DIE TRACING HISTORY TRUST EN DIE VOC-DAGHREGISTERS

Helena Liebenberg

15 Oktober 2016

“De Tafel Baij geleegen aende Cabo de Bona Speranca, op 34 grade” deur Johannes Vingboons, c. 1665. (Bron: Grote Atlas, p. 68. Nationaal Archief, 4. VELH 619.37) Die Tracing History Trust en die VOC-Daghregisters

voordrag gelewer deur Helena Liebenberg op Saterdag, 15 Oktober 2016 tydens ’n byeenkoms van die Orde van den Prince, Afdeling Kaap de Goede Hoop gehou by SASNEV, Pinelands, Kaapstad

1. Inleidend

Hartlik welkom by vandag se besondere byeenkoms waartydens die Tracing History Trust se nuutste CD met die transkripsies van die VOC-Daghregisters van 1704, 1706 en 1709 amptelik bekend gestel word. Voordat eksemplare hiervan aan die einde van die verrigtinge aan die belanghebbendes oorhandig sal word, maak ek graag van die geleentheid gebruik om kortliks en oorsigtelik die gang van die Trust se VOC-Daghregisterprojek te skets (vgl. Stand van VOC-Daghregisters op bl. 18-19 vir verdere inligting), enkele interessanthede in die reeds getranskribeerde bande te noem en ten slotte op die pad vorentoe te wys.

Al die VOC-dokumente was in 17e- en 18e-eeuse Nederlands, aan die begin in Gotiese1 skrif soos links bo in die skets, maar later toegankliker vloeiskrif, dog wisselend van baie moeilik tot makliker leesbaar. Om Afrikaans-

Die plan van ’n waterbak, ontwerp en geteken deur Kommandeur Zacharias Wagenaer, 1663 (Grote Atlas, bl. 131: NA, 4. VEL 827)

1 Transkripsie van teks: Dese stene drinc=water-back met sijn sluijs/ begrepen ongevaer een goede / steen-voor aende West- zijde / van t fort de Goede Hoop / en ook soo verre van ’t zee / strant, te lanck sesthien / Roeden, vier ditos breet en op / eenige plaetsen vier op andere / vijff voeten diep, cunnende / om de clippen die daerin / leggen niet dieper gegraven/worden. 2 moedertaalsprekend te wees, is ’n vereiste as transkribeerder en redigeerder van VOC-dokumente. Waarom? Omdat ons verstaan wat ons lees, aangesien Afrikaans uit 17e- en 18e-eeus ontwikkel het en in die nouste verband daarmee staan. Die “ons” verwys na ’n span met onkreukbare toewyding vir die taak.

Die Resolusies is in amptenarytaal, die Daghregisters in ontspanne, dog boeiende styl, beide deur opgeleide penniste (skribente) geskryf. Hierdie dokumente word aangevul uit ander reekse wat ons getranskribeer het, o.a. skeepsjoernale, testamente, vendusierolle en inventarisse, met lg. opgeneem deur ‘geleerde’ én ‘gewone’ mense. Dieselfde taal is gebruik tydens die Bataafse bewind toe die Kaap weer Hollands was (1803 – 1806), asook in die meerderheid dokumente ná die tweede Britse oorname in 1806 tot 1834 waar ons TEPC-werk afgesluit het.

Hierdie dokumente is egter net ’n druppel in die woord-oseaan van wat nog beskikbaar gestel moet word.

Ingang van die Kasteel Kaap de Goede Hoop, vesting waar al die dokumente geskryf is

2. Die Tracing History Trust

Die Trust is na afhandeling van die TEPC-projek in 2008 geregistreer as niewinsgewende entiteit met die doel om verdere Kaapse Argiefdokumente, asook dié wat ontbreek en in die Nationaal Archief in Den Haag gehuisves word, te transkribeer en sodoende toeganklik te maak. Tans word selfs twee van die dagregisters in moderne Engels vertaal. Benewens die projek waaroor ek vandag gesels, was die Trust ook by ander projekte betrokke, o.a. die VOC Vrijlieden Lists (CD) met Cordis en die Van Ewijck-stigting as borge, asook die volgende projekte waarby dr. Antonia Malan betrokke was, nl. Outsiders within oor die Lutherse Kerkargief in Strandstraat en die Sandveld-projek.

Ons hartlike dank aan elke spanlid vir die kundigheid, ywer, deursettingsvermoë en entoesiasme waarmee die onderskeie take uitgevoer is, word en sal word. Sonder volgehoue bydraes van gehalte, is die deurvoer van projekte met hierdie omvang net nie moontlik nie. Dit help egter nie dat daar gewillige en bekwame spanlede is maar geen geldelike ondersteuning nie. Hiermee dus ook ons hartlikste dank aan ons borge vir hulle ruim en volgehoue ondersteuning, in die besonder Van Ewijck-stigting en die Genealogiese Genootskap van Suid- Afrika wat vanoggend hier verteenwoordig word.

3 3. Die VOC-Daghregisters – algemeen

3.1 Die jare

Die volgende dagregisters wat in die Kaapse Argief ontbreek, is in 2010 deur fotograaf Johan Liebenberg in die Nationaal Archief, Den Haag, afgeneem:

1687, 1692, 1695: Simon van der Stel

1699: Simon en Willem Adriaan van der Stel

1700, 1704, 1706: Willem Adriaan van der Stel

1709: Louis van Assenburgh

1713: Willem Helot (waarnemend)

1714: Maurits Pasques de Chavonnes, en

1789: Cornelis Jacob van de Graaff

Slegs 1713 en 1714 moet nog getranskribeer word en die Trust wag aanbiedings van befondsers in.

THT se fotograaf, Johan Liebenberg, in die Nationaal Archief, Den Haag

3.2 Algemene kenmerke

• Getrou aan die naam, dagregister, is die belangrikste gebeure daagliks aangeteken; daar word begin met die weervoorspelling, hoe die wind waai, of daar reën in sig is, is dit warm, koud, bedompig of droog. As dit mooiweer is, is dit so beskryf met woorde soos “lievelijke sonneschijn” of “doorschitterende straalen” (bl. 195, 1704). Milde reën was altyd welkom en dan is dit soos volg beskryf: “Dese nagt heft ’t mooitjes beginnen te regenen” waar mooitjes meer as een betekenis het ... Vergelyk ook “vlaeghie soeten regens” (bl. 261, 1695) en “fijntjies begon te motregene” (bl. 36, 1706).

4 • Die penniste (skribente) het mekaar gedurende die jaar afgewissel, want soms was daar twee handskrifte, of drie, selfs vier – oor die algemeen netjies en op die oog af leesbaar.

• Slegs die vroeë dagregisters het marginalia, d.w.s. kantaanteekeninge, gehad.

• Agt van die elf dagregisters ter sprake val in die Van der Stel-tydperk van Simon en sy seun Wilhem Adriaen.

4. Kantaantekeninge by die dagregisters

Hoewel die aandag vandag val op Wilhem Adriaen van der Stel se 1704- en 1706- en Louis van Assenburgh se 1709-dagregister, verwys ek vlugtig na interessanthede tydens die bewind van die Van der Stel-pa en -seun. Waarom?

Want oorsaak en gevolg is, soos ons sal sien, van die uiterste belang

asook dat ’n mens aan jou woorde en dade geken word; jy word ook daaraan gehou en onthou.

4.1 1687, 1692, 1695 en 1699 – Simon van der Stel, van Kommandeur tot Goewerneur

Simon van der Stel wat die Kaap de Goede Hoop vir 20 jaar bestuur het, is op 10 Desember 1679 aangestel as 11e en laaste Kommandeur en eerste Goewerneur vanaf 1 Junie 1691 tot 2 November 1699 met sy aftrede toe sy seun Wilhem Adriaen hom opvolg. Uit die dagregisters blyk dat hy baie dinamies, energiek en begeesterd was. Hy was diplomaties en kreatief, besit integriteit en administratiewe vaardighede. Hy neem die voortou en lei sy kudde, was vroeg in die oggend op en uit en laat in die aand eers terug by die Kasteel. Daar was konsternasie toe Simon in 1687 een keer “onpasselijk” was (bl. 654, 1687) – dis so aangeteken, die eerste en laaste keer wat hy in dié vier jaar op papier siek(erig) was.

Hy was sekerlik nie sonder foute nie, maar onder sy leierskap het dit goed gegaan aan die Kaap.

4.1.1 In 1687 gebeur die volgende

• Simon van der Stel kon dit nie verdra as mense loodgeswaai het nie, soos blyk uit die volgende: Omdat daar min of geen vordering met die Kerk en “Raadshuijs” van Stellenbosch was, het hy die timmermanne en steenmakers gestraf en ’n ultimatum op vordering gestel. Dit was nie lank daarna nie, toe is al die balke gekap en die houtwerk voltooi, die stene gebak en gedroog, en die geboue spoedig daarna voltooi. Die eerste preek in die nuutvoltooide kerk word op 19 Oktober gehou.

• Die Politieke Raad raak bekommerd oor die groot aantal Franse skepe wat meteens in die Kaap aankom, soveel so dat hulle al die VOC-dienaars oproep, selfs die knegte op die plase in die distrikte. In Junie vind die besoek van die Franse vloot plaas, die ene edelmanne ... Soos te verwagte, vind etlike swaardgevegte, “duellen”, plaas. Die Jesuïete en hulle biskop op een van die Franse skepe is nie toegelaat aan land nie, want hulle was Katolieke geestelikes, selfs al was een van hulle baie siek (bl. 412); later is hulle versoek “schoorvoetend” (bl. 413) toegestaan sodat die man asseblief mediese behandeling kon ontvang. Selfs die vryburgers is opgeroep ingeval die Franse aanvalsplanne het. Vryburger Jan St. Jan, eintlik Jean de St. Jean2, is gevonnis omdat hy met die Franse bevriend was en dit durf waag het om aan boord van een van die Franse skepe te gaan (bl. 428). Na vertrek van die groot Franse vloot het rus en vrede weer op die Kaap neergedaal.

2 Hy is ’n Fransman en waarskynlik ’n Protestant, hoewel hy nie as sodanig gelys is nie. Die Fransman, chirurgijn Renault Berthault de St. Jean kom in 1712 in die Kaap aan; sy vrou en seun Reynault volg hom in 1720. 5 • Die jaarlikse “papagaijskiet” (bl. 524) vind op 5 Oktober op Stellenbosch plaas; vandaar Papegaaiberg tot vandag toe. Die byeenkoms was darem nie gerig op lewendige papegaaie in Van der Stel se Bosch nie, maar op ’n houtpapegaai wat as skyf gebruik is om die burgers se skietvermoë te toets. Later vind die jaarlikse burgermagopleiding vir die volwasse mans plaas. Die Politieke Raad gee opdrag dat “knegties van negen tot derthien jaren ouderdom” ook opleiding moet kry en as hulle nie opdaag nie, sou die ouers gestraf word (bl. 668, 669).

• Vroeg die oggend van 16 Oktober vertrek die Kommandeur van Stellenbosch af na die Bergrivier, vergesel van die vryburgers wat aansoek gedoen het vir grond om te bewerk. Hy baken die gebied af van Simonsberg, die Parel Diamant en Drakenberg, die eerste twee aan hierdie kant en die derde aan die ander kant van die Bergrivier. Die middag ontvang die 23 vryburgers elk ’n plaas by Simon van der Stel wat toe ook die plek Drakenstein noem (bl. 541). Hy oornag daar en gee opdrag aan die landdros en landmeter om die plase te begin uitmeet.

Drakesteijns Colonie van Caap de goede Hoop daar de kerk staat. Leggende ong. acht uuren van t Castel Mar 1710 (kunstenaar: E:v:Stade) (Bron: Grote Atlas, bl. 266: NA, 4 TOPO 15:89)

• Op 15 November besoek die Kommandeur en vier amptenare die gebied by IJsselstein Bhaij wat later Simons Baaij genoem word, om te sien of dit as ’n hawe gebruik kan word. Simon van der Stel wat nie ledig kon wees nie, het dadelik “steenbrasens” begin vang. Ten spyte van die sterk wind wou hy nie tyd verspeel nie en besluit om “sak en pak” oorland te beweeg om die betrokke baai te bereik ten spyte ’n waarskuwings oor die onbegaanbare terrein. Inskrywings is gemaak oor die baie wilde diere, groot verskeidenheid vissoorte en mooi plantegroei (bl. 623-634).

• Dat sy verhouding met die inheemse stamme goed was, blyk uit die volgende: Twee “Hottentot”- kapteins verskil en Van der Stel is ingeroep om die saak te besleg. In 1699 se dagregister word genoem dat hy die eerbiedwaardige stamhoof, Gaukau, goed geken het.

• Die Kommandeur bespeur verwijdering tussen sy “onderworpelingen” (bl. 674) en hy waarsku hulle om hulle onderlinge geskille op te los en die atmosfeer te suiwer.

• Die jaar sluit op ’n mooi noot af toe die Politieke Raad, eintlik die Kommandeur, op 22 Desember besluit om voortaan jaarliks op Kersdag toekennings/pryse te gee aan uitmuntende skoliere, vry en slaaf, ter “handhaving der kinder leer”. Die geleentheid is vir etlike jare aangeteken.

6 4.1.2 In 1692 gebeur die volgende

• ’n Groot ramp tref die hawe toe die VOC-skepe De Goede Hoop, Hoogergeest en die Engelse skip Orange daar strand. De Goede Hoop kon nie gered word nie, maar hulle kon darem die waardevolle skeepsvrag aan land kry. Sakke en sakke materiaal is in ’n uitgerekte reddingspoging – van Mei tot 31 Desember – letterlik “uitgevisch” en aan wal gebring. Die tekstielname val soos geweefde musiek op die oor:

Persiaanse wol en sijde, Chinees lijnwaat, moerissen, roemaals, geblomde armoesijnen, ariabodijs, honnegans, Guinees linnewaat, Suratse en Kust chitsen, baftas, salempoerissen en Bengaalse sijde.

• Die inwoners moes verantwoordelikheid neem vir hulle omgewing – die Kompanjie kon nie alles doen nie. Daarom is die landdros en heemrade van Stellenbosch op 23 Augustus (bl. 354) opdrag gegee om die paaie, brûe, oorgange en meulens so gou moontlik te herstel en op te knap, en om die hout wat daarvoor benodig sou word, uit die omliggende bosse rondom Stellenbosch te kry. Ook die inwoners van Drakenstein moes die paaie en driwwe in hulle gebied herstel en in stand hou.

Afteekening van de Colonie van Stellenbosch ... mijlen van ’t Casteel aan Cobo de goede Hoop den 15:n februarij A:o 1710 (E: v: Stade) (Grote Atlas, bl. 263: NA, TOTO 15:88)

• Die volgende verwys na die vryburgers van Stellenbosch:

–– Abraham de Wagemaker, Jan de Dekker, Willem van de Weereld, Jan Wismer, Pieter Pieterse Bond en Hendrik Jansz: was verantwoordelik vir die pad na Frederig Booth (Botha) wat deur die vallei onderkant die eiendom van Jan Wismer geloop het.

–– Claas Hermansz:, Frederig Booth, Jan Cornelisz:, Jan Sevensz: en Jacobus van Driel was verantwoordelik vir die pad deur die vallei en geleë tussen die eiendomme van Frederig Booth en Claasz: Hermansz:

–– Herman Jansz:, Barent van den Brink, Hans Jurgen Grimp, Matthijs Drederig en Louwrens Verbrugge was verantwoordelik vir die pad vanaf die kerk en oor die steenbrug.

7 –– Hans Lenske en Jan van Gouwen was verantwoordelik vir die pad by die waterkanale en aan die bokant van hulle landerye.3

Voorgaande name is dié van Nederlanders en enkele Duitsers wat in Stellenbosch en omgewing gewoon het.

• Pas daarna is die res van die name van die vryburgers wat moes omsien na die paaie in Drakenstein, Perel en Stellenkeur, asook die driwwe oor die Berg Rivier in die dagregister gelys. Hieruit blyk duidelik dat die mense reeds ’n mengeling van Europeërs was, en dat die Franse Hugenote4 ook reeds aangekom het:

“Jan van Oldenborg, Hendrik Thieleman, Hendrik Venter, Roelof Pasman, Weimer Pasman, Jacob de Savoije, de weduwe Ekhof, Roelof van Wijk, Arij van Wijk, de twe Fransoisen boven Savoijen, Pieter van der Bijl, Abraham Diemer, Maarten van Staden, Jacobus van der Heiden, François Bastiansz: ande Perel, de weduwe van den overleden Pieter Jansz van Kalais, de soon van d’ opgemelde weduwe, Pieter Meijer, Jan Duran, Willem Basson, Jacobus van As, Andre Gauche, Matthijs Vrijhagen, Jan Manu, Hercules du Pre d’ oude, Thomas Monk, Pieter Andriesz:, Christopher Snijman, Ernst Frederig Walter, Arij Lekkerwijn, Jan Claas Mulder, Jan le Long met de Fransman naast hem wonende” (bl. 356-357).

4.1.3 In 1695 gebeur die volgende

• Op 4 Mei vaar die skip De Goede Hoop die Kaapse hawe binne. Vanweë die stormagtige toestande en hoë deining kon die ander skepe, die Waterland, Ridderschap en Voetbog nie daarin slaag om te anker nie en hulle moes vaar na Saldaigne Bhaij. Die “scheepie” genaamd Voetbog, soms Voetboogh (bl. 61) is dan en wan ook genoem Handboogh ... Twee soortgelyke verskrywings was die skeepsnaam Centaurus geskryf as St. Taurus en die pleknaam Guadelope geskryf as Caap de Loop. Hierteenoor staan die bewuste vernederlandsing van vreemde name en vanne, soos in die geval van die Fransman Henri Lécrivain wat beteken ‘Hendrik die skrywer’, maar wat Arij Lekkerwijn geword het. Selfs sy kinders het as Lekkerwijn bekend gestaan.

• Die Politieke Raad besluit op 2 November om ’n nuwe eikebos aan te plant agter Wijnberg by Wolvegat sodat daar beter voorsien kon word in die toenemende vraag na hout vir huishoudings, as boumateriaal en vir die herstel van skepe. Wilhem Adriaen moes later dieselfde probleem van te min hout probeer oplos.

• Aangesien die skeepsbedryf die belangrikste faset van die VOC-handelstasie was en die welstand van die Kolonie hiervan afhanklik was, was die regering in Oktober heel bekommerd omdat daar so min skepe aangeland het. Hulle hoor egter net daarna van ’n vloot Nederlandse skepe wat van die vaderland via Skotland op koers was na die Kaap. Toe die langverwagte vloot van elf op 30 November aanland, blyk dit dat die bemanning erg gehawend en uitgedun is: 228 man dood op see en 678 siekes aan boord! Die plaaslike mediese diens beleef ’n groot krisis. Die hospitaal is meteens totaal beset en die siekes moes in die “logie” en basaar gehuisves word. Waaraan die bemanning gely het, is egter nie genoem nie.

Die res van die siekes was so desperaat om ’n bed en behandeling te ontvang, dat hulle die vryburgergesinne gevra het om te help en hulle uit eie sak vir verblyf en versorging betaal het. Uiteindelik was daar 800 siekes wat mediese sorg benodig het. Die inwoners het graag gehelp, waarskynlik ook omdat daar ’n goeie verstandhouding tussen Simon van der Stel se regering en hulle bestaan het.

3 KAB-band 1/STB 11/130: 1708 tot 1712: “Generale Rolle van ‘t maken en repareren der paden, wegen en driften” komplementeer die inligting wat in die dagregisters verstrek is en vorm deel van die reeks “General Road Rolls” wat tot in die 1800’s strek. Dit is ’n belangrike reeks, aangesien dit die presiese woonplek van elke inwoner van die onderskeie dorpe aantoon.

4 “1692 The influence of the Huguenots in the Cape of Good Hope in South Africa increases as their numbers rise to 201. As refugees, they fled with the bare necessities. On arrival in South Africa if they are skilled in agriculture they are provided with land, implements, seed and animal stock on the proviso that they reimburse the Dutch East India Company with the resulting produce.” (http://www.lekkerwyn.com). 8 4.2 1699, 1700, 1704, 1706 – Wilhem Adriaen van der Stel, Goewerneur

4.2.1 In 1699 gebeur die volgende

• Op Woensdag, 11 Februarie 1699 neem Wilhem Adriaen amptelik die leisels oor by sy pa wat ’n hoogs gerespekteerde en geëerde goewerneur aan die Kaap was. Uit sy optrede, hantering van regeringsake en verhouding met die inwoners, veral die vryburgers, het duidelik geblyk dat die jongman nie oor die diplomasie, inbors en oordeel van sy pa beskik het nie. Hy het as seun in 1679 saam met sy pa en die res van die kinders Kaap toe gekom, maar is in 1684 terug Nederland toe. Hy kom na 15 jaar eers weer terug om sy pos te kom vul. Hy en sy gesin word op 23 Januarie aan land gebring en tydens ’n verwelkoming in die Kasteel op 11 Februarie word hy deur sy pa ingehuldig en voorgestel aan die inwoners daar byeen.

• Wilhem Adriaen was baie geïnteresseerd in tuin- en landbou en het telkens nuwe en beter boerdery- metodes ondersoek, daarmee geëksperimenteer en daarvan geïmplementeer. Vanweë die tekort aan hout versoek hy ’n paar amptenare om na Sandbaaij en Fals Bhaij te gaan en verslag te doen of daar bome is. Hy lei self ’n ekspedisie na die eilande Dina en Marsseveen op soek na bome, maar daar was nie genoeg nie. Hy en sy Raad besluit om 30 000 jong akkerlootjies te laat voorberei vir aanplanting in die distrikte en later die jaar versoek hy die landdros van Stellenbosch om waens na die Ronde Bosje te stuur om 12 000 boompies vir Stellenbosch en 8 000 boompies vir Drakenstein daar te gaan oplaai. Die burgers moes die boompies onmiddellik plant, nie in laagliggende gebiede nie, maar waar hulle die beste sou aard. Vroeg in November besoek Wilhem Adriaen die Kompanjie se nuwe “warmoesland”, ofte wel groentetuin, waar meestal groen en blaargroente geplant is.

• Sedert die 800 siek seelui die Kaap enkele jare gelede getref het, is daar flink gevorder om die nuwe hospitaal te voltooi en in Oktober 1699 gee Wilhem Adriaen opdrag dat die pasiënte oorgeplaas moet word van die ou hospitaal wat in ’n ongesonde gebied geleë was, na die nuwe gebou en dat alle siekes op skepe van toe af daar behandel sou word.

4.2.2 In 1700 gebeur die volgende

• Op Maandag, 25 Januarie 1700 arriveer mnr. Wouter Valkenier, Admiraal van die VOC-retoervloot en vertoef ses weke aan die Kaap. Hy beklee ’n hoër pos as die plaaslike goewerneur. Hoewel die volgende transaksie nie in die dagregister aangeteken is nie, het dit wel gebeur:

Op Maandag 1 Februarie ken Valkenier ’n stuk grond toe aan Wilhem Adriaen van der Stel wat dit Vergelegen noem. By naskoue sou die jongman, as hy eerlik met homself was, besef het dat dit die allerblouste Maandag in sy lewe was. Die oorspronklike grootte was 342 ha, maar is later vergroot na 524,7 ha, tien keer die grootte van die meeste plase destyds. Die vryburgers was bitter ontevrede hieroor. Van hulle is verwag om ’n bestaan te voer op meestal klein, onvrugbare en dus niewinsgewende plasies. Wilhem Adriaen het die VOC se hulpbronne en geld gebruik om die landgoed te ontwikkel. Later het geblyk dat die Kompanjie nooit die toewysing van die grond goedgekeur het nie. Die spogplaas, Vergelegen, was die begin en einde van dié goewerneur.

• In April skryf Wilhem Adriaen aan die Franse gemeente van Drakenstein dat al hoe meer “Duijts”- sprekendes hulle daar vestig, maar omdat hulle nie Frans verstaan nie kan hulle nie die kerkdienste volg nie. Die Franse ds. Simond kon ook nie die Hollandse kindertjies so goed leer lees en skryf nie. Die voorstel is dat Frans deur “Duijts” vervang word. Meester Jacobus de Groot van Haarlem wat albei tale magtig was, is reeds aangestel en sou voortaan die dienste van Simond waarneem. Hoewel dit seker ’n billike beswaar was, is die taalbeleid oënskynlik sonder diplomasie uitgevoer en het die Hugenote van wie veral die ouer mense wat op hulle beurt nie “Duijts” magtig was nie, heel ontstel. Petrus Simond versoek om terug te keer Europa toe; die gemeente staan dit eers teen, maar in 1702 is hy wel toegelaat om te gaan.

9 Die herehuis op Vergelegen soos dit tans daar uitsien

• Vanweë die nodigheid vir uitbreiding besluit Wilhem Adriaen in Julie om ’n ekspedisie na Roodezand te stuur om te bepaal of die grond geskik is vir landbou. Daar was ’n hele klomp behoeftige gesinne wat ’n heenkome gesoek het. Na ’n gunstige verslag noem die Goewerneur die gebied Land van Waveren na sy ma se mense en gee opdrag dat voorbereidings vir die verhuising van die gesinne getref word. Vroeg in Augustus versoek hy landdros Ditmar van Stellenbosch om die inwoners te vra om hulle waens te neem na Francois du Toit se plaas vanwaar die mense na hulle nuwe tuistes vervoer sou word. Met burgergemoedere wat reeds hoog loop teen die Goewerneur oor Vergelegen e.a. kwessies, daag geen waens op nie, waarna Wilhem Adriaen dreig om die burgers te straf vir hulle ongehoorsaamheid. Die uiteinde was dat drie Kompanjieswaens en drie burgerwaens uit Stellenbosch die mense na die Land van Waveren vervoer het.

• Die jaar word afgesluit op ’n beter noot vir Wilhem Adriaen toe hy die eerste steen lê vir die bou van ’n nuwe kerk op die plek van die bestaande een wat oud en te klein was. Die nuwe kerk sou agtkantig wees, net soos die ommuurde tuin van Vergelegen. Vandag staan dit steeds as die Groote Kerk bekend.

4.2.3 In 1704 gebeur die volgende

• Na drie jaar is die Groote Kerk voltooi en op 6 Januarie 1704 lewer “predicant” Petrus Calden die eerste preek. Links op die voorgrond in die skets (bl. 11) loop ’n slaaf met ’n pikol oor sy skouers.

Die Afr. woord aanpiekel hou met die pikol verband. Afr. aanpiekel ‘met moeite iets na ’n ander plek bring’ en ‘aansukkel’ is saamgestel uit aan en piekel, met lg. uit Ndl. piekelen, die vernederlandste vorm van pikolen ‘aan ’n drastok oor die skouer dra en vervoer’. In Kaapse Maleis beteken pikul ‘dra, veral ’n las op die skouers’ en ‘gewig van 125 Hollandse pond’. In Afr. ontwikkel dus ’n eie betekenis. Ndl. ww. pikolen, meestal vernederlands tot piekelen, pikelen (1852) uit Maleis-Javaans pikol, pikoel ‘dra’, in Indië ‘’n drastok oor die skouer dra en vervoer’. Die s.nw. pikol uit Maleis-Javaans pikol, pikoel ‘een mansvrag, soveel as wat aan ’n drastok gedra kan word’, uit ww. pikol, ‘oor die skouers dra’. Die pikol is ook ’n handelsgewig (tans 125 Amsterdamse pond) en ’n maat in O.Indië en O.Asië. (Van Wijk e.a. EWA)

10 Skets van die Groote Kerk, Kaapstad (http://capetownhistory.com)

• Aan die einde van Februarie besoek sersant Nicolaas van den Heuvel die buiteposte Groen Kloov, Land van Waveren, Elands Kloov, Riebeeks Casteel, Sonquaas Drift en Vogel Valleij en dien daarna ’n verslag in oor die aantal manne, lewende hawe en bates by elke pos. Hy moes ook verslag doen oor “Hottentot”-stamme in die onderskeie gebiede.

Op 24 Junie is monsterrolle opgeneem van alle persone by die buiteposte. Die Goewerneur het op 3 September samesprekings gevoer met lede van die Hottentotstam, die Manacquaas, afkomstig van Paijs in die verre Noorde. Ongelukkig is niks verder in die dagregister of Resolusies hieroor aangeteken nie.

• Aan die einde van Augustus kom die Goewerneur tot sy ontsteltenis agter dat sommige landbouers en ander plattelanders nie skroom om op eie gesag sonder om die owerheid te laat weet, stelroers met looplyne op hulle plase stel om roofdiere weg te hou en ook hartebeeste, elande, ens. uit hulle gesaaides te hou. ’n Plakkaat word uitgereik om stelroers te verbied en vereis dat boorde, landerye, ens. wel “omhein”, “beslooten” of “omgraaven” moet wees. Indien stelroers vir ongediertes nodig is, moet toestemming by die owerheid verkry word. Waarskuwingstekens moet opgerig en bure mondeling waarsku word.

4.2.4 In 1706 gebeur die volgende

’n Hele paar dagregisters bevat interessante verslae en beskrywings van ekspedisies dieper die Kolonie in of daarbuite. So byvoorbeeld kom die “scheepie” die Postlooper op 8 Maart in Tafelbaai aan na ’n besoek aan Terra de Natal in Desember 1705. Terra do Natal was die vroeë Portugese naam vir die Pondolandse kus (sien kaart), so genoem deur Vasco da Gama in 1497. Dit beteken ‘land van die Geboorte’ verwysend na Jesus Christus, omdat Da Gama op 25 Desember daar verby is. Die verslag meld o.a. dat daar geen veilige hawe was nie en dat die Khoi se vee weens die geweldige droogte te min was om te ruil.

11 Kaart van Suidoos-Afrika en Madagaskar deur Johannes Vingboons, c. 1665. Pyltjie verwys na Terra de Natal, tans Pondoland, Oos-Kaap (Bron: Grote Atlas, bl. 354, NA, 4. velh 691.4)

Dit is interessant dat Afr. tarentaal ‘tipe wilde, hoenderagtige voël’, vervorm is uit Terra de Natal, ’n byvoeglike bepaling by s.nwe. soos hoender en voël. Reeds by Van Riebeeck (1651 – 1662). By Natal moet nie aan die huidige provinsie gedink word nie. Ou reigisers, o.a. Van Linschoten (Itenerario), beskryf die gebied ten ooste van Valsbaai as Terra dolde Natal. Uit 1687 is Tarra de Natal opgeteken, in 1752 Ternataalse hoenders en in 1775 tarentaalse hoenders. Sedert 1822 staan die voëlsoort as tarentaal bekend (Van Wijk e.a. EWA).

Tarentaal (Numida meleagris (Linnaeus), 1758: Nubia, Fam. Numididae (Roberts Birds of South Africa, `1976)

12 • Die laaste paar jaar van Wilhem Adriaen se bewind is gekenmerk deur grootskaalse burgerlike ongehoorsaamheid en onrus wat gelei het tot arrestasies en vonnisse. Op 11 Maart is daar ’n brief deur die burgerrade, onderteken deur o.a. Henning Huizing, waarin versoek word dat almal wat gearresteer is na ondertekening van ’n bepaalde geskrif, vrygelaat word. Die versoek is verwerp en Henning Huzing, voormalige aanvoerder van die kompanjie-infanterie (bl. 260), en Jan van Meerland (bl. 260) is albei Nederland toe verban. Vryburgers soos Adam Tas was ook ’n groot gevaar. Op Stellenbosch was daar onrus onder die slawe wat uitgeloop het op straatgevegte en betogings. Hulle het selfs die “predicant” aangerand. Alles het begin lostrek.

In Augustus 1706 spreek die Politieke Raad hulle weersin uit oor die verraderlike optrede van sommige voormalige burgeroffisiere in die Kaap, Stellenbsoch en Drakenstein, asook die heemrade van lg. twee distrikte, en besluit om hulle met betroubaarder en lojaler burgers te vervang. Veral Wilhem Adriaen trek tydens die vergadering geweldig te velde teen die betogers en onrusstokers, en noem hulle ’n “boosaardig en muitineerend rot” skuldig aan “vuijle tomeloosheden”.

Landdros Johannes Starrenburg van Stellenbosch het dit omtrent hotagter gehad! In ’n poging om al die skuldiges vas te vat, is daar soldate van die Kasteel af gestuur Stellenbosch toe, maar hulle teenwoordigheid wat ’n groot geheim moes bly, is telkens verklap, hetsy deur burgerspioene, simpatiseerders of plaasarbeiders. Starrenberg kla moedeloos dat selfs sy eie mense hom verraai!

Die name van verdagte meelopers is al op die roete langs deur korporaal Marten Ackerman soos volg aangeteken:

Guilliam du Toit, mev. Elbertsz, Wessel Pretorius, Jacobus van Brakel, mev. Cloete, die vrouens van (Pieter) van der Bijl en Wessel Pretorius en mev. Tas, vrou van Adam Tas, waarop Starrenburg skryf dat die vrouens net so gevaarlik is as die mans! Nog belhamels was Jan en Claas Elbertsz, Beeli/Harmen Smit, Jacob Louw, (Jacobus) van der Heijden, Cornelis van Nieuwkerken, Hercules des Prez, Jacobus du Pree, Adam Tas, (Guilielmus van) Greevenbroek (voormalige sekretaris van die Politieke Raad) en Hans Conterman, wat vir Henning Huzing as ’n heilige beskou het: “voornamentlijk bij Hans Conterman als een heijlig”.

Die roete wat die Kasteelsoldate gevolg het, lui soos ’n hedentydse kaart: paaie na en van Drakensteijn en Stellenbosch, De Kuijlen, Vissershok, Elsjes Kraal, Elsenburg, Clapmuts, Tijgerberg, Parel, 24 Rivieren en die Berg Rivier.

• In September 1706 word berig van die samekoms van ’n troep manskappe van Drakenstein, ruiters en gewapende voetvolk, asook krygsoffisiere. Op die vraag wie hulle opdrag gegee het om byeen te kom, antwoord hulle “Niemand”, maar ... dit is die dag van die jaarlikse optrek vir militêre oefening en hulle kom toe sommer self want hulle is nie opgeroep soos al die vorige jare nie. Hulle wou weet waarom die optrek en monstering nie voortgaan nie. Daar was ’n tromslaner uit Drakenstein wat aanhou ratel het op sy trom, met die omstanders wat rondgedans het. Toe die landdros hom vra wie hom toestemming gegee het om so te lawaai, maak die man of hy nie Nederlands verstaan nie: “liet mij zeggen dat hij geen Duijts verstond” (bl. 339) en verder: “is ’t in geen Duijts, dewijl hij heeft voorgegeven zulx niet te verstaan, ten minsten in ’t Frans hem zijn vermeeten te doen belijden en door welke persoonen daar toe is aangezet”.

• Na al die onrus en aanklagte teen hom is Wilhem Adriaen deur die Here Sewentien teruggeroep Nederland toe en mog nooit weer terugkeer nie. Op 3 Junie 1707 word hy opgevolg deur Sekunde J.A. d’ Ableing, waarnemend tot 1 Februarie 1708 met die aankoms van Louis van Assenburgh.

4.2.5 In 1709 gebeur die volgende

• Louis van Assenburgh wat op 22 Desember 1657 in Amsterdam gebore is, word op 26 Januarie 1708 Goewerneur aan die Kaap waar hy na ’n siekbed van agt maande op 27 Desember 1711 in die tuig oorlede is. Volgens die datums wat hy self verskaf het, moes hy slegs 51 by oorlye wees, maar hy was inderdaad toe 54.

13 Inskrywing van Louwies Assenburgh se naam in Amsterdam se Westerkerk-doopregister, 1657 Ouers: Pieter Assenburgh en Susanna Houwens. Getuies: Dirck Assenburgh en Clara Snoeckx

• 1709 se inhoud gee blyke van swier en plesier, want dié oujongkêrel was ’n vrolike, joviale en sosiaal- bedrywige man. Sowel Nuwejaar as sy verjaarsdag, wat van vroegoggend tot nege in die aand, vol “soete vrolijkheden” en vuurwerke gevier is, het die Kaapse inwoners sekerlik verras en verwonder, en die bevoorregte genooides het toe eers besef hoe droog en vaal die ander goewerneurs se termyne verloop het. Van Assenburgh se boedel moes die Kompanjie 9 960 guldens betaal vir die verlies gely aan wynverkope.

• Volgens een bron het Van Assenburgh hond-en-bul-gevegte gehou – verseker sou hierdie tydverdryf in ons tyd tot talle Causes op Facebook aanleiding gegee het.

• Die Vergelegen-sage is eers in hierdie jaar afgesluit met die opveiling van die landgoed wat voor die tyd in vier verdeel en op 30 Oktober aan die hoogs biedende persone toegeken is. Voor die tyd waardeer die Kompanjie die grond, herehuis en buitegeboue teen 6 730 guldens. Wilhem Adriaen se

Reuse kamferbome aangeplant deur W.A. van der Stel en in 1942 as nasionale monument verklaar.

14 regsverteenwoordiger aanvaar hulle aanbod van 3 000 guldens. Tydens die veiling verbeter Barend Gildenhuijs Goewerneur van Assenburgh se aanbod van 9 000 guldens en koop Plaas nr. 4, wat ingesluit het die geboue, ’n wingerd en ’n groot aantal wynstokke en -lote vir 9 500 guldens, onder streng voorwaarde dat hy nie in sy leeftyd die plaas mog verkoop aan Jacob van der Heijde of sy erfgename nie, want Van der Heijde was ’n baie vermoënde man wat reeds genoeg grond besit het.

4.2.6 Een gebeurtenis in 1789

Vergun my laastens slegs een aanhaling uit die reeds getranskribeerde dagregister van 1789 wat op die volgende CD sal verskyn. Met hierdie gebeurtenis het die Désert-tydperk5 soos dit in die geskiedenis bekendstaan, d.w.s. ’n tyd van ‘verlatentenheid’, ‘wildernis’, ‘woestyn’ wat met die herroeping van die Edik van Nantes in 1685 en vervolging van die Hugenote in Frankryk begin het, ten einde gekom. Die inskrywing lui so:

Vrijdag 30 October 1789 De Z:O: in de afgewekene nagt merkelijk be= daard zijnde, gelukte het het Fransch schip La Surprise in dees Tafelbaai te ankeren. Zijnde gecommandeert door den Capt:n Du Jardin Pinte du Vin, waar mede den 8 Aug:s van Bourdeaux is vertrokken met het onaangenaam bericht uit Vrank= rijk dat in eene revolte op den 15 Julij deses jaars te Parijs circa 10,000 man zijn gesneuveld en s volgenden daags bereids 200,000 man van ’t gemeen in de wapenen was, dat de Gouverneur en Lieutenant der Bastille waren op= gehangen, mitsgaders dat de koningin in een klooster geretireert en de Graaff van Artois na Brussel was gevlugt, op wiens hoofd een millioen livres was gesteld.

Dit was die berig oor die Franse Revolusie wat in Parys uitgebreek het.

5. Ten slotte

Aanhef lê nou voor vir die Trust, met die volgende twee jaar wat gewy gaan word aan die beskikbaarstelling van 45 jaar se VOC-Daghregisters in samewerking met die Universiteit van die Witwatersrand. Saam met die elf bande wat ons op ons eie met die onontbeerlike hulp van borge lewer, sal daar volgens huidige beplanning 56 jaar se inligting oor ons vroeë geskiedenis wees om na te laat. Indien verdere befondsing verkry kan word, sal die aantal jare wat ontsluit word, dienooreenkomstig kan vermeerder.

5 The ‘Desert’ period (1685-1789), from the Revocation of the Edict of Nantes to the French Revolution. Musée du Désert. History of the Camisards and the Huguenots in Cévennes. (http://www.museedudesert.com). Die Désert-tydperk verwys na “The long road to freedom of conscience achieved at the French Revolution”. 15 Bronne

Hoofbronne Nationaal Archief, Den Haag digitale beelde:

NA 10714 – Daghregister van 1687

NA 10715 – Daghregister van 1692

NA 10717 – Daghregister van 1695

NA 10720 – Daghregister van 1699

NA 10721 – Daghregister van 1700

NA 10724 – Daghregister van 1704

NA 10726 – Daghregister van 1706

NA 10729 – Daghregister van 1709

Elektroniese bronne http://capetownhistory.com http://www.cafekeller.nl/genealogy https://landscapeislapinski.wordpress.com/2011/05/19/vergelegen-somerset-west http://www.morgenster.co.za http://www.sahistory.org.za (South African History Online (SAHO)) http://www.theheritageportal.co.za/article/vergelegen-story-part-one-splendid-beginnings-and-period-decline Wikipedia, the free encyclopedia

Ander bronne

Brink, Yvonne. “The octagon: an icon of Willem Adriaan van der Stel’s aspirations.” SA Archaeological Bulletin, Goodwin Series 7, 1993. Nienaber, P.J. Suid-Afrikaanse Pleknaamwoordeboek. Namens RGN uitgegee deur Tafelberg-uitgewers, Kaapstad, 1972. Pama, C. Die Groot Afrikaanse Familienaamboek. Human en Rousseau Uitgewers (Edms.) Bpk. Kaapstad, 1983. Raper, P.E. A Dictionary of Southern African Place Names. Jonathan Ball Publishers, Johannesburg, 1989.

Woordeboeke

Morris, W. (Ed.) The heritage illustrated Dictionary of the EnglishLanguage. New York, 1973. Reader’s Digest Afrikaans-Engelse Woordeboek/English-Afrikaans Dictionary. Cape Town, 1987. Van Wijk, G.J., A.E. Cloete, A. Jordaan, H.C. Liebenberg, H.J. Lubbe. Etimologiewoordeboek van Afrikaans. WAT 2003

Woordeboek van die Afrikaanse Taal. A-O. Buro van die WAT. Stellenbosch, 1950-2000. Woordenboek der Nederlandsche Taal. Edited by M. de Vries, L.A. te Winkel and others. CD-ROM. Leiden, 2002.

16 ONTVANGERS VAN CD’s

BORGE Mnr. Piet Westra van die Van Ewijck-stigting, die Trust se hartlike dank vir die volgehoue ondersteuning.

Mev. Petro Corejees-Brink van die Genealogiese Genootskap van Suid-Afrika, die Trust se hartlike dank vir die gewaardeerde ondersteuning.

GASHEER EN GASVROU Mnr. Erwin Rode, voorsitter van die Orde van den Prince, Afdeling Kaap de Goede Hoop, baie dankie vir die geleentheid.

Me. Eureka Barnard, aan die hoof van SASNEV, baie dankie vir die vriendelikheid, die saal en die onthaal.

DIE TRACING HISTORY TRUST Dr. Antonia Malan, founder member of the Trust, thank you so much for your support.

SPANLEDE

Mev. Maureen Rall, sonder wie se hulp die transkripsies van die Trust nie sou kon gebeur het nie, hartlik dankie.

Mev. Illona Meyer, kollega en een van die transkribeerders vir hierdie CD, baie dankie.

Mnr. Jaco van der Merwe, wie se Argiefhulp van onskatbare waarde is, baie dankie.

Mnr. Johan Liebenberg wat die foto’s in Den Haag geneem het, baie dankie. [Afwesig]

Mnr. Schalk Liebenberg, onontbeerlike tegniese kundige, baie dankie ook vir die pragtige CD-produkte. [Afwesig]

Mnr. Schalk Willem Liebenberg, vir die vrywillige diens van foto’s en opname, baie dankie.

KAAPSE ARGIEF Mev. Erika le Roux, hoof van Kliëntediens van die Kaapse Argief, baie dankie vir die goedgesindheid en volgehoue ondersteuning. [Afwesig]

17 STAND VAN VOC-DAGHREGISTERS (1651 – 1794) 1. 1651-1662 Jan van Riebeeck-tydperk. Die dagregisters is getranskribeer en ryklik voorsien van voetnote, waarna dit in 1952 in drie dele deur die Van Riebeeck Vereniging gepubliseer is. Die boeke is tans Africana en gesogte versamelaarsitems. Die volledige inhoud van die drie dele is enkele jare gelede deur die vereniging op CD beskikbaar gestel.

2. 1662-1666 Dagregister en Briewe van Zacharias Wagenaer. Publikasie. Onder redaksie van A.J. Böeseken. Staatsdrukker. 1973. Wagenaar. Ongedigitaliseer. Böeseken skryf inleidend soos volg: “Leibbrandt het wel in 1901 ’n verkorte vertaling van die teks in sy Precis of the Archives of the Cape of Good Hope uitgegee, maar in daardie vertaling het hy selde ’n aanduiding gegee van wat hy weggelaat het”, vandaar haar publikasie van die volledige dagregisters, verryk met voetnote.

3. Tracing History Trust (THT) se VOC-Daghregisterprojek

Die volgende elf dagregisters wat ontbreek in die Kaapse Argief (KA) maar wel in die Nationaal Archief (NA) in Den Haag bestaan, is in 2010 deur die Trust se fotograaf aldaar afgeneem (besoek befonds deur Cordis, ZA-huis en THT):

1687, 1692 Beskikbaar as CD: Daghregister, Deel 1 (2015)

Befondsers: Cordis, ZA-huis en THT

1695, 1699, 1700 Beskikbaar as CD: Daghregister, Deel 2 (2016)

Befondsers: Wits, Cordis, ZA-huis

1704, 1706, 1709 Beskikbaar as CD: Daghregister, Deel 3 (2016)

Befondsers: Van Ewijck-stigting, GGSA, Cordis, ZA-huis

1789 Reeds getranskribeer

Befondsers: Wits, Cordis, ZA-huis

en word saam met

1713, 1714 beskikbaar gestel as CD: Daghregister, Deel 4 (2017)

Befondsers: Word ingewag

4. Wits VC6 Daghregister Project (Nov. 2016 – Nov. 2018)

THT is verantwoordelik vir al die prosesse tot met lewering van 1 CD per navorsingsfase:

Fase 1: 1780-1794

Fase 2: 1713-1730

Fase 3: 1680-1707 (bydrae deur mnr. Leo van der Stel, Helvoirt, Nederland)

Hoofbefondsers: Ndl. Dept. van Kultuur, Universiteit van die Witwatersrand.

Newton Fund (Cardiff) wat deel is van 4. befonds

1695, 1789 se vertaling in Engels wat tans gedoen word, en 1720, 1722 se digitalisering en transkribering later vanjaar.

6 VC: Verbatim Copies – Haagse Kopie deur Leibbrandt e.a. (sien 6.2). 18 5. Daghregisters wat in sowel die KAB as die NA vermis word

1688, 1691, 1790, 1792, 1793 en 1795

Die volgende moontlike verklarings waarom 1688 en 1691 se Kaapse dagregisters nêrens bestaan nie, is gevind in die RGP7-reeks (met dank aan mnr. Jaco van der Merwe, senior argivaris, Kaapse Argief): Die VOC-skip Zuid-Beverland (bl. 130-131) keer in 1689 terug na Nederland nadat dit by die Kaap aangedoen en o.a. die possakke aan boord geneem het. Pas na die skip se aankoms in Amsterdam het dit in die hawe uitgebrand, die Kaapse 1688-dagregister daarmee saam.

Die VOC-skip Waterland (bl. 136-137) met Kommandeur Kemp as aanvoerder van die terugkerende vloot het die Kaap in 1692 aangedoen en o.a. die possakke aan boord geneem. Op die terugvaart is die Waterland deur ’n Franse skip aangeval en dit het gesink. Die Franse kon die 1691-possakke gekonfiskeer het, of anders het dit saam met die skip vergaan.

6. Die verskil tussen Leibbrandt se Precis-reeks en sy VC-reeks

6.1 Precis-reeks

Leibbrandt se Precis-reeks in die Kaapse Argief bestaan uit opsommings van die dokumente wat in Engels vertaal is en is dus vir wetenskaplike en akademiese gebruik onvolledig. Dit is egter ’n groot hulp vir internasionale navorsers en gebruikers wat nie 17e- en 18e-eeuse Nederlands verstaan nie. In 1896 skryf Leibbrandt in sy Journal, 1699–1732: “I wish this precis to be considered – though almost literal translations have been given of the most important events – merely as a descriptive index” (Bron: The Library of the University of California, Los Angeles, digitized by the Internet Archive in 2007).

6.2 VC-reeks

Die Wits VOC Daghregister Project, waar die Trust ’n diensverskaffer vir transkribering en vertaling is, gebruik Leibbrandt se VC-reeks wat in die Kaapse Argief beskikbaar is vir die jare soos genoem in die drie navorsingsfases in 4.

Leibbrandt se VC-reeks bevat al die beskikbare VOC-dagregisters, wat ’n woordelikse oorskryf was van die Haagse dokumente (vandaar Verbatim Copies). Leibbrandt en diegene wat hom gehelp het, het die oorspronklike VOC-dokumente in die toenmalige Rijcksarchief gaan kopieer en teruggebring Kaap toe.

Hierdie VC-reeks waarvan die inhoud volledig is, is tans nog nie getranskribeer en ook nie in Engels vertaal nie.

7 RGP Grote Serie 167: Dutch-Asiatic Shipping in the 17th and 18th Centuries: volume 3: Homeward-bound voyages from Asia and the Cape to the Netherlands (1597-1795). Edited by JR Bruijn, FS Gaastra and others. The Hague: Marthinus Nijhoff, 1979. 19