Verkenningen van het onmogelijke De Heinekenprijzen voor Kunst en Wetenschap Voor iedereen met schrijflust biedt de Schrijversvakschool al dertig jaar met succes schrijfonderwijs.

Wil jij ook beter leren schrijven? In oktober starten er weer herfstcursussen kort verhaal, roman, essay, poëzie, schrijftraining, jeugdliteratuur, toneel, scenario of verhalende non-fictie. In Amsterdam, Den Bosch, Den Haag of Rotterdam.

Voor advies staan wij je graag te woord. Bel 020 2600066, of stuur een mailtje naar [email protected].

www.schrijversvakschool.nl

29_118_125_dd_lezen.indd 120 17-07-18 11:01 Schrijversvakschool_20MRT18.indd 1 16-07-18 12:37 Verkenningen van het onmogelijke

Ze hebben stuk voor stuk voor doorbraken in hun vak­ gebied gezorgd. Creatieve doorzetters, vakidioten, kanshebbers voor Nobelprijzen. De vijf wetenschappers en één kunstenaar die op 27 september in het Muziekgebouw aan ’t IJ de Heinekenprijzen voor Wetenschap en Kunst in ontvangst nemen, zijn uitgekozen door jury’s met vakgenoten die tot de wereldtop behoren. In deze special, die De Groene Amsterdammer in samenwerking met de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en de Stichting Alfred Heineken Fondsen heeft samengesteld, komen de laureaten uitgebreid aan het woord. Wat betekenen de doorbraken voor hun vakgebied en voor de samenleving? Welke obstakels hebben ze overwonnen, wat drijft hen om tot het uiterste te gaan? Daarnaast portretteren we vier jonge Nederlandse wetenschappers die de Heineken Young Scientists Awards krijgen uitgereikt. Zij kunnen volgens de jury als voorbeeld

voor andere jonge wetenschappers in hun veld dienen. AMSTERDAM GALLERY, GELINK ANNET LIESHOUT EN VAN ERIK COURTESY Erik van Lieshout, Untitled, 2017. Collage en gemengde techniek op papier

Colofon Inhoud De Groene Amsterdammer groene.nl 4 Hoop voor kankerpatiënten 15 Engelengeduld met Deze bijlage kwam tot stand in samenwerking Heinekenprijs voor Geneeskunde: eiwitcomplexen met de Koninklijke Nederlandse Akademie van Peter Carmeliet Heineken Young Scientists Award: Wetenschappen (KNAW) en de Stichting Alfred Margreet Fogteloo Joost Snijder Heineken Fondsen Jop de Vrieze knaw.nl/heinekenprijzen heinekenprizes.org 7 Over de grens Heineken Young Scientists Award: 16 Ontregelende provocaties Hoofdredactie Xandra Schutte Maartje van der Woude Heinekenprijs voor de Kunst: Redactie Evert de Vos Evert de Vos Erik van Lieshout Vormgeving Christine Rothuizen (ontwerp), Arjan Reinders Bas Schipper Beeldredactie Simone Berghuys, Mels van der Mede 8 Barcodes voor dieren Eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten, Heinekenprijs voor 20 De geschiedenis van het milieu Jetske Brouwer Milieuwetenschappen: Paul Hebert Heinekenprijs voor de Historische Webredactie Katrien Otten, Jan Postma Sanne Bloemink Wetenschap: John McNeill Medewerkers Sanne Bloemink, Margreet Fogteloo, Casper Thomas Malou van Hintum, Arjan Reinders, Casper Thomas, Evert de Vos, Jop de Vrieze 11 Turen in het brein Acquisitie Hans Boot Heineken Young Scientists Award: 23 Harde cijfers over de ijskappen Uitgever Pieter Elshout Marie-José van Tol Heineken Young Scientists Award: Met dank aan Claire Beke, Communicatie in Cultuur Malou van Hintum Peter Bijl Jop de Vrieze

Omslag 12 De hersenen begrijpen 24 Cellen onderscheiden Erik van Lieshout, detail van Zonder titel, 2014. Heinekenprijs voor Cognitieve Heinekenprijs voor Biochemie Collage, 29,7 x 42 cm Wetenschappen: Nancy Kanwisher Foto: Michel Claus / Courtesy Erik van Lieshout en en Biofysica: Xiaowei Zhuang Annet Gelink Gallery Malou van Hintum Jop de Vrieze

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 3 Geneeskundige – Peter Carmeliet ‘Als wetenschapper moet je risico durven nemen’ Het onderzoek van de Belgische topwetenschapper Peter Carmeliet biedt hoop voor kankerpatiënten en mensen met vaat- en zenuwziekten. ‘Ik doe alles met in mijn achterhoofd de vertaling naar concrete behandeling.’ door Margreet Fogteloo

UZ LEUVEN CAMPUS Gasthuisberg is een orga­ Heinekenprijs voor de Geneeskunde, voor ‘zijn nisch gegroeid gebouwencomplex met aan de onderzoek naar de invloed van groeifactoren op achterzijde bouwputten voor al weer een uit­ endotheel- en zenuwcellen, en voor zijn inspan­ breiding van nieuwe klinieken en onderzoeks­ ningen om kennis daarover te vertalen naar laboratoria. Na een kwartier lopen bereik je door behandelingen voor vaat- en zenuwziekten’, een labyrint van gangen, hallen, overgangen van zoals de knaw haar besluit formeel motiveert. het ene naar het andere gebouw het Center for Verguld zegt Carmeliet dat ‘deze prijs natuur­ Cancer Biology, Vlaams Instituut voor Biotech­ lijk voor het hele team is. We proberen samen nologie. In deze verre uithoek van de campus bloedvaten beter te begrijpen, hoe ze ontstaan wordt in het Laboratorium van Angiogenese en en groeien, hoe ze een rol spelen bij ziekte­ Vasculair Metabolisme topwetenschap bedre­ processen en wat de effecten van groeifactoren ven onder leiding van Peter Carmeliet, die naast zijn op bloedvaten en zenuwcellen.’ onderzoeker ook hoogleraar geneeskunde is aan

de Universiteit van Leuven en aan de Sun Yat- HIJ VAT HET kernachtig samen, maar er gaat CULTURA IMAGES / CALLISTA IMAGES / HH sen University (China) en Kitasato University uiterst complexe materie achter schuil. Dat licht (Japan) en gastdocent is aan Harvard University hij graag toe. ‘Elke cel heeft voedingsstoffen als (Verenigde Staten). De wetenschappelijke door­ suikers en vetten, en zuurstof nodig – en dat je uitzaaiingen kunt afremmen. Elke verstoring braken van zijn team dragen bij aan de vooruit­ wordt vervoerd door de bloedvaten. Die zijn bij in de angiogenese, of er nu te veel of te weinig gang van de geneeskunde. een gezond mens in rust. Bij kankercellen is het zuurstof en voeding wordt aangevoerd, kan een ‘Elke nieuwe stap in de wetenschap is het anders, die hebben voortdurend honger en wil­ aanleiding zijn tot ziektes.’ gevolg van geduld en voordat een ontdekking len dus steeds meer voedingsstoffen aangeleverd Hij heeft angiogenese wel eens vergeleken leidt tot medicatie ben je weer jaren verder’, zegt krijgen. Daarbij maken zij moleculen vrij die de met een soort wegenwacht van de bloedvaten hij relativerend achter zijn bureau in zijn werk­ ontwikkeling van nieuwe bloedvaten prikke­ die hij ‘de snelwegen van het lichaam’ noemt. De kamer naast de kantine waar jonge promovendi len, een proces dat angiogenese heet. Dat is ook wegenwacht doet in een gezond lichaam niks, en postdocs uit de hele wereld en van diverse dis­ actief als je als kind nog in de groei bent en komt maar rukt uit als een signaal aangeeft dat er bij ciplines op deze snikhete middag pauze nemen. tot rust wanneer je volwassen wordt – dan ben je de aanvoering naar cellen iets mis is. En soms Zij zitten dagelijks uren achter elkaar in het lab uitgegroeid. Angiogenese kan ook tijdelijk actief wordt de wegenwacht zelf misleid en raakt hij te werken aan de lopende onderzoekslijnen. zijn om een wond te genezen. Bij hartinfarcten van slag. ‘We hebben van al die factoren die een Peter Carmeliet is binnen zijn vakgebied werkt het juist omgekeerd; er is weinig of geen rol kunnen spelen bij de groei van bloed­vaten wereldberoemd; in de afgelopen decennia bloedvatengroei waardoor het hart niet genoeg nu een heel kritisch molecuul gelokaliseerd, publiceerde hij in gestaag tempo onderzoeks­ zuurstof krijgt. Wij willen weten hoe je dat pro­ afgekort vegf. Als je dat wegneemt treedt er een resultaten in toptijdschriften als Nature. Hier­ ces kunt beïnvloeden; stimuleren bij problemen remming van de bloedvatgroei op. Dat is al zo voor heeft hij inmiddels vele erkenningen en met het hart, zodat er geen bypassoperatie meer belangrijk dat diverse biotechfirma’s hiertegen prestigieuze prijzen ontvangen, waaronder de nodig is, of blokkeren zoals bij een tumor, zodat geneesmiddelen gemaakt hebben, die nu aan Ernst Jung Prize, de Joseph Maisin Prize for patiënten met kanker en oogziekten toegediend Excellence, de ARC Foundation Léopold Grif­ worden.’ fuel Award (belangrijkste prijs in Europa voor ‘Bij de organisatie van Na deze eerste doorbraak ontdekte hij nog kankeronderzoek), InBev-Baillet Latour Health je lab neem je een risico het belang van een andere groeifactor – kortweg Prize (Belgische Nobelprijs) en trok hij de aan­ plgf – voor de aanleg van bloedvaten. Echter, dacht van het Nobelcomité. Hij werd ook gerid­ als je wetenschappelijk deze factor speelt enkel een rol tijdens ziekten derd tot baron door koning Filip van België het roer om gooit’ bij volwassenen, maar niet bij normale bloed­ om wille van zijn voortrekkersrol in het onder­ vatgroei in embryo’s of tijdens zwangerschap. zoek. En binnenkort krijgt hij dus de Dr. A.H. Samen met de biotechfirma ThromboGenics NV

4 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 Microscopisch beeld van ­borstkankercellen

Het hangt niet af van één molecuul, het zijn er ontelbaar veel.’ Hij vergelijkt een bloedvat nu met een auto en de groeifactor met een bestuurder. ‘We nemen met een antilichaam/blocker in feite de bestuurder weg waardoor de auto stil komt te staan. Maar er stappen steeds weer nieuwe bestuurders in en zolang die er zijn blijft de auto rijden. Dus moet je het fundamenteel aanpak­ ken; de motor lam leggen, wat kan via de stof­ wisseling, wat metabolisme heet: de omzetting van suikers, eiwitten en vetten naar energie en bouwstenen om te kunnen groeien. Metabo­ lisme wordt uitgevoerd door duizenden enzy­ men en die kun je blokkeren via medicatie. We brengen nu in de discovery phase in kaart welke metabole reacties belangrijk zijn voor de groei en als je dat weet kun je beginnen met het ont­ wikkelen van medicijnen.’

CARMELIET ONDERSCHEIDT zich misschien wel het meest van veel vakbroeders in zijn drang om onderzoek om te zetten naar concrete behan­ delingen. ‘Ik probeer fundamenteel biologische vraagstukken op te lossen, met altijd in het ach­ terhoofd de vraag hoe we dat kunnen vertalen naar de patiënt – dat is mijn tweede natuur geworden.’ Wat hij ontdekt kan inderdaad in de toekomst oplossing bieden voor een scala van ernstige ziekten: tumoren, als, hart- en vaat­ ziekten of blindheid bij diabetici. Dat gebeurt in een aantal laboratoria dat over verschillende verdiepingen verspreid ligt. Een ruimte staat tjokvol apparaten met het formaat van een grote printer. In een andere ruimte hangen aan ontwikkelen zij hier een anti-plgf-medicijn, dat tekort aan vegf de als-ziekte induceert in pre­ de wand honderden aquaria met vrolijk zwem­ klinisch wordt getest bij diabetespatiënten die klinische diermodellen en dat vegf-behande­ mende zebravisjes, die geschikt zijn vanwege excessieve bloedvatgroei in de ogen krijgen, wat ling de progressie van de ziekte kan tegengaan. hun rappe groei – slechts drie dagen – en door zonder behandeling tot een lekkage leidt waar­ Klinische testen om vegf-behandelingen van hun doorzichtigheid kun je de bloedvaten zien. door ze blind worden. Het anti-plgf-medicijn als-patiënten te testen werden opgestart. Die bloedvaten zijn fluorescent, zodat de groei wordt ook uitgetest, tezamen met de biotech­ ‘De normale gang van zaken bij onderzoek’, ervan zichtbaar wordt. Het doorontwikkelen firma Oncurious NV, bij kinderen met hersen­ licht hij toe, ‘is dat we na de eerste safety phase van de antilichamen vindt vervolgens niet hier kanker die uitbehandeld zijn. ‘Als het inderdaad gaan werken met een middelgroot cohort pati­ plaats, dat gebeurt bij biofarmaceutische bedrij­ aanslaat, heeft de anti-plgf-behandeling het ënten en in de volgende fase wordt die groep ven ThromboGenics NV en ook Oncurious NV – enorme voordeel dat je alleen de ziekte aanpakt veel groter. Wij combineren nu de eerste en de ‘die liggen hier op het terrein iets verderop’, zegt en niet de gezonde organen in het lichaam. De tweede fase om sneller tot resultaat te komen. Carmeliet met zijn hand wapperend. neveneffecten zijn vrij gering. De toedienings­ Bij diabetespatiënten lijkt de anti-plgf-therapie Zeker, de discussie over de samenwerking van wijze is ook een verbetering: rechtstreeks in de zeer hoopvol. Bij kanker gaat het meestal moei­ wetenschap met het bedrijfsleven kent hij. ‘Maar bloedbaan. Voor patiënten met oogziekten is zamer, de klinische testen lopen nog, we wach­ als je voor de klinische vertaling van onderzoek dat een stap voorwaarts, ze worden nu behan­ ten op de eerste resultaten. Kwade cellen zoeken nieuwe geneesmiddelen wilt ontwikkelen, kun deld met een keer per maand rechtstreeks een altijd nieuwe uitwegen. Bij een oog is dat proces je niet zonder deze bedrijven. Een klinische trial injectie in het oog, met bovendien minder kans minder kwaadaardig.’ kost al gauw honderden miljoenen euro’s – met op het remmen van de lekkage. Die Zoals vaak bij de klinische toe­ bovendien de kans dat het niet lukt.’ nare prik is niet meer nodig.’ passing van nieuwe wetenschappe­ Wel knaagt de afhankelijkheid van de geld­ Peter Carmeliet, lau- Een andere belangrijke ontdek­ lijke kennis is het in praktijk bren­ schieters soms aan hem. Hij noemt daarvan reaat van de Dr. A.H. king was dat vegf van belang bleek gen ervan moeilijker dan gedacht. een voorbeeld. ‘Wij hebben een uitvinding Heinekenprijs voor voor de normale functionering van ‘Het principe van antilichamen of gedaan, die we hebben getest op muizen door Geneeskunde, houdt motorzenuwen, die spieren aanstu­ scheikundige blockers is eenvoudig, de ­toediening van de groeifactor vegf, om de zijn publiekslezing ren. Wanneer die zenuwen afster­ bij muizen lukt het veelal gemak­ verlamming bij als tegen te gaan. Vervolgens op 26 september in ven, treedt verlamming op, zoals dit kelijker, maar bij mensen verloopt hebben we hiervoor een patent aangevraagd, het Leids Universitair het geval is bij patiënten met als. het complexer. We zien dat er een en een kleine biotechfirma was geïnteresseerd Medisch Centrum. Carmeliets team ontdekte dat een resistentie tegen wordt ontwikkeld. in de licentie. Maar het bedrijfje werd inclusief

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 5 het hele portfolio opgekocht door een groot bio­ groep, onder meer dankzij de gulle steun van farmabedrijf. En dat besloot dat die onderzoeks­ zijn mentor professor Désiré Collen. lijn niet verder zou doorgaan. Vanwege andere prioriteiten. U begrijpt dat dit heel frustrerend DE RUIM ZESTIG onderzoekers die onder zijn is voor ons, onderzoekers, maar vooral erg is leiding werken zijn jong en gedreven. Genees­ voor de patiënten. We zijn voelbaar afhankelijk.’ heren, zoals hij geneeskundigen noemt, zijn in Wetenschappers zijn volgens hem zelf ook de minderheid. De meesten zijn biotechnolo­ een beetje entrepreneurs geworden. ‘We kij­ gen, biomedische wetenschappers, biologen, ken naar kansen en de winst die er in zit. Als apothekers, bio-informatici en farmacologen. wetenschapper moet je risico durven nemen, Hij selecteert hen – behalve op hun cv – vooral dat is onze job. High risk, high gain. Bij de op motivatie en passie. ‘Mensen moeten een organisatie van je lab neem je een risico als je enorm uithoudingsvermogen hebben, want wetenschappelijk het roer om gooit. Dat hebben slechts in zo‘n tien procent van het onderzoek we een aantal keren gedaan; eerst oriënteerden is het bingo. De prestatiedruk is groot, dus is er we ons helemaal op vegf, vervolgens op plgf – veel stress. Onderzoekers moeten beschikken de bestuurders in de auto – en toen hebben we over meer talenten dan alleen maar een hoog onze focus verlegd naar onderzoek naar de link IQ: je moet kritisch maar toch een aangeboren met als. Vervolgens zijn we ons gaan richten op optimist zijn, stressbestendig zijn, creatief en metabolisme, om naar de “motor in de auto” te nieuwsgierig, pragmatisch, een “impossible, but kijken. Een domeinverandering betekent een not undoable”-mentaliteit hebben, gaan voor

omschakeling van het hele park aan technische KNAW / JUSSI PUIKKONEN de high-risk/high-gain-projects, goed kunnen apparatuur, zoals massaspectrometers die al Peter Carmeliet – ‘Elke nieuwe stap in de wetenschap is organiseren, handige vingers hebben voor al dat snel zo’n honderdduizend euro kosten, en het het gevolg van geduld’ precisiewerk, geduld hebben, sociaal vaardig herscholen van de jonge onderzoekers.’ rière als fluitist is het dus niet geworden. De zijn – want je werkt in teamverband. En ze moe­ Dat hij de laatste domeinverandering kon muziekwereld is zeer competitief, je moet echt ten het vooral heel, heel graag doen.’ doen, had te maken met slim ondernemen. Car­ een toptalent zijn om die ene plaats in een Aarzelend zegt hij dat de mentaliteit van meliet investeerde het geld – zo’n half miljoen toporkest te bemachtigen.’ de jeugd is veranderd. Natuurlijk zijn er jonge euro – dat de afdeling had verworven van royal­ Na zijn studie geneeskunde promoveerde hij mensen die er nog steeds zo hard voor gaan als ty’s voor het anti-plgf-medicijn van farmareus in Leuven maar hij koos aanvankelijk niet voor hij deed toen hij met zijn carrière begon. Maar Roche. ‘Bij iedere keuze van de besteding van de fundamentele wetenschap; hij begon aan ze zeggen ook vaak tegen hem dat er nog meer in geld moet je beseffen dat het pas rendeert als er de opleiding tot internist, die hij na twee jaar het leven is dan de wetenschap alleen. ‘Het hangt een wetenschappelijke doorbraak is.’ Vandaar onderbrak. ‘Mijn goesting naar onderzoek was uiteraard af van het individu. Maar dit werk is ook, zegt hij, is het geld van een prijs zo belang­ te groot en het was duidelijk dat er binnen de nooit een nine to five job – voor niemand. Lokale rijk. Het speelt een wetenschapper vrij. ‘Je kunt opleiding geen tijd voor was, en ook daarna als institutionele regelgeving kan hier weinig aan zelf kiezen wat je wilt onderzoeken. Stel nu dat internist zou patiëntenzorg niet te combineren veranderen, het is de internationale competitie ik zelf geen geld zou hebben gehad voor mijn zijn met de wetenschap. In Amerika is het goed die de lat hoog legt – en in wetenschappelijk onderzoek naar metabolisme en ik zou hebben geregeld, je wordt door je collega’s op een afde­ onderzoek is “being first” kritisch, in trouwens moeten aankloppen bij een fonds voor onder­ ling vrijgehouden voor het grootste deel van het heel veel andere facetten van het leven ook, zoek dat zou zeggen dat er nog niks bewezen is jaar. In België daarentegen, en ook in Neder­ niet? Net zoals in topsport: als je de 400 meter en het risico op mislukken te groot was – dan land, is het zo georganiseerd dat je voor de helft wil winnen op een WK moet je jezelf meten met was de domeinverandering in mijn lab niet van de tijd of (veel) meer in de kliniek werkt en de internationale mededingers en hun niveau doorgegaan. Met prijsgeld kun je je een folietje, de resterende tijd kan besteden aan onderzoek. overbluffen, eerder dan argumenteren dat het een wetenschappelijk zottigheidje, permitteren. Dat is ten opzichte van mijn begintijd wel ver­ internationaal niveau moet verlagen.’ Het roer vrijuit omgooien.’ anderd, iedereen heeft inmiddels wel door dat Als hij mag dromen wat de ambitie is voor fundamenteel wetenschappelijk toponderzoek zijn afdeling zegt hij: dat er een positief resul­ AL JONG WILDE Carmeliet wetenschappelijk niet mogelijk is tussen de soep en de patatten. Je taat komt uit de lopende klinische trials. ‘De onderzoeker worden en ook wist hij dat het dan kan het niet zomaar eventjes tussendoor doen.’ anti-plgf-resultaten van de oogaandoening zijn in dienst zou moeten staan van oplossingen Toen hij stopte met zijn klinische opleiding zeer belovend, over een jaar weten we meer. De voor ziektes. Hij raakte als kind gefascineerd was hij eerst niet blij. ‘Hoewel ik besefte dat eerste resultaten van de kankertrials zijn er over door ‘alles wat bewoog’. Hij verzamelde diertjes, het als klinisch arts toentertijd uiterst moeilijk naar schatting een jaar. Ik droom ervan dat we planten, schedels van tal van dieren (van mol was om wetenschappelijk onderzoek op hoog medicatie kunnen presenteren aan de wereld.’ tot paard) en in zijn kamer richtte hij aquaria in niveau te doen, joeg het besluit me schrik aan. Op zijn bureau liggen drie stapeltjes geprinte met stekelbaarsjes die zich op den duur wisten Toponderzoek is competitief. Maar ik werd door artikelen, de opbrengst van jarenlang onderzoek voort te planten, terwijl ze dat normaal gespro­ mijn keuze nog meer verbeten om echt goed die aan het eind van deze maand gepubliceerd ken nooit doen in een nagebouwde natuurlijke te worden.’ En dat is hem duidelijk gelukt. Hij gaan worden in de twee toptijdschriften Nature omgeving. ‘Wat was ik trots’, grinnikt hij. In het bekleedde postdoctorale posities aan onder en Cell Metabolism. Hij kan er nu nog niks over kielzog van zijn vader, die hoogleraar elektro­ meer Harvard Medical School en Whitehead zeggen, want er rust een embargo op. Maar wel fysiologie was, ging hij mee naar het abattoir Institute (Cambridge, VS), en kreeg uiteindelijk dat de tekst zo bevattelijk mogelijk is geschreven waar zijn vader voor diens onderzoek harten uit vanaf 1991 in Leuven zijn eigen onderzoeks­ zodat het wordt gelezen. Hij houdt de stapeltjes het pas geslachte vee mocht meenemen. Peter papieren met daarop gekleurde grafieken aan Carmeliet keek verwonderd over de schouder de borst. Carmeliet is zichtbaar trots, hij kan mee hoe een dier er anatomisch uitziet. ‘Met prijsgeld kun je je een een glimlach niet onderdrukken, en wijst op een ‘Maar ik had na het behalen van mijn eind­ folietje, een wetenschappelijk doosje met flessen champagne in de hoek van examen van de middelbare school eigenlijk drie zottigheidje, permitteren’ zijn kamer. ‘Jawel, de kurk gaat er straks af. Het keuzes: ingenieur, arts of musicus. Ik speelde is voor onze hele afdeling dé beloning voor kei­ zo’n zes uur per dag dwarsfluit. Maar een car­ hard werken.’

6 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 Young Scientists Award – Maartje van der Woude mis met haar? ‘Ga eerst maar eens wat levens­ ervaring opdoen’, zei de mevrouw die ze aan de lijn kreeg. ‘En natuurlijk had ze groot gelijk, ik was nog steeds zo groen als gras. Je moet er toch De geëngageerde niet aan denken dat ik op mijn 24e zware cri­ minelen had moeten veroordelen?’ Inmiddels is ze wel een dag in de maand plaatsvervangend rechter bij de rechtbank Noord-Holland. onderzoeker Zonder veel fiducie startte ze met een tweede studie, criminologie, en werd er vrijwel onmid­ dellijk door gegrepen. ‘Want het is eigenlijk heel Maartje van der Woude raar dat er vanuit het recht maar weinig contact bestudeert de verhouding is met sociale wetenschappen. Bij criminologie kreeg ik een veel bredere blik. Ik wist al alles tussen recht en over wet- en regelgeving en nu deed ik onder­ samenleving en toont zoek naar het maatschappelijk effect ervan. zich een maatschappelijk Gelukkig zie ik dat nu meer interdisciplinair betrokken onderzoeker. onderzoek gedaan wordt.’ Tijdens haar promotie stuitte ze op een woord In het verharde publieke dat een leidraad zou worden in haar carrière: debat van vandaag moet crimmigratie. Het verschijnsel dat de scheiding de wetenschapper nuance tussen strafrecht en immigratierecht langzaam maar zeker begint te vervagen, terwijl het toch bieden, vindt ze. duidelijk van elkaar gescheiden rechtsgebieden door Evert de Vos zijn. Van der Woude bezocht in 2006 voor haar PhD een conferentie in Buffalo waar de Ameri­ kaanse wetenschapper Juliet Stumpf het begrip ‘LANDVERRAADSTER!’ ‘Hoe durf je onze grens­ introduceerde. ‘Ze had daarmee ook een voor­ bewakers te bekritiseren!’ Hoogleraar Maartje uitziende blik. Kijk alleen maar naar het beleid van der Woude (37) bevond zich na het uit­ van Trump die ouders en kinderen scheidde als komen van haar onderzoek naar de mobiele ze illegaal de grens over zijn gekomen. En ook grensbewaking door de Koninklijke Marechaus­ in Europa is in een flink aantal landen illegali­

see korte tijd in een Twitter-storm. De Leidse KNAW / JUSSI PUIKKONEN teit strafbaar gesteld, soms is zelfs de hulp aan juriste en criminologe had zowel de grenscon­ Maartje van der Woude belandde in een Twitter-storm illegalen strafbaar gesteld. Mensen die anderen troleurs als de gecontroleerden gevraagd naar geen schade hebben toegebracht worden als cri­ hun bevindingen en daaruit was naar voren minelen behandeld.’ gekomen dat de marechaussees in sommige ‘Het is raar dat er vanuit het Van der Woude’s onderzoek onder grens­ gevallen hun bevoegdheden overschrijden. Een recht maar weinig contact is bewakers en gecontroleerden is nu uitgebreid conclusie die rechts Nederland niet aanstond. met sociale wetenschappen’ naar andere Schengen-landen. Haar promo­ Na de invoering van het Verdrag van Schen­ vendi doen veldwerk bij verschillende Europese gen en de opheffing van de binnengrenzen tus­ binnengrenzen. ‘Op zich duiden de eerste onder­ sen de deelnemende Europese landen bleef de zoeksresultaten op vergelijkbare uitkomsten als mogelijkheid bestaan om steekproefsgewijs of Law van de University of Oslo. Ze krijgt dit in Nederland’, constateert ze. ‘Overal worden auto’s in het grensgebied te controleren. In de najaar de Heineken Young ­Scientists Award in de bevoegdheden opgerekt en lijken er proble­ Nederlandse praktijk komt het erop neer dat het domein Humanities voor haar onderzoek men te zijn met etnisch profileren.’ De controles de marechaussee op een bepaald traject gedu­ naar de wisselwerking tussen het recht en het bieden alleen schijnzekerheid,­ vindt ze, en woe­ rende een paar uur auto’s ertussenuit pikt en publieke debat rond thema’s als terrorisme, keren angstgevoelens voor vreemdelingen aan. aan de kant zet. De marechaussees gaven in de migratie en grensoverschrijdende criminaliteit, ‘Echte criminelen weten waar de controles staan gesprekken met Van der Woude aan dat daarbij waarbij ze vooral de aandacht richt op thema’s en dat die over een paar uur weer weg zijn. Grote het uiterlijk van de inzittenden vaak een belang­ als etnisch profileren en de opvang van vluch­ smokkelaars van wapens, drugs en ook mensen rijke rol speelt. ‘Maar dat mag volgens Schen­ telingen. De jury roemt haar als een ‘uitzonder­ sturen zelfs verkenners die kijken of de weg vrij gen nooit het enige criterium zijn’, zegt Van der lijk en aanstekelijk wetenschappelijk talent, een is. Die worden nooit gepakt. De extra controles Woude. ‘Er moeten altijd andere criteria een rol eigenzinnige, gedreven wetenschapper die ook die na de vluchtelingencrisis overal zijn inge­ spelen om een specifieke auto aan te houden. aansprekend contact zoekt met de samenleving, steld hebben alleen maar de onrust bij de inwo­ Bijvoorbeeld het soort auto of het rijgedrag.’ onder meer via debatten en een blog’. ners van de grensstreken doen toenemen.’ Automobilisten met in Nederland geboren Van der Woude groeide grotendeels op in Van der Woude maakt zich zorgen om de ver­ en getogen voorouders bleken de plotselinge Meppel, zorgde dat ze ‘daar zo snel mogelijk harding die plaatsvindt ten aanzien van vluchte­ controles doorgaans geen punt te vinden. Maar weg kon’ en startte met haar studie rechten in lingen. ‘Dat zie je alleen al in de beeldspraak. Als Nederlanders die behoorden tot een etnische Leiden, ‘een stad waarop ik onmiddellijk ver­ men het heeft over een tsunami van vluchtelin­ minderheid ‘ervoeren het regelmatig als een liefd werd en waar ik nog steeds woon en werk’. gen, dan worden mensen ontmenselijkt.’ Weten­ vorm van discriminatie’, weet Van der Woude. Na haar master solliciteerde ze bij de opleiding schappers moeten nuanceren, een context bie­ Van der Woude is hoogleraar rechtssocio­ tot rechter en werd afgewezen, een van de eer­ den, vindt ze. ‘Neem nu dat Franse onderzoek logie aan de Universiteit Leiden en verbonden ste echte tegenslagen in het leven. ‘Achteraf het dat vluchtelingen geen negatieve invloed heb­ aan het Centre international de criminologie beste wat me had kunnen overkomen’, zegt ze ben op de economie van een land. Dat krijgt comparée van de Université de Montréal en nu. Verontwaardigd belde ze met de toelatings­ nauwelijks aandacht. Het is onze taak om die het Department of Criminology and Sociology commissie. Ze had toch hoge cijfers, wat was er informatie wél te verspreiden.’

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 7 De kleine breed- bandhuismoeder, gefotografeerd na de jaarlijkse mot- tentelling in Brill, Groot-Brittannië

Milieuwetenschapper – Paul Hebert Al het leven op aarde

Het begon met tulpenbollen. Paul Hebert stopte ze als centreerde zich op de uitbreiding van zijn ver­ zameling met een aantal ‘erg bekende’ Europese kleine jongen in de grond en was verrukt door het resultaat. motten. ‘Elke avond was ik met een lichtje in de Sindsdien onderzoekt hij biodiversiteit. Bij zijn project is tuin motten aan het verzamelen.’ haast geboden: zo lang we de soorten op aarde niet kennen, Na Cambridge volgde een postdoc fellowship kunnen we ze ook niet beschermen. aan de Universiteit van Sydney, van waaruit hij door Sanne Bloemink verschillende expedities naar Papoea-Nieuw- Guinea leidde. Telkens vertrok hij voor een PAUL HEBERT (1947) raakte al op jonge leef­ een medewerker te helpen met het verzamelen periode van een maand naar dit tropische land. tijd gefascineerd door biodiversiteit. Zijn vader van insecten. ‘Ik raakte meer en meer onder de En telkens gingen deze expedities weer naar vocht in de Tweede Wereldoorlog mee met het indruk van al die soorten organismen.’ Hebert dezelfde berghelling waar het team zich zette Canadese leger en raakte bevriend met een werkte verschillende zomers in het museum. aan de verzameling van motten, heel veel mot­ Nederlands gezin. Na de oorlog ontving Heberts Eenmaal op de universiteit besloot hij dat hij ten. Heberts doel was om inzichtelijk te maken gezin in Canada elk jaar een zak tulpenbollen een overzicht zou gaan samenstellen van alle hoe al die verschillende soorten motten zich dis­ van de Nederlandse vrienden. ‘We keken daar vlinders en motten die zich bevonden rondom tribueerden over deze berghelling. elk najaar naar uit. Aan mij was de taak om de een wetenschappelijk onderzoeksstation bij de bollen te planten en dat had zoiets magisch. Je universiteit. ‘Dat was de eerste keer dat ik werd TAXONOMIE HEEFT een lange geschiedenis, stopt die bruine dingen in de grond en in de blootgesteld aan de taak om een grote hoeveel­ omdat het in wezen gaat over de manier waarop lente komen daar al die gekleurde planten uit!’ heid soorten uit elkaar te houden: het waren er wij mensen onze weg hebben moeten vinden in Op zijn zesde begon hij met het verzamelen zo’n duizend… en ik merkte hoe moeilijk het was de wereld. Hebert: ‘Nog lang voordat we begon­ van vlinders en later breidde hij zijn verzame­ om ze namen te geven, omdat we in Canada geen nen aan landbouw en ons eigen eten gingen ver­ ling uit met verschillende soorten insecten. Op enkele specialist hadden op dat gebied. Hoewel bouwen, liepen we door de bossen en de savan­ twaalfjarige leeftijd schreef Hebert een brief het onthouden van duizend namen natuurlijk nes en moesten we beslissen wat eetbaar was en naar twee universiteiten en een museum met moeilijk was, kwam het me destijds nog voor als wat niet. Welke planten giftig waren en welke de mededeling dat hij meer wilde leren over iets wat me uiteindelijk wel zou kunnen lukken.’ niet.’ Er is sprake van een diepgewortelde men­ insecten. Het leidde tot een uitnodiging van Hebert vertrok later naar Cambridge in selijke traditie en een drang tot classificatie van het Royal Ontario Museum in Toronto om daar Engeland voor zijn promotieonderzoek en con­ de organismen om ons heen vanuit dit eenvou­

8 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 dige, pragmatische perspectief. Maar waar die realiseerde me bovendien dat mijn hoofd nooit organismen. Zo’n levensboom is een diagram beoordeling van de organismen om ons heen op groot genoeg zou zijn voor het classificeren van waarmee je evolutionaire relaties tussen organis­ wetenschappelijke, categorische wijze gebeurt, al het leven op aarde. En ik wilde niet mijn hele men in kaart kunt brengen. De vertakkingen van ‘daar begint de taxonomie’, aldus Hebert. leven op één berg­helling zitten; dat vond ik een de boom staan voor de manier waarop soorten Linnaeus (1707-1778) bouwde een dergelijk te kleine bijdrage aan de wetenschap.’ zijn geëvolueerd uit een serie van gemeenschap­ systeem en wordt beschouwd als de grondlegger De 22 jaren die daarop volgden liet Hebert pelijke voorouders. Zo schrijf je een soort gene­ van die moderne taxonomie. Sinds 1758 hebben het onderzoek naar biodiversiteit links liggen en tische geschiedenis die ver teruggaat in de tijd. vele wetenschappers bijgedragen aan het verdie­ richtte hij zich op andere problemen. Hij keerde Toch bleef Hebert nadenken of er niet een pen van ons begrip van biodiversiteit binnen de terug naar zijn geboorteland en besloot in het manier zou kunnen zijn waarop hij dna snel en context van dit linneaanse classificatie­systeem. Arctische gebied van Canada te gaan werken, op gemakkelijk zou kunnen gebruiken om soorten Deze wetenschappers gebruikten morfologi­ een plek waar – Hebert lacht – ‘zo min mogelijk van elkaar te onderscheiden. Totdat hij eind sche methoden om soorten te onderscheiden: soorten aanwezig waren. Ik probeerde niet meer jaren negentig door een supermarkt liep en keek kijkend naar kleur, vorm en grootte. Maar wat naar biodiversiteit op grote schaal te kijken, naar de barcodes op alle producten. ‘Plotseling nieuw was in het systeem van Linnaeus was dat maar in plaats daarvan op kleine schaal mezelf begreep ik: dna is precies zoals die barcodes! Ja, nu ook namen werden gegeven aan soorten en de vraag te stellen: waar komt biodiversiteit de strengen zijn wat langer, maar het principe dat een hiërarchie werd aangebracht met een vandaan in een gebied als dit?’ Hij bestudeerde is hetzelfde. Waarop ik dacht dat het mogelijk indeling op basis van phyla, klassen, orders, voortplantings- en evolutiesystemen, waarbij hij moest zijn om met een klein stukje dna alle soor­ families, genera, soorten en ondersoorten. telkens genetisch gereedschap gebruikte. ‘Op die ten op onze planeet te kunnen onderscheiden.’ ‘In de 260 jaar dat biologen en taxonomen manier kon ik in kaart brengen hoe in het verre Hij deed het licht in zijn achtertuin weer aan zich hebben beziggehouden met het catalogise­ verleden bepaalde soorten het Canadese Arcti­ en keerde terug naar zijn motten. In die achter­ ren van al het leven op aarde hebben ze grote sche gebied waren gaan koloniseren vanuit de tuin verzamelde hij ongeveer driehonderd soor­ vooruitgang geboekt’, vertelt Hebert. Toen Lin­ gebieden die ijsvrij waren gebleven gedurende ten motten die hij wist te classificeren op de tra­ naeus begon waren zo’n tienduizend soorten het Pleistoceen.’ ditionele manier. Vervolgens las hij de sequenties geïnventariseerd en niemand had enig idee hoe­ uit van een klein stukje mitochondriaal dna (de veel soorten er in totaal op aarde voorkwamen. mitochondriën zijn een soort energiebron in de Inmiddels zijn er 1,9 miljoen soorten geregi­ ‘Ik wilde niet mijn hele leven cel). Hij vond dat elke soort zijn eigen distinc­ streerd. ‘Maar het is zorgelijk als je bedenkt dat op één berghelling zitten; dat tieve, genetische signatuur had. Oftewel: de het ons zó lang heeft gekost om al die soorten te genetische classificatie kwam overeen met de registreren en dat dit aantal slechts tien procent vond ik een te kleine bijdrage traditionele classificatie. In 2002 schreef hij met van alle multicellulaire organismen op onze pla­ aan de wetenschap’ collega’s zijn eerste paper over barcoding. ‘Het neet uitmaakt. De meeste organismen kennen was gebaseerd op erg weinig bewijs. We hadden we wel, maar de wereld wordt vooral bewoond in die tijd ook nog nauwelijks geld.’ door piepkleine organismen. Het uit elkaar hou­ Hoewel Hebert zich vanaf 1978 niet meer Tijdens een verhaal dat hij hield naar aanlei­ den van tienduizend soorten, zoals in de tijd van bezighield met grootscheepse biodiversiteits­ ding van de publicatie ontmoette hij een verte­ Linnaeus, is een gecompliceerde taak, maar stel studies werd hij er wel voortdurend mee gecon­ genwoordiger van de Sloan Foundation uit New je eens voor hoe je dat moet doen bij vijftien of fronteerd: ‘Het mooie aan het werken met York. Deze vertegenwoordiger kwam naar hem

DAN KITWOOD / GETTY IMAGES negentien miljoen soorten. De conclusie is dat studenten is dat ze je er altijd aan herinneren toe en zei: ‘Als jij denkt dat dit waar is, dan zou de traditionele, logische benadering van de taxo­ hoeveel je níet weet.’ Tijdens zijn werk bijvoor­ het een revolutie in de biologie kunnen beteke­ nomie tegen serieuze grenzen aan is gelopen.’ beeld in het Great Barrier Reef (het grote koraal­ nen.’ Omdat hij bevestigend antwoordde, besloot rif voor de oostkust van Australië) kwam de ene de Sloan Foundation tien miljoen dollar te inves­ HEBERT KWAM TOT dit inzicht in het Natural na de andere student naar hem toe met een teren in een Consortium for the Barcode of Life History Museum in Londen waar hij de hele organisme en de vraag wat het was. ‘Ik moest (cbol), gevestigd in Washington DC. De Moore mottenverzameling uit Papoea-Nieuw-Gui­ dan antwoorden dat ik geen idee had.’ Voor Foundation in San Francisco volgde met nóg een nea mee naartoe had genomen. Daar was het Hebert telkens een antwoord dat hij liever niet grote investering waarmee Hebert de effectivi­ plan om alle soorten te identificeren en van een had gegeven en een stekende herinnering aan teit van dna-barcoding kon testen; het project naam te voorzien. Maar de moed zakte hem in zijn diep gekoesterde droom: het in kaart bren­ was serieus van start. de schoenen: ‘Ik realiseerde me dat we op één gen van al het leven op aarde. Als eerste nam Hebert contact op met Daniel avond, op die ene berghelling, meer dan twee­ In zijn vroege genetische werk had hij al ‘Dan’ Janzen die samen met zijn vrouw Winnie duizend soorten hadden verzameld en dat de geconstateerd dat hij met de toenmalige tech­ Hallwachs in Costa Rica een groot tropisch bio­ meeste van die soorten totaal onbekend waren. nologie kleine aantallen soorten van elkaar kon diversiteitsproject runt. ‘Een van de kritiekpun­ Plotseling zag ik de rest van mijn leven voor onderscheiden met behulp van genetische infor­ ten in die tijd was namelijk dat het makkelijk was me: het beschrijven van die duizenden motten matie. In de jaren negentig volgden later grote om soorten te onderscheiden in Canada, omdat op die ene berghelling. Ik begreep dat ik nooit technologische doorbraken en werd het mogelijk wij maar zo weinig soorten hebben hier. In de al die namen zou kunnen onthouden, zelfs niet om dna-sequenties (de volgordes van nucleoti­ tropen zou ons systeem wel snel uit elkaar vallen, de namen van alle soorten van de verzameling den in een dna- of rna-macromolecuul) uit te werd aangenomen.’ Maar het barcodingsysteem van één nacht!’ Het was 1978 en Hebert keerde lezen. Toch kon daarmee nog steeds het meeste bleef wonderwel in stand. Janzen heeft inmid­ het biodiversiteitsonderzoek de rug leven niet worden bestudeerd, dels vierhonderdduizend specimens opgestuurd toe. ‘Ik droeg mijn volledige collec­ omdat je daarvoor een heleboel en de barcodes hebben een grote bijdrage gele­ Paul Hebert, tie over aan de Canadese Nationale weefsel nodig had. In de periode verd aan het ecologische werk in Costa Rica. laureaat van de Dr. Collectie en besloot geen onderzoek 1990-2000 was het meeste geneti­ Na drie jaar werk aan zijn project kwam de A.H. Heinekenprijs op grote schaal meer te doen naar sche werk daarom gericht op kleine regering van Canada over de brug met nog meer voor Milieuweten- biodiversiteit. Het onderscheiden aantallen grote organismen en hun grote investeringen. Inmiddels heeft het land schappen, houdt zijn van soorten op basis van morfolo­ voorouderlijke relaties. Het doel ongeveer honderd miljoen dollar geïnvesteerd. publiekslezing op 26 gie (vorm, kleur, grootte) is simpel­ van het onderzoek was het in kaart Hebert: ‘Plotseling ging het allemaal heel snel.’ september in de Leid- weg niet op te schalen naar groot­ brengen van een zogenoemde fylo­ In 2010 werd het International Barcode of Life sche Schouwburg. scheepse studies, begreep ik. Ik genetische ‘levensboom’ voor deze Project, iBOL, (ibol.org) gelanceerd en inmid­

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 9 dels zijn vijfhonderdduizend soorten geregi­ subjectieve aangelegenheid: ‘Of je nu te maken streerd. ‘Ja, ik leef echt de droom.’ hebt met lumpers of met splitters, taxonomie is Toch wijst Hebert erop dat een megaproject door de jaren heen vloeiend geweest. Er waren als de barcoding of life alleen kan slagen als geen objectieve criteria die overal ter wereld op sprake is van intensieve, internationale samen­ dezelfde manier werden toegepast’, zegt Hebert. werking. Hij vergelijkt het met andere grote Darwin zei ook dat het concept van een soort wetenschappelijke projecten: ‘Als je sterren wilt altijd een menselijk concept blijft. Zijn die objec­ bestuderen, dan ga je op een bergtop staan in tieve criteria er dan nu plots wel met barcoding? Chili of Hawaii en krijg je een goed idee van de De quote van Darwin suggereert immers dat diversiteit van items in het heelal, toch? Of als je diversiteit zou plaatsvinden op een glijdende graag atomen kapot wilt slaan, dan pak je er een schaal, dat de ene soort vogel zou voortvloeien in paar miljard en ga je naar de deeltjesversneller in de andere soort vogel, dat je overal ook blended Cern. Maar als je wilt kijken naar biodiversiteit, soorten zou zien. Darwin ging er dan ook van uit dan word je geconfronteerd met verschillende dat soorten niet vastlagen en dat ze met de tijd soorten regelgeving die vaak terug te voeren is veranderden. Hebert: ‘Ja, dat klopt ook, zeker als op het Biodiversiteitsverdrag uit 1992. Op basis je ver teruggaat in de tijd. Dan wordt de afbake­ daarvan verplichten 195 landen zich om bio­ ning van een soort een stuk grijzer.’ diversiteit te identificeren en te bewaken.’ Hebert Toch ziet Hebert in het heden genetisch denkt dat dit een van de grootste uitdagingen is strakke, netjes afgebakende grenzen die scherp van het project. ‘Onze discipline heeft geen erva­ in beeld komen met barcoding. ‘Neem Homo

ring met megawetenschap. De barcoding of life KNAW / JUSSI PUIKKONEN sapiens. Het is duidelijk dat er maar één mens­ zou de eerste kunnen worden; ik hoop dat dit Paul Hebert – ‘DNA is precies als barcodes‘ soort is op aarde en dat zijn wij. Maar ga je eens het inderdaad ook wordt.’ In september wordt vijftig- tot honderdduizend jaar terugkijken, de tweede fase van iBOL gelanceerd en het is barcoden. Hij nam van elke soort een aan­ dan blijkt die grens niet zo makkelijk meer te de bedoeling dat in 2025 internationale steun tal exemplaren en las de reeksen dna af. Het trekken. Het is bewezen dat er verschillende is verworven voor een twintig jaar durend pro­ onderscheid op grond van barcoding bleek in ondersoorten mensen bestonden en dat die gramma waarbij al het leven op de planeet wordt 98 procent van de gevallen gelijk te zijn aan de wel degelijk met elkaar nakomelingen hebben geregistreerd. classificatie op basis van 260 jaar taxonomische gekregen, zoals de Neanderthaler en de Homo Hebert wijst erop dat er haast is bij dit project. studie. ‘We hebben een bijna perfecte match sapiens. Daar wordt de lijn opeens diffuus.’ ‘Ik heb niets tegen deeltjesfysica of astronomie, met het systeem van Linnaeus.’ Barcoding kan In het heden verschillen mensen genetisch – ik vind het zelfs razend interessant, maar mijn dus de resultaten van traditionele taxonomie als je naar de barcodes kijkt – maar heel weinig punt is dat sterren en atomen er de komende bevestigen, maar in toenemende mate gebrui­ van elkaar. Terwijl wij onderling maar op maxi­ miljarden jaren zullen zijn, maar soorten op ken Hebert en zijn collega’s het systeem ook maal één of twee paren van de 650 verschillen, aarde niet. We kunnen hier niet mee wachten. om nieuwe informatie te genereren. Neem de zien we in vergelijking met chimpansees plot­ Talloze soorten zijn al uitgestorven. In Neder­ paar honderd kleine, blauwe vlinders uit Costa seling op wel 75 basenparen substituties. Een land en de landen daaromheen is de insecten­ Rica die Dan Janzen opstuurde: ‘Wij zagen geen grote stap dus van mens naar chimpansee. Elke biomassa in de laatste dertig jaar met 75 procent enkele variatie, ze zagen er identiek uit. Maar keer dat je zo’n grote afstand ziet, betekent dit afgenomen. De tijd dringt.’ uit de barcoding kwam naar voren dat er wel dat er een lange periode is geweest van ‘repro­ degelijk genetische verschillen waren tussen de ductieve isolatie’, een lange periode waarin geen TOCH STOND NIET iedereen in de wetenschap­ vlinders.’ Janzen besloot de rupsen van de vlin­ dna werd gedeeld, verduidelijkt Hebert. pelijke wereld meteen te juichen toen barco­ ders te bestuderen, en toen bleek dat de gene­ ding werd geïntroduceerd. Hebert beaamt het tisch verschillende rupsen ook allemaal aten van HET BARCODINGPROJECT is van groot belang en lacht. ‘Laat ik het zo zeggen: ik was blij dat verschillende ‘waardplanten’. Janzen nam foto’s voor het beschermen van biodiversiteit op ik een vaste aanstelling had toen ik hiermee van de rupsen en die bleken er bovendien ook aarde. Immers: ‘Als je niet weet wat er aan leven begon!’ Uit de hoek van de taxonomie had hij anders uit te zien. Dus de rupsen, hun voedsel op aarde is, weet je ook niet hoeveel het afneemt die kritiek wel verwacht; taxonomen vonden de én de barcodes waren verschillend, maar toch en kun je het ook niet beschermen.’ Hebert ver­ ‘invasie van moleculen in hun domein niet leuk’. werden ze allemaal als één soort beschouwd. gelijkt het met het bijhouden van het weer. ‘Dat Maar ook de evolutionair biologen roerden zich ‘Omdat de vlinder er hetzelfde uitzag.’ Split- doen we pas vanaf 1880 en moet je nagaan hoe meer dan hij had gedacht; ze vonden barcoding ting heet dit in taxonomisch jargon: er worden belangrijk dit is geweest voor het registreren van te simpel en meenden dat je naar álle genen meer soorten onderscheiden dan voorheen. Het wereldwijde veranderingen in ons klimaat.’ moest kijken. Dat is nu eenmaal wat vereist is tegenovergestelde­ heet lumping, dan gooi je Hebert en zijn collega’s krijgen steeds meer voor fylogenetisch­ werk: de constructie van de verschillende soorten juist weer op één hoop en vertrouwen in barcoding. Ze hebben inmiddels levensboomdiagram waarbij je terug gaat kijken maak je er één soort van. veel van deze studies gedaan en leren steeds waar bepaalde soorten precies gemeenschappe­ De gouden regel van reproductie (dat twee meer over de genetische regels van soorten. Een lijke voorouders hebben en waar de genetische individuen met elkaar nakomelingen kunnen belangrijk element is de schaalbaarheid: door­ vertakkingen in die boom dus precies plaats­ krijgen) leek altijd de ultieme test voor het uit dat classificatie nu zó ontzettend veel sneller kan vinden. Bij barcoding wordt slechts gekeken elkaar houden van soorten, maar in de natuur dan vroeger, kan biodiversiteit in grote gebieden naar een heel klein stukje mitochondriaal dna, is dit gewoonlijk maar moeilijk te testen. Uit­ worden gemonitord. Zo wordt er deze zomer een bestaand uit slechts 650 basenparen. Hoe is het eindelijk blijft classificatie van soorten een gebied dat een duizendste deel is van het totale mogelijk dat je daaruit een soort kunt onder­ aardoppervlak gemonitord op insecten. ‘Het zit scheiden? allemaal in een enorme stroomversnelling. Dat Hebert geeft toe dat hij nog niet precies ‘We hebben een bijna is voor mij een van de meest spannende dingen begrijpt waarom barcoding zo goed werkt. Maar perfecte match met het die barcoding kan bijdragen aan biodiversiteits­ dát het werkt is zeker. Neem een promovendus systeem van Linnaeus’ wetenschap: de mogelijkheid om, in een razend in Finland die besloot om alle ­negentienhonderd tempo, een inventaris te maken van al het leven soorten kevers die bekend zijn in Finland te op aarde.’

10 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 Young Scientists Award – Marie-José van Tol Breinbeelden

De frontale schors en Sindsdien tuurt Van Tol in het brein. het limbisch systeem: ze Op het door mannen gedomineerde bezorgden Marie-José van terrein van de neuro-imaging zet ze ambitieuze stappen. Ze promoveerde Tol een grote fascinatie op mri-onderzoek bij patiënten met voor de neuropsychologie. depressie of angststoornissen en Met succes tuurt de ontwikkelde een methode voor het karakteriseren van hersennetwer­ neurowetenschapper in het ken. ‘Als je met mri werkt, beschik je brein. door Malou van Hintum over enorme datasets waarin je aller­ lei patronen kunt ontdekken. In de huidige onderzoekspraktijk maken BESTAAN PSYCHISCHE problemen zoals wetenschappers verschillende keuzes depressie, angst of psychose pas echt als je ze over de manier waarop ze met die ook in de hersenen kunt aanwijzen? Welnee, data omgaan, wat resulteert in een zegt cognitief neurowetenschapper Marie-José waaier van onderzoeksmethoden. Dat van Tol (UMC Groningen), een van de winnaars maakt hun onderzoek soms slecht van de Heineken Young Scientists Awards 2018. vergelijkbaar, waardoor we minder Als iemand psychisch in de knoei zit, kan een snel vooruitgang kunnen boeken.’ Een psycholoog of psychiater dat prima constateren. standaardmethode kan dat verhel­ Psychische problemen ontlenen hun bestaans­ pen – als-ie tenminste aanslaat. Van recht niet aan een mri. Tol: ‘Wij vinden ons artikel hierover Maar je kunt met neuro-imaging wél ontdek­ een van onze mooiste papers ever, ken of de hersenen van zieke en gezonde mensen maar het heeft tot nu toe de minste verschillend functioneren. Zien hersengebieden impact. We moeten onze methode

die een rol spelen bij het oppikken, ervaren en vaker gebruiken om de waarde ervan KNAW / JUSSI PUIKKONEN aansturen van emoties er afwijkend uit bij men­ te laten zien.’ Marie-José van Tol – Hoe werken hersengebieden samen? sen met een stoornis? Zijn ze actiever of juist aan de stille kant? Hoe werken ze met elkaar samen? En welke sporen laten hun interacties ‘Hoe verandert de een gegeven is. Volgens onderzoek kan therapie in de hersenen achter? informatieverwerking in de terugval voorkomen. Wat ik dan graag wil weten Daar wil Van Tol graag het fijne van weten. is hoe de informatieverwerking in de hersenen Want als je grip krijgt op de onderliggende hersenen na een therapie?’ verandert na zo’n succesvolle therapie. Daarvan breinmechanismen van psychische problemen, kunnen we leren wat we zouden moeten veran­ kun je aanknopingspunten vinden voor de deren om iemand immuun te maken voor een behandeling van patiënten en, hopelijk, voor­ Neuro-imaging is een technisch en wiskun­ nieuwe episode.’ komen dat ze op herhaling gaan; iets wat vooral dig vak. Onderzoekers als Van Tol kunnen de Van Tol is voorzitter van de Young Academy bij depressie een groot probleem is. data zo vertalen dat ze betekenisvol zijn voor Groningen, een gezelschap van ongeveer der­ Ze vond het van jongs af aan al interessant de psychiatrie, zegt ze. Dat doet ze bij Nesda, tig onderzoekers afkomstig van alle faculteiten. waarom de een psychische klachten krijgt en de de grote Nederlandse Studie naar Depressie en ‘We zitten met allerlei verschillende disciplines ander niet, en ging psychologie studeren. Door Angst. Daar heeft ze een uitvoerende en coördi­ bij elkaar en ontdekken vrij snel gemene delers. de enthousiasmerende colleges van Erik Scher­ nerende rol bij het neuro-imaginggedeelte van Zo werk ik nu samen met taalkundige Merel der (hoogleraar neuropsychologie VU Amster­ het onderzoek. ‘Daardoor ben ik betrokken bij Keijzer, die cognitieonderzoek doet bij oude­ dam) werd ze neuropsycholoog; ze viel als een de analyses van heel veel onderzoekers van ver­ ren. Onze gemeenschappelijke noemer is cog­ blok voor de frontale schors, het meest recent schillende universiteiten. Zo ben ik de verbin­ nitieve flexibiliteit. Tweetalige mensen worden ontwikkelde deel van onze hersenen. dende factor geworden die al die puzzelstukjes later dement dan eentaligen en we proberen te Tijdens haar eerste baan als psycholoog in bij elkaar legde.’ achterhalen of die tweetaligheid ook gevolgen een verpleeghuis zag Van Tol dat mensen heel Nesda volgt mensen enkele jaren en brengt heeft voor stemming.’ Daar houdt ze van: ken­ angstig en somber worden als hun hersenen hun hersenen steeds opnieuw in beeld. ‘Daar­ nis en methoden uit verschillende disciplines achteruitgaan. Ze vond er een tweede liefde bij: door kunnen we het beloop van depressies vol­ combineren om nieuwe inzichten op te doen die het, evolutionair oude, limbisch systeem dat een gen en voorspellers van de duur en ernst ervan patiënten verder kunnen helpen. cruciale rol speelt bij emoties. op het spoor komen. Ook kunnen we zien welke Buiten haar eigen vak vindt ze heel grote Haar fascinatie voor de twee hersensystemen effecten een langer durende depressie heeft op bouwprojecten inspirerend. ‘Ik zie daarin paral­ spitste zich toe op depressie, want: ‘Hoe kan het het brein.’ lellen met het wetenschappelijke proces. Wat toch dat mensen die eerst normaal functione­ Van Tol onderzoekt een soort litteken­ doe je wanneer, welke vernieuwende elementen ren, zo diep in een depressie kunnen raken dat vorming in de hersenen, die mogelijk verklaart ga je gebruiken en hoe combineer je die zó dat ze tot bijna niets meer in staat zijn en er boven­ waarom mensen die depressief zijn geweest een je project solide en uitvoerbaar is.’ Het is pre­ dien haast niet meer uitkomen?’ Het zou haar groter risico lopen om het opnieuw te worden. cies waarom ze de Young Scientists Award heeft niet meer loslaten. ‘De volgende vraag is dan of zo’n kwetsbaarheid gekregen.

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 11 Neurowetenschapper – Nancy Kanwisher zoals de verwerking van kleur, muziek, taal, visuele beweging en geschreven woorden, is in volle gang. Samen met voormalig pupil ­Rebecca Saxe – inmiddels ook hoogleraar cognitieve Ik stel ‘the coolest wetenschappen aan het mit – ontdekte ze het ‘meest verbazingwekkende’ hersengebied: dat voor ­Theory of Mind. Het is een gebied dat actief wordt wanneer we proberen te bedenken waar question out there’ iemand anders aan denkt, anders gezegd: wan­ neer we ons in anderen proberen te verplaatsen. Ze is nog lang niet uitgekeken op haar onder­ Lang werden de cognitieve wetenschappen zoek, integendeel: ‘It’s still exciting as hell! Het ondergewaardeerd, stelt Nancy Kanwisher, hoogleraar is een enorm privilege dat ik the coolest question aan het MIT. Onterecht, vindt ze. Het brein verkennen out there mag stellen. De poging om de men­ selijke geest te begrijpen is de grootste weten­ om de menselijke geest te begrijpen, ze kan zich niets schappelijke zoektocht aller tijden. Ik kan me spannenders voorstellen. door Malou van Hintum niets spannenders voorstellen.’

KANWISHER MAAKTE zich van begin af aan (in 1995 begon ze met het scannen van hersenen) ZE HOEFT GEEN twee seconden na te denken wetenschappen, niet uit de hersenwetenschap­ hard voor één specifieke methode om fmri te over de vraag welke drie dingen ze een 23-jarige pen. Kijk naar de manier waarop we taal pro­ gebruiken in haar onderzoek. ‘Haar’ methode – student zou adviseren. ‘Leer heel veel computer­ duceren en verwerken. Het is een groot wonder ‘mensen denken dat-ie van mij is, omdat ik er een wetenschappen en wiskunde, want die heb je dat ik hier voor een scherm geluiden zit te maken hoop herrie over maak’ – is illustratief voor de nodig, in de toekomst nog veel meer dan nu. die via internet uit jouw microfoon als ideeën in degelijke manier waarop ze wetenschap bedrijft. Twee: maak een lijst van grote, opwindende vra­ jouw hoofd terechtkomen. That’s amazing! 99 ‘Breinen van individuen matchen niet, ze zijn gen die nu nog niet zijn te beantwoorden, maar procent van wat wij daarvan begrijpen, en dat is allemaal verschillend’, stelt ze. ‘De dominante mogelijk in de toekomst wel. Drie: wetenschap­ aardig wat, weten we dankzij de gedragsweten­ onderzoeksmethode in dit veld is: scan een hele pelijke vooruitgang is niet alleen een kwestie van schappen. Prachtig, krachtig gedragsonderzoek.’ berg mensen, zoek wat je wilt weten op ongeveer intelligent zijn en hard werken. Er is een grote, Drie decennia werkt Kanwisher nu aan het dezelfde plek in hun hersenen en middel de data. onderschatte rol van toeval, geluk en pech. Als lokaliseren van hersengebieden die specifieke Dat is een grove manier van werken. Als je het zo promovendus heb ik drie jaar lang experimen­ functies hebben. In die periode ging ze vaak zelf aanpakt, zie je vaak niet eens een ffa. Want het is ten gedaan die niets opleverden. Ze waren niet in de fmri-scanner liggen, op zoek naar gespe­ een klein ding en het zit bij niemand op dezelfde fout, ze werkten gewoon niet. Het laatste jaar cialiseerde hersengebieden in haar eigen brein. plek. Je moet het daarom eerst vinden voordat je huilde ik elke dag. Ik voelde me een loser en het kunt bestuderen. Dat is wat wij doen.’ wilde weg van de universiteit. Wat ik toen niet Hoe overwogen je fmri ook gebruikt, de scan­ wist, weet ik nu wel: zulke dingen gebeuren in ‘Ik vind het niet belangrijk om ner kan – op basis van de veronderstelling dat her­ de wetenschap. Maar niemand heeft het erover.’ een sterke mening te hebben, senactiviteit samengaat met een verhoogde door­ Nancy Kanwisher, hoogleraar cognitieve bloeding van het brein, die kan worden gemeten neurowetenschappen (Massachusetts Institute wel om een claim te maken als – alleen laten zien of een hersengebied ‘aan’ of of Technology, VS) is ‘delighted!’ dat ze de C.L. de data het toestaan’ ‘uit’ staat. Het laat dus correlaties zien, maar geen de Carvalho-Heinekenprijs voor de Cognitie­ causale verbanden (voor een uitgebreide en pre­ wetenschappen heeft gekregen. ‘Een speciale ciezere uitleg van Kanwisher zelf, zie haar meer prijs voor cognitieve wetenschap en niet de hon­ De afbeeldingen daarvan gebruikt ze tijdens col­ dan een miljoen keer bekeken ted-talk ‘A neural derdste prijs voor hersenonderzoek. Ik vind het leges, maar daar blijft het niet bij, laat de specta­ portrait of the human mind’). Kanwisher was geweldig dat de Heinekenprijs ons vakgebied culairste aflevering vanNancy’s Brain Talks op dan ook dolblij dat haar bevindingen over de ffa erkent, want het wordt ondergewaardeerd, door haar gelijknamige website zien. Wanneer ze haar werden bevestigd door onderzoek dat, toevallig, collega-wetenschappers en door gewone men­ studenten aan de hand van haar eigen, op een bij twee epilepsiepatiënten kon worden gedaan. sen. Als ik medepassagiers in een vliegtuig vertel projectiescherm ronddraaiende brein drie gespe­ Bij hen werd met behulp van elektroden de ffa dat ik mri-machines gebruik om afbeeldingen cialiseerde hersengebieden wil laten aanwijzen, tijdelijk uitgeschakeld. De betreffende patiënten te maken van het menselijk brein om zo uit te besluit ze het radicaler aan te pakken. Ze knipt gaven onmiddellijk aan dat ze het gezicht van de vinden hoe het werkt, is de reactie: ‘Wow!’ Als resoluut haar grijze lokken af, pakt de tondeuse, onderzoeksleider niet meer konden herkennen ik zeg: ik meet gedrag om uit te vinden hoe de laat haar schedel glad scheren en geeft haar (zie voor de korte filmpjes van deze experimen­ geest werkt, pakken ze snel hun boek weer op. Ze assistent een zwarte stift. Op het kale oppervlak ten de site Nancy’s Brain Talks). De ffa blijkt denken dat het geen serieuze wetenschap is. Het verschijnt een tekening van de buitenkant van dus noodzakelijk voor gezichtsherkenning. Ook is daarom geweldig dat deze prijs bestaat en nog de hersenen. Vervolgens geeft de assistent met bij mensen met prosopagnosia (gezichtsblind­ geweldiger dat ik ’m krijg!’ verschillende kleuren de hersengebieden aan die heid) is precies dit hersengebied aangetast. U doet wel veel hersenonderzoek. Kanwisher beroemd hebben gemaakt: de ffa, de Hoe verhoudt de specificiteit van bepaalde her- ‘Ik doe meestal hersenonderzoek, maar dat fusiform face area, gespecialiseerd in het herken­ sengebieden zich tot de plasticiteit van het brein? doe ik omdat ik de gedachten in mijn hoofd wil nen van gezichten; de ppa, de parahippocampal ‘Dat is een empirische vraag waarop we nog begrijpen. Nadenken over de werking van onze place area, die reageert op plekken (locaties), en geen goed antwoord hebben. Ik denk dat de geest kan ook prima zonder hersenmetingen, de eba, de extrastriate body area, die reageert op meeste gespecialiseerde gebieden bij volwasse­ dat heeft de cognitieve wetenschap de afgelo­ lichamen en lichaamsonderdelen. nen zich waarschijnlijk niet op een andere plek pen honderd jaar wel bewezen. Daarom praat Intussen verkent Kanwisher het brein verder. in het brein opnieuw kunnen ontwikkelen. Bij ik steeds over brain én mind. Veel kennis over Onderzoek naar hersengebieden die specifiek jonge kinderen is die kans veel groter, denk ik.’ de werking van onze geest komt uit de gedrags­ zijn voor andere complexe cognitieve functies, Kunnen andere hersengebieden wel compen-

12 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 SIGRID GOMBERT / HH Nancy Kanwisher ging voor haar onderzoek vaak zelf in de fMRI-scanner liggen

seren voor een specifieke functie die verloren is een verticale lijn. Hij denkt en denkt, en denkt die reden worden ze multiple demand-areas gegaan? dan: dat zou een T kunnen zijn. En zo gaat hij genoemd: ze komen bij elke ingewikkelde vraag ‘Als een volwassene een beroerte krijgt, ver­ verder. Het kost hem ongelooflijk veel tijd om in actie. Dat maakt ze niet minder belangrijk; liest hij een aantal mentale vaardigheden. Ver­ op die manier letters te ontcijferen. Kanwisher: ze hebben een andere rol in het brein dan de lies je een van de gespecialiseerde gebieden die ‘Als je Zangwill scant, zie je geen hersengebied gespecialiseerde gebieden, legt Kanwisher uit. wij hebben bestudeerd, dan is het bewijs vrij voor visueel gepresenteerde woorden in zijn her­ ‘Als gespecialiseerde hersengebieden bescha­ overtuigend dat je de functie van dat gebied ook senen. Als hij “leest”, gebruikt hij zijn overgeble­ digd raken, verliezen ze hun functie, maar die verliest. Die data zijn niet perfect, want een her­ ven vormverwerkende hersenfuncties. Hij leest, beschadiging tast iemands IQ niet aan. Zang­ senbeschadiging is groot, vrij onduidelijk te zien maar veel langzamer en veel inefficiënter dan will kon niet meer lezen, maar hij was nog net en nooit specifiek, maar de beschikbare data vroeger. Mensen zijn vaak ongelooflijk flexibel in zo intelligent als vóór zijn beroerte. Maar als de laten dat wel zien. Tot op zekere hoogte kunnen het gebruik van andere strategieën om dingen op multi-ondersteuners beschadigd raken, gaat het sommige van deze functies een beetje herstellen. andere manieren te kunnen doen. Maar het oor­ IQ naar beneden in verhouding tot de schade Maar wat noem je herstel?’ spronkelijke gebied komt niet terug en de dingen die het hersenweefsel heeft opgelopen.’ Ze geeft het voorbeeld van Nick Zangwill, gaan ook niet meer zoals voorheen. Daar komt Dus de flexibiliteit is meer verbonden met een Duitse perceptie-onderzoeker. Op een och­ bij dat voor sommige functies helemaal geen deze multiple demand-areas? tend wordt hij wakker met hoofd­ alternatief is. Als je een hersenbe­ ‘Dat klopt. En daar zijn er heel veel van in het pijn en kan hij niet meer lezen. Hij schadiging oploopt aan je primaire brein.’ herkent gezichten, objecten, plaat­ Nancy Kanwisher, lau- visuele cortex, dan ben je blind en Spelen de verbindingen daarbij ook een rol? sen, alles, maar lezen lukt niet. In reaat van de C.L. de blijf je blind. Of je kunt compense­ ‘Absoluut. Dat moet wel. Geen enkel hersen­ het ziekenhuis ontdekken ze dat Carvalho-Heineken­ ren, is dus ook afhankelijk van welke gebied kan op zichzelf opereren. Het heeft op hij een beroerte heeft gehad in het prijs voor de Cognitie- hersengebieden je kwijtraakt.’ zijn minst input nodig om te verwerken en out­ hersengebied voor visueel gepresen­ wetenschappen 2018, put om de rest van het brein te vertellen waar houdt lezingen op 24 teerde woorden. Zangwill besluit ONZE HERSENEN huisvesten niet het mee bezig is. Maar het heeft ook allerlei om weer te leren lezen en dat lukt september aan de alléén maar gespecialiseerde gebie­ soorten verbindingen nodig om te kunnen doen hem ook, maar vraag niet hoe. Op Radboud Universiteit den, maar ook veel hersengebie­ wat het doet. Sterker nog, die verbindingen zijn de eerste dag in het ziekenhuis ziet in Nijmegen en op 25 den met algemene functies. Som­ daarvoor cruciaal, en ik vind het extreem frus­ hij een rood ding op de muur. Het september bij het mige zijn zelfs altijd van de partij trerend dat we ze in het menselijke brein niet kost hem een uur om te ontdekken Nederlands Hersenin- als je met iets ingewikkelds bezig kennen. Er zijn tienduizenden papers geschre­ dat er een horizontale lijn zit boven stituut in Amsterdam. bent, het maakt niet uit wat. Om ven die claimen dat regio A verbonden is met

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 13 regio B. Maar de twee methoden die daarvoor Ik dacht: in welke discipline beginnen ze hun worden gebruikt, zijn allebei uiterst gebrekkig.’ onderzoek níet met het ombrengen van hun De methoden waar ze op doelt zijn dti (dif- onderzoekspopulatie? Psychologie!’ lacht ze. fusion tensor imaging), dat haar bitter teleur­ Wat niet betekent dat proefdieren geen rol stelde, en resting state fmri, waaruit claims spelen in cognitieve neurowetenschappen, inte­ voortkomen die volgens haar niet goed gevali­ gendeel. Ze zijn voor de ontwikkeling van haar deerd zijn. huidige vakgebied ‘wetenschappelijk ongeloof­ dti is een methode die de richting van water­ lijk belangrijk’, zegt ze. ‘Zulk onderzoek is veel moleculen in het brein volgt. Dit water zit in de krachtiger dan het onderzoek dat we kunnen wittestofbanen, de verbindingen tussen de her­ doen in mensen en dat verschil wordt in razend sengebieden. Met behulp van dti kun je deze tempo steeds groter. Je knippert twee keer met zenuwbanen in kaart brengen. Kanwisher: ‘Het je ogen en er is alweer een nieuwe fantastische werkt geweldig voor heel grote bundels zenuw­ tool ontwikkeld die het mogelijk maakt om met banen en dat levert prachtige plaatjes op. Maar een ongelooflijk ruimtelijke en temporele preci­ ik wil de piepkleine verbindingen zien die van­ sie en een grote causale kracht vragen te stellen uit de grotere zenuwbundels specifiek naar de over de werking van een hersencircuit in een ffa gaan. Of specifiek naar het taalgebied. Spe­ dierenbrein. En we hebben geen enkele moge­ cifiek naar welk gespecialiseerd hersengebied lijkheid om dat in het menselijk brein te doen. dan ook. Het is ontzettend moeilijk om die heel Soms voel ik me met mijn methoden een weten­ kleine verbindingen te volgen. Een van de pro­ schapper uit de Middeleeuwen.’

blemen is dat zenuwbanen elkaar vaak kruisen KNAW / JUSSI PUIKKONEN Een van de belangrijkste vragen over het in de hersenen en dan weet je niet welke rich­ Nancy Kanwisher – ‘Muizen doden vond ik niet prettig’ menselijk brein is waar de structuur vandaan ting ze daarna opgaan.’ komt, zegt ze. Hoeveel ervan is aangeboren, Een oplossing daarvoor ligt voorlopig niet tussen allerlei andere gebieden en een van deze hoeveel ontstaat automatisch door ervaring? in het verschiet, vreest ze. Om dti te testen gebieden. ‘Voor de beantwoording daarvan verwacht ik gebruikte Kanwisher data van de Connectome-­ Het kan dus heel veel dingen zijn. Dat is veel van deep neural networks. Deze supercom­ scanner van het Massachusetts General Hos­ beter dan niets, maar het is sure as hell géén puters worden gebruikt voor de ontwikkeling pital. ‘Dat is een van de beste dti-scanners ter directe maat voor de structurele verbinding van van kunstmatige intelligentie, maar kunnen we wereld. Ik heb meer data verzameld van elk indi­ gebieden. Ik denk daarom dat we in de cogni­ ze niet ook gebruiken om de hersenen te begrij­ vidueel subject dan wie ook ooit heeft gedaan. tieve neurowetenschappen absoluut een nieuwe pen? Kunnen we niet onderzoeken onder welke Ik heb een jaar lang gewerkt met de allerbeste methode nodig hebben om de structurele ver­ omstandigheden en met welke soort trainings­ mensen omdat ik wanhopig op zoek was naar bindingen in het brein te kunnen ontdekken.’ input ze eigenschappen laten zien van een men­ een antwoord op deze vraag. Ik heb het nog niet Nee, ze neemt geen blad voor de mond als selijk brein? Zo ver is het nu nog lang niet, maar opgegeven, maar het ziet er niet goed uit.’ onderzoeker, want daar is de wetenschap niet wie weet komen we er op een dag achter welke Als dti echt een deugdelijke methode was, mee gediend. Als een argument niet wordt input mentale vaardigheden oplevert, wat er dan zou het connecties in het brein moeten ondersteund door data, als de methoden om die nodig is om die mentale vaardigheden te ont­ bevestigen die al bekend zijn, redeneerde ze. data te genereren niet valide zijn en de claims wikkelen en welke organisatie van de hersenen Ze koos enkele verbindingen uit die boven elke ongefundeerd, dan moet dat gezegd worden. En het meest effectief is voor het oplossen van pro­ twijfel verheven zijn, maar die bevestigen met als nieuwe data overtuigend eerder opgedane blemen. Het is een heel andere tak van sport dan dti lukte haar niet. Kanwisher: ‘Mensen han­ kennis ondergraven, dan moeten ze met verve ik tot nu toe uitoefen, maar ik vind het super teren verschillende standaarden om te bepalen worden verdedigd. Ja, óók als dat zou betekenen exciting.’ of ze ergens zeker van zijn. Ik wil alleen een dat haar eigen claims over de functionele spe­ claim maken als ik het héél erg zeker weet. Als cificiteit van de ffa niet langer houdbaar zijn. WIE ALLE WETENSCHAPPELIJKE resultaten en ik dan niet eens bekende verbindingen met deze Kanwisher: ‘Ik vind het niet belangrijk om een voorgenomen onderzoeksinspanningen op een methode kan valideren, kan ik de methode niet sterke mening te hebben, ik vind het belangrijk rij zet, zou verwachten dat Nancy Kanwisher vertrouwen.’ om een duidelijke claim te maken als de data het aan het hoofd staat van een lab met veel mede­ toestaan. Die helderheid maakt het voor ande­ werkers. Niets is minder waar: ze werkt met een DE ANDERE METHODE waarover Kanwisher heel ren ook gemakkelijker om er gaten in te schie­ kleine groep onderzoekers. ‘Ik heb er geen zin kritisch is, is resting state fmri. Hiermee wordt ten als je fout zit.’ Cognitieve neurowetenschap­ in om een hiërarchische organisatie te leiden de hersenactiviteit van mensen in rust gemeten, pen is een stuk volwassener geworden, zegt ze. waarin ik van alles aan anderen moet delegeren. om zo functionele relaties tussen hersengebie­ ‘Vijftien jaar geleden werden in veel artikelen Ik ben wars van hiërarchie en ik wil elke persoon den in kaart te brengen. over neuro-imaging invalide conclusies uit data met wie ik werk goed kennen.’ Waarom deugt die methode volgens u niet? getrokken. Ik was behoorlijk uitgesproken over Voor wie in haar lab werkt is ze een inspire­ ‘Don’t get me started! Wat je met die methode wat er allemaal niet deugde en waarom dat zo rend voorbeeld. Zelf weet ze onmiddellijk welke vindt, is een sterk gecorreleerde activiteit van was. Inmiddels zijn we erin geslaagd de meeste wetenschappers háár op een hoger plan tilden. hersengebieden gedurende een bepaalde peri­ van deze systematische fouten uit te bannen en ‘Mijn promotor Molly Potter, een ongelooflijk ode. Dat is waar, dat is belangrijk en dat is cool. is het onderzoek in ons veld nu veel sterker.’ goede cognitieve wetenschapper. Al mijn beste Maar laat het connectiviteit zien? Het zijn fasci­ Kanwisher viel als student niet onmiddellijk wetenschappelijke instincten leerde ik van haar. nerende data, ze moeten bestudeerd worden en voor het onderzoeksgebied dat haar nu de Hei­ En mijn postdoc begeleider en cognitief psycho­ dat doen we dan ook. Maar wie resting state-cor­ nekenprijs oplevert; ze is opgeleid als bioloog. loog Anne Treisman, een van de briljantste cog­ relatie gelijkstelt aan functionele connectiviteit, ‘Mijn vader was veldbioloog. Mijn eerste publi­ nitieve wetenschappers die ooit hebben geleefd.’ gokt erop dat die correlatie een aanwijsbare catie schreef ik samen met hem, als student.’ Twee vrouwen, dat is leuk! connectie weerspiegelt. Want die verbinding Maar ze nam al snel afscheid van de biologie. ‘Yes, lucky me.’ kan van alles zijn: een directe verbinding tussen ‘Telkens als ik een experiment wilde doen, moest twee gebieden; een verbinding tussen een derde ik beginnen met het doodmaken van een muis. Met dank aan Hans Op de Beeck, Floris de gebied en deze twee gebieden; een verbinding Dat kon ik wel, maar ik vond het niet prettig. Lange, Cyriel Pennartz en Pieter Roelfsema

14 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 Young Scientists Award – Joost Snijder Zzp’en in het lab

Biomoleculair der was het doel grotere biomoleculen wetenschapper Joost Snijder te bestuderen, zoals eiwitcomplexen en intacte virussen. De precieze struc­ is niet van de gebaande tuur van een virusomhulsel bepaalt paden. Na zijn cum laude het vermogen van het virus om cellen promotie in Utrecht vertrok te besmetten en het ontrafelen ervan hij naar een onbekend lab biedt onder meer aanknopingspunten voor het ontwikkelen van vaccins. in Seattle. Sinds hij terug is, Dat klinkt misschien behoorlijk adviseert hij collega’s over straight forward, maar de techniek is hun experimenten. Uurtje van oorsprong helemaal niet geschikt voor zulke grote moleculen. Om dit factuurtje. soort grote eiwitcomplexen te bestu­ door Jop de Vrieze deren was een flinke aanpassing nodig van de apparatuur en het prepareren van de te analyseren monsters. Dat WANNEER JOOST SNIJDER eind 2017 na twee vergde engelengeduld en een uiterst jaar onderzoek in de Verenigde Staten terug­ creatieve en analytische geest. keert in eigen land, staan zijn oud-collega’s aan Op het moment dat Snijder aan de Universiteit Utrecht klaar om hem met open zijn onderzoek begon, was zijn voor­ armen te ontvangen. Daar, bij de onderzoeks­ gangster er net in geslaagd om het groep van hoogleraar biomoleculaire massa­ omhulsel van een klein virus, hepatitis spectrometrie en proteomica Albert Heck, is hij B, te analyseren. Dat was al zo’n twin­ immers in 2015 cum laude gepromoveerd. Maar tigduizend keer groter dan moleculen al te graag zouden ze hem terughalen naar hun die meestal bij massaspectrometrie

universiteit. worden bestudeerd. Maar de meeste KNAW / JUSSI PUIKKONEN Maar Joost Snijder is niet zo van de gebaande virussen zijn nog enkele keren groter. Joost Snijder bekwaamde zich in massaspectrometrie paden. Na zijn promotie koos hij al tegen het Snijders doel was duidelijk: die grens moest ver­ goedbedoelde advies van Heck in voor een der omhoog. relatief onbekend lab aan de Universiteit van gevoerd, geanalyseerd en erover gepubliceerd. Washington in Seattle, omdat het klikte met Nu voelt hij een sterke behoefte om rustig na te de groepsleider en hij zich beter zou kunnen ‘Het is ontzettend spannend denken over zijn toekomst. Wil hij misschien in ontwikkelen dan in gerenommeerde labs. (‘Het om erover na te denken waar de farmaceutische industrie gaan werken? Of was toch een beetje alsof je iemand aanraadt we over tien jaar zullen staan’ misschien voor een fonds of ngo zoals de Bill & te kiezen voor Real Madrid of Ajax en hij gaat Melinda Gates Foundation, die veel geld stop­ voor Emmen. Maar het pakte heel goed uit.’) Nu pen in de ontwikkeling van vaccins? ‘Dat moet twijfelt hij of hij wel ‘gewoon’ aan een volgende ik voor mezelf uitzoeken’, zegt Snijder. academische baan wil beginnen. Hij ging minutieus te werk. Een massaspectro­ Wat meespeelt is dat van academici wordt Tijdens zijn promotie-onderzoek onder­ meter hoort een soort grafiek te produceren met verwacht dat ze zich specialiseren, zegt Albert scheidde Snijder zich al door zijn eigenzinnig­ pieken voor alle gemeten deeltjes. In het begin Heck. ‘Joost is er meer in geïnteresseerd om heid. Heck, die hem mede voordroeg voor de kwam er niets anders in beeld dan een wirwar steeds kort iets te doen.’ En dus kiest hij, in elk Heineken Young Scientists Award, beschrijft van lijnen, tot hij na maanden eindelijk scherpe geval voorlopig, voor een onorthodoxe oplos­ hem als ‘de makkelijkste promovendus die hij pieken op zijn scherm te zien kreeg. Uiteinde­ sing: hij schrijft zich in als zzp’er om collega’s te ooit gehad heeft’, omdat hij vrijwel alles zelf lijk kreeg hij het voor elkaar deeltjes van tien tot gaan adviseren bij het opzetten, analyseren en uitdacht en uitwerkte. Niet dat hij zich van zelfs twintig megadalton te analyseren – ruim interpreteren van hun experimenten. Dat doet niemand wat aantrok, hij werkte juist met veel zes keer groter dan zijn collega eerder voor hij voor het lab in Seattle en inmiddels voor een mensen binnen en buiten zijn lab samen, maar elkaar had gekregen – en daarbij was de reso­ aantal andere buitenlandse labs. Regelmatig daarbij trok hij steevast zijn eigen plan. ‘Hij luis­ lutie zo hoog dat hij verschillen van 0,01 pro­ vliegt hij op en neer, maar het meeste werk doet terde altijd vol interesse naar wat ik te zeggen cent kon meten. ‘De techniek heeft de afgelopen hij op afstand. Heck is nu ook een van zijn klan­ had, maar hij deed dan toch altijd wat hem zelf jaren echt een vlucht genomen. Het is ontzet­ ten. ‘Ik betaal hem uurtje factuurtje, maar krijg het beste leek’, zegt Heck. tend spannend om erover na te denken waar we er veel meer voor terug dan die uren.’ Binnen enkele maanden bekwaamde Snij­ over tien jaar zullen staan’, zegt Snijder. De rol lijkt hem op het lijf geschreven, al der zich in de techniek die in het lab van Heck Als hij tegen die tijd nog actief is in het sluit Snijder niet uit dat hij op termijn zijn eigen het meest gebruikt wordt: massaspectrometrie. veld, tenminste. Tijdens zijn postdocperiode in onderzoeksgroep gaat starten. Albert Heck Daarmee kun je moleculen identificeren door er ­Seattle werkte hij vooral met een andere tech­ hoopt het in elk geval. ‘Ik zeg, doe het nou maar heel precies de massa van te bepalen. Deze tech­ niek, elektronenmicroscopie. En bij zijn terug­ gewoon, het hoeft niet op de manier waarop niek is al jaren routine voor de analyse van kleine keer voelt hij dus niet de behoefte om direct door anderen het doen. Maar ja, er zijn in het univer­ moleculen en peptiden, zoals te zien in series als te stomen aan de academie. Al die jaren heeft hij sitaire systeem altijd een hoop hoepeltjes waar Crime Scene Investigation. In het werk van Snij­ aan een stuk door experimenten opgezet, uit­ je doorheen moet springen.’

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 15 Beroepsprovocateur Erik van Lieshout ‘Ik mag altijd alles niet’ Erik van Lieshout maakt van alles kunst, maar dan wel op zijn eigen, weinig subtiele manier. Onvermoeibaar stort hij zich in onbekende werelden om te prikken en prikkelen. ‘Ik denk altijd dat alles mislukt en daarom blijf ik maar aan de gang.’ door Arjan Reinders

‘LUST JE EEN alcoholvrij biertje?’ We zijn nau­ berger, zelfverklaard genie die een schilderij van welijks gaan zitten, in zijn appartement in Rot­ Gerhard Richter als koffietafeltje gebruikte. Van terdam, of Erik van Lieshout (Deurne, 1968) Lieshout luisterde naar gangsterrap en maakte haalt twee blikjes bier te voorschijn. Geen alco­ totaal tegen de correcte tijdgeest in grote schil­ hol, daar is hij al acht jaar geleden mee gestopt. derijen van zwarte mensen aan het spit, vagi­ Wel Heineken, natuurlijk. na’s en achterwerken, van borsten die tussen We spraken hier af en niet in zijn studio, liftdeuren geklemd zitten (Zonder tieten, 1993), omdat hij thuis aan iets nieuws werkt. De sporen en van bijvoorbeeld een vliegend tapijt met een daarvan zijn her en der zichtbaar: op een muur gat erin (Zonder Turk, 1994). De kunstwereld, staat in grote zwarte plakletters REIKI, op een masochistisch als zij is, smulde ervan, van zoveel keukenkastje de naam FREDDY, er zijn stukken rauwe schilderdrift, zoveel onverschrokkenheid uit een wand gebroken en achter de knalgroene en zoveel, ja, wansmaak. bank is een grote ster in de muur gezaagd. Van Lieshout: ‘Ik ben een nieuw soort state of mind- IN 1999 WERD hij tweede bij de Prix de Rome in film aan het maken. Gewoon in mijn huis. Ik de categorie schilderen, maar dat medium was ben aan het uitzoeken wat voor invloed het hem toen eigenlijk al ‘te beperkt’ geworden. In winnen van die prijs op mij heeft. En wat voor Berlijn, waar hij een periode verbleef om zich te concern Heineken eigenlijk is. Want die doen laten inspireren door de grootstedelijke ener­ het natuurlijk ook fout op het moment, met die gie, maakte hij zijn eerste videowerk emmdm Afrika-meisjes, heb je dat gelezen in de krant?’ (1999), oftewel ‘Erik and Maarten Making Eerder dit jaar publiceerde NRC Handels- Deutsche Marke’. Hierin zien we Van Lieshout blad over de onthulling van Olivier van Beemen en een vriend, tamelijk shabby gekleed en met dat Heineken in Afrika promotiemeisjes inzet dozen op hun hoofd, door Berlijn rijden in een om de verkoop te stimuleren. Een deel van hen oude Mercedes. Begeleid door een stevige hip­ wordt lastiggevallen onder werktijd, moet naar hopbeat. Als ze een splinternieuwe Mercedes bed met leidinggevenden en prostitueert zich aan klanten, schreef Van Beemen, die vijf jaar onderzoek deed naar de activiteiten van Hei­ Je vraagt je af of Van Lieshout neken in Afrika en daar een boek over publi­ in het huidige tijdsgewricht ceerde. Heineken heeft de zaak inmiddels ook zelf onderzocht. ‘Ik ken die mensen van de Hei­ nog weg zou komen met dit nekenprijs natuurlijk goed’, zegt Van Lieshout, soort werken. ‘Denk het niet’ ‘dus daar zit ik dan een beetje mee. Kun je daar kritisch mee omgaan? Aan de andere kant is het misschien helemaal niet zo interessant om daar voorbij zien komen, rijden ze die klem, en slaan iets mee te doen. Maar ik vraag me dat wel af.’ de twee zwarte jongens die erin zitten in elkaar. Typisch Van Lieshout: ontwapenend eerlijk, Ze trekken de kleren van die jongens aan (‘Fubu, op het naïeve af, en voortdurend met zichzelf en van dat glossy spul’) en halen de dozen van hun de wereld in de knoop. Provoceren is van meet hoofd. Twee zwart geschminkte gezichten met af aan zijn grootste hobby. Begin jaren negentig Afro-pruiken komen te voorschijn. De twee zat hij op het prestigieuze opleidingsinstituut De gangster-Pieten stappen in de nieuwe Merce­ Ateliers, waar hij les kreeg van grote meneren als des, om hem vervolgens grijnzend te pletter te Jan Dibbets, Nederlandse nestor van de concep­ rijden tegen een muur. tuele kunst, en Chris Dercon, die later directeur Drie minuten duurt deze verknipte roller- zou worden van onder meer Tate Modern en de coaster, even shocking als hilarisch, regelmatig Volksbühne Berlin. Van Lieshout vond het maar op zaal te zien in Museum Boijmans Van Beu­ saai wat er om hem heen werd gemaakt. Zijn ningen. Je vraagt je af of Van Lieshout in het helden waren Neue Wilden als Jörg Immen­ huidige tijdsgewricht nog weg zou komen met

dorff, Albert Oehlen en vooral Martin Kippen­ dit soort werken. ‘Of zo’n neger aan het spit nu KNAW / JUSSI PUIKKONEN

16 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 Erik van Lieshout zoekt de mensen graag op, liefst een beetje de verschoppelin- gen, mensen uit ­achterstandswijken, verslaafden, zwervers, ­extreem-rechts- of linksgezinden

ook nog zou kunnen? Denk het niet nee.’ Maar op de vraag of hij er iets van merkt dat de hui­ dige tijd nieuwe gevoeligheden met zich mee­ brengt en nieuwe stemmen zich roeren: ‘Neuh, ik trek me daar niet zoveel van aan. Ik heb altijd te maken met censuur. Ik mag altijd alles niet.’ Sinds begin deze eeuw bestaat zijn werk uit zowat alles wat je maar bedenken kunt, schil­ derijen, tekeningen, collages, foto’s, animaties en videowerken, die hij vaak met elkaar com­ bineert in ruimtevullende installaties van een hoog houtje-touwtjegehalte. Van Lieshout kan van alles kunst maken, bleek ook op zijn eerste overzichtstentoonstelling in 2001 in het Gro­ ninger Museum, Naughty by Nature, naar de gelijknamige Amerikaanse hiphopformatie. Een van de hoogtepunten van die show was een enorme witte doos gemaakt van aan elkaar geta­ pete losse dozen, een wankele bouwval die een pillendoos moest voorstellen van het malaria­ medicijn Lariam. Daar kon je op eigen risico inkruipen om de video Lariam (2001) te bekij­ ken, Van Lieshouts hilarische zoektocht naar de roots van hiphop in Ghana, postkolonialisme, en de vraag waarom witte middenklassejonge­ ren zich toch zo graag de zwarte cultuur toe-ei­ genen. Van Lieshout­ zelf krijgt een cursus rap­ pen, waarna hij van de Lariam-bijsluitertekst een aanstekelijke rapsong maakt. Zich vol overgave storten in een wereld die niet de zijne is, om als buitenstaander de boel op scherp te stellen, is iets wat Van Lieshout als­ maar meer is gaan doen. Hij zoekt de mensen graag op, liefst een beetje de verschoppelingen, mensen uit achterstandswijken, verslaafden, zwervers, extreem-rechts- of linksgezinden. Een tijd lang was zijn thuisstad Rotterdam zijn favo­ riete onderwerp, de achterstandswijken, over Pim Fortuyn maakte hij meerdere tekeningen­ series. In 2010 runde hij een tijdje een winkel vol schroefjes, moertjes, boutjes, glazen pla­ ten, metalen buizen, dennenappels, bloemen, thermometers,­ telefoons, magnetrons – werke­ lijk van alles – in het Rotterdamse winkelcen­ trum Zuidplein, om de hoek van zijn atelier. Op de glazen pui: ‘ERIK MAAKT GELUKKIG’.­ Daarboven: ‘Echte luxe is niets kopen’. Hij ging er op zoek naar de mens achter de achter­ standswijkbewoner en naar wat er over is van

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 17 Winkelcentrum­ Zuidplein, ooit gelanceerd als gebruik ook volop therapieën in mijn kunst. Ook regelende vpro-Zomergasten ooit. Hij toonde toonbeeld van grootstedelijke harmonie. Een nu heb ik weer continu op die Heineken-bank fragmenten van onder anderen Klaus Kinski die sociologisch experiment, maar dan op z’n Van hier gezeten met een therapeut. Voor de film die als Jezus Christus optreedt, Joseph Beuys die Lieshouts: allesbehalve subtiel, recht op zijn ik maak is het niet zo interessant. Maar goed, een anti-Reagan-protestlied zingt op de Duitse doel af, altijd op zoek naar de confrontatie en toch weer nieuwe inzichten.’ televisie, en het Ausländer raus!-project van geen precaire situatie schuwend. Christoph Schlingensief in Wenen. Allemaal IN 2003 WORDT hij geselecteerd voor de Neder­ beroepsprovocateurs die hij bewondert. Hij ZIJN STATUS IS ondertussen al lang interna­ landse inzending van de Biënnale in Venetië. In vertelde, openhartig als altijd en met zijn typi­ tionaal – zijn werk wordt voor on-Hollandse 2011 schopt hij het tot een van de meest ont­ sche hoge stem en Brabantse tongval, over het prijzen verkocht bij Annet Gelink Gallery in links-activistisch nest waar hij uit komt, hoe hij Amsterdam, maar ook door galeries in Berlijn, na zijn protest tegen kruisraketten begon met Wenen, Londen en New York. Overal reageren ‘Ik vind het altijd interessant borduren, niet naar de kappersschool mocht ze net even anders op wat hij maakt. Van Lies- van zijn ouders en toen op de kunstacademie hout: ‘In Engeland pikken ze mijn werk alleen als dingen niet mogen. In veel belandde. Een grap, dachten veel kijkers, maar maar op vanwege de humor, omdat ze daar een landen, zoals Rusland, mag aan Van Lieshout, en aan alles wat hij doet trou­ traditie in hebben. In Duitsland nemen ze mijn niks, dat vind ik het leukst’ wens, is altijd alles echt. werk veel serieuzer. De humor komt daar anders En toch lijkt men vaak geen idee te hebben over. Ze waarderen vooral de betrokkenheid met wie ze in huis hebben gehaald, als hij weer eens de maatschappij en het provocatieve. Het sluit aan bij wat ze kennen van mensen als Kippen­ Erik van Lieshout, Zonder titel, 2018. Collage, 29,7 x 21 cm berger en Christoph Schlingensief.’ In Duitsland vergelijken ze Van Lieshout met Tijl Uilenspiegel, de folkloristische deugniet, zo vrij als een vogel, die zich telkens kort ergens vestigt en een maaltijd bij elkaar probeert te verdienen door mensen te verleiden hun ware aard te tonen. Die alles doet om mensen hun trotse verlangen om deugdzaam en competent over te komen te ontnemen – inclusief dat van zichzelf. Daar zit wel iets in, want geen andere kunstenaar houdt zo zijn eigen tekortkomingen als mens en als kunstenaar tegen het licht als Van Lieshout. Daarbij laat hij ons erg dichtbij komen, zo dichtbij dat het regelmatig ongemak­ kelijk wordt. In Sex is Sentimental (2009) etaleert hij bij­ voorbeeld zijn verwarring, nadat hij verliefd is geworden op zijn assistente. De verliefdheid zit hem behoorlijk in de weg: ‘Wil ze wéér langs­ komen. Ik wil gewoon kunst maken!’ Tegelijk is hij door het dolle heen en blijft hij maar zeggen hoeveel seks ze wel niet hebben – op een toon van ‘dat is toch niet normáál?’ Maar de verliefd­ heid raakt bij hem ook een diepere snaar: hij vraagt zich af of hij evenveel van een mens kan houden als van kunst. Op een gegeven moment ligt hij hierover naakt in het gras te mijmeren: ‘Weet ik wel wat houden van is? Ja, ik hou van kunst. Het impressionisme, goh wat hou ik daarvan. Monet, Cézanne, geweldig. Maar hou ik ook van de liefde? Nee, ik hou niet zo van mensen.’ De beelden van hemzelf en zijn atelier worden zoals vaker in zijn video’s afgewisseld met animaties op basis van tekeningen, handgeschreven tek­ sten en krantenknipsels. Hoe persoonlijk en intiem ook, uiteindelijk is Sex is Sentimental een zoektocht naar de vraag hoe de liefde een onderwerp van kunst kan zijn. Eigenlijk is al zijn werk persoonlijk, legt Van Lieshout uit: ‘Het begint altijd hyperpersoonlijk en uiteindelijk wordt het groter dan mijzelf. Bij­ voorbeeld dat werk over Zuidplein, toen woonde ik in Keulen maar ik had geen zin meer. Ik had gewoon heimwee, naar Rotterdam. Het moet

mezelf prikkelen, dat is het belangrijkste. Ik GALLERY GELINK ANNET LIESHOUT EN VAN ERIK COURTESY

18 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 Erik van Lieshout, De winkel, juni - september 2010. Tijdelijke instal- latie, gemengde techniek in het Rotterdamse win- kelcentrum Zuid- plein in opdracht van Sculpture International Rotterdam en Hart van Zuid JHOEKO

is uitgenodigd voor een of ander groot kunst­ de praktijk werkt het natuurlijk Werk van Erik van hij ze in absurde handelingen die de evenement. Zoals toen hij in 2014 gevraagd anders, komt het vaak gewoon neer ­Lieshout is samen onwerkbaarheid van dergelijke reli­ was om mee te doen aan Manifesta, een van op actievoeren. In het echt is het met dat van alle gieus-politieke systemen laten zien. de belangrijkste tweejaarlijkse tentoonstellin­ allemaal heel naïef. Dan ga ik er vijftien eerdere Om de mensen om hem heen gen ter wereld, die toevallig in Sint Petersburg gewoon vol in.’ Zo ook in India, waar laureaten te zien in verder te stangen, stanst hij later in plaatsvond op het moment dat Rusland Oekra­ hij in 2016 was uitgenodigd voor de tentoonstelling de film met een boormachine het ïne was binnengevallen. Een gevoelige kwestie, de Kochi-­Muziris Biënnale in Ker­ 30 jaar Heinekenprijs hoofd van de godin Lakshmi uit die Manifesta-curator Kasper König noopte om ala. Als hij daar aankomt, heeft hij voor de Kunst, t/m een poster. Om daar dan zijn eigen een verklaring uit te doen waarin hij aangaf dat nauwelijks een idee van wat hij wil 30 september in het hoofd, en dat van Lady, door te hij geen goedkope provocaties wenste. Koren op gaan doen, alleen dat hij twee geit­ Van Abbe­ museum,­ kunnen steken. Van Lieshout: ‘Het de molen van Van Lieshout natuurlijk, die voor jes wil hebben. In de film G.O.A.T. Eindhoven, vanabbe­ grappige is, Lakshmi is de godin Manifesta de keldergang onder de Hermitage, (2016) die dit opleverde, zien we dat museum.nl. Op 16 van de overvloed, maar ook van waar vrouwelijke suppoosten een gemeenschap hij na lang gesteggel met de organi­ september geeft Erik het geld. En toen is na die tijd dus van circa zeventig zwerfkatten verzorgen, een satie hier toestemming voor krijgt, van Lieshout daar een letterlijk mijn geld opgeraakt. Dus make-over gaf. Dit moeizame proces van twee zolang ze maar in zijn studio blijven. lecture en rondleiding. toen ik weer thuis was heb ik een maanden, waarbij hij continu in aanvaring Dus koopt hij twee geitjes voor het nieuwe Lakshmi gemaakt, van foto­ kwam met de leiding van het museum, resul­ equivalent van 55 euro, Danny Boy kopieën en zo, en dat uitgezaagde teerde uiteindelijk in de wervelende film The en Lady, die vrolijk ronddartelen en elkaar con­ hoofd er weer opgezet. En een paar keer “sorry, Basement (2014), die, ondanks het verzoek van stant bespringen. Ondertussen doet hij bizarre sorry” gezegd. En je gelooft het of niet: daarna de Manifesta-organisatie, keihard gaat over Rus­ performances geïnspireerd op religieuze afbeel­ kreeg ik de Heinekenprijs!’ land onder Poetin, homorechten, de inname van dingen die het makke geduld van de bezoekers Vijftig is Van Lieshout inmiddels, daar heb­ de Krim, censuur en Pussy Riot. ‘I want cheap tarten, zoals rondlopen met een imaginaire ben we het nog helemaal niet over gehad. ‘Ja, ik provocation!’ schrijft Van Lieshout doodleuk fakkel of een stok op zijn armen wiegen en luid ben nu vijftig joh, heftig, shit. Als je vijftig wordt, op tekenvellen in de film, die vertoond wordt in ‘papa!’ schreeuwen. dat is echt pittig. Je bent op de helft, ik zie dat een lange tunnel van hout en tapijt, volgeplakt De deels hindoestaanse biënnale­ -organisatie echt als een ding. Maar ik moet altijd verder, met kopieën van politiek beladen tekeningen en is het minst gecharmeerd van de collages dat heb ik altijd in mijn hoofd gehad. Ik heb foto’s van de poezen in de kelder. van Van Lieshout, hoofden van Indiase hei­ het geluk en het ongeluk dat ik een ontzettend ‘Ik vind het altijd interessant als dingen niet ligen geplakt op blote modellenlichamen uit slecht gevoel over mezelf heb. Een probleem mogen’, zegt Van Lieshout. ‘In veel landen, zoals ­modebladen. Op aandringen van de constant met m’n eigenwaarde, hoe noem je dat. Ik denk Rusland, mag niks, dat vind ik het leukst. Dan aanwezige beveiligers gaat hij er met een dikke altijd dat alles mislukt en daarom blijf ik maar krijg je echt tegenwerking. Ik probeer nu maar zwarte stift overheen. Ze wijzen hem precies de aan de gang. Iedere keer denk ik weer dat het simpel te zeggen dat je kunt proberen om zo’n aanstootgevende stukjes aan, hij krast ze weg en echt helemaal niks wordt, maar dan zie ik het op hele maatschappij wat toleranter te maken, wat zet er een pijltje naast met het woord ‘censuur’. camera terug en dan is het hartstikke goed. Dat uit elkaar te trekken, vrijer te maken. Maar in Door instructies letterlijk te nemen, verandert is een soort motor die aanblijft.’

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 19 Milieuhistoricus – John McNeill Neutrale woorden, alarmerende feiten COMMONS WIKIMEDIA / CALIVA De geschiedenis van de mensheid vertoont een duidelijke richting, vindt milieuhistoricus John McNeill. Namelijk van een steeds grotere aanslag op de natuurlijke wereld. Is een andere koers denkbaar? door Casper Thomas

JOHN MCNEILL, milieuhistoricus en winnaar het begin. Steeds betere technieken om op grote van de Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Histo­ schaal organisch en chemisch materiaal te ver­ rische Wetenschap 2018, is niet te beroerd om branden voor allerlei energetische doeleinden verantwoordelijken aan te wijzen. Eén naam die hebben de menselijke soort vervolgens uniek regelmatig terugkeert in zijn uitvoerige geschie­ gemaakt als producent van luchtvervuiling. denissen van hoe de mens zijn stempel op pla­ En binnen de geschiedenis van de vervuilende neet aarde drukt is Thomas Midgley. Weinig mensheid neemt Thomas Midgley weer een mensen zullen gehoord hebben van deze Ame­ eigen plaats in. rikaanse ingenieur die leefde van 1889 tot 1944, Want deze uitvinder heeft meer op zijn maar volgens John McNeill heeft Midgley meer conto. Later verlegde Midgley zijn onderzoeks­ invloed gehad op de atmosfeer en het milieu terrein van metalen naar gassen, ten dienste van ‘dan ieder ander individueel organisme in de de koel- en vriesafdeling van General Motors. geschiedenis van de aarde’. Het bedrijf zocht een alternatief voor de ont­ In de jaren twintig werkte Midgley op de vlambare en giftige gassen die werden gebruikt onderzoeksafdeling van General Motors. Op in koelkasten. In 1930 verbaasde Midgley het zoek naar manieren om benzine beter te laten publiek tijdens een congres van de American verbranden en daarmee het probleem van klop­ Chemical Society door zijn longen vol te zuigen pende motoren te verminderen, kwam hij op het met een nieuw type drijfgas om het vervolgens idee om lood aan motorbrandstof toe te voegen. boven een kaars uit te blazen. Hij ontketende daarmee een transportrevolu­ Freon, oftewel chloorfluorkoolstofverbindin­ tie van ongekende omvang. Met lood verrijkte gen, afgekort cfk, bleken de toekomst van de benzine maakte krachtige motoren mogelijk die koelvriesindustrie. Dat de miljoenen tonnen aan konden worden gebruikt in auto’s en vliegtuigen.­ cfk’s die in de decennia daarna de lucht in gin­ culturen, wetenschapsterreinen en talen in één Midgley’s uitvinding droeg, onbedoeld, bij gen ook een gat in de ozonlaag vraten, werd pas verhaal weet te vangen’, aldus de knaw-jury. Een aan de enorme stijging van de uitstoot van oog voor detail en voor het individu, te midden zware metalen. Toen Midgley het bestuur van die grote bewegingen, zou je daar nog aan van General Motors blij maakte met zijn In de twintigste eeuw hebben toe kunnen voegen. ­baanbrekende­ onderzoek ging er wereldwijd mensen tien keer zoveel Midgley’s naam kwam ook ter sprake toen ik ­ongeveer vijftigduizend ton lood per jaar de McNeill ontmoette op een zonnige namiddag in lucht in, meldt McNeill in zijn Something New energie gebruikt als onze zijn werkkamer op Georgetown University, waar Under the Sun: An Environmental History of voorouders in een millennium hij sinds 1985 doceert en eens per week basket­ the Twentieth-century World (2000). Een halve bal speelt met zijn studenten. Ik vroeg hem of eeuw later bereikte de looduitstoot een piek van het zo werkte, in de omvangrijke geschiedenis 430.000 ton. Daarna zwakte het weer enigszins volop begrepen in de jaren zeventig. ‘Midgley van menselijke invloed op milieu en planeet één af, nadat loodvrije benzine werd geïntroduceerd was de Fritz Haber van de atmosfeer’, schrijft kampioen benoemen. Het was deels een argu­ als milieu- en mensvriendelijker alternatief. McNeill in Something New Under the Sun. mentatieve strategie, gaf McNeill toe – en een ‘Gedurende het grootste deel van de men­ Haber, ‘de vader van chemische oorlogvoering’, ideale manier om zoiets abstracts als milieu­ selijke geschiedenis konden mensen de lucht die chloorgas als wapen bedacht, en ­Midgley; geschiedenis concreet te maken, dacht ik – maar enkel vervuilen door stof op te werpen’, schrijft twee mannen aan wier geest uitvindingen ont­ hij hield voet bij stuk. ‘Je zou ook kunnen zeggen John McNeill op de voor hem karakteristieke sproten met schadelijke gevolgen. dat James Watt de grootste bijdrage heeft gele­ understated toon in Something New Under the verd, met de uitvinding van de stoommachine. Sun. Daarna ging het crescendo. Hout stoken JOHN MCNEILL KREEG de Heinekenprijs voor Maar er waren tientallen figuren betrokken bij om het warm te krijgen en eten te maken was het talent waarmee hij ‘eeuwen, continenten, die wetenschappelijke doorbraak. In het geval

20 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 December 2015. Harbin, China van cfk’s zijn die duidelijk terug te voeren op als geheel, en haar gehele habitat, opgesplitst in En het gaat niet alleen om de lucht, maar ook Midgley.’ Natuurlijk moet er vervolgens ook een kleinere verhalen uit de geschiedenis die samen om de grond, het water en de verschillende industrie zijn die ze verwerkt in producten en het grote verhaal vertellen van hoe de mens de vormen van levende biomassa op aarde. McN­ consumenten die ze kopen, vervolgt McNeill, aarde naar zijn hand zet. eill schrijft totaalgeschiedenis op planetaire ‘maar dat neemt niet weg dat niemand méér De lange duur geeft daarbij perspectief. schaal en zet daarbij statistiek in om duidelijk heeft gedaan in de geschiedenis van het gat in de Koperuitstoot ten tijde van het Romeinse rijk en te maken welke onvoorstelbare impact de men­ ozonlaag dan Midgley’, zei hij. ‘Je kunt dit soort de Chinese Song-dynastie was groter dan ieder selijke soort heeft. In de twintigste eeuw heb­ kwesties nooit definitief slechten, maar daar ander moment voor 1750. Egyptenaren maak­ ben mensen tien keer zoveel energie gebruikt draait de geschiedwetenschap om: een aanne­ ten zich zorgen om slechte luchtkwaliteit. In als al onze voorouders in een heel millennium melijke redenering opbouwen over oorzaak en de negentiende eeuw stierven de leeuwen in de daarvoor, bericht hij. ‘De explosieve toename gevolg.’ dierentuin van Londen regelmatig aan de gevol­ van energieverbruik maakte onze tijd defini­ Die redeneringen heeft ­McNeill, gen van bronchitis, terwijl de vogels tief anders dan de hele menselijke geschiedenis eerder winnaar van twee Fulbright-­ long­necrose kregen van de slechte hiervoor’, zegt McNeill over het grote breekpunt John McNeill, beurzen en de prestigieuze Mac­ lucht. Vervuiling is de rode draad dat de afgelopen eeuw was. laureaat van de Dr. Arthur Genius Grant, een succes­ van de menselijke beschaving, zo En dat brengt het gesprek onvermijdelijk A.H. Heinekenprijs volle carrière lang opgebouwd op het blijkt uit McNeills werk. Al gebruikt op het Antropoceen, de term die omstreeks de voor Historische onderwerp dat, neutraal bedoeld, de hij dat woord liever niet, bescha­ ­millenniumwisseling werd bedacht door de Wetenschap, houdt grootste prestatie van de mens is: de ving. ‘Complexe samenleving’ heeft Nederlandse atmosferisch scheikundige Paul zijn publiekslezing­ op wijze waarop ons gedrag de natuur­ zijn voorkeur, waarmee hij de twij­ Crutzen om het geologische tijdperk waarin 26 september aan de lijke wereld heeft getransformeerd. felachtige morele ondertoon van de invloed van de mens de allesbepalende Universiteit Utrecht. Zijn boeken gaan over de mensheid het woord ‘beschaving’ vermijdt. kracht is te omschrijven (samen met Crutzen

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 21 schreef McNeill later een artikel waarmee ‘het meer opbeurende toon kiezen, maar als je kijkt Antropoceen’ officieel zijn intrede deed in het naar de lange trends is er een duidelijke rich­ wetenschappelijk debat). Binnen de geologie is ting. Iedere eeuw zijn er meer mensen dan daar­ Antropoceen nog geen volledig geaccepteerde voor, worden er meer natuurlijke bronnen aan categorie en ook historici discussiëren over de aarde onttrokken en wordt er meer energie de vraag of er zoiets bestaat als de aparte ‘tijd gebruikt. Soms is er een kleine terugval, maar de van de mens’, en vooral: over wanneer die dan grote beweging is: meer, meer.’ begon. Sommige historici gaan terug naar 1492 toen het Westen ‘de nieuwe wereld ontdekte’ en HEEFT DE MILIEUWETENSCHAP daarmee haar Europa haar geologische voetafdruk begon uit te grote verhaal te pakken, zoals marxistische his­ breiden. Anderen zoeken het begin bij de ­eerste torici alles bezien door de bril van de klassen­ mens, of bij de tijd waarop mensen ­controle strijd en liberale historici alles zien als onderdeel ­kregen over vuur. McNeill houdt er een meer van het menselijke streven naar politieke vrij­ eigentijdse definitie op na, vertelt hij. heid? McNeill moet even denken. ‘Ik gebruik het ‘Voor mij begint het Antropoceen in het woord “richting” in de geschiedenis van mens en ­midden van de twintigste eeuw, omdat de mens­ milieu’, zegt hij. ‘Maar ik bedoel dat in neutrale heid toen een beslissende stap nam in het her­ termen. In tegenstelling tot liberale en marxisti­ schikken van de basale biochemische cycli op sche geschiedenissen is hier geen sprake van een aarde: de koolstofcyclus, de nitraatcyclus en de paradijselijk eindpunt.’ watercyclus’, legt hij uit. Zijn criterium, in andere Dat woord ‘neutraal’ is belangrijk, vindt woorden, is dus niet de ontdekking en inzet McNeill. Hij schrijft zijn boeken over de mense­

van nieuwe technieken, maar de versnelling KNAW / JUSSI PUIKKONEN lijke invloed op de aarde vanuit de bezorgdheid ervan. Dat is ook het punt dat hij maakt in zijn John McNeill – ‘De grote beweging is: meer, meer’ dat we hard op weg zijn ons eigen leefklimaat boek The Great Acceleration: An Environmental te verwoesten, maar zonder daarbij in toon History of the Anthropocene since 1945 (2014), en stijl al te alarmerend te zijn. Zijn boeken dat hij schreef samen met Peter Engelke, een De Koude Oorlog is volgens McNeill een voor­ zijn er des te krachtiger door. ‘De cijfers en fei­ onderzoeker bij de Atlantische Raad. beeld van hoe het milieu de dupe is van men­ ten zijn ­alarmerend genoeg’, stelt McNeill. ‘Ik In dat boek laten McNeill en Engelke zien selijke systemen. ‘Mondiale competitie tussen ben bovenal historicus en pas daarna milieu­ dat afgezet tegen eerdere fases in de geschie­ staten draait traditioneel om macht, die voor een wetenschapper.’ denis, de afgelopen halve eeuw uniek is omdat deel weer afhangt van zoveel mogelijk economi­ Is het denkbaar dat, ondanks de versnelling de grote menselijke trends – het gebruik van sche groei. Meedoen aan dat systeem is natuur­ van het Antropoceen, de optelsom van al het natuurlijke hulpbronnen en voortplanting – lijk geen verplichting, maar de ervaring leert dat menselijk gedrag ook anders uitvalt? Kan een explosief zijn versneld. Driekwart van de totale staten die dat niet doen meestal worden opge­ toekomstige McNeill wellicht terugkijken op een door mensen veroorzaakte CO2-uitstoot heeft slokt door andere.’ grote afremming, die ergens in de loop van de plaatsgevonden sinds de Tweede Wereldoorlog. 21ste eeuw begon? McNeill denkt van wel. ‘Zelfs Ondertussen is in die periode de menselijke zonder onze prioriteiten te veranderen kunnen bevolking bijna verdriedubbeld. ‘Een gedurfd ‘Technologieën werden nooit de gevolgen van onze consumptiepatronen­ toch experiment van de menselijke soort’, noemen omarmd op basis van de vraag anders uitpakken. Ons energiesysteem, geba­ McNeill en Engelke het. De precieze afloop hier­ of ze goed zijn voor het milieu seerd op gebruik van fossiele brandstoffen, is van is hoogst ­onzeker, maar tegelijk kadert dat vooral de afgelopen tweehonderd jaar ontstaan huidige ­experiment de toekomst alweer in. De of een stabiel ecosysteem’ en kan ook weer veranderen. Met een paar dollar hoeveelheden plastic in het water en de grond, per kilowatt meer aan kosten zal het gebruik van de uitgestoten ­broeikasgassen en hopen nucleair steenkool en olie al drastisch afnemen, omdat afval zullen onze soort nog lange tijd vergezellen. Behalve internationale competitie tussen landen duurzame energie dan goedkoper wordt. En dat Bijzonder aan The Great Acceleration is dat is ook de richting waarin technologie zich ont­ gaat gebeuren, denk ik. Niet van vandaag op McNeill ook laat zien hoe politieke overtuigin­ wikkelt een reden waarom de milieu­geschiedenis morgen maar ergens in de loop van deze eeuw. gen een drijvende kracht achter menselijke ver­ vooral een verhaal is van de mensheid die de Tegelijkertijd: de meeste voorspellingen die in vuiling zijn. Zoals Thomas Midgley als mens een aarde uitput. ‘Duizenden jaren lang is techniek 1918 werden gedaan over de wereld van nu zijn bijzondere rol speelde, zo had de Koude Oorlog ingezet als onderdeel van de ambitie van mensen ook niet uitgekomen.’ als ideologisch conflict een doorslaggevende rol. om rijker en machtiger te worden. Dat leverde We moeten volgens McNeill een revolutie in ‘De Koude Oorlog gaf aanleiding tot het bouwen een selectieproces op waarbij technologieën wer­ ons denken over de omgang met de natuurlijke en onderhouden van een groot militair-indu­ den omarmd op basis van de vraag of ze die doe­ omgeving niet uitsluiten. strieel complex, met name in de VS, Rusland en len dienden, niet of ze goed zijn voor het milieu ‘De mens is ­flexibeler dan je denkt. Het is niet China’, vertelt McNeill tijdens ons gesprek. ‘De of een stabiel ecosysteem.’ Een derde grote fac­ gezegd dat onze behoefte om steeds maar meer spanning van de Koude Oorlog creëerde een tor die de mens tot ­planeetverslinder maakt, ten te consumeren zo sterk blijft. Vanaf ongeveer systeem waarin het militair apparaat en ook de slotte, is voortplanting. Milieugeschiedenis­ blijkt het derde millennium voor Christus tot aan hal­ industrieën die daarvoor nodig zijn zoals staal, dus vooral een beschrijving van hoe onze soort verwege de achttiende eeuw dacht iedereen dat aluminium en kolen, veel grondstoffen ver­ de planeet naar de vernieling helpt. slavernij normaal was, goddelijk gesanctioneerd bruikten. Nu is oorlog altijd een verbruiker en ‘Er zit inderdaad richting in de geschied­ zelfs, en dat de samenleving zonder slavernij zou vervuiler, maar bijzonder aan de periode na de schrijving van ecologie’, zegt McNeill. ‘Declin- instorten. De mensheid kwam daarop terug. Tweede Wereldoorlog is hoe een hoge mate van sionism’, noemt hij het. ‘Het voornaamste stuk Voor ieder punt in de geschiedenis geldt: het is militaire paraatheid ook in vredestijd overeind jargon in ons vakgebied.’ De term laat zich lastig moeilijk om een andere wereld voor te stellen werd gehouden. En in een systeem van militaire vertalen naar het Nederlands, anders dan met als je er middenin zit. Maar de geschiedenis is wedloop is de prikkel sterk om milieu en duur­ de omschrijving dat, mettertijd, alles langzaam een verhaal van verandering. Zelfs onze diepste zaamheid ondergeschikt te maken als dat helpt minder wordt. ‘Het is geen verplichting om als voorkeuren kunnen veranderen. Daar put ik om de sterkste partij te worden.’ milieuhistoricus zo te schrijven, je kunt ook een hoop uit.’

22 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 Young Scientists Award – Peter Bijl met mijn kennis van plankton zouden we een totaalbeeld kunnen gaan schetsen’, zegt Bijl. Aan boord wordt al direct een deel van het werk verricht. Het team waar Bijl deel van uit­ Wroeten in maakt is verantwoordelijk voor de datering van de kernen: het bepalen uit welke tijdsperiode ze afkomstig zijn. Dat doen ze onder meer door onder de microscoop te kijken welke ‘soortjes’ verleden aarde er aanwezig zijn, microplanktonfossieltjes van honderd micrometer (0,1 millimeter) groot, waarvan bekend is in welke tijd ze ­voorkwamen Hoe reageerde de natuur en uitstierven. Later in het lab in Utrecht analy­ toen het klimaat in het seert hij de samenstelling in meer detail. Zowel verleden snel veranderde? wetenschappelijk als persoonlijk vormt die expe­ ditie een ommekeer in zijn leven, vertelt de win­ Op die vraag probeert Peter naar van de Heineken Young Scientists Awards. Bijl antwoord te geven, met ‘Het onderzoek kwam tot leven. Eerder kreeg ik als doel de modellen voor steeds een doos opgestuurd, nu werkte ik met “mijn” kernen. Ik kreeg ook echt het gevoel dat de toekomst te verbeteren. onze gemeenschap antwoorden zou gaan geven door Jop de Vrieze op belangrijke maatschappelijke vragen.’ Inmiddels werkt hij als universitair hoofd­ docent, met een iets andere onderzoeksfocus. ALS KLEINE JONGEN onderweg naar de Keek hij tijdens zijn promotie nog vooral naar vakantiebestemming­ in Zuid-Frankrijk had de warmste periode uit de geologische geschie­ Peter Bijl zelden tijd om te slapen. Hij was veel denis, nu analyseert hij boorkernen uit de buurt te druk met door het raam te staren naar het van de Antarctische ijskap. Lang werd gedacht landschap dat aan hem voorbij trok. ‘Waarom dat die ijskap relatief ongevoelig was voor tem­ hebben ze hier eigenlijk bergen en in Nederland peratuursveranderingen, maar in warme peri­ niet?’ vroeg hij zijn ouders eens. oden in het verleden blijkt hij wel degelijk veel Na het vwo lag de keuze voor een studie geo­ kleiner te zijn geweest. Inzicht daarin kan lessen logie aan de Universiteit Utrecht voor de hand, opleveren over zeespiegelstijging in de komende

net als zijn bijzondere interesse die hij daar ont­ KNAW / JUSSI PUIKKONEN 100 of 150 jaar. ‘Die vraag is nu het meest urgent wikkelde in de interactie tussen de aarde en dat Peter Bijl zat twee maanden op de Zuidpool en relevant’, zegt Bijl. wat erop leeft. Wanneer hij tijdens zijn master Die urgentie moge met het huidige verbruik een college volgt over ‘extreme klimaatovergan­ aan de slag. Hij beschrijft zijn promotiebuddy, van fossiele brandstoffen duidelijk zijn. Het is gen’, met radicale veranderingen van de natuur met wie hij onder meer samen in het tijdschrift dan wel enigszins opmerkelijk dat Bijl net als en uitstervingen tot gevolg, weet hij het zeker: Science publiceert, als extreem consciëntieus en enkele andere geologen in Utrecht ook regelma­ hier wil hij onderzoek naar doen. geordend. ‘Hij stopt niet wanneer hij wel onge­ tig advies geeft aan bedrijven die de consumptie Na afloop informeert hij bij de docent, Henk veer weet hoe het zit, maar zoekt het tot in detail van die brandstoffen mogelijk maken: de olie- Brinkhuis, voor een stageplek. Brinkhuis, hoog­ uit.’ Waarin Bijl volgens Houben ook excel­ industrie. Zij zijn geïnteresseerd in de ouder­ leraar gespecialiseerd in de analyse van fossiele leerde, was het opzetten van allerlei samenwer­ dom van de zeebodem, zodat ze weten waar ze algen en andere fossielen, is net terug van een kingen. ‘Terwijl ik achter de microscoop mijn precies kunnen boren naar olie. Is dat niet wat expeditie in het Noordpoolgebied, waarvan­ ding zat te doen, was hij vanaf het begin al bezig dubbel? Zo ziet Bijl het niet. ‘De oliemaatschap­ daan hij een groot aantal boorkernen mee heeft met mailen van collega-onderzoekers.’ pijen worden gezien als boeman, maar voorzien teruggenomen. Dat zijn stukken gesteente of Dat opzetten van samenwerkingen krijgt in een behoefte van de maatschappij’, zegt hij. ‘Ik zand die vanaf een onderzoeksschip kilometers een impuls wanneer Bijl halverwege zijn pro­ vind het niet mijn taak de oliewinning te stop­ diep worden opgeboord. De samenstelling van motietraject mee mag op een nieuwe expeditie, pen. Ze vinden net zoveel olie als wij als maat­ die boorkernen levert een schat aan informatie deze keer naar het Zuidpoolgebied. Twee maan­ schappij willen dat ze vinden. Ze houden zeker over het leven en klimaat in het verre verleden. den lang bivakkeert hij op een 120 meter lang niet op als ik stop hen informatie aan te leveren.’ Brinkhuis zet Bijl aan de slag met andere onderzoeksschip, met honderden internationale Liever dan de activist uit te hangen of zich boorkernen, die hij tijdens een eerdere expeditie collega’s. Onderweg bekokstooft hij gezamen­ actief te mengen in het publieke debat over kli­ in de buurt van Australië opboorde. Ze stam­ lijke analyses, met biologen die op basis van maatverandering, blijft Bijl net zoals vroeger men uit de overgang van het Paleoceen naar het stuifmeelkorrels reconstructies maken van de onderweg naar Zuid-Frankrijk vragen stellen Eoceen, ongeveer 56 miljoen jaar geleden: toen vegetatie en met organisch geochemici, die aan over hoe de aarde werkt. ‘Binnen de weten­ kwam er in enkele duizenden jaren een grote de hand van fossiele moleculen onder meer het schap is er totale consensus dat fossiele brand­ hoeveelheid koolstofdioxide vrij, waardoor de landmilieu, de zeetemperatuur en de aanwezig­ stofuitstoot de aarde opwarmt en dat daardoor gemiddelde temperatuur op aarde vijf graden heid van moerasbossen reconstrueren. ‘Samen de ijskappen zullen afsmelten. De heersende steeg. ‘Iets vergelijkbaars gebeurt nu, zij het in gedachte is dat het voor het voorkomen van een nog veel sneller tempo’, zegt Bijl. ‘De ken­ drastische gevolgen vijf voor twaalf is, maar dat nis over die periode kan andere wetenschappers Liever dan de activist uit te kunnen we alleen zeggen als we harde gegevens iets leren over de klimaatschommelingen die in op tafel hebben. Volgens mij is niemand tegen de toekomst worden verwacht.’ hangen blijft Peter Bijl vragen harde cijfers. Juist onzekerheid is funest voor Bijls stage gaat over in een promotie-onder­ stellen over hoe de aarde werkt de maatschappelijke stabiliteit. Onze taak als zoek. Kort na hem gaat een oud-studiegenoot, wetenschappers is die onzekerheid te verklei­ Sander Houben, in dezelfde onderzoeksgroep nen.’

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 23 Bioloog – Xiaowei Zhuang WANNEER XIAOWEI ZHUANG in 1997 aan de slag gaat in het lab van natuurkundige Steven Chu aan de Universiteit van Stanford, zegt ze tegen hem: ‘Ik wil iets nieuws doen. Niet iets Dansende wat alleen nieuw is voor mij, maar ook voor jou.’ ‘Nou’, antwoordt de kersverse Nobelprijs­ winnaar, ‘ik ben geïnteresseerd geraakt in biolo­ gie. Misschien vind je dat wat?’ virusdeeltjes Zes jaar eerder is de dan negentienjarige Chinese als natuurkundestudent naar de Ver­ enigde Staten gekomen om promotieonderzoek te gaan doen aan de Universiteit van Berkeley en krioelende in San Francisco. Haar professor, Ron Shen, maakte zich aan het begin nog wel een beetje zorgen over de piepjonge studente, maar ze bleek al snel erg volwassen en extreem pien­ moleculen ter. Het promotie-onderzoek ging haar zo goed af dat ze veel tijd overhield voor andere Het met eigen ogen aanschouwen van de meest zaken. ‘Ze was erg goed in kaartspellen. Die won ze altijd, ze kon enorm snel rekenen.’ fundamentele processen in de cel. Dat is de fascinatie Aan scoringsdrang en ambitie geen gebrek bij van Xiaowei Zhuang. Ze ontwikkelde verschillende Zhuang. Liefst was ze na haar promotie direct baanbrekende technieken en ontdekte er structuren mee als assistent-hoogleraar haar eigen onderzoeks­ groep gestart, zonder eerst zoals gebruikelijk die nooit eerder waren waargenomen. door Jop de Vrieze een paar jaar aan de slag te gaan als postdoc.

24 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 Een microbioloog bereidt een bloedonderzoek voor. De wetenschappers zijn in dit onderzoek vooral geïnteresseerd in de rol van RNA en bepaalde eiwitten die cellulaire processen controleren

Ze solliciteerde aan Stanford met een warme zinnen op het in beeld brengen van de besmet­ Het beeld is dan niet vaag, maar de twee structu­ aanbeveling van Shen op zak. De commissie zag ting van een cel door een virus, iets wat nog ren zijn op het oog (door de microscoop gezien) haar potentie wel, maar vond haar net wat ‘te nooit iemand live had geobserveerd. Na maan­ een en dezelfde. Dat is problematisch, want veel groen’ voor de positie en bood een tussenoplos­ den ploeteren krijgt ze het eindelijk voor elkaar structuren in de cel zijn enkele tot tientallen sing aan: een speciaal fellowship waarmee ze en ziet ze voor eigen ogen hoe een griepvirus nanometers groot. ‘Dus hadden we de wens om twee jaar aan de slag kon in een onderzoeks­ een cel binnendringt. ‘De virusdeeltjes dansten die limiet te slechten’, zegt Zhuang. groep aan Stanford naar keuze. in de cel, het was echt een verslavende ervaring. Ze krijgen daarbij hulp van een toevals­ Dat werd dus het lab van Steven Chu, waar ze Ik sleepte meteen mijn dichtstbijzijnde collega vinding in hun eigen lab. Toen ze nog losse al snel geen tijd meer overhoudt voor kaartspel­ naar mijn microscoop: “Kijk!”’ moleculen bestudeerden, ontdekten ze name­ letjes. Ze weet van begin af aan dat de biologie Dat visuele is wat het onderzoek van Zhuang lijk dat het mogelijk was om de fluorescerende een behoorlijke uitdaging zal zijn, want Zhuang zo tot de verbeelding doet spreken, zeker in ver­ moleculen door middel van laserlicht aan en uit heeft tijdens haar opleiding geen enkel biolo­ gelijking met die andere veelgebruikte manier te schakelen. Het licht veranderde de chemische gievak gevolgd – al haar interesse ging uit naar om in de biologie dingen aan te tonen, de bio­ structuur van de kleurstofmoleculen, waardoor wiskunde en natuurkunde. Zonder ook maar chemie. Daarbij worden cellen en elementen ze niet langer fluorescerend waren. ‘Toen kwa­ één college te volgen of studieboek in te slaan daaruit in feite vermalen, bij elkaar gegooid en men we ineens met het idee: o, dat is een manier weet ze zich in no time het vakgebied meester wordt er gekeken wat er voor reacties optreden. om de diffractielimiet te slechten!’ te maken, louter op basis van gesprekken en De reageerbuis, erlenmeyer en allerlei appara­ samenwerkingen met collega’s en het lezen van tuur met uitleesschermen staan centraal. ‘Die DIT IS DE OPLOSSING die Zhuang bedenkt: wan­ wetenschappelijke artikelen. Haar afwijkende methode is even krachtig als de onze, maar ik neer twee moleculen die je wilt bestuderen zich achtergrond wordt een kracht: met haar natuur­ hou veel meer van de visuele aanpak, omdat erg dicht bij elkaar bevinden, geef je ze elk een kundige kijk en de durf om uit naïeve nieuws­ ander fluorescerend kleurtje. Eerst schakel je de gierigheid vragen te stellen, komt ze tot ideeën ene aan en bekijk en fotografeer je de cel onder waar de biologen zelf nooit aan hebben gedacht. de microscoop. Daarbij kun je zeer precies, tot ‘De virusdeeltjes dansten in op tien nanometer, bepalen waar het midden IN DE JAREN DIE volgen zal ze zich ontpoppen de cel. Ik sleepte meteen mijn van het molecuul zich bevindt – dat kan name­ tot een pionier, die niet alleen de gereedschaps­ dichtstbijzijnde collega naar lijk wel met de lichtmicroscoop. Daarna schakel kist uitbreidt die onderzoekers gebruiken om je het eerste fluorescerende molecuul uit en het het menselijk lichaam tot in het kleinste detail mijn microscoop: “Kijk!”’ tweede aan, en kijk en fotografeer je opnieuw, te begrijpen, maar met die technieken zelf ook waarbij je van het tweede molecuul kunt bepalen baanbrekende ontdekkingen doet. Voor haar waar het zich precies bevindt. Vervolgens com­ werk zal ze verschillende onderscheidingen ont­ je dan echt voor je ziet wat je bestudeert’, zegt bineer je beide plaatjes, waardoor de interactie vangen, met als hoogtepunt in 2018 de Heine­ ­Zhuang. Haar oude baas Steven Chu gebruikte tussen de twee zichtbaar wordt. In dit voorbeeld kenprijs voor biochemie en biofysica, uitgeloofd vaak een uitspraak van de legendarische honk­ worden twee verschillende kleurtjes gebruikt, door de Koninklijke Nederlandse Akademie baller Yogi Berra, taalkundig gezien de Johan maar er zijn er in totaal honderden, waardoor

WOLFGANG KUMM / HH voor Wetenschappen. Cruijff van de honkbalwereld: ‘You can see a lot het mogelijk is om in veel meer detail dan voor­ Aan Stanford beginnen Zhuang en haar col­ by just watching.’ ‘Muizen observeren de wereld heen celstructuren te bekijken, door steeds sub­ lega’s in een zeer jong onderzoeksveld: het met om zich heen door te ruiken, mensen door te kij­ sets van kleuren aan en uit te schakelen. behulp van kennis uit de natuurkunde bestude­ ken. Zien is geloven.’ De techniek die ze op basis hiervan ontwik­ ren van de interacties tussen moleculen die een Hoe intuïtief de visuele aanpak ook klinkt, kelt heet Storm, stochastic optical reconstruc- rol spelen in lichaamscellen, met name eiwit­ eenvoudig is deze allerminst, merkt ook Zhuang tion microscopy, en wordt gezien als een van ten, dna en zijn neefje rna. Ze doen dat door in de volgende fase van haar onderzoek. Ze heeft de belangrijkste technologische doorbraken in die moleculen uit de cellen te halen, te isoleren, zich tot doel gesteld de moleculen die in de cel haar vakgebied. Later ontwikkelt ze ook een bepaalde structuren met fluorescerende mole­ zelf een prominente rol spelen onder de micros­ technologie om er 3D-beelden mee te maken. culen te kleuren (anders zijn ze doorzichtig en coop te gaan bestuderen: eiwitten, rna en dna. De ontdekking is zo belangrijk dat velen haar dus onzichtbaar) en ze vervolgens onder de Dat is nogal een uitdaging, want in een levende tippen voor de Nobelprijs. Die zou echter in microscoop te leggen. Zo weten ze onder meer cel is het druk en krioelen moleculen door en 2014 naar drie Amerikaanse onderzoekers gaan de aanmaak en vouwing van boodschapper­ over elkaar heen. Geen makkelijke omgeving die in dezelfde periode een methode ontwik­ molecuul rna in beeld te brengen, de eiwit­ om even je microscoop op scherp te stellen, laat kelen die op hetzelfde principe is gestoeld: het fabriekjes in de cel, de ribosomen staan dat je de moleculen die je wilt aan- en uitschakelen van kleurstofmoleculen. en enzymen gemaakt uit rna, ribo­ bestuderen apart neemt om ze in In hun geval gebruiken ze fluorescerende eiwit­ zymen. ‘Het kunnen zien van die Xiaowei Zhuang, beeld te brengen. Daarbij wordt ten die aan de te onderzoeken deeltjes worden moleculen en hoe ze werken, dat is ­laureaat van de Dr. ze bovendien geconfronteerd met gekoppeld, zoals het onder wetenschappers zeer echt letterlijk een ervaring die je de A.H. Heinekenprijs een fundamenteel natuurkundig beroemde ‘green fluorescent protein’ (gfp). ‘Je ogen opent’, zegt Zhuang. ‘Ik was voor Biochemie en probleem: de zogeheten diffractie- zou kunnen zeggen dat de prijs erkent dat deze meteen verkocht.’ Biofysica, houdt limiet, een grens aan wat je door twee ontdekkingen heel belangrijk zijn geweest, Wanneer ze in 2001 haar eigen publiekslezingen­ middel van vergroting onder een je zou ook kunnen zeggen dat we een beetje onderzoeksgroep start aan de Uni­ op 25, 26, 27 en 28 lichtmicroscoop kunt zien. Als twee pech hebben gehad’, zegt Zhuang. versiteit van Harvard, besluit ze dat september in respec- moleculen zich dichter bij elkaar ‘Toen ze de Nobelprijs niet kreeg, zei ik haar ze een stap verder wil gaan. Ze wil tievelijk Eindhoven, bevinden dan de helft van de golf­ dat ze nog jong was en nog veel kansen zou krij­ de biologie gaan bestuderen in haar Groningen, Amster- lengte van licht, rond de twee- tot gen’, zegt haar promotor Ron Shen. Daarnaast meest oorspronkelijke setting: in dam en Utrecht. driehonderd nanometer, zijn ze benadrukt hij dat Zhuang zich onderscheidt van levende cellen. Als eerste zet ze haar simpelweg niet te onderscheiden. de Nobelprijswinnaars door de techniek niet

6.9.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 25 alleen te ontwikkelen, maar ook in haar eigen onderzoek toe te passen. Een ontdekking waar Zhuang met trots over vertelt, is die van een minuscule skeletstructuur binnen in axonen, de uitlopers van zenuwcellen die signalen overdra­ gen. Die structuur, zo toont vervolgonderzoek aan, geeft de axonen stevigheid en flexibiliteit, net zoals het kraakbeen in onze oren dat op grote schaal doet. Zonder het skelet kunnen de zenuwcellen niet overleven. ‘Mensen hadden die cellen al tientallen jaren bestudeerd onder de microscoop, maar niemand had gezien dat ze bestonden’, zegt Zhuang. Wanneer bekend wordt dat ze met haar ontdekking van Storm net naast de Nobelprijs heeft gegrepen, gaat Zhuang niet bij de pakken neer zitten. Sterker nog, ze staat op het punt om een nieuwe techniek te introduceren. Ze heeft namelijk haar zinnen gezet op het volledig in kaart brengen van alle moleculen in de cel. Dat betekent dat ze alle tienduizenden verschillende moleculen in de cel, waaronder het rna en het dna, zichtbaar zou moeten maken. Omdat dna in de celkern ligt opgerold en het daardoor een enorme uitdaging is om het in beeld te krijgen, besluit ze eerst voor dat andere molecuul, rna te gaan. rna is het boodschappermolecuul in de cel, dat de afgelezen dna-code naar de ­eiwitfabriek transporteert, waar de eiwitten worden gemaakt

die nodig zijn voor uiteenlopende celproces­ KNAW / JUSSI PUIKKONEN sen. Daarnaast vervult rna allerlei faciliterende Xiaowei Zhuang wil alle moleculen volledig zichtbaar maken functies waardoor de cellen zich op omstandig­ heden kunnen aanpassen. rna-moleculen zijn als het ware de ambtenaren van de cel. Een vol­ de Human Cell Atlas – waarvoor wetenschap­ en liet verschillende onderzoekers uitleggen wat ledig beeld van het rna in een bepaalde cel op pers van over de hele wereld samen alle cellen voor werk ze deden, waarna hij in een vergade­ een bepaald moment geeft een beeld van wat er van het menselijk­ lichaam in kaart proberen te ring tegenover een groot aantal onderzoekers in die cel gaande is – zowel wanneer alles goed brengen. ‘Stel je voor dat we ooit de kennis heb­ zijn onderzoek mocht verdedigen. ‘Ik werd min gaat als wanneer er sprake is van een ziekte. ben over al die verschillende celtypen, en hoe ze of meer gegrild, door heel het lab, op een goede Maar ook nu weer klinkt het simpeler dan het zijn georganiseerd’,­ zegt Zhuang. ‘Dat zou een manier. Ze onderbraken me keer op keer en stel­ lijkt: ga maar eens tienduizenden verschillende belangrijke gereedschapskist zijn om de biologie den lastige vragen. Toen ze me aan het einde van door elkaar krioelende moleculen in beeld bren­ de dag een baan aanbood, zei ik meteen ja.’ gen. Het aankleuren van al die moleculen met Het interview met Zhuang zelf voor dit arti­ tienduizenden verschillende fluorescerende stof­ kel vindt op een haar typerend tijdstip plaats: fen is geen optie. Zhuang en haar team komen ‘Mensen hadden de axonen al half twee ’s nachts, ‘een tijdstip waarop ze zon­ daarom met een andere, vernuftige oplossing: tientallen jaren bestudeerd der afleiding kan denken en praten.’ Dat beeld ze hangen aan alle verschillende rna-moleculen herkent Deindl: ‘Xiaowei is de hardst werkende een klein molecuul met een soort unieke streep­ onder de microscoop, maar persoon die ik ken. Als ik bijvoorbeeld een arti­ jescode, bestaande uit enen en nullen. Vervol­ niemand zag dat ze bestonden’ kel aan het schrijven was kon ik praktisch op elk gens brengen ze alle aanwezige rna-moleculen tijdstip van de dag via de mail of telefoon met in beeld door bit voor bit de streepjescodes af te haar overleggen. Ze verwacht niet dat je net zo lezen. Na afloop geeft de computer elke code een te begrijpen, maar ook voor het bestrijden van hard werkt als zij, maar is bereid om de klok ander kleurtje, waardoor zichtbaar wordt welke ziektes.’ rond met je te werken.’ rna-moleculen er aanwezig waren, in welke Verzadigd is Zhuang in elk geval nog lang hoeveelheid en waar in de cel. Voor de leek een MET HAAR 46 jaar heeft Zhuang nog een lange niet, ook niet op het gebied van de superresolu­ prachtig plaatje met heel veel gekleurde spikkel­ carrière voor zich, waarin ongetwijfeld belang­ tie. Dankzij de Storm-techniek is het nu moge­ tjes, voor de insider een schat aan informatie. rijke vindingen zullen worden gedaan, niet in de lijk om tot op tien nanometer in te zoomen op de Deze methode, die ze in 2015 in Science minste zin door de tientallen wetenschappers in structuren in de cel, maar dat is wat haar betreft publiceert, is een godsgeschenk voor onder­ haar lab. ‘Xiaowei weet het voor elkaar te krijgen niet genoeg: veel structuren zijn één tot enkele zoekers die zich bezighouden met het onder­ een omgeving te scheppen waarin onderzoekers nanometers klein. Die resolutie halen ze soms, scheiden en beter begrijpen van verschillende echt op de toppen van hun kunnen opereren’, heel even, maar niet structureel en op afroep. cel­typen zoals darmcellen, bloedcellen en bot­ vertelt Sebastian Deindl, een Duitse bioloog ‘Onze ambitie is om ieder molecuul in de cel cellen, en bij het bestuderen van veranderin­ die van 2009 tot 2014 als postdoc in haar groep volledig te kunnen bekijken. Om dat voor elkaar gen binnen die celtypen door de tijd heen – en werkte en inmiddels een eigen onderzoeksgroep te krijgen moeten we een nieuwe barrière door­ natuurlijk bij het ontrafelen van ziekteproces­ heeft aan de Universiteit van Uppsala in Zwe­ breken die net zo zwaar is als de diffractielimiet, sen bij onder meer kanker. Het is inmiddels een den. Toen hij naar Harvard kwam voor een sol­ zo niet moeilijker.’ Als dat lukt zal ze ­ongetwijfeld belangrijk werkpaard in een ambitieus project, licitatiegesprek leidde ze hem rond door het lab weer op de Nobelprijslijstjes verschijnen.

26 DE GROENE AMSTERDAMMER 6.9.2018 geertgeert janjan jansenjansen

tentoonstellingtentoonstelling werkwerk inin celebrationcelebration ofof Monet,Monet, Klimt,Klimt, Schiele,Schiele, VanVan Dongen,Dongen, CoBrA,CoBrA, BanksyBanksy zaterdagzaterdag 88 enen zondagzondag 99 septemberseptember 11.0011.00 –– 17.0017.00 uuruur KasteelKasteel BeverweerdBeverweerd

beverweertsewegbeverweertseweg 6060 werkhovenwerkhoven (gem.(gem. bunnik)bunnik) +31(0)6178+31(0)6178 6464 644644 www.geertjanjansen.nlwww.geertjanjansen.nl