, murowana, z pierwszego ćwier ćwiecza XIX wieku w Romanowie, − figura Matki Boskiej w Mazowszanach. − kapliczka murowana w Trablicach

Mapka zamieszczona na stronie 17. przedstawia lokalizacj ę niektórych z wymienionych powy Ŝej zabytków.

Baza noclegowa nie jest rozbudowana. Najwy Ŝszy standard oraz mo Ŝliwo ści w zakresie zakwaterowania oferuje Zajazd Rybacki „Złoty Karpik” zlokalizowany przy trasie E77 Radom – Kielce w miejscowo ści Kosów. Inny obiekt umiejscowiony przy tej samej trasie w Młodocinie Mniejszym jest w trakcie realizacji. W roku 2006 było 36 miejsc zakwaterowania, które udzieliły ogółem 1937 noclegów.

16

Rys. 4. Uproszczona mapa turystyczna gminy Kowala. 17 5. Zagospodarowanie przestrzenne

5.1. Infrastruktura techniczna

5.1.1. Sie ć wodoci ągowa

Na terenie D ąbrówki Zabłotniej znajduje si ę stacja uj ęcia wody wraz ze zbiornikami o poj. 900 m³ oraz stacj ą uzdatniania i rozprowadzania wody. Od stacji wodoci ągowej rozprowadzana jest sie ć wodoci ągowa o średnicach od ø 300 mm, ø 250 mm, ø 160 mm, ø 110 mm, ø 90 mm wraz przył ączami, hydrantami i wodomierzami. Długo ść sieci wodoci ągowej wynosi 122,4 km i doprowadzona jest do wszystkich miejscowo ści na terenie gminy (2632 gospodarstwa) oraz niektórych wsi w gminach s ąsiednich (Rys. 5.). Woda z wodoci ągu nadaje si ę do celów komunalnych i produkcji, spełnia wszelkie wymogi sanitarne. Ogólny stan techniczny sieci wodoci ągowej jest zadawalaj ący. Najwa Ŝniejsze inwestycje w zakresie wodoci ągów dotycz ą wymiany przestarzałej sieci wykonanej z u Ŝyciem materiałów zawieraj ących azbest, modernizacji stacji wodoci ągowej w D ąbrówce Zabłotniej oraz budowy ł ącznika sieci wodoci ągowej ze stacji w D ąbrówce Zabłotniej do miejscowo ści Maliszów w celu zwi ększenia ci śnienia wody w północno – wschodniej cz ęś ci gminy.

5.1.2. Sie ć gazownicza

Przez teren gminy przechodzi gazoci ągi niskopr ęŜ ne o ł ącznej długo ści 16,4 km. − Makowiec – Trablice o ø 300 mm; − Radom – Mazowszany ø 150 mm; − Trablice – Kosów ø 150 mm. W miejscowo ściach Trablice, Ludwinów, Kotarwice, Mazowszany i Huta Mazowsza ńska rozprowadzone s ą gazoci ągi o mniejszych średnicach wraz przył ączami do gospodarstw domowych. Średnice gazoci ągów zapewniaj ą mo Ŝliwo ść rozbudowy i podł ączenia wszystkich mieszka ńców gminy do sieci. Obecnie trwaj ą prace projektowe sieci gazoci ągowej w miejscowo ści Kosów (Rys. 6.). Długo ść sieci gazowniczej wynosi 18,36 km (Bank Danych Regionalnych 2006 r.).

5.1.3. Sie ć elektroenergetyczna

Przez teren gminy przechodz ą linie przesyłowe wysokiego napi ęcia 220, 110 KV. Rozdzielnia znajduje si ę w Ro Ŝkach. Wszystkich sołectwa na terenie gminy obj ęte s ą sieci ą średniego napi ęcia i stacjami trafo przetwarzaj ącymi napi ęcie na 230V. We wszystkich wsiach i przysiółkach rozprowadzona jest sie ć energetyczna niskiego napi ęcia (230V) – w ponad 90% liniami napowietrznymi z lampami oświetleniowymi dróg. Wszystkie zabudowania na terenie gminy zaopatrzone s ą w energi ę elektryczn ą. Niektóre odcinki sieci elektroenergetycznej wymagaj ą remontu kapitalnego.

18

Rys.5. Sie ć wodoci ągowa. 19

Rys. 6. Sie ć gazownicza. 20

Rys. 7. Sie ć drogowa. 21 5.1.4. Sie ć kanalizacyjna

W gminie Kowala brak jest oczyszczalni ścieków oraz kanalizacji. Ścieki gromadzone są w zbiornikach bezodpływowych i okresowo wywo Ŝone do oczyszczalni ścieków przy uŜyciu samochodów asenizacyjnych. Niewielka ilo ść gospodarstw domowych wyposa Ŝona jest w ekologiczne oczyszczalnie przydomowe. Gospodarka ściekowa w stanie obecnym stwarza du Ŝe zagro Ŝenie dla środowiska naturalnego, zanieczyszczane s ą wody podskórne i rzeki. W zwartej zabudowie problemem s ą rozszczelnione i przepełnione zbiorniki ścieków. Obecnie przyj ęta koncepcja kanalizacji gminy dostosowana została do wchodz ących w Ŝycie zasad finansowania inwestycji dotycz ących odprowadzania i oczyszczania ścieków komunalnych. Nowa koncepcja zakłada podział gminy na 2 obszary. W pierwszym, obejmuj ącym północn ą cz ęść gminy, gdzie wyst ępuje zwarta zabudowa, przewidywana jest budowa kanalizacji sieciowej, z docelowym odprowadzaniem ścieków do oczyszczalni ścieków, której budowa planowana jest w Parznicach. W pozostałej cze ść gminy, a wi ęc znacznie mniej zaludnionym obszarze, na południe od drogi wojewódzkiej nr 733, planowana jest budowa przydomowych oczyszczalni ścieków.

5.1.5. Infrastruktura drogowa.

Przez obszar gminy Kowala przebiega 1 droga krajowa, 2 drogi wojewódzkie, oraz sie ć dróg powiatowych i gminnych. Droga krajowa nr 7 Warszawa – Kraków ma znaczenie mi ędzynarodowe. W najbli Ŝszych latach powstanie zachodnia obwodnica Radomia z w ęzłem w Młodocinie Mniejszym. Nowa trasa przejmie funkcje drogi krajowej nr 7, która nabierze znaczenia lokalnego. Drogi wojewódzkie: nr 774 Radom – Wierzbica – Starachowice oraz nr 733 Wolanów – Kowala – Skaryszew maj ą znaczenie regionalne. S ą głównymi drogami zbiorczymi w lokalnym układzie komunikacyjnym, gdy Ŝ jest z nimi powi ązana wi ększo ść dróg powiatowych i gminnych. Stan techniczny dróg wojewódzkich jest obecnie niezadowalaj ący ze wzgl ędu na niedostosowanie ich parametrów do nat ęŜ enia ruchu. Drogi te s ą zarz ądzane przez Mazowiecki Zarz ąd Dróg Wojewódzkich w Warszawie, który realizuje aktualnie program ich kompleksowej przebudowy. W 2007 roku zmodernizowany został odcinek drogi 733 Kowala – Parznice o długo ści 4 km. W 2008 roku wykonana został I etap przebudowy drogi nr 744 w Mazowszanach o dł. 1200 mb. Kolejne inwestycje przewidywane do realizacji w 2008 i 2009 roku obejmuj ą dalsz ą modernizacj ę drogi nr 744 na odcinku Trablice – Mazowszany (1200 mb.) oraz drogi nr 733 na odcinku Kowala – Augustów (1900 mb.) Planowana jest równie Ŝ przebudowa skrzy Ŝowania w Parznicach (droga wojewódzka nr 733 i 744) Przez teren gminy przechodzi 6 dróg powiatowych: nr 3564W Radom – Augustów, nr 3557W Kowala – Ruda Wielka, nr 3540W Parznice – G ębarzów; nr 3539W Radom – Zalesicie; nr 3560W Oro ńsko – D ąbrówka Warszawska; nr 3435W Sołtyków – Trablice; nr 33558W przez Kosów do drogi krajowej nr 7. Drogi te podlegaj ą pod Powiatowy Zarz ąd Dróg Publicznych w Radomiu. W 2007 roku zmodernizowany został odcinek 1,5 km drogi powiatowej w Kosowie. Poza tym fragmentem powiatowa sie ć dróg na terenie gminy Kowala jest w niezadowalaj ącym stanie technicznym. Najpilniejsz ą inwestycj ą, która powinna zosta ć wykonana przez PZD w Radomiu jest przebudowa drogi w Trablicach, z uwagi na jej niedostosowanie do obecnego nat ęŜ enia ruchu zwi ązanego z transportem piachu z okolicznych kopalni. Drog ę t ę nale Ŝy poszerzy ć i wykona ć chodnik.

22

Drogi na obszarze gminy zarz ądzane przez Urz ąd Gminy w Kowali dziel ą si ę na gminne oraz pozostałe drogi wewn ętrzne.

Drogi gminne na terenie gminy Kowala:

− nr 350601W Kosów – Trablice , − nr 350602W Kowala – Zenonów, − nr 350603W Ro Ŝki – granica gminy Kowala – Krogulcza Sucha – granica gminy Kowala – Oro ńsko, − nr 350604W Kowala – D ąbrówka Zabłotnia, − nr 350605W Kowala – Romanów, − nr 350606W Parznice – Bardzice, − nr 350607W Podgórze – Bardzice, − nr 350608W Romanów – Maliszów, − nr 350609W Stawki – Bardzice , − nr 3506010W Mazowszany – Zenonów , − nr 3506011W Ludwinów – Kotarwice , − nr 3506012W Ro Ŝki – Młodocin K ąty, − nr 3506013W Augustów – Adamów.

Łączna długo ść dróg zarz ądzanych przez gmin ę wynosi ponad 100 km, z czego ponad 50% stanowi ą drogi o nawierzchni asfaltowej. Rozwój gminnej sieci dróg, poprzez budow ę nowych, utwardzonych dróg oraz modernizacj ę istniej ących pozostaje jednym z głównych zada ń inwestycyjnych gminy Kowala. Priorytetowe znaczenie w tym zakresie maj ą drogi w zwartych obszarach zabudowy oraz brakuj ące odcinki ł ącz ące ju Ŝ istniej ące drogi. Główn ą barier ą rozwoju gminnej infrastruktury drogowej pozostaje nieuregulowany stan prawny gruntów dróg, na których planowane s ą inwestycje (Rys. 7.).

5.2. Ochrona środowiska

Zadania z zakresu ochrony przyrody, le śnictwa, gospodarki wodno-ściekowej oraz gospodarki odpadami w zakresie okre ślonym przepisami prawa nale Ŝą do kompetencji organów gminy. Planowanie wszelkich działa ń powinno by ć zgodne z ide ą ekorozwoju, czemu słu Ŝą : plany i programy dotycz ące redukcji emisji zanieczyszcze ń, nawi ązuj ące do dokumentów strategicznych wy Ŝszego rz ędu, opracowanych na poziomie pa ństwa, województwa i powiatu. Gmina Kowala posiada aktualny Plan Ochrony Środowiska, który okre śla polityk ę ekologiczn ą gminy Kowala na podstawie diagnozy stanu środowiska na terenie gminy, zaktualizowanej polityki ekologicznej pa ństwa, uwzgl ędniaj ącej członkostwo Polski w Unii Europejskiej, polityki ekologicznej Województwa Mazowieckiego oraz polityki ekologicznej Powiatu Radomskiego. Program okre śla istniej ący stan środowiska w gminie; ekologiczne, przestrzenne, społeczne uwarunkowania rozwoju gminy oraz priorytetowe działania. Program ochrony środowiska wraz z planem gospodarki odpadami w gminie Kowala jest podstawowym dokumentem koordynuj ącym działania na rzecz ochrony środowiska w gminie.

23 Zgodnie z ustawowymi kompetencjami, do głównych zada ń gminy w zakresie ochrony przyrody nale Ŝy: − zakładanie i utrzymywanie w nale Ŝytym stanie terenów zieleni i zadrzewie ń, − wydawanie zezwole ń na usuni ęcie drzew lub krzewów, − wymierzanie administracyjnych kar pieni ęŜ nych za zniszczenie terenów zieleni lub krzewów, usuwanie drzew lub krzewów bez wymaganego zezwolenia, zniszczenie spowodowane niewła ściw ą piel ęgnacj ą terenów zieleni, zadrzewie ń, drzew lub krzewów, − popularyzowanie ochrony przyrody, − uwzgl ędnianie wymaga ń ochrony przyrody w strategii rozwoju gminy, w studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, w działalno ści gospodarczej i inwestycyjnej prowadzonej na terenie gminy.

Sie ć powi ąza ń przyrodniczych na terenie gminy tworz ą:

− obszar w ęzłowy o znaczeniu regionalnym, tj. północno-wschodni fragment gminy, obejmuj ący skrawek Obszaru Chronionego Krajobrazu „Ił Ŝa- Makowiec”, z elementami geomorfologicznymi: gł ęboko wci ętymi dolinami rzecznymi, o spadkach terenu przekraczaj ących 10%, wydmy, zagł ębienia krasowe, powierzchnie o znacznej infiltracji, wysoczyzna pokryta piaskami o du Ŝej mi ąŜszo ści oraz działem wodnym przebiegaj ącym pomi ędzy dorzeczem Radomki i Ił Ŝanki, − korytarz ekologiczny o znaczeniu regionalnym - system rzeki Oronki w południowo-zachodniej cz ęś ci gminy, − ci ągi lokalnych powi ąza ń obejmuj ące tereny zielone.

Na terenie gminy Kowala nie wyst ępuj ą rezerwaty przyrody, natomiast ochron ą obj ęte są dwa u Ŝytki ekologiczne o ł ącznej powierzchni 1,60ha, w obr ębie Nadle śnictwa Radom.

Przedmiot ochrony Gmina Pow. w [ha] Ogółem [ha] Kowala, obr ęb Zagł ębienie terenu Nadleśnictwo 0,93 0,93 silnie wilgotne Radom Kowala, obr ęb Wilgotna ł ąka Nadle śnictwo 0,67 0,67 nieu Ŝytkowana Radom

Tab. V. U Ŝytki ekologiczne na terenie gminy Kowala

Niewielka cze ść gminy Kowala wchodz ąca w skład Obszaru Chronionego Krajobrazu „Ił Ŝa – Makowiec” obejmuje nast ępuj ący teren: − na południe od Zenonowa (teren całkowicie zalesiony), − rejony wsi Bardzice i Bukowiec (tereny u Ŝytkowane rolniczo oraz tereny zabudowy wiejskiej).

24 Gospodarka odpadami

Gmina Kowala posiada aktualny Plan Gospodarki Odpadami uchwalony przez Rad ę Gminy, okre ślaj ący zasady gospodarowania odpadami. Utrzymanie czysto ści i porz ądku nale Ŝy do zada ń własnych gminy, wykonuj ącej szereg zada ń zwi ązanych z gospodark ą odpadami. Najwa Ŝniejsze z nich dotycz ą stworzenia warunków do wykonywania prac zwi ązanych z utrzymanie czysto ści oraz organizacja selektywnej zbiórki odpadów. Na terenie gminy nie ma gminnego składowiska odpadów. Mieszka ńcy indywidualnie gromadz ą odpady komunalne w workach foliowych, które s ą wywo Ŝone przez specjalistyczn ą firm ę na składowiska odpadów. W lutym 2007 roku Rada Gminy w Kowali uchwaliła Regulamin Utrzymania Porz ądku i Czysto ści na terenie Gminy Kowala. Regulamin okre śla zasady gromadzenia i usuwania odpadów z nieruchomo ści oraz obowi ązki wytwórców odpadów. Wła ściciele nieruchomo ści na terenie gminy zobowi ązani s ą do gromadzenia odpadów w szczelnych i zamkni ętych urz ądzeniach, przeznaczonych jedynie do tego celu. Ścieki powinny by ć gromadzone w szczelnych zbiornikach bezodpływowych lub w przydomowej oczyszczalni ścieków. Wła ściciele nieruchomo ści obowi ązani s ą do prowadzenia selektywnej zbiórki nast ępuj ących odpadów: a) papier, tektur b) szkło białe i kolorowe c) metale d) opakowania z tworzyw sztucznych e) odpady organiczne, ro ślinne f) pozostałe odpady bytowe Wła ściciele nieruchomo ści zobowi ązani sa do zawarcia umowy na odbiór odpadów z przedsi ębiorstwem posiadaj ącym stosowne zezwolenie. Stawki opłat za odbiór odpadów oraz ścieków s ą ustalane uchwał ą Rady Gminy. Odbiór odpadów przemysłowych i poprodukcyjnych odbywa si ę bezpo średnio z zakładów przez uprawnione firmy, zgodnie z zawartymi umowami na odbiór.

Podstawowe zagro Ŝenia środowiska naturalnego gminy Kowala:

− zanieczyszczenie wód przez niedostateczn ą ochron ę przed infiltracj ą, − zanieczyszczenie powietrza i hałas, − dzikie wysypiska śmieci.

5.3 Komunikacja

Linie kolejowe

Na terenie gminy znajduj ą si ę 4 przystanki kolejowe: Radom - Potkanów, Ko ńczyce Radomskie, Ro Ŝki, Ruda Wielka, na których zatrzymuj ą si ę poci ągi o znaczeniu regionalnym. Na stacji PKP Ro Ŝki znajduj ą si ę bocznice do obróbki i obsługi składów towarowych. Przez teren gminy przebiegaj ą dwie linie kolejowe: nr 8 Warszawa - Kraków i Warszawa - Tomaszów Mazowiecki – Łód ź Wi ększe znaczenie ma linia nr 8 Warszawa – Kraków, stanowi ąca istotne poł ączenie transportowe najwi ększej aglomeracji kraju z tzw. aglomeracj ą staropolsk ą licz ącą ponad 5 mln mieszka ńców. Linia obsługuje ruch pasa Ŝersko – towarowy. Średnia pr ędko ść handlowa

25 wynosi ok. 60 km/h. Pogarszaj ący si ę stan techniczny i równoczesne ograniczenie robót zwi ązanych z utrzymaniem obecnego stanu powoduj ą, Ŝe linia wymaga kompleksowej naprawy głównej. Obecnie trwaj ą prace modernizacyjne odcinka tej linii w obr ębie Warszawy Wykonanie modernizacji linii nr 8 na całym odcinku jest zadaniem, które zostanie sfinansowane z funduszy unijnych w obecnym okresie programowania.

Komunikacja pasa Ŝerska

− komunikacja podmiejska MPK – linie: E, 23 i 5; − linie autobusowe PKS; − prywatne linie transportu zbiorowego; − poci ągi PKP.

Telekomunikacja

Na terenie gminy Kowala funkcjonuje telefonia w oparciu o nast ępuj ącą infrastruktur ę:

− sieci telefoniczne kablowe światłowodowe na trasie Radom-Wierzbica, PKP Ro Ŝki-Kowala oraz na pasach kolejowych; − kable ziemne i napowietrzne podł ączone do centrali telefonicznej w Kowali i Radomiu; − sie ć telefoniczna radiowa z antenami w Młodocinie, Bardzicach; − telefonia komórkowa - na terenie gminy znajduj ą si ę 3 maszty, które swoim zasi ęgiem obejmuj ą cały teren gminy.

5.4. Struktura u Ŝytkowania gruntów

Struktur ę u Ŝytkowania gruntów na terenie gminy Kowala przedstawia tabela (Powszechny Spis Rolny 2002 r.):

Udział w powierzchni Forma wykorzystania (ha) grunty orne ogółem 3866,77 sady 222,52 łąki trwałe ogółem 886,13 pastwiska ogółem 194,39 lasy i grunty le śne ogółem 250,91 pozostałe grunty ogółem 447,33 ogółem 5868,05

Tab. VI. Struktur ę u Ŝytkowania gruntów na terenie gminy Kowala

Łączna powierzchnia gruntów wynosi 5868,05 ha, co stanowi 78,54 % ogólnej powierzchni gminy. Najwi ększy udział maja grunty orne – 78,54 % powierzchni gruntow. Dalej s ą to: ł ąki i pastwiska – 18,1 % powierzchni gruntów; lasy – 4,28 %, pozostałe grunty – 7,62 %.

26

5.5. Struktura własno ści gruntów

W gminie Kowala dominuje prywatna własno ść nieruchomo ści. Zarówno parcele na terenach budowlanych jak i grunty rolne stanowi ą prywatn ą własność osób fizycznych a jedynie w niewielkim stopniu osób prawnych. W ewidencji nieruchomo ści o powierzchni do 1 ha wyst ępuje 959 pozycji. Powierzchnia działek waha si ę od kilkuset metrów do 1 ha. Nieruchomo ści o powierzchni powy Ŝej 1 ha jest na terenie gminy 1507. Średnia wielko ść gospodarstwa wynosi 1,8 ha. Gospodarstwa rolne o areale mniejszym znajduj ą si ę w miejscowo ściach poło Ŝonych w s ąsiedztwie Radomia, natomiast gospodarstwa o wi ększej powierzchni s ąsiaduj ą z gminami Wierzbica, Skaryszew, Wolanów, Oro ńsko. Około 80% wła ścicieli i u Ŝytkowników ma uregulowany stan prawny tj. ksi ęgi wieczyste. Pozostali to spadkobiercy. Liczba gospodarstw rolnych wg zajmowanej powierzchni (Powszechny Spis Rolny 2002 r.):

- do 1 ha wł ącznie – 959, - powy Ŝej 1 do mniej niŜ 2 ha – 563, - od 2 do mniej ni Ŝ 5 ha – 563, - od 5 do mniej ni Ŝ 7 ha – 148, - od 7 do mniej ni Ŝ 10 ha – 88, - od 10 do mniej ni Ŝ 15 ha – 30, - od 15 do mniej ni Ŝ 20 ha – 6.

Poni Ŝej zaprezentowano procentowy udział gospodarstw w zale Ŝno ści od zajmowanej przez nie powierzchni.

do 1 ha wł ącznie powy Ŝej 1 do mniej ni Ŝ 2 ha od 2 do mniej ni Ŝ 5 ha od 5 do mniej ni Ŝ 7 ha od 7 do mniej ni Ŝ 10 ha od 10 do mniej ni Ŝ 15 ha od 15 do mniej ni Ŝ 20 ha

Wyk. II. Gospodarstwa w zale Ŝno ści od zajmowanej powierzchni w procentach.

27

5.6. Stan obiektów dziedzictwa kulturowego

Na terenie gminy Kowala znajduj ą si ę obiekty stanowi ące dziedzictwo kulturowe. S ą to wpisane do rejestru zabytków, prowadzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków: − modrzewiowy ko ściół parafialny w Bardzicach z XVIII w; − ruiny murowanego dworku w Kosowie z XIX w; − barokowy ko ściół parafialny św. Wojciecha w Kowali; − cmentarz rzymsko – katolicki w Kowali z XIX w. Do ewidencji dóbr kultury wpisane s ą tak Ŝe dwa parki wiejskie: w Kowali (powierzchnia 5,7 ha, z dawnym grodziskiem, układem stawowym i alej ą klonowo – jaworow ą) oraz w Kosowie, przy dworku. Na terenie gminy wyst ępuje te Ŝ 27 stanowisk archeologicznych.

5.7. Identyfikacja problemów

Do najpilniejszych inwestycji i działa ń, maj ących poprawi ć jako ść Ŝycia mieszka ńców i zwi ększy ć atrakcyjno ść gminy, nale Ŝą :

− modernizacja i budowa dróg gminnych – poł ączenie ich w dro Ŝny system oraz poprawa poł ącze ń mi ędzy poszczególnymi kategoriami dróg (krajowa, wojewódzkie, powiatowe), − budowa oczyszczalni ścieków oraz kanalizacji w północnej cz ęś ci gminy − budowa przydomowych oczyszczalni ścieków w południowej cz ęś ci gminy − opracowanie planu zagospodarowania przestrzennego gminy uwzgl ędniaj ącego rozwój lokalny gminy, − umo Ŝliwienie rozbudowy gazoci ągu w miejscowo ściach nie obj ętych sieci ą gazow ą, − umo Ŝliwienie pozyskania terenów z przeznaczeniem na inwestycje kluczowe dla gminnego rynku pracy, − melioracja i regulacja stosunków wodnych oraz scalanie gruntów, − likwidacja dzikich wysypisk w lasach i przeciwdziałanie ich powstaniu, − poprawa komunikacji publicznymi środkami transportu, − wzrost konkurencyjno ści obszaru gminy wraz z całymi potencjałami w tym tak Ŝe ludzkim do rozwoju zaplecza usługowego pod potrzeby Radomia oraz obsługi komunikacyjnej, zwłaszcza przy drodze krajowej i drogach wojewódzkich.

28 6. Gospodarka

6.1. Rolnictwo

UŜytki rolne to prawie 78,54 % powierzchni gminy. Liczba gospodarstw rolnych w gminie wynosi 2 566. Prognozuje si ę, Ŝe w roku 2020 liczba ta wzro śnie do 2 874. Przewa Ŝaj ącą cz ęść stanowi ą gospodarstwa o niewielkiej powierzchni – średnio 1,8 ha. Najwi ększe gospodarstwa znajduj ą si ę w sołectwach Ruda Mała, Grabina, Romanów, Bardzice, D ąbrówka Zabłotnia. Najwi ększa liczba gospodarstw wyst ępuje w sołectwach: Trablice, Kowala, Parznice, Kosów, Augustów. Wi ększo ść gospodarstw posiada ogólny profil produkcji towarowej zwierz ęcej i ro ślinnej.

Klasa gleb determinuje charakter upraw. Najwi ększ ą powierzchni ę upraw zajmuj ą zbo Ŝa z przeznaczeniem głównie na pasz ę. (Spis Rolny 2002 r.).

Powierzchnia Rodzaj uprawy w ha pszenica ozima 17 517 pszenica jara 9 744 Ŝyto 67 592 jęczmie ń ozimy 407 jęczmie ń jary 3 244 owies 17 591 pszen Ŝyto ozime 23 948 pszen Ŝyto jare 5 305 mieszanki zbo Ŝowe ozime 6 416 mieszanki zbo Ŝowe jare 57 579 gryka, proso i inne zbo Ŝowe 8 kukurydza na ziarno 274 kukurydza na zielonk ę 2 095 str ączkowe jadalne 50 ziemniaki 38 342 buraki cukrowe 160 rzepak jary 65 okopowe pastewne 627 warzywa gruntowe 5 786 truskawki 938

Tab. VII. Powierzchnia zasiewów poszczególnych upraw.

29 6.3. Działalno ść pozarolnicza

W ko ńcu 2006 r. na terenie gminy zarejestrowanych było 475 podmiotów prowadz ących działalno ść gospodarcz ą. W 2007 r. ilo ść zarejestrowanych podmiotów wzrosła do 480. Wi ększo ść podmiotów gospodarczych prowadzonych jest przez osoby fizyczne.

W 2007 r. dokonano nast ępuj ących zmian w ewidencji działalno ści gospodarczej:

− 79 nowych wpisów do ewidencji, − 65 zmian w ewidencji, − 66 wykre śle ń z ewidencji.

Działalno ść gospodarcza prowadzona jest przede wszystkim w sołectwach Kowala, Kosów, Parzenice, Ro Ŝki, Trablice, Młodocin Mniejszy. W zwi ązku z dominuj ącymi funkcjami rolniczymi, dominuje działalno ść zwi ązana z obsług ą produkcji rolnej oraz infrastruktury wiejskiej.

Do głównych dziedzin działalno ści gospodarczej nale Ŝą :

− transport – 76, − działalno ść produkcyjno-handlowo-usługowa – 231, − usługi budowlane – 97, − usługi w zakresie stolarstwa – 22, − mechanika pojazdowa – 38, − garbarstwo – 11, − piekarnie – 3, − produkcja obuwia – 1, − produkcja okien – 1.

Lp. Jednostka gospodarcza Lokalizacja 1. DELLI – producent obuwia, Marek Przemyski Trablice Młodocin 2. DELTRANS, Mieczysław i Artur Delikat Mniejszy 3. EURO – PATREX - Przedsi ębiorstwo Wielobran Ŝowe Kowala 4. Firma Handlowa KAROLINA, Opali ński Krzysztof Kowala 5. MAK Józef Ko ścielniak Kowala 6. MAN – Budownictwo Ogólne, Zbigniew Maj Kosów 7. MARICON s.c – Mi ędzynarodowy Transport i Spedycja Trablice 8. Matyga Aldona i Mariusz – Piekarnia Trablice 9. NARGILA – Zakład Mechaniczny, Marek M ąkosa Kosów 10. PATREX - Przedsi ębiorstwo Handlowo-Transportowe Kowala Młodocin 11. PHU MARMIX S.C., Brusik Marek, Chmielewski Marcin Mniejszy 12. PLAST – SYSTEM. Prod. okien PCV, z aluminium i drewna Kowala 13. PPHU MEBLE-MICHALCZEWSKI, Michalczewski Paweł Mazowszany

30 14. PPHU ROMERO, Alicja Czwarno Kosów 15. PPHU Trans – świr, Jasi ńska Honorata Trablice 16. TRANS-LUZ s.c. - Ewa i Wojciech G ębscy Parznice 17. ZŁOTY KARPIK – Zajad Rybacki, Halina Przybylska Kosów 18. śELMET, Gomuła Maria i Edward Ro Ŝki

Tab. VIII. Wykaz najwi ększych przedsi ębiorstw na terenie Gminy Kowala

Gmina Kowala jest dobrze wyposa Ŝona w sie ć handlowo – usługow ą. W 18 sołectwach funkcjonuje 45 sklepów z artykułami spo Ŝywczymi i przemysłowymi. Zakłady Rzemie ślnicze i usługowe powstaj ą w miar ę wzrostu popytu na usługi, a aktualny stan zakładów usługowych pokrywa zapotrzebowanie ludno ści.

Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze regon wg sektorów własno ściowych (BDR 2006 r.):

Sektor publiczny: podmioty gospodarki narodowej ogółem – 12, pa ństwowe i samorz ądowe jednostki prawa bud Ŝetowego ogółem – 10.

Sektor prywatny: podmioty gospodarki narodowej ogółem – 557, osoby fizyczne prowadz ące działalno ść gospodarcz ą – 482, spółki handlowe – 17, spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego – 4, spółdzielnie – 1, stowarzyszenia i organizacje społeczne – 6.

Podmioty gospodarcze i zatrudnienie

Do najwi ększych pracodawców, zatrudniaj ących powy Ŝej 10 pracowników, nale Ŝą piekarnie, masarnia P.P.H. „DURO”, zakład produkcji okien z PCV, aluminium i drewna „PLAST – SYSTEM”, zakład produkcji skór ”SKÓREKS”, produkcja obuwia „DELI’”, zakłady meblarskie i transportowe. Zdecydowana wi ększo ść z 475 podmiotów gospodarczych to pracodawcy zatrudniaj ący po kilku pracowników lub tylko członków rodzin. Z analizy ostatniego dziesi ęciolecia wynika, Ŝe na terenie gminy rozwija ć si ę b ędzie działalno ść gospodarcza w formie małych zakładów zatrudniaj ących kilku pracowników. Z 3073 osób pracuj ących około 50% to osoby pracuj ące na terenie gminy. Pozostali doje ŜdŜaj ą do pracy do Radomia i innych miejscowo ści. Pracuj ących wył ącznie lub głównie w gospodarstwie rolnym na terenie gminy jest 1007 osób. Ludzie młodzi, z wy Ŝszym wykształceniem, poszukuj ą pracy na atrakcyjnych stanowiskach poza terenem gminy (Radom, Warszawa) lub uruchamiaj ą działalno ść gospodarcz ą na własny rachunek. Ludzie w średnim i starszym wieku poszukuj ą jakiejkolwiek pracy na terenie gminy lub poza gminą i dla tej grupy wiekowej problem braku pracy jest szczególnie dotkliwy.

31 6.4. Identyfikacja problemów

Najwi ększym wyzwaniem gospodarczym dla samorz ądu gminy jest skoncentrowanie si ę na tworzeniu sprzyjaj ących warunków dla rozwoju małych i średnich przedsi ębiorstw, gdy Ŝ to one w najwi ększym stopniu s ą w stanie tworzy ć nowe miejsca pracy. Popraw ę sytuacji mo Ŝe zapewni ć stwarzanie warunków do rozwoju gospodarczego gminy poprzez:

− zabezpieczenie w planie zagospodarowania przestrzennego gminy terenów z przeznaczeniem pod działalno ść handlow ą-usługow ą, − rozwój infrastruktury poprzez budow ę i modernizacj ę dróg gminnych, budow ę kanalizacji i oczyszczalni ścieków, rozbudow ę gazoci ągu, modernizacji sieci energetycznej, − tworzenie preferencji i ulg podatkowych dla podmiotów rozpoczynaj ących działalno ść gospodarcz ą, − pomoc administracji samorz ądowej w sprawnym załatwianiu wszelkich spraw zwi ązanych z uruchomieniem działalno ści gospodarczej, − aktywizacja biernych zawodowo: kursy, szkolenia, przyuczania do innych zawodów, − pomoc skierowana do zakładów produkcyjnych w pozyskiwaniu rynków zbytu – giełdy internetowe, − pomoc w poszukiwaniu ofert pracy poprzez Gminne Centrum Informacji.

32 7. Sfera społeczna

7.1. Bezrobocie

Bezrobocie w Gminie Kowala jest zjawiskiem, które dotyka szerokie kr ęgi społeczne. Polega na tym, Ŝe cz ęść ludzi zdolnych do pracy i deklaruj ących ch ęć jej podj ęcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z ró Ŝnych powodów.

Bezrobocie powoduje szereg negatywnych nast ępstw i skutków:

− skutki ekonomiczne – nie wykorzystanie całego potencjału pracy, obni Ŝanie poziomu Ŝycia osób bezrobotnych i ich rodzin, obci ąŜ enie dla pa ństwa oraz dla jednostek samorz ądu terytorialnego wynikaj ące z konieczno ści wypłacania zasiłków dla bezrobotnych oraz świadcze ń z pomocy społecznej, zapewniaj ących bezrobotnym oraz ich rodzinom minimum socjalne; − skutki społeczne – ubóstwo, narastanie zjawisk społecznie niepo Ŝą danych i patologicznych (nadu Ŝywanie alkoholu, alkoholizm, przemoc w rodzinie, rozpad rodziny, utrata mieszkania, przest ępczo ść ), choroby (stres, jaki towarzyszy długotrwałemu pozostawaniu bez pracy, moŜe powodowa ć choroby naczy ń wie ńcowych, a tak Ŝe prowadzi ć do depresji i nerwic), zmiana ról społecznych, utrata lub ograniczenie kontaktów z otoczeniem, długotrwałe bezrobocie w śród młodzie Ŝy moŜe prowadzi ć do wi ązania si ę z ró Ŝnymi subkulturami wzmacnia ć skłonno ści do narkomanii; − skutki psychologiczne – utrata poczucia bezpiecze ństwa, obni Ŝenie samooceny, niezdolno ść do pokonywania problemów, poczucie bezradno ści, poczucie utraty wpływu na własne Ŝycie, zanik gotowo ści i ch ęci do pracy, osłabienie umiej ętno ści funkcjonowania w formach Ŝycia społeczno – gospodarczego, zwi ększony stres, depresje.

2005 2006 2007 Liczba zarejestrowanych 1417 1228 1048 bezrobotnych Kobiety 734 652 586 MęŜ czy źni 683 576 462

Tab. IX. Liczba bezrobotnych na terenie gminy Kowala

W 2006 i 2007 roku zmniejszyło si ę w Kowali bezrobocie rejestrowane. Otwarcie granic na kraje unijne spowodowało, Ŝe znaczna ilo ść mieszka ńców naszej gminy opu ściła kraj w celu polepszenia swojej sytuacji materialnej i swojej rodziny.

33 Wykształcenie 2005 2006 2007 Wy Ŝsze 53 57 58 Policealne i średnie 285 240 211 zawodowe Średnie 57 75 74 ogólnokształc ące Zasadnicze 516 417 357 zawodowe Gimnazjalne i poni Ŝej 506 439 348

Tab. X. Bezrobotni według wykształcenia.

W roku 2007 podział osób ze wzgl ędu na wykształcenie w porównaniu z rokiem 2006 uległ nieznacznym zmianom. Najliczniejsza grup ę osób bezrobotnych w tych latach stanowiły osoby z wykształceniem z gimnazjalnym i podstawowym oraz zasadniczym. Nieznacznie zwi ększyło si ę bezrobocie w śród osób z wykształceniem ogólnokształc ącym oraz wy Ŝszym.

Wiek 2005 2006 2007 18-24 338 263 217 25-34 465 399 340 35-44 323 295 239 45-54 247 222 204 55-59 38 40 43 60 i wi ęcej 6 9 5

Tab. XI. Bezrobotni według wieku.

Najliczniejsza grup ę osób bezrobotnych stanowiły osoby w wieku mi ędzy 25 – 34 rokiem Ŝycia. Kolejn ą najliczniejsz ą grup ę stanowiły osoby mi ędzy 18 – 24 a nast ępnie 35 – 45 rokiem Ŝycia. W latach 2006 i 2007 liczba młodzie Ŝy bezrobotnej do 24 lat znacznie spadła w porównaniu z rokiem 2005. Sytuacja ta była spowodowana faktem, Ŝe realizowano du Ŝo aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu, skierowanych do osób młodych do 25 roku Ŝycia, mi ędzy innymi wykorzystywanie środków z EFS na finansowanie sta Ŝy absolwenckich.

7.2. O świata

Na terenie gminy istnieje siedem gminnych placówek o światowych, w których zatrudnione jest 119 osób.

− Publiczne Przedszkole w Kowali, − Publiczna Szkoła Podstawowa w Kowali, − Publiczne Gimnazjum w Parznicach, − Publiczna Szkoła Podstawowa w Mazowszanach, − Publiczna Szkoła Podstawowa w Bardzicach, − Publiczna Szkoła Podstawowa w Młodocinie, − Publiczna Szkoła Podstawowa w Ko ńczycach.

34 Wszystkie obiekty o światowe s ą w dostatecznym stanie technicznym, wyposa Ŝone w instalacje co, wodno-kanalizacyjn ą, elektryczn ą, telefoniczn ą – lecz brak jest bazy sportowej, zwłaszcza sal gimnastycznych (w 2008 roku rozpocz ęła si ę budowa pierwszej pełnowymiarowej sali gimnastycznej przy PSP w Kowali). Remonty budynków wykonywane są na bie Ŝą co w miar ę potrzeb. W najbli Ŝszych latach podj ęte zostan ą równie Ŝ działania umo Ŝliwiaj ące dostosowanie placówek do potrzeb osób niepełnosprawnych. Do najwa Ŝniejszych potrzeb placówek o światowych poza pracami remontowymi nale Ŝy budowa sal gimnastycznych i boisk sportowych (wł ącznie z pozyskaniem terenów), tworzenie nowoczesnych pracowni j ęzykowych wraz z wyposa Ŝeniem, budowa placów zabaw, siłowni i świetlic. Istotnym problemem szkół jest brak środków finansowych na prowadzenie zaj ęć pozalekcyjnych, gdy Ŝ na ten cel gmina nie otrzymuje środków z bud Ŝetu pa ństwa. Aby uzyska ć środki na realizacj ę ww. zada ń gmina Kowala b ędzie przygotowywa ć projekty, które w formie wniosków b ędą składane w ramach konkursów unijnych, zwłaszcza do programu operacyjnego Kapitał Ludzki. WaŜną rol ę o światowa pełni równie Ŝ Biblioteka Gminna – oraz jej trzy filie: w Młodocinie Mniejszym, Parznicach i Bardzicach. Ksi ęgozbiór wszystkich czterech palcówek wynosi 33 954 woluminów. W roku 2006 zostało wypo Ŝyczonych przez 1357 czytelników 22 750 woluminów.

7.3. Słu Ŝba zdrowia

W Kowali funkcjonuje Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej, który posiada 4 gabinety lekarskie (ogólny, pediatryczny, ginekologiczny, stomatologiczny), 1 gabinet zabiegowy, 2 poczekalnie, 1 gabinet (laboratorium – pobieranie bada ń). Zatrudnionych jest 4 lekarzy (rodzinny, pediatra, ginekolog – poło Ŝnik, stomatolog), 5 piel ęgniarek (1 szkoln ą, 1 szczepie ń, 3 środowiskowe), 1 poło Ŝne środowiskowe, 1 laborantka medyczna, 1 sprz ątaczka, osoba zajmuje si ę kotłowni ą gazow ą oraz pełni funkcj ę dozorcy, 1 ksi ęgowa (na umow ę zlecenie), kadrowa (na umow ę zlecenie).Do przychodni zapisanych jest 5760 pacjentów, z tego dzieci 1620. Niepełnosprawnych dorosłych 157 i 23 dzieci. Budynek SPZOZ w Kowali budowany był w latach 1981 – 1984 i nie został dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych. Dotychczas w budynku wymieniono kotłowni ę z w ęglowej na gazow ą, wykonano remont gabinetów lekarskich i stomatologii (gdzie zakupiono sprz ęt), wymieniono wi ększo ść okien, wykonano podjazd dla niepełnosprawnych, wyremontowano dwie łazienki z WC (jedna z nich dostosowana jest dla niepełnosprawnych), zlikwidowano progi w gabinetach, wyremontowano kartotek ę i wymieniono szafy kartoteczne, wymieniono drzwi wej ściowe przy wej ściu głównym. Aby dostosowa ć obiekt do obowi ązuj ących wymogów nale Ŝy dokona ć dalszej renowacji. Bardzo wa Ŝne jest ocieplenie całego budynku oraz wymiana dachu i rynien, ponadto nale Ŝy dokona ć wymiany podłóg w całym budynku i gabinetach na podłog ę antypo ślizgow ą, usun ąć pozostałe progi, wymieni ć i pochowa ć rury hydrauliczne, wyremontowa ć jedno WC, wymieni ć o świetlenie z lamp neonowych na o świetlenie halogenowe, wyremontowa ć punkt szczepie ń i gabinetu dla dzieci zdrowych oraz schody wej ścia głównego. Sołectwa Trablice, Kotarwice, Mazowszany, Huta Mazowsza ńska znajduj ą si ę w rejonie działania SPZOZ Radom – Południe. Sołectwa Bardzice, Grabina to obszar działania SPZOZ Skaryszew filia G ębarzów. Pozostałe sołectwa obsługiwane s ą przez SPZOZ w Kowali.

35 7.4. Pomoc Społeczna

Problemy społeczne, które swoim zasi ęgiem obejmuj ą coraz wi ększ ą grup ę mieszka ńców gminy Kowala powoduj ą wzrost ilo ści osób korzystaj ących z pomocy Gminnego O środka Pomocy Społecznej.

Zakres pomocy GOPS w Kowali latach 2005 – 2007 kształtował si ę nast ępuj ąco:

Rok 2005 2006 2007 Liczba rodzin 588 674 790 Liczba osób w rodzinie 2548 2776 3027

Tab. XII. Rodziny obj ęte pomoc ą Gminnego O środka pomocy Społecznej w Kowali.

Najcz ęstszymi przyczynami kwalifikuj ącymi do udzielenia pomocy przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Kowali s ą:

− ubóstwo, − bezrobocie, − niepełnosprawno ść , długotrwała lub ci ęŜ ka choroba, − trudno ści w przystosowaniu do Ŝycia po zwolnieniu z zakładu karnego, − potrzeba ochrony macierzy ństwa lub wielodzietno ść , − bezradno ść w sprawach opieku ńczo – wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, − alkoholizm, − zdarzenie losowe lub sytuacje kryzysowe.

Najcz ęś ciej problemy te s ą ze sob ą sprz ęŜ one. Przy udzielaniu pomocy niezb ędnym jest współudział osoby wspieranej w rozwi ązywaniu jego trudnej sytuacji. Zmusza to do zmiany postawy bierniej roszczeniowej na postaw ę aktywn ą w rozwi ązywaniu własnych problemów, z którymi osoba wspierana nie potrafili sobie poradzi ć.

Rok 2005 2006 2007 Liczba rodzin 520 586 695 Liczba osób w rodzinie 2018 2360 2849

Tab. XIII. Pomoc udzielana przez GOPS w Kowali osobom dotkni ętym ubóstwem w latach 2005-2007.

7.5. Mieszkalnictwo

Na terenie gminy Kowala znajduje si ę 2828 mieszka ń. Stale zamieszkanych jest 2507 mieszka ń, w tym 2465 stanowi własno ść osób fizycznych. Mieszka ń niezamieszkałych, a przeznaczonych do stałego zamieszkania jest 137. 48 mieszka ń przeznaczonych jest do rozbiórki. Przeci ętna powierzchnia u Ŝytkowa mieszkania wynosi 80,2 m², przeci ętna ilo ść izb w mieszkaniu wynosi 3,7. Ponad 50 % mieszka ń to mieszkania o powierzchni u Ŝytkowej powy Ŝej 50 m². Budynki mieszkalne na terenie gminy to budynki stosunkowo młode. Ponad

36 63% to budynki budowane w latach 1970-2002. W 2507 mieszkaniach zamieszkuje 2646 rodzin. Oddzielnych gospodarstw domowych jest 2856.

Na ogóln ą liczb ę 2646 rodzin w gminie przypada: − mał Ŝeństw bez dzieci – 513, − mał Ŝeństw z dzie ćmi – 1755, − rodzin niepełnych – 378, − rodzin młodych – 472.

Na 2507 mieszka ń zamieszkałych, 2025 mieszka ń wyposa Ŝonych jest w wod ę z sieci wodoci ągowej, 1836 mieszka ń wyposa Ŝonych w ubikacj ę z odprowadzeniem do szamba. W łazienk ę wyposa Ŝonych jest 1909 mieszka ń, w tym 1798 z ciepł ą wod ą bie Ŝą cą. W instalacje centralnego ogrzewania wyposa Ŝone jest 1921 mieszka ń, w gaz z sieci 197 mieszka ń, w gaz z butli 2116 mieszka ń. Z przedstawionej analizy wynika, Ŝe warunki mieszkaniowe ludno ści gminy Kowala są dobre. Budynki mieszkalne s ą stosunkowo młode, do ść dobrze wyposa Ŝone w media, tj. wodoci ąg, instalacje co, łazienki, gaz z sieci lub z butli.

7.6. Kultura i sport

Jednostkami realizuj ącymi zadania z zakresu kultury s ą: − Gminna Biblioteka Publiczna w Kowali z filiami w Młodocinie Mniejszym, Parznicach i Bardzicach. − Ośrodek Integracji Środowiskowej „SZANSA” w Kowali, − Gminne Centrum Informacji w Kowali, − Gminny Klub Sportowy „ZORZA” Kowala. − Ludowo Uczniowski Klub Sportowy LUKS

7.7. Bezpiecze ństwo

Policja

Za zapewnienie bezpiecze ństwa na terenie gminy odpowiedzialny jest Posterunek Policji w Kowali. Ze wzgl ędu na sytuacj ę finansow ą pa ństwa obsada etatowa posterunku nie zabezpiecza całodobowych dy Ŝurów policji.

Stra Ŝ po Ŝarna

W przypadku wyst ąpienia kl ęsk Ŝywiołowych, po Ŝarów lub powa Ŝniejszych wypadków drogowych nad zapewnieniem bezpiecze ństwa czuwa jednostka Nr 3 Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej Radom – Potkanów oraz jednostki OSP w Kowali, Bardzicach, Kosowie i Rudzie Małej.

OSP Kowala - (25 członków, samochód ratowniczo-ga śniczy „STAR 244”, wyposa Ŝenie: sprz ęt ratownictwa drogowego, piły spalinowe do drewna, stali i betonu, motopompa pływaj ąca). Jednostka dysponuje budynkiem, który wymaga rozbudowy w celu dostosowania do obowi ązuj ących wymogów. W obiekcie brakuje boksu gara Ŝowego przeznaczonego dla ci ęŜ kiego pojazdu oraz zaplecza socjalnego i magazynowego. W zakresie sprz ętu niezb ędny jest zakup agregatu pr ądotwórczego, spr ęŜ arki oraz odzie Ŝy specjalistycznej.

37 OSP Ruda Mała - (26 członków, samochód ratowniczo-ga śniczy „JELCZ 04”, wyposa Ŝenie: agregat pr ądotwórczy, piły spalinowe do drewna, betonu i stali). Jednostka jest wł ączona do Krajowego Systemu Ratunkowo – Ga śniczego. Jednostka dysponuje remiz ą, która wymaga rozbudowy o zaplecze socjalne.

OSP Bardzice - (24 członków, samochód ratowniczo-ga śniczy MAGIRUS, wyposa Ŝenie: podstawowy sprz ęt ratowniczo-ga śniczy). Remiza OSP w Bardzicach wymaga kapitalnego remontu (przebudowy).

OSP Kosów - (22 członków, samochód ratowniczo-ga śniczy śUK, wyposa Ŝenie: podstawowy sprz ęt ratowniczo-ga śniczy). Jednostka nie posiada remizy. Samochód jest gara Ŝowany na prywatnej posesji. W 2009 roku planowane jest pozyskanie budynku dawnego spichlerza na terenie byłej spółdzielni rolniczej w celu jego adaptacji na potrzeby

7.8. Grupy społeczne

− Pracownicy umysłowi to pracownicy placówek o światowych, administracji samorz ądowej, rz ądowej, banków, firm ubezpieczeniowych i innych. Legitymuj ą si ę oni wykształceniem wy Ŝszym policealnym i średnim Ich liczba wynosi około 400 osób. − Przedsi ębiorcy – osoby prowadz ące działalno ść gospodarcz ą na własny rachunek, b ędący jednocze śnie pracodawcami – około 475 osób. − Pracownicy najemni - robotnicy pracuj ący u pracodawców na terenie gminy lub poza jej terenem, wykonuj ący ró Ŝne zawody. Najcz ęś ciej s ą to pracownicy fizyczni, ich liczb ę szacuj ę si ę na około 1800 osób. − Rolnicy - osoby utrzymuj ące si ę wył ącznie lub głównie z pracy we własnym gospodarstwie rolnym. Około 1000 osób. − Drobni rolnicy - osoby posiadaj ące małe gospodarstwa rolne, którzy wykonuj ą inne prace najemne b ądź poszukuj ą pracy. Około 1300 osób. − Bezrobotni - osoby poszukuj ące pracy zarejestrowani w Powiatowym Urz ędzie Pracy w Radomiu z prawem lub bez prawa do zasiłku. Około 1200 osób − Emeryci i renci ści – 1160 osób.

Najwi ększego wsparcia w ze strony gminy potrzebuj ą bezrobotni poszukuj ący miejsc pracy. Bezrobotni, pracownicy o najni Ŝszych zarobkach i drobni rolnicy z wielodzietnych rodzin potrzebuj ą wsparcia finansowego i s ą obj ęci opiek ą GOPS w Kowali. Wsparcia w sferze rozwoju działalno ści, tworzenia miejsc pracy oraz poszukiwaniu rynków zbytu potrzebuj ą przedsi ębiorcy i rolnicy.

38 7.9. Rynek pracy

Rynek pracy na terenie gminy Kowala ści śle powi ązany jest z polityk ą społeczn ą, ekonomiczn ą i gospodarcz ą pa ństwa, województwa mazowieckiego i regionu radomskiego. Poza placówkami o światowymi i administracj ą na terenie gminy dominuj ą przedsi ębiorcy prywatni, którzy bardzo elastycznie reaguj ą na polityk ę gospodarcz ą. Decyduj ący wpływ na tworzenie rynku pracy i jego wzrost, istnienie i aktywno ść podmiotów gospodarczych ma, obok warunków zewn ętrznych, stan infrastruktury technicznej, czyli dróg, wodoci ągów, kanalizacji, gazoci ągu, dost ępu do sieci telefonicznej, Internetu, itp. Du Ŝy wpływ ma równie Ŝ poło Ŝenie gminy. Gmina Kowala graniczy z Radomiem na długo ści około 7 km i dzi ęki temu stała si ę zapleczem usługowo – produkcyjnym oraz kadrowym tego miasta. Istotny wpływ na rynek pracy ma poziom zamo Ŝno ści społecze ństwa w regionie. Społecze ństwo bogatsze wi ększe sumy pieni ędzy przeznacza na konsumpcj ę w szerokim poj ęciu, co powoduje wzrost popytu. Elastyczny rynek pracy reaguje natychmiast zwi ększeniem poda Ŝy na poszukiwane wyroby i usługi. Przedsi ębiorcy na terenie gminy będący pracodawcami w sposób elastyczny wpływaj ą na rynek pracy. Ka Ŝde zwi ększenie mo Ŝliwo ści zbytu automatycznie powoduje wzrost zatrudnienia i dostosowania poziomu produkcji do zmieniaj ących si ę potrzeb.

7.10. Identyfikacja problemów

Do istotnych działa ń maj ących na celu popraw ę sytuacji w sferze społecznej nalez ą:

− poprawa warunków Ŝycia mieszka ńców poprzez rozbudow ę i modernizacj ę gminnej infrastruktury, − zapewnienie mieszka ńcom odpowiedniego poziomu edukacji, opieki zdrowotnej i bezpiecze ństwa – na przykład budowa sal gimnastycznych przy szkołach, − współpraca z przedsi ębiorcami oraz zapewnienie im mo Ŝliwo ści rozwoju, − podj ęcie działa ń zmierzaj ących do wspierania najubo Ŝszych grup społecznych, − działania w kierunku zwi ększania rynku pracy na terenie gminy, − dąŜ enia do wzrostu aktywizacji zawodowej ludno ści w wieku produkcyjnym, − działania w kierunku zmniejszenia bezrobocia na terenie gminy.

39 IV. PROGRAMY I ZADANIA PRZEWIDZIANE DO REALIZACJI W LATACH 2008–2013

1. Poprawa stanu środowiska naturalnego

Gmina Kowala wykazuje du Ŝe potrzeby w zakresie inwestycji maj ących wpływ na stan środowiska naturalnego. Mimo, Ŝe sie ć wodoci ągowa pokrywa cały obszar gminy, dotychczas nie zostały wdro Ŝone plany budowy kanalizacji sanitarnej. Budowa infrastruktury wodno – kanalizacyjnej to zadanie o bardzo du Ŝym priorytecie dla samorz ądu gminy. Poprawa tego czynnika wydatnie wpływa na standard Ŝycia mieszka ńców, ułatwia rozwój rolnictwa, w tym ekologicznego, umo Ŝliwia pozyskanie nowych przedsi ębiorstw i podnosi zainteresowanie terenami pod inwestycje mieszkaniowe, rekreacyjne i gospodarcze.

Cele realizacji programu:

− Poprawa warunków Ŝycia mieszka ńców; − Poprawa działania sieci wodoci ągowej na obszarze gminy; − Zwi ększenie poziomu skanalizowania obszaru gminy; − Ochrona środowiska naturalnego; − Zwi ększenie poziomu inwestycji; − Przeciwdziałanie marginalizacji społecznej i ekonomicznej gminy; − Stworzenie lepszych warunków do rozwoju przedsi ębiorczo ści; − Poprawa stanu zasobów wodnych; − Polepszenie si ę stanu gleb; − Poprawa dost ępu mieszka ńców do infrastruktury technicznej decyduj ącej o mo Ŝliwo ściach rozwojowych gminy.

40 Zadania:

1.1. Budowa kanalizacji sanitarnej. (Tab. XIV)

Okres Warto ść Lp. Nazwa zadania Zakres rzeczowy realizacji w zł Projekt budowlany oczyszczalni 1. projekt 2008 60 000 ścieków w Parznicach Budowa oczyszczalni ścieków w 2. I etap budowy 2009 1 500 000 Parznicach Projekt i I etap budowy kanalizacji 3. 2000 mb + 250 przył ączy 2009-2010 2 500 000 w Parznicach Projekt i II etap budowy 4. 4000 mb + 400 przył ączy 2010-1013 5 000 000 kanalizacji w Parznicach Projekt i budowa kanalizacji 5. 4500 mb + 270 przył ączy 2010-1013 6 500 000 Parznice – Kowala Projekt i budowa kanalizacji 6. 4000 mb + 250 przył ączy 2010-1013 6 000 000 Parznice – Kotarwice Projekt i budowa kanalizacji 7. 5000 mb + 350 przył ączy 2010-1013 8 000 000 Mazowszany – Tablice 19 500 mb + 1520 Razem 29 560 000 przył ączy

1.2. Budowa i modernizacja sieci wodoci ągowej. (Tab. XV)

Okres Warto ść Lp. Nazwa zadania Zakres rzeczowy realizacji w zł. Budowa sieci wodoci ągowej 1. 4150 mb + φ 160 2008 200 000 Dąbrówka Zabłotnia - Romanów wymiana sieci wodoci ągowej w 2. 1670 mb + φ 110 2008-2009 456 000 Ludwinowie Remont uj ęcia wody w D ąbrówce 3. 2010 300 000 Zabłotniej Razem 5820 mb 2008-2009 956 000

1.3. Inne inwestycje zwi ązane z ochron ą środowiska naturalnego. (Tab. XVI)

Okres Warto ść Lp. Nazwa zadania Zakres rzeczowy realizacji w zł. budowa przydomowych 1. 200 szt. 2009 2 000 000 oczyszczalni ścieków budowa przydomowych 2. 200 szt. 2010 2 000 000 oczyszczalni ścieków Razem 400 szt. 2009-2010 4 000 000

41 Instytucje i podmioty uczestnicz ące we wdra Ŝaniu

− Urz ąd Gminy w Kowali; − mieszka ńcy gminy.

Powi ązanie zadania

− ze strategi ą powiatu radomskiego; − ze strategi ą województwa mazowieckiego.

42 2. Budowa i przebudowa infrastruktury drogowej

Dobrze rozbudowana i nowoczesna infrastruktura drogowa staje si ę podstaw ą warunkuj ącą osi ągni ęcie wszystkich zało Ŝonych celów rozwoju gminy. Niedostatecznie rozwini ęta infrastruktura komunikacyjna stanowi jedn ą z najpowa Ŝniejszych barier wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Niedostateczny stopie ń jej rozwoju nie tylko obni Ŝa standard Ŝycia i gospodarowania, lecz tak Ŝe decyduje o słabej atrakcyjno ści obszarów wiejskich dla potencjalnych inwestorów. Działania gminy w tym zakresie s ą skierowane na rozbudow ę i modernizacj ę sieci transportowych koniecznych do rozwoju gospodarczego i społecznego poprzez m.in.: udost ępnienie nowych i zwiększenie atrakcyjno ści istniej ących terenów inwestycyjnych, wzmocnienie w zakresie rozwoju zasobów ludzkich i polityki społecznej poprzez popraw ę mobilno ści i warunków podró Ŝowania oraz stworzenie nowych mo Ŝliwo ści w zakresie zatrudnienia, popraw ę bezpiecze ństwa ruchu drogowego. Istniej ąca sie ć dróg, cho ć poprawna pod wzgl ędem układu przestrzennego wymaga modernizacji nawierzchni i dostosowania ich do standardów UE.

Cele realizacji programu:

− Poprawa warunków Ŝycia mieszka ńców; − Ochrona środowiska naturalnego (mniejsza emisja spalin); − Ułatwienie dojazdu mieszka ńcom gminy do szkół, urz ędu i innych instytucji; − Poprawa bezpiecze ństwa na drogach; − Usprawnienie transportu lokalnego i tranzytowego; − Zwi ększenie atrakcyjno ści inwestycyjnej gminy; − Zyski ekonomiczne (mniejsze zu Ŝycie paliwa, oszcz ędno ści energetyczne zwi ązane z wymian ą o świetlenia na energooszcz ędne); − Rozwój gospodarczy i społeczny poprzez udost ępnienie nowych i zwi ększenie atrakcyjno ści istniej ących terenów inwestycyjnych.

43 Zadania:

2.1. Budowa i przebudowa dróg gminnych. (Tab. XVII).

Zakres Okres Warto ść Lp. Nazwa zadania rzeczowy realizacji w zł (mb) 1. Bardzice 705 2008 230 000 2. Trablice (do Godowa) 350 2008 120 000 3. Młodocin Mniejszy 550 2008 170 000 4. Romanów 702 2008 252 000 5. Trablice (droga i chodnik) 1600 2009 1 300 000 6. Kotarwice (droga i chodnik) 1600 2009 1 300 000 7. Maliszów – Romanów – Kowala 2200 2009 – 2013 1 700 000 8. Huta Mazowsza ńska 1200 2009 600 000 8a. Huta Mazowsza ńska 1000 2009 – 2013 500 000 9. Grabina 1600 2009 – 2013 750 000 10. Kąty 1000 2009 – 2013 500 000 11. Klementynów 600 2009 – 2013 300 000 12. Kol. Mazowszany (za osiedlem) 500 2009 – 2013 250 000 13. Kol. Parznice (piekarnia) 1000 2009 – 2013 500 000 14. Kolonia Kowala 700 2009 – 2013 300 000 15. Ko ńczyce Kol. – Podlesie 800 2009 – 2013 350 000 16. Kosów (do obwodnicy) 700 2009 – 2013 350 000 17. Kowala (Siedlecki) 900 2009 – 2013 450 000 18. Kowalówka – Ludwinów 350 2009 – 2013 150 000 19. Ludwinów 350 2009 – 2013 150 000 20. Ludwinów – Trablice (tory) 3200 2009 – 2013 1 550 000 21. Majówka 700 2009 – 2013 350 000 22. Mazowszany 550 2009 – 2013 255 000 23. Ro Ŝki 1200 2009 – 2013 600 000 24. Stawki 700 2009 – 2013 350 000 25. Trablice (Ciborów) 550 2009 – 2013 300 000 26. Walentynów 600 2009 – 2013 300 000 27. Zenonów Wie ś 350 2009 – 2013 150 000 28. Młodocin Mniejszy 250 2009 – 2013 250 000 Razem 26 507 14 327 000

44

Rys.7. Inwestycje drogowe planowane do realizacji w latach 2008 – 2013.

45

2.2. Budowa i modernizacja o świetlenia drogowego. (Tab. XVIII).

Okres Lp. Nazwa zadania Warto ść w zł realizacji 1. Budowa o świetlenia dróg gminnych 2008-2013 300 000

Instytucje i podmioty uczestnicz ące we wdra Ŝaniu

− Urz ąd Gminy w Kowali − mieszka ńcy gminy

Powi ązanie zadania

− ze strategi ą powiatu radomskiego. − ze strategi ą województwa mazowieckiego.

46 3. Rozwój lokalnej infrastruktury społecznej

Nadrz ędnym celem działa ń podejmowanych przez samorz ąd gminy jest d ąŜ enie do umo Ŝliwienia mieszka ńcom Ŝycia na poziomie odpowiadaj ącym aktualnym standardom. Istniej ące ró Ŝnice mi ędzy terenami wiejskimi, a miastami w dost ępie do urz ądze ń infrastruktury technicznej, kultury, rekreacji powinny by ć systematycznie zacierane.

Cele realizacji programu:

− Podniesienie jako ści kształcenia dzieci i młodzie Ŝy, − Poprawy dost ępu do edukacji, − Poprawa warunków nauczania, − Poprawa standardu obiektów szkolnych, ich funkcjonalno ści, bezpiecze ństwa i wyposa Ŝenia, − Zwi ększenie dost ępu do obiektów i urz ądze ń sportowo – rekreacyjnych, Poprawa zdrowia dzieci i młodzie Ŝy

3.1 Budowa i modernizacja bazy o światowej, sportowej i rekreacyjnej. (Tab. XIX).

Okres Warto ść lp. Nazwa zadania realizacji w zł 1. Sala gimnastyczna w Kowali 2008-2010 4 100 000 Kompleks 2 boisk ze sztuczn ą 2. 2008 1 000 000 nawierzchni ą w Mazowszanach Chodnik i parking z przy PSP w Kolonii 3. 2009 50 000 Ko ńczycach 4. Siłownia i świetlica w PG Parznice 2009 100 000 5. Budowa boiska w Kosowie 2009 90 000 Budowa trybun i pozostałej infrastruktury 6. 2009-2011 300 000 przy boisku w Kowali 7. Sala sportowa przy PSP Mazowszanach 2011-2013 4 300 000 Sala gimnastyczna przy PSP w 8. 2011-2013 2 500 000 Młodocinie Mniejszym Boisko wielozadaniowe ze sztuczn ą 9 2011-2013 250 000 nawierzchni ą w Bardzicach Boisko wielozadaniowe ze sztuczn ą 10. 2011-2013 250 000 nawierzchni ą w Kowali 11. Ogrodzenie i elewacja PSP w Kowali 2012-2013 250 000 Razem 13 190 000

3.2 Doposa Ŝenie jednostek Ochotniczej Stra Ŝy Po Ŝarnej (Tab. XX).

Okres Warto ść lp. Nazwa zadania realizacji w zł Budowa gara Ŝu i przebudowa spichlerza 1. na potrzeby świetlicy wiejskiej w 2009-2010 180 000 Kosowie 2. Przebudowa remizy OSP w Bardzicach 2010-2011 150 000 3. Budowa remizy OSP w Kowali 2012-2013 3 000 000 Razem 3 330 000

47

3.3 Modernizacja obiektów u Ŝyteczno ści publicznej. (Tab. XXI).

Okres Warto ść lp. Nazwa zadania realizacji w zł 1. Zagospodarowanie skweru w Kowali 2009 300 000 2. Termomodernizacja o środka zdrowia 2008-2009 120 000 Przebudowa świetlicy wiejskiej w 3. 2010 60 000 Tablicach Razem 480 000

Instytucje i podmioty uczestnicz ące we wdra Ŝaniu

− Urz ąd Gminy w Kowali − mieszka ńcy gminy

Powi ązanie zadania

− ze strategi ą powiatu; − ze strategi ą województwa.

48 V. OCZEKIWANE WSKA ŹNIKI OSIĄGNI ĘĆ PLANU ROZWOJU LOKALNGO W LATACH 2008 – 2013

Wska źniki osi ągni ęć realizacji Planu Rozwoju Lokalnego gminy Kowala na lata 2008 – 2013 to: − produkty , czyli bezpo średnie, materialne efekty zrealizowanych projektów mierzalne okre ślonymi wielko ściami, − rezultaty , czyli wpływ zrealizowanego przedsi ęwzi ęcia na otoczenie społeczno – ekonomiczne po jego zrealizowaniu, − oddziaływania , czyli długoterminowy wpływ zrealizowanego projektu na otoczenie.

Program 1 – Poprawa stanu środowiska naturalnego

Produkty:

− długo ść wybudowanej sieci kanalizacyjnej – 19 500 mb − długo ść wybudowanej sieci wodoci ągowej – 5 820 mb − ilo ść gospodarstw podł ączonych do sieci kanalizacyjnej – 1520 przył ączy − ilo ść wybudowanych oczyszczalni przydomowych – 200 szt.

Rezultaty: − zwi ększenie powierzchni terenów inwestycyjnych, zaopatrzonych w infrastruktur ę techniczn ą, − poprawa działania sieci wodoci ągowej, − zwi ększenie ilo ści mieszka ńców korzystaj ących z sieci kanalizacyjnej, − zmniejszenie ilo ści ścieków przedostaj ących si ę do wód gruntowych i gleby, − likwidacja/ograniczenie przydomowych szamb.

Oddziaływanie: − poprawa warunków Ŝycia mieszka ńców, − powstanie nowych inwestycji, − poprawa stanu środowiska naturalnego, − nowo utworzone miejsca pracy, − rozwój i wzrost wydajno ści rolnictwa, − zwi ększenie atrakcyjno ści inwestycyjnej gminy, − zwi ększenie atrakcyjno ści turystycznej gminy, − zachowanie wysokiej jako ści zasobów wód podziemnych, − zmniejszenie ilo ści zanieczyszcze ń odprowadzanych do gleby i wód. − poprawa zdrowotno ści mieszka ńców,

49 Program 2 – Rozbudowa i przebudowa infrastruktury drogowej

Produkty: − długo ść przebudowanych dróg gminnych – 26 507 mb. − wymiana o świetlenia na energooszcz ędne − wybudowanie o świetlenia w miejscowo ściach i na drogach gminy

Rezultaty: − zwi ększenie długo ści dróg o nawierzchni ulepszonej; − powi ększenie terenów mo Ŝliwych do przekazania pod inwestycje; − usprawnienie komunikacji wewn ątrz gminny; − zmniejszenie kosztów oraz skrócenie czasu podró Ŝy; − zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza poprzez zredukowanie emisji spalin; − poprawa bezpiecze ństwa jazdy kierowców oraz innych uczestników ruchu (pieszych, rowerzystów); − ułatwienie transportu; − dogodniejszy dojazd do posesji i pól.

Oddziaływanie: − poprawa jako ści Ŝycia mieszka ńców; − powstanie nowych inwestycji; − poprawa stanu środowiska naturalnego; − zwi ększenie turystycznej atrakcyjno ści gminy; − rozwój ekonomiczny gminy; − rozwój rolnictwa; − usprawnienie komunikacji wewn ętrznej i zewn ętrznej gminy; − wzrost zainteresowania inwestorów lokowaniem działalno ści na terenach posiadaj ących dobry dojazd.

Program 3 – Rozwój lokalnej infrastruktury społecznej

Produkty: − nowo wybudowane sale gimnastyczne (3 obiekty); − wybudowane boiska o sztucznej nawierzchni (4 obiekty); − zmodernizowane świetlice wiejskie i budynki OSP (4 obiekty); − zagospodarowany skwer w Kowali; − wyremontowane budynki u Ŝyteczno ści publicznej (o środek zdrowia).

Rezultaty: − poprawa stanu technicznego, podniesienie standardu funkcjonalnego i wyposaŜenia obiektów u Ŝyteczno ści publicznych; − wzrost liczby mieszka ńców korzystaj ących z obiektów sportowych,; − zwi ększenie liczby uczniów pobieraj ących nauki w lepszych warunkach lokalowych; − usprawnienie pracy jednostek OSP; − zwi ększenie mo Ŝliwo ści korzystania z obiektów sportowych.

50

Oddziaływanie: − polepszenie dost ępno ści do obiektów sportowo – rekreacyjnych; − poprawa jako ści nauczania; − wyrównanie szans edukacyjnych mi ędzy młodzie Ŝą wiejsk ą a miejsk ą; − wzrost aktywno ści fizycznej w śród mieszka ńców gminy – dzieci, młodzie Ŝy oraz dorosłych; − poprawa obsługi mieszka ńców w instytucjach publicznych; − mniejsze skutki strat powodowanych po Ŝarami.

51 VI. Dochody i wydatki bud Ŝetu Gminy Kowala w latach 2004 – 2007

Dochody bud Ŝetu gminy Kowala wzrosły w latach 2004 – 2007 z 13.626,9 tys. zł. do 20.910,5 tys. zł. Najwy Ŝszy poziom osi ągn ęły one w 2006 r. W całym okresie zanotowano realny przyrost dochodów o 53 %. W kolejnych latach zwraca uwag ę stopniowy przyrost wpływów bud Ŝetowych; zwłaszcza w sferze dotacji. Zestawienie dochodów bud Ŝetu Gminy Kowala, z wyszczególnieniem ich głównych źródeł dla lat 2004 – 2007, przedstawiono w poni Ŝszej tabeli.

2004 2005 2006 2007 Dynamika Wyszczególnienie 2004/2007 Udział w Udział w Udział w Udział w w zł w zł w zł w zł 2001=100 % % % % Dochody własne 2363430 17,34% 2507545 15,64% 2736147 12,99% 3277718 15,67% 138,68% Udziały w podatkach stanowi ących dochód 1163036 8,53% 1460824 9,11% 1734488 8,23% 2175110 10,40% 187,02% bud Ŝetu pa ństwa Subwencja ogólna 8263891 60,64% 8815441 55,00% 9858314 46,80% 10250009 49,02% 124,03% Dotacje 1836530 13,48% 3244629 20,24% 6735762 31,98% 5207714 24,90% 283,56% RAZEM DOCHODY 13626887 100,00% 16028439 100,00% 21064711 100,00% 20910551 100,00% 153,45%

Tabela XXII. Dochody bud Ŝetu Gminy Kowala 2004 – 2007 w warto ściach nominalnych

Miliony 12

10

8

6

4

2

0 2004 2005 2006 2007

Dochody własne Udziały w podatkach Subwencja ogólna Dotacje

Wyk III. Udział poszczególnych składników finansowych w bud Ŝecie gminy na przestrzeni lat 2004 – 2007

52 70,00%

60,00%

50,00% Dochody własne 40,00% Udziały w podatkach 30,00% Subwencja ogólna Dotacje 20,00%

10,00%

0,00% 2004 2005 2006 2007

Wyk. IV. Trend procentowego udziału poszczególnych składników bud Ŝetu gminy w latach 2004 – 2007.

Przedstawiony powy Ŝej wykres obrazuje zmian ę udziału czterech głównych składników bud Ŝetu gminy w latach 2004 – 2007. Obserwujemy znacz ący wzrost udziału dotacji w całym bud Ŝecie – z ok. 13 % w roku 2004 do 25 % w 2007 – ze sw ą kulminacj ą w roku 2006, a Ŝ do 32 %.

12 70%

10 60% Miliony 50% 8 40% 6 30% 4 20%

2 10%

0 0% 2004 2005 2006 2007

Dochody własne Udziały w podatkach Subwencja ogólna Dotacje Dochody własne Udziały w podatkach Subwencja ogólna Dotacje

Wyk. V. Składniki bud Ŝetu gminy w warto ściach nominalnych wraz z ich procentowym trendem w latach 2004 – 2007.

53 W strukturze wpływów dominowały subwencje, osi ągaj ąc w 2007 roku 50 % bud Ŝetu gminy. Jednak Ŝe od 2004 roku obserwuje si ę spadek ich udziału o ok. 10 %. Dochody własne, liczone bez podatków wspólnych z bud Ŝetem pa ństwa, w 2004 r. stanowiły tylko ok. 18% wpływów bud Ŝetowych. Stabilny, jednak niski poziom, cechował wpływy z udziałów w podatkach wspólnych z bud Ŝetem pa ństwa. Wydatki bud Ŝetu Gminy Kowala wzrosły w badanym okresie z 12 938,5 tys. zł w 2004 r. do 19 388,9 tys. zł w 2007 r. Najwy Ŝsze warto ści cechuj ą 2005 r. Szczegółowe zestawienie przedstawiono w poni Ŝszej tabeli:

2004 2005 2006 2007 Dynamika Wyszczególnienie 2007/2004 Udział Udział Udział Udział w zł w zł w zł w zł 2004=100 w % w % w % w % Wydatki ogółem 12 938 593 100,00%19 468 922 100,00%18 942 752 100,00%19 388 822 100,00% 149,85% Wydatki bie Ŝą ce 12 483 551 96,48% 14 003 437 71,93% 16 215 612 85,60% 17 153 683 88,47% 137,41% Wydatki 455 042 3,52% 5 465 485 28,07% 2 727 140 14,40% 2 235139 11,53% 491,19% inwestycyjne

Tabela XXIII. Wydatki bud Ŝetu Gminy Kowala w latach 2004 – 2007.

100% 90% 80% 70% 60% Wydatki bie Ŝą ce 50% Wydatki inwestycyjne 40% 30% 20% 10% 0% 2004 2005 2005 2006

Wyk. VI. Zmiany w wydatkach bud Ŝetu Gminy Kowala w latach 2004 – 2007.

Analiza dynamiki zmian wydatków ogółem w latach 2004 – 2007 wykazuje ich wzrost o 50%. W warto ściach nominalnych nast ąpił wi ększy wzrost w wydatkach bie Ŝą cych (4,7 mln zł), ale jednocze śnie obserwujemy bardzo du Ŝą dynamik ę przyrostu środków finansowych przeznaczonych na wydatki inwestycyjne – jest to prawie pi ęciokrotnie wi ęcej ni Ŝ w roku 2004. Dla wydatków bie Ŝą cych jest to odpowiednio 37 %. Pełn ą dynamik ę zmian w wydatkach bud Ŝetowych prezentuje wykres VI. W przyszło ści konstruuj ąc monta Ŝ finansowy projektów inwestycyjnych nale Ŝy dokładnie bada ć mo Ŝliwo ść utrzymania płynno ści finansowej gminy w dłu Ŝszym okresie. Utrzymaniu tendencji rozwoju gminy b ędzie sprzyja ć realizacja modelu strategicznego zarz ądzania. Stosowanymi instrumentami s ą tu strategia rozwoju, wieloletni plan inwestycyjny oraz wieloletni plan finansowy.

54 Wynik finansowy bud Ŝetu gminy Kowala

Za wyj ątkiem roku 2005 gmina Kowala osi ągała dodatni wynik finansowy. W 2005 roku zaci ągni ęty został kredyt na pokrycie inwestycji drogowych zrealizowanych w 2006 r. w ramach projektu współfinansowanego ze środków unijnych (ZPORR).

2004 2005 2006 2007 dochody 13 626 887 16 028 439 21 064 711 20 910 551 wydatki 12 938 593 19 468 922 18 942 752 19 388 822 Wynik finansowy + 688 294 – 440 483 + 2 121 959 + 1 521 729

Tabela XXIV. Zestawienie dochodów i wydatków gminy Kowala w latach 2004-2007

55 VII. Źródła finansowania zada ń w latach 2008 – 2013

Gmina Kowala zgodnie z zamierzeniami polityki pa ństwa oraz programów unijnych dąŜ y do zniwelowania ró Ŝnic, jakie powstały mi ędzy regionami w Polsce i Europie. Działania te zmierzaj ą w kierunku podniesienia konkurencyjno ści gminy, a co za tym idzie do zach ęcenia inwestorów do lokowania kapitału na jej obszarze. Plan Rozwoju Lokalnego opracowany dla Gminy Kowala na lata 2008 – 2013 jest planem ambitnym. Realizacja okre ślonych zada ń b ędzie odbywała si ę sukcesywnie i uzale Ŝniona jest od wielko ści środków z bud Ŝetu gminy i funduszy pozyskanych z projektów finansowanych środkami Unii Europejskiej. Poni Ŝsze zestawienie przedstawia źródła finansowania zada ń uj ętych w Planie Rozwoju Lokalnego Gminy Kowala.

Warto ść Środki Inne źródła Środki UE Lp. Nazwa programu ogółem własne dofinansowania w zł. w zł. w zł. w zł. 1. Program 1. Poprawa stanu środowiska naturalnego Budowa sieci wodoci ągowej 956 000 556 000 - 400 000 Budowa kanalizacji sanitarnej 29 560 000 5 560 000 24 000 000 - Inwestycje zwi ązane z ochron ą 4 000 000 1 000 000 3 000 000 - środowiska 2. Program 2. Rozbudowa i przebudowa infrastruktury drogowej Budowa i przebudowa dróg gminnych 14 327 000 7 627 000 5 200 000 1 500 000 Budowa i modernizacja o świetlenia 300 000 300 000 - - drogowego 3. Program 3. Rozwój lokalnej infrastruktury społecznej Budowa i modernizacja bazy 13 190 000 3 864 000 3 900 000 5 326 000 oświatowej, sportowej i rekreacyjnej Doposa Ŝenie jednostek Ochotniczej 3 330 000 1 830 000 1 500 000 StraŜy Po Ŝarnej Modernizacja obiektów u Ŝyteczno ści 480 000 175 000 225 000 80 000 publicznej Razem 66 043 000 20 912 00 37 825 00 7 306 00

Tabela nr XV. Źródła finansowania programów inwestycyjnych

Warto ść wszystkich inwestycji przewidzianych do realizacji na terenie gminy w latach 2008 – 2013 wynosi 66 043 000 zł z czego na środki własne gminy przypada 20 912 000 zł, czyli ok. 32% całej kwoty . Zamieszczona poni Ŝej tabela przedstawia cało ściowe nakłady inwestycyjne oraz źródła ich finansowania w kolejnych latach. Środki własne bud Ŝetu gminy wahaj ą si ę od 1 576 000 zł do 4 179 000 zł.

Wyszczególnienie 2008-2013 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Nakłady inwestycyjne 66 043 000 3 142 000 10 996 000 13 550 000 13 350 000 11 805 000 13 200 000 Środki własne 20 912 00 1 576 000 3 067 000 3 890000 3 900000 4 300 000 4 179 000 Dotacje UE 37 825 000 0 6 579 000 8 360000 8 650000 6 705 000 7 531 000 Inne źródła 7 306 000 1 566 000 1 350 000 1 300000 800 000 800 000 1 490 000 Tabela nr XXVI. Źródła finansowania zada ń inwestycyjnych przewidzianych do realizacji w latach 2008-2013.

56 Dotacje unijne Stanowi ą ponad 56% całkowitych nakładów inwestycyjnych. W bie Ŝą cym okresie programowania unijnego środki na inwestycje komunalne dla gmin mo Ŝna pozyska ć z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), którym dysponuje Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego RPOWM. Dofinansowanie z tego programu wynosi do 85% kosztów kwalifikowanych projektu. Kolejnym funduszem jest Europejski Fundusz Rolny na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) wspieraj ący Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Dofinansowanie z tego programu dla gmin wynosi maksymalnie 75% kosztów kwalifikowanych. Gmina zaplanowała pozyska ć dotacje ze środków unijnych szczególnie na inwestycje zwi ązane z gospodark ą wodno-ściekow ą, z uwagi na ich bardzo wysokie koszty, których gmina nie byłaby w stanie zapewni ć z własnych źródeł.

Inne źródła Stanowi ą ok. 11 % nakładów finansowych to dotacje planowane do pozyskania ze środków krajowych pochodz ących z:

• Programu Rozwoju Bazy Sportowej Województwa Mazowieckiego (PRBSWM) • Samorz ądowego Instrumentu Wsparcia Rozwoju Mazowsza (SIWRM) • Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFO ŚiGW). • Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych (FOGR)

Starania władz gminy w zakresie budowy infrastruktury technicznej (m.in. drogi i kanalizacja) b ędą poparte udziałem finansowym lub rzeczowym mieszka ńców gminy. W trakcie okresu wdra Ŝania „Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Kowala” mo Ŝe zaj ść konieczno ść dokonania zmian w źródłach finansowania, z uwagi na to, i Ŝ nie wszyscy beneficjenci, którzy składaj ą wnioski o dofinansowanie inwestycji ze środków unijnych otrzymuj ą te dotacje. W przypadku nie przyznania środków z funduszy strukturalnych na dane zadanie gmina b ędzie zmuszona do dokonania zmian w planie zamierze ń inwestycyjnych. Decyzje dotycz ące zmiany w planowanych inwestycjach podejmowane b ędą ka Ŝdorazowo przez Rad ę Gminy i zatwierdzone uchwałami.

57 VIII. SYSTEM WDRA śANIA

Plan Rozwoju Lokalnego realizowany b ędzie w horyzoncie czasowym 2008-2013 po jego zatwierdzeniu przez Radę Gminy. Po przyj ęciu przez Rad ę Gminy, za jego wła ściwe wdro Ŝenie oraz przedstawianie okresowych ocen z post ępu jego realizacji odpowiedzialny będzie organ wykonawczy gminy tj. Wójt Gminy. Do pomocy we wła ściwym wdro Ŝeniu Planu Wójt Gminy dysponuje aparatem wykonawczym w postaci Urz ędu Gminy oraz jednostek organizacyjnych gminy i jednostek zale Ŝnych. Wśród komórek organizacyjnych Urz ędu Gminy naj ści ślej zaanga Ŝowanych w realizacj ę projektów wynikaj ących z Planu Rozwoju Lokalnego wskaza ć nale Ŝy:

− Referat Budownictwa i Inwestycji − Referat Rolnictwa − Referat O światy Kultury i Sportu

System wdra Ŝania na poziomie Urz ędu Gminy obejmowa ć b ędzie nast ępuj ące działania:

- przygotowanie dokumentacji zada ń obj ętych Planem, - wyst ępowanie z wnioskami o dofinansowanie, - przeprowadzenie procedur wyboru wykonawców zada ń, - kontraktowanie, - monitorowanie przebiegu prac w ramach poszczególnych projektów, - raportowanie kwartalne i roczne, - przygotowanie propozycji dotycz ących korekt w zakresie poszczególnych zada ń, - prowadzenie rozlicze ń finansowych, - prowadzenie działa ń promocyjnych i informacyjnych.

Za poszczególne zakresy zada ń odpowiadaj ą wcze śniej wymienione komórki organizacyjne Urz ędu Gminy, zgodnie ze swoj ą wła ściwo ści ą i zakresem odpowiedzialności. Oprócz komórek organizacyjnych Urz ędu Gminy we wdra Ŝaniu Planu uczestniczy ć b ędą jednostki organizacyjne gminy, w szczególno ści placówki o światowe. Warunkiem niezb ędnym dla pełnego wdro Ŝenia planu jest równie Ŝ uwzgl ędnianie wydatków z nim zwi ązanych w kolejnych budŜetach. Za ten element odpowiada Rada Gminy.

58 IX. SPOSOBY MONITOROWANIA, OCENY I KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ

1. Monitoring

Monitorowanie jest to proces systematycznego zbierania, raportowania i interpretowania danych. Monitoring dostarcza informacji o post ępie realizacji i efektywno ści wdra Ŝania pomocy. Monitoring prowadzony b ędzie w zakresie rzeczowym i finansowym.

1.1. Monitoring rzeczowy

Monitoring rzeczowy obejmował b ędzie kwantyfikowane dane obrazuj ące post ęp we wdra Ŝaniu programu oraz umo Ŝliwienie oceny jego wykonania w odniesieniu do celów ustalonych w Planie Rogowu Lokalnego i b ędzie prowadzony w trzech kategoriach:

− wska źniki produktu − wska źniki rezultatu − wska źniki oddziaływania

2. 1. Monitoring finansowy

Monitoring finansowy obejmował b ędzie dane finansowe realizacji projektów, będących podstaw ą do oceny sprawno ści wydatkowania przeznaczonych na niego środków w oparciu o raporty okresowe obrazuj ące wysoko ść wkładu finansowego pochodz ącego ze środków publicznych.

3.1. Monitorowanie planu rozwoju lokalnego

Jednostk ą bezpo średnio odpowiadaj ącą za monitorowanie i wdra Ŝanie Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Kowala jest Rada Gminy. W pracach zwi ązanych z monitorowaniem i ocen ą Planu Rozwoju Lokalnego mog ą bra ć udział równie Ŝ niezale Ŝni eksperci oraz przedstawiciele Urz ędu Marszałkowskiego i Urz ędu Wojewódzkiego. Przedmiotem oceny i monitorowania powinna by ć zgodno ść Planu z Programami Operacyjnymi. Jednostka monitoruj ąca ma równie Ŝ prawo wnosi ć wnioski do wójta dotycz ące podziału zada ń na poszczególne jednostki organizacyjne i osoby fizyczne. Plan Rozwoju Lokalnego mo Ŝe by ć uzupełniany o kolejne zadania, które wynikaj ą bezpo średnio ze zmian w Programach Operacyjnych .

59 2. Ocena planu rozwoju lokalnego

− Raporty z przebiegu realizacji zada ń. − Kontrola finansowa, wydatkowanie środków zgodnie z przeznaczeniem − Wska źniki efektywno ści

3. Współpraca pomi ędzy sektorem publicznym, prywatnym i organizacjami pozarz ądowymi.

Plan Rozwoju Lokalnego jest dokumentem otwartym i winien by ć uzupełniany poprzez wpis nowych zada ń organizacyjnych i inwestycyjnych raz w roku kalendarzowym w okresie projektowania bud Ŝetu. Wszelkie postulaty i wnioski przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych do Planu przyjmuje główny specjalista ds. pozyskiwania funduszy unijnych, pełni ący funkcj ę koordynatora zespołu zadaniowego przygotowuj ącego plan rozwoju lokalnego. Postulaty do Planu oraz wnioski składa ć mog ą tak Ŝe radni, stowarzyszenia i nieformalne grupy mieszka ńców, organizacje pozarz ądowe, podmioty powi ązane z bud Ŝetem gminy, w tym równie Ŝ spółki prawa handlowego.

Przewodnicz ący Rady Gminy w Kowali

Roman Wasik

60