Prol. Oanaîê Kurdo
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Prol. Oanaîê Kurdo "M- » Prof. Qanatê Kurdo tarixa edebyeta kurdi KÛRT EDEBÎYATI TARÎHI # Öz-Ge Yayinlari : 11' Birinci Baski : RojaNû Yay. Isveç 1.Cilt1983. 2.Cilt1985. ikinci Basim ; 1992 Yönetim Yeri : Öz-Ge Yayinlari Meşrutiyet Cd. 17/19 Kizilay - ANKARA Tel: 41 8 22 96 Baski : Seçkln Ofset Matbaacilik Ziya Gökalp Cd. Saglik Sk, 56/G ANKARA Tel: 435 62 47 Kapak : Ùmit Sariaslan Kapak Resmi : Ùnlù Kùrt Şairi Ahmedê Xa Qanatê Kurdo ISBN 91 767201 1x Prof. Qanatê Kurdo tarixa edebyeta kurdi KÛRT EDEBIYATI TARIHI SERECEM Pêşgotm Tarîxa Lêgerîna Edebyeta Kurdî 13 Rola Kovar û Rojnamên Kurdî li Dîroka Edebyeta Kurdîda 23 Melûmetiyên Şerefxan Bîtiîsî û Eviiya Çelebî Derheqa Şayîrû Zanyarên Kurdanda 31 Lêgerîna Tarîxa Edebyeta Kurdî li Iraqêda 43 ŞÊRBÊJ Û HELBESTBÊJÊN KURMANC Elî Herîrî ^^ Ehmed Mêle Batê ^^ FeqêTeyran Meleyê Cizîrî ^° SelîmSulêman ""^^ Ahmedê Xanî ^^^ Xaris Bîtiîsî ''22 Pertew Begê Hekarî ^28 ŞêhXalid... ""^^ "139 Seyahpûş ' CIgérxwîn (1903 - 1984) 140 Osman Sebrî ""^ Qadrîcan.... ^^ ŞÊRBÊJ Û HELBESTBÊJÊN SORANl Nalî (1791 -1855) 193 Kurdî (1809-1 949) 201 HacîQadirKoyî(1815-1910) 211 ŞêxRizaTelebanî (1842-1 910) 211 Edeb Ebdila Misbah (1852-1912) 215 Mêla Mihemed Koyî (1876-1945) 220 Wefayî (1838-1 902) 229 Xerîq (1851 -1957) 239 Bêhûd (1878-1 955) 246 Zîver (1875- 1948) 252 Sebrî (1875-1 944) 261 Selam (1892-1 959) 264 Qane Muzher (1894-1960) 281 Ahmed Muxtar Beg (1896-1935) 291 Pîremêr (1 868-1 950) 297 Ebdula Goran (1904-1962) 310 Dildar(1918-1948) 324 Bêkes (1905-1949) 336 Remzî Mêla Marif (1902- ) 346 Hejar(1902-) 350 Nav û Nîşanên Kitêb û Pertokên je Hilçandî 365 PÊŞGOTIN Hukinetên stemkar yen cîranên kurd her çar alîya dora kur- dan girtine, Kurdistan kirine girtîxanê, kurd qeyd G cîdar kirine, bi sala û zemanan xwestine û dixwezin kurdan li nav xweda bifetisînin, bihelînin, ruh û canê kurdewerîyê ji dil Q hinavê wan derînin, wan bêhiş û bêsewda bikin,wu- san bikin, ku ew zmanê dayka xwe şîrin, zmanê xwe zikmakî biterkînin, ji bîr bikin, tarîxa xwe, tarîxa medenyet Q şa_ ristanîya x\<re nizan bin; Hukmetê stemkar bi vir û fistona kurda dixapînin, navê "Tirkên çiyayî", "Farsên çiyayî" _ û navê "Erebê paşketî û koçer" li wan kirine, ew bê maf kirj^ ne, ma! û canê wan dixun, welatê wan talan û tajan dikin. Le eya yeka heta hetayê nakişîne. Niha zeman li dinyayê ha_ tiye guhastinê, niha ne mîna berêye, niha zemanekî din ha- tîye, niha her milet hişyar bûye, gelek tnilet serbest bûne G bi azad û bi serbix^^e- dijîn. Miletê kurd jî hişyar bûye, rabGye ser xwe, dixweze ew jî serbest û azad bijî, Kurdan jî xwe nas kiriye, neteweyê kurd, ci kurmanc, ci soran, ci zaza, Q ci guran, gişk bi xwe hesiyane, xwe nas kirine Q bi zûva ew haj pê bûne, îda dizanin ew kîne, ci ji wanra lazime. Ew haj pê bûne, ku ji wanra laziiae yekîtî, azadî û serxwebûn. Ku bigihijne vî merem G mebestî. miletê kurd ni¬ ha dest bi rewşenbîrkirinê kirîye, Di pirsa rewşenbîrkiri- riêda, di pirsa xwendewgrîyêda pirsa hère bi qîmet, hêja Q nirx ew pirse, ku miletê kurd pê hesiyaye, baş'dizane, ku ew miletekî serbixweye, ku zmanê kurdî zmanekî xwerûye, ku tarîxa kurda, medenyet û şaristanîya wan xwerûne û serbi- x-wene. Niha her mêrekî kurd, her jineke kurd dixwezin tar^ xa miletê xwe, ya edebyeta xwe bi zmanê dayka xwe sir in bj^ xûnin. Li nav civîn Q komên xweda gelek caran xort G keçên kurd pirs dikin: Ji kurdan kê, kongê G' ci di -tarîxêda ki¬ rîye: Kê bûye xemxur, şerker û têkuşcrê miletê kurd ? Ber- siva van pirsan li tarîxa edcbyetêda tê gotînê. Di tarîxa edebyeta kurdîda tê ber çavan, ku li nav sing G berê çiya- yên Kurdistanêda gelek mêren çê, gelek camêr, zanyar,hozan G şêrbêj G helbestbêj derketine, kii di tarîxêda ji nav ne¬ teweyê kurd mêrên delîr, qehreman hebûne, tiştên wusa rind G hêja efirandine, ku merivên niha je ecêb mayî dibe. Ku xwendkar G xwendevanên me délai haj wan hebin, divêt zan- yar G ulmdar?^:. kurdan di vê pirsêda arîkarî wan bikin, di vê pirsêda berpirsyarin edebyenasên kurd, divêt ew vî îş Q karî bidne ser mile xwe G tarîxa peydabGn G pêşveçQna edeb yeta miletê kurd binivîsin, ku xort Q keçên me bi baskiriïï G çaktirîn bixGnin, pê bihêsin G bizanbin li tarixêda ji neteweyê kurd kê, li kîderê, kengê G ci kiriye, ci nivîsî- ye Q gotiye bo xatirê azadî û serbestîya kurd G Kurdistanê bo xatirê yekitî G hevkarîya qebil G eşîrên kurdan, bo xa¬ tirê serbestî G serferazîya wan, bo xatirê hevdestî, hevka rî G aşîtîyê li nav neteweyên Rohilata Pêşin G Navînda. ~ Gelek pirsên tarîxa miletê kurd her di tarîxa edebyata kur dîda aşkera û e'yan dibin, sebeb vê yekê min biryar kir w¥ ke zanîna xwe, weke fehraê xwe tarîxa edebyeta kurdî bini~ vîsim. Çaxê min kitêb G pertok G niviştok derheqa vê pir sêda xwendin, ez pê hesiyam, ku niha du form, du liqê edeF yeta kurdî hene: edebyeta bi zaravê kurmancî, edebyeta bT zaravê soranî. Min wusa jî fehm kir, ku piranî kitêb, per¬ tok li ser tarîxa edebyeta kurdî bi zaravê soranî hatinè nivîsandinê, ku heta niha bi kurmancî qet xebatek derheqa tarîxa edebyeta kurdîda çap ne bûye, ku kitêbên çapkirî derheq wêda, gişk bi herfên erebî, soranî çapkirîne. Ew ki têb evin: Aladin Secadin, MêjQy edebî kurdî; Refîq HîlmîT Edebî kurd; Kerem Sareza, Koyi Q şarekanî û çend kitêb Q pertokên din. (Binêre, rûpêle "Lêgerîna edebyeta kurdî li^ îraqêda"). Di van kitêb, pertok G nivîştokanda her bi tenê derheqa şêrbêj û helbestbêj en soranda hatîye gilîkirinê. Her di kitêba Aladin Sicadînda çend gilîyên kurt li ser Me leyê Cizîrî G Ahmedê Xanî hatine nivîsandinê Q çend perçêrT şêrên wan di kitêba wîda hene. Di kitêba Maruf Xeznedarda jî ya bi rûsî hatîye çapkirinê, her hine xeber li ser nivî . sarê Cegerxûn G Qadrîcan hatine nivîsandinê. Herçend ' xorT û keçên me derva zmanê rûsî nizanin, ew nikarin wê kitêbê jî bixQnin G faydeyê je wergirin. Di xwendina kitêb, pertokên derheqa edebyeta kurdîda, yen bi zaravê soranî hatine çapkirîne, meriv wusa te fehmkiri- nê ku her bi tenê edebyeta kurdî bi zaravê soranî. dewle- mende. Bi rastî gotî, eger em bas le bigerin, eme pê bihe- sin ku edebyeta kurdi bi zaravê kurmancî ji dewlemende.ku ew iîtêratÛra kurdî ya klasîkî bi zaravê kurmancî u gurani gelek dewlemend bun, ku edebyeta niha bi kurmancî bere-be- re bi gavên fire pêşda diçe, bere-bere ciye xwe layq digi- re, mîna soranî pêşva diçe. Sala 1980 li Bexdadê kitêbeke mezin zanyarê kurd Sadiq Be- hadin Amedî çap bÛye. Navê wê kitêbê "Hozanêt Kurdî ye.Eva kitêbeke base Q gelek bi nirxe, bi zaravê Behdmani.herfen erebî li ser şanzde şayirên kurd hatîye nivisandme^ Teda iînencarîya wan Q nimGnên şêrên wan çap bGne. Xen ji ^şay- rên bi-navdar G e'yan (Elî Herîrî. Feqê Teyran, Meleye Ci- zirî, Ahmedê Xanî, Pertewê Hekarî) Sadiq Behadm Amedi nav G nisanên j inengarî G nimÛnên şêrên di kitêba^xweda nave donzde şayirên nehîya Behdinanê nivîsîne. Nave wan evin: Mêle MensQr (1417-1490), Xalîd axa Zehar (905-974). Mêla Husêyn Batêy (ji Hekariye, 1417-1475) , Bekir-beg Erza(1867 hatîye dinyayê) , Şex Nuredin Brîvkanî (1791 hatîye dinya¬ yê) , Şêx Tahayê Mayî (1844 hatîye dinyayê), Huseyn Bamerni (1868 hatîye dinyayê), Şêx Xeyatêdîn Neqşbendi (1890-1944) Mêla Enver Mayî (1913 hatîye dinyayê) , Taha Goş (1918 hati. ye dinyayê), Ahmed Enver Neqşbendî (1891 hatîye dmyaye) , Taha Ruşdî (1912 hatîye dinyayê) . Jinengarî Û parçênni- mÛnên şerê wan di kitêba Sadiq Behadinda hatine _çapkiri- . ne, sebebê vê xort G keçên me niha. yen vi zemani nikarin kitêba wî bixÛnin Q faydeyê jê.hildin. Min li ^ peşiye xwest matêrîalê kitêba wî jî bikme kurmancîya jorin u bi herfên latînî binivîsim Û çap kim. I^ paşê rain dîna xwe dayê, ku xebata min bi tomerî wê gelek wext bikişme^ Mm dest je kisand, eva xebata nekir. Min wusan ji deste xwe ji nivîsandina xebata "Tarîxa Edebyeta Kurdi bitomeri kisand. LL şÛna wê min biryar kir her bi tenê derheqa şe£ bêj Q helbestbêjên hère mezin û bi navdar binivisim, der¬ heqa wan şêrbêjanda binivisim, yen li gulistana şayiren kurdanda têne hesabkirinê mîna gula geş. Min ew gui ji se^ dan gulên gulistana şerbêjan hilçandin G derheqa wan u efirandina wanda di vê xebata xweda nivisandm. Ji^berve min navê xebata xwe kiriye "Gulçîna gulistana şerbej u 10 helbestbêjên kurdan". Eva nava nî.şandike, ku ji gulista¬ na şayîrên kurdan gui hatine çinînê, gulê heregeş.ku her şayirek gulekc geşe bi navdare, gişk bi tevayî baxe gulis tanene^ Bi rastî gotî min hemû gui j i wî baxî çinîne; dT wî baxîda sedan sed gulên bînxweş, gulgeş hene, min nikar bu derheqa wan gişkanda binivîsîya, nav Q nîşanê wan ÏÏ" nimGnên efirandine wan binivîsîya G banîya ber çavên xwen dekar Û xwendevanên délai. Ez lava ji wan dikim vê kemasî ya mm bibaxşînne min, Ez hîvîdarim, ku li paşî vê xebati minzanyar û hozanên kurda wê rabin û bi şarezetîya xwe gulistana hemû şayîr Û helbestvanên kurd binivîsin Q xez- na şayirên me nişan bikin. Eva xebata min parçeke ji wê, dibe bibe hêlan G heyecan bona nivîsandina tarîxa edebyeta kurdî bi tomerî. Eva xebata min pareve dibe ser se paran (parçan) : "Tarixa edebyeta kurdi bi kurteberi". Eva parça pareve dibe ser : 1) Tarixa lêgerîna edebyeta kurdî li nav kurdanda Q li RÛsistanêda, 2)- Rola (lîska) kovar Û rojnameyen di tarixa legerina^edebyeta kurdîda, 3) Melûmetiyên Şeref-xan Bitlî sî Û Evlîya Çelebî derheqa zanyar, hozan G şayîren kurdan da, 4) Lêgerina edebyeta kurdi li Iraqêda. ~ Li dû vê xebat pareve dibe ser du parçên mezin : Şayir G helbestvanên kurmancî, Şayir Û helbestvanên soranî.