Along the Watchtowers

All Along the Watchtowers Field guide for the South Eastern European Green Belt Udhëzues terreni për Brezin e Gjelbër në Europën Juglindore Теренски водич за југоисточниот Европски Зелен Појас

EUROPEAN GREEN BELT INITIATIVE

Compiled by Andrea Strauss & Tomasz Pezold Hartuar nga Andrea Strauss & Tomasz Pezold Составено од Андреа Штраус и Томаш Пезолд

IUCN - International Union for Conservation of Nature Programme Ofﬁce for South-Eastern Europe

European Green Belt Initiative

2009 The designation of geographical entities in this book, and the presentation of the material, do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of BfN or IUCN concerning the legal status of any country, territory, or area, or of its authorities, or concerning the delimitations of its frontiers or boundaries.

For the purpose of this publication the name Kosovo has been used to refer to the territory under the United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, established in 1999 by the UN Security Council resolution 1244; and the name Macedonia has been used to refer to the Former Yugoslav Republic of Macedonia.

The views expressed in this publication do not necessarily reflect those of BfN or IUCN.

This publication has been made possible with support of the German Federal Agency for Nature Conservation (BfN) with funds of the German Interministerial Steering Group for Civilian Crisis Prevention.

Published by: IUCN, Gland, Switzerland and Belgrade, Serbia

Reproduction of this publication for educational or other non-commercial purposes is authorized without prior written permission from the copyright holder provided the source is fully acknowledged.

Reproduction of this publication for resale or other commercial purposes is prohibited without prior written permission of the copyright holder.

Citation: Strauss, A. and Pezold, T. (compilers) (2009). All Along the Watchtowers: Field guide for the South Eastern European Green Belt. Belgrade, Serbia: IUCN Programme Office for South-Eastern Europe. viii + 78 pp.

Collaborators: Eduart Cani, Ruska Miceva, Naser Bresa, Abedin Paci, Taulat Bino, Haki Zoto, Ferdinand Bego, Mimoza Gjika (Albanian translations), Vesna Keramitcievska (Macedonian translations), Linda Zanella (English proofreading), Duško Medić (Map).

ISBN: 978-2-8317-1136-2

Design by: UNITgraphics.com

Cover photo by: Tomasz Pezold

Produced by: IUCN Programme Office for South-Eastern Europe

Printed by: Stojkov, Novi Sad

Available from: IUCN Programme Office for South-Eastern Europe Dr. Ivana Ribara 91 11070 Belgrade, Serbia [email protected] tel +381 11 2272 411 fax +381 11 2272 531 www.iucn.org/publications Contents Përmbajtja Содржина

Preface ...... v Parathënie ...... vi Предговор ...... vi

Acknowledgements ...... vii Falënderime ...... vii Признанија ...... viii

Introduction ...... 1 Hyrje ...... 1 Вовед ...... 2

1. The European Green Belt initiative ...... 3 Nisma Europiane e Brezit të Gjelbër ...... 3 Европската иницијатива Зелен Појас ...... 3

2. Overview of the area / Vështrim i përgjithshëm mbi rajonin / Преглед на областа /

Highlights of the region ...... 5 pjesët më të rëndësishme të tij ...... 5 најважни делови на регионот ...... 5

3. Introduction to the

CITES Convention ...... 15 Hyrje në Konventën CITES ...... 15 Запознавање со Конвенцијата на CITES ...... 15

4. Introduction to the Hyrje në Kategoritë Запознавање со категориите

Red List Categories ...... 17 e Listës së Kuqe ...... 17 на Црвената листа ...... 17

5. Fauna - species typical in the region Fauna – speciet tipike në Фауна – видови типични за регионот или

or of conservation interest ...... 21 rajon apo speciet me interes од интерес за заштита ...... 21

për t’u konservuar ...... 21

6. Traditional Land Use Përdorimi tradicional i Традиционално користење на

and Local Products ...... 55 tokës dhe produktet lokale ...... 55 земјиштето и локални продукти ...... 55

7. Legislative framework Kuadri legjislativ për Законска рамка на

of the border police ...... 57 policinë e kufirit ...... 57 граничната полиција ...... 57

8. Introduction to nature conservation Hyrje në legjislacionin dhe strukturat Запознавање со законодавството

legislation and structure ...... 63 për konservimin e natyrës ...... 63 за заштита на природата и неговата

структура ...... 63

9. List of relevant stakeholders Listë e strukturave të Листа на значајни актери

in the area ...... 71 interesuara në zonat përkatëse ...... 71 во областа ...... 71

10. Partner descriptions ...... 75 Përshkrimi i partnerëve ...... 75 Опис на партнерите ...... 75

iii

All Along the Watchtowers

Field guide for the South Eastern European Green Belt

he southwestern part of the Balkan Peninsula is a global hot spot of biodiversity. High mountain areas show an outstanding high diversity of plant species, while the region is one of the last remaining retreats of large European carnivores, such as bear, wolf Tand lynx. The border areas in the project region, as in many countries adjoining the European Green Belt, represent some of the last intact nature sites. Cooperation of border police and nature conservation authorities can help to enhance law enforcement, pre- vent illegal activities that damage the natural resources of the border areas, and monitor populations of threatened species. Civil conflict prevention is also a high priority in these areas. Transboundary cooperation in the field of nature conservation and environment protection can be regarded as an important instrument for mitigating tensions and re-establishing friendly neighbourly relations.

This publication is an output of the project Civil-military Cooperation for the Promotion of Transboundary Nature Conservation along the European Green Belt (South Eastern Europe). The project was aimed at combining nature conservation and peace-securing activities in the border region between Albania, Kosovo and Macedonia. It was carried out in 2008 by the German Federal Agency for Nature Conservation (BfN) and the IUCN, with financial support from the German Inter-ministerial Body for Civil Conflict Prevention. Project activities were jointly implemented with the local organisations REC Albania, Eco-99 Prizren and Ecologists Movement of Mace- donia DEM, and supported by ENVSEC - the Environment and Security Initiative.

Thus, the project was aimed at bringing together stakeholders from nature conservation, border police and local communities to identify common fields of interest in nature conservation andto agree on potential grounds for cooperation. Training sessions on the natural values of the border region were held for representatives of the border police and other stakeholders. As an output of those trainings, this excursion material for border police and all other actors in the region has been gathered by local project partners, and is published as a tool for experiencing and protecting the valuable nature of the shared border region.

The title of this publication has been inspired by the song “All Along the Watchtower” written and recorded by Bob Dylan.

Andrea Strauss and Tomasz Pezold

v All Along the Watchtowers

Udhëzues i terrenit për Brezin e Gjelbër në Europën Juglindore / Теренски водич за југоисточниот Европски Зелен Појас

jesa jugperëndimore e Gadishullit Ballkanik është një nga vatrat e nxehta të biodiversitetit në shkallë globale. Zonat me male të larta shfaqin një shkallë veçanërisht të lartë diversiteti dhe rajoni vazhdon të mbetet një nga hapësirat e fundit ku strehohen Pmishngrënësit më të mëdhenj në Europë, si ariu, ujku apo rrëqebulli. Zonat kufitare që përfshihen në territorin që mbulon projekti, si dhe ato të vendeve të tjera që janë përfshirë në Nismën Europiane të Brezit të Gjelbër, përfaqësojnë disa prej zonave të fundit që kanë mbetur të paprekura. Bashkëpunimi i policisë kufitare me autoritetet për mbrojtjen e mjedisit mund të ndihmojë në forcimin e zbatimit të ligjit, parandalimin e aktiviteteve ilegale që dëmtojnë burimet natyrore të zonave kufitare dhe mbikëqyrjen e popullatave të specieve të rrezikuara. Parandalimi i konflikteve civile është një ndër përparësitë kryesore të bashkëpunimit në këto fusha.Bash- këpunimi ndërkufitar në fushën e mbrojtjes së mjedisit dhe ruajtjes së natyrës mund të konsiderohet si një instrument i rëndësishëm për zbutjen e tensioneve dhe ri-vendosjen e marrëdhënieve të fqinjësisë së mirë. Ky botim është produkt i projektit Bashkëpunimi civil dhe ushtarak për Nxitjen e Ruajtjes së Natyrës përgjatë Brezit të Gjelbër Eu- ropian (Europa Juglindore). Projekti synon kombinimin e aktiviteteve për ruajtjen e natyrës dhe përpjekjeve për ruajtjen e paqes në zonën kufitare midis Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë. Projekti u zbatua në vitin 2008 nga Agjencia Federale Gjermane (BfN) hed IUCN me mbështetjen financiare të Organizmit Ndër-Ministerial Gjerman përParandalimin e Konflikteve Civile. Veprimtaritë e projektit u realizuan në bashkëpunim me partnerët lokalë, si REC në Shqipëri, Eco-99 Prizren në Kosovë dhe Lëvizja Ekologjike në Maqedoni si dhe me mbështetjen e ENVSEC – Nisma për Sigurinë dhe Mjedisin. Në këtë mënyrë, projekti synoi të ulë në një tavolinë autoritetet e ruajtjes së natyrës, me policinë kufitare dhe me komunitetet lokale për identifikimin e fushave me interes të përbashkët për ruajtjen e natyrës dhe për gjetjen e mundësive konkrete të bash- këpunimit. Përfaqësuesit e policisë kufitare dhe të tjerë aktorë të interesuar u trajnuan në kuadër të projektit për njohjen e leravev natyrore të zonave kufitare. Ky botim që keni në dorë është produkt i këtij trajnimi. Ai është dhënë në formën e një materiali ekskursioni për policinë e kufirit dhe për të gjithë aktorët në rajon dhe është mbledhur nga partnerët lokalë që kanë punuar në këtë projekt. Materiali synon të shërbejë si mjet për të shijuar dhe mbrojtur natyrën e çmuar të rajonit që përfaqëson një pasuri të përbashkët të popujve që jetojnë këtu. Për titullin e këtij botimi hartuesit janë frymëzuar nga kënga “All Along the Watchtower” (Përgjatë gjithë Kullës së Vëzhgimit) kompozuar dhe regjistruar nga Bob Dylan. Andrea Strauss dhe Tomasz Pezold

угозападниот дел на Балканскиот Полуостров, претставува глобално жариште на биолошка разнообразност. Високите планински предели покажуваат извонредно висока разнообразност од растителни видови, додека регионот е едно од Јпоследните прибежишта на големите Европски месојади, како што се мечката, волкот и рисот. Граничните области во проектниот регион, како во повеќето од земјите кои се во Иницијативата на Зелениот Појас, претставуваат едни од последните недопрени, природни места. Соработката на Граничната полиција со институциите за заштита на природата, може да помогне во спроведувањето на законот, спречувањето на нелегалните активности кои ги оштетуваат природните ресурси во граничните области и во следењето на популациите на загрозените видови. Спречувањето на граѓанските конфликти има исто така висок приоритет во овие области. Прекуграничната соработка на полето на заштитата на природата и заштитата на животната средина, можат да бидат сметани за важни средства за олеснување на тензиите и повторно воспоставување на добро - соседски односи. Оваа публикација е производ на Цивилно-воената соработка за унапредување на прекугранична заштита на природата долж Европскиот Зелен Појас (Југоисточна Европа). Целта на овој проект е соединување на заштитата на природата и активностите за обезбедување на мирот во пограничниот регион помеѓу Македонија, Албанија и Косово. Тоа беше спроведено во 2008 gодина од Германската Федерална Агенција за заштита на природата (BfN) и IUCN, со финансиска поддршка од Германското меѓу - министерско тело за спречување на цивилни конфликти. Активностите на проектот беа заеднички спроведени со локалните организации REC Albania, Eco-99 Prizren и Движењето на екологистите на Македонија - ДЕМ, и поддржани од ENVSEC - Иницијативата за животната средина и безбедност. Така, проектот има за цел да ги здружи засегнатите страни за заштита на природата, граничната полиција и локалните заедници да најдат заеднички полиња на интерес во заштитата на природата и да се договорат за потенцијални основи за соработка. Беа одржани обуки за природните вредности на граничниот регион за претставниците на граничната полиција и другите засегнати страни. Како резултат на овие обуки, овој материјал за екскурзии наменет за граничната полиција и сите други учесници во граничниот регион, беше собран од локалните партнери во проектот и беше издаден како средство за стекнување на искуство и заштитување на природните вредности на заедничкиот граничен регион.

Насловот на ова издание беше инспирирано од песната “All Along the Watchtower” напишана и снимена од Боб Дилан.

Андреа Штраус и Томаш Пезолд

vi Acknowledgements / Falënderime Acknowledgements

This publication was prepared by the IUCN (International Union for Conservation of Nature) within the framework of the European Green Belt Initiative and the project “Civil-military Cooperation for the Promotion of Transboundary Nature Conservation along the European Green Belt(South Eastern Europe)”.

Special thanks go to Alois Lang, former Green Belt Coordinator who was involved in conceiving the project idea and catalyzing its implementation with his valuable advice.

Support for this work was generously provided by the German Federal Agency for Nature Conservation (BfN) with funding from the Ger- man Inter-ministerial Body for Civil Conflict Prevention.

Cooperation with the national project partners, REC Albania, Ecologists Movement of Macedonia and Eco-99 Prizren, is gratefully acknowledged. Valuable input was provided by Eduart Cani of REC Albania, Ruska Miceva of the Ecologists Movement of Macedonia and Naser Bresa of Eco-99 Prizren, without which this publication would not have been complete.

The contribution provided by Taulat Bino, Haki Zoto and Ferdinand Bego was essential.

The publication was compiled by Tomasz Pezold and Andrea Strauss, with the support of the team of the IUCN Programme Office for South-Eastern Europe. Helpful comments on early drafts were received from Björn-Ingmar Luz of BfN.

Further material and comments on the draft manuscript were provided by Abedin Paci, Lubomira Vavrova, Konrad Schleicher, Jonathan Etzold, Axel Bräunlich. Linda Zanella, Mimoza Gjika and Vesna Keramitcievska provided professional translations and proofreading.

Finally, this publication would not have been possible without all the participants of the workshops and trainings organized within the project. Their active participation and contribution was invaluable.

Falënderime

Ky botim u përgatit nga IUCN (Unioni Ndërkombëtar për Konservimin e Natyrës) në kuadrin e Nismës së Brezit të Gjelbër Europian dhe të projektit “Bashkëpunimi civil-ushtarak për promovimin dhe konservimin e natyrës ndërkufitare përgjatë Brezit të Gjelbër Europian (Europa Juglindore”.

Një falënderim i veçantë i takon Alois Lang, ish koordinator i Brezit të Gjelbër, i cili me këshillat e tij të vyera kontribuoi në ngjizjen e idesë së projektit dhe përshpejtoi fillimin e tij.

Agjencia Federale Gjermane për Konservimin e Natyrës (BfN)ka dhënë një mbështetje të madhe në realizimin e këtij projekti. Kjo mbështetje u bë e mundur falë financimit të siguruar nga Organi Ndër-ministror Gjerman për Parandalimin e Konflikteve Civile.

IUCN falënderon me përzemërsi partnerët lokalë në projekt si REC Shqipëri, Lëvizja Ekologjike e Maqedonisë dhe Eco-99 Prizren. Kontribut të çmuar dhanë Eduart Cani nga REC-Shqipëri, Ruska Miceva nga Lëvizja Ekologjike e Maqedonisë dhe Naser Bresa nga Eco-99 Prizren. Pa kontributet e tyre ky botim nuk do të qe i plotë.

Kontribute thelbësore dhanë edhe Taulat Bino, Haki Zoto dhe Ferdinand Bego.

Botimi u organizua nga Tomasz Pezold dhe Andrea Strauss, me mbështetjen e Oficerit të Programit të IUCN për Europën Juglindore.Komentet e Björn-Ingmar Luz nga BfN, në kohën kur materiali ishte në versionin e tij fillestar, kanë qenë një ndihmesë e madhe në punën onë.t

Abedin Paci, Lubomira Vavrova, Konrad Schleicher, Jonathan Etzold dhe Axel Bräunlich ofruan materiale shtesë dhe komentet e tyre gjatë kohës që materiali merrte formë duke kaluar nga njëri version tek tjetri. Materiali u redaktua dhe përkthye me profesionalizëm nga Linda Zanella, Mimoza Gjika dhe Vesna Keramitcievska.

Së fundi, ky botim nuk do të qe bërë realitet pa pjesëmarrësit e shumtë në trajnimet dhe tavolinat e rrumbullakëta të organizuara në kuadër të projektit. Pjesëmarrja e tyre aktive dhe ndihmesa e dhënë në projekt ka qenë një ndihmesë e çmuar.

vii Признанија Признанијa

Ова издание беше подготвено од IUCN (Интернационална Унија за заштита на природата), во рамките на Европската Иницијатива Зелен Појас, како и проектот “Цивилно-воена соработка, за промоција на Прекуграничната заштита на природата, долж Зелениот Појас (Југо-Источна Европа)“.

Особена благодарност до Алојз Ланг, бивш координатор на Зелениот Појас, кој беше ангажиран во зачнувањето на идејниот про- ект како и прецизирањето на неговата примена со своите корисни совети.

Поддршката за оваа работа, беше великодушно обезбедена од Германската Федерална Агенција за Заштита на Природата (BfN)со фондови од Германското интер-министерско тело, за спречување на цивилни конфликти.

Соработката со партнерите за национални проекти, РЕЦ на Албанија, Движење на екологистите на Македонија и ЕКО-99 Призрен, е со особени признанија. Вреден придонес дадоа Едуарт Цани од РЕЦ Албанија, Руска Мицева од Движењето на екологистите на Македонија и Насер Бреса од ЕКО-99 од Призрен, без чија помош, ова издание не би било целосно.

Придонесот кој го дадоа Таулат Бино, Хаки Зото и Фердинанд Бего е основен.

Изданието беше составено од Томаж Пезолд и Андреа Штраус, со поддршка од тим на IUCN Биро за Програми за Југоисточна Европа. Помошни коментари за првичните нацрти беа примени од Бјорн-Ингмар Луз од BfN.

Понатамошните материјали и коментари за нацрт ракописот беа обезбедени од Абедин Паци, Лубомира Ваврова, Конрад Шлајхер, Џонатан Ецолд, Аксел Бронлих. Линда Занела, Мимоза Ѓика и Весна Керамитчиевска овозможија професионален превод и лекто- рирање.

Конечно, ова издание не би било возможно без сите учесници на семинарите и обуките, кои беа организирани во рамките на проектот. Нивното учество и придонес беше бесценето.

This publication would not have been possible without the contribution of photographers who generously provided pictures: Adam Kumiszcza; Alan Atkinson; Ana Rainho; Bekim Bytyqi; Bernie Gudgeon; Dan Tristram; Daniel Morcillo; David Charalon; Ed Post; Emmanuel Keller; Er.We; Erling Olafsson; Hans Mangold; Janelle Shane; Jean Van Holen; Joaquim Antunes; José Ángel Rodríguez Sánchez; Klemens Karkow; Lee Ekstrom; Lothar Lenz; Luís Semedo; Marieke IJsendoorn-Kuijpers; Martin Goodey; Mattia Consonni; Matti Suopajärvi; Mike Baird; Natalija Pišec; Ognen Bojkovski; Patricia Bruno; Pedro Alves & Rita Elmos; Peter Schmidt; Philippe Boissel; Richard Parker; Richard Wilson; Rudo Jureček; Rufus Mangrove; Stefan Brücher; Stefan Johansson; Stefano Caldera; Stefan Köder, Wilhelma Stuttgart; Tony Morris; Tristan Bantock; Troise Carmine - Washi; Ulrike Brütting; Victor Cap; Vitaliy Khustochka; William Richardson.

Ky botim nuk do të kish qenë i mundur pa kontributin e fotografëve të cilët me shumë bujari vunë në dispozicion fotot e përdorura këtu: Adam Kumiszcza; Alan Atkinson; Ana Rainho; Bekim Bytyqi; Bernie Gudgeon; Dan Tristram; Daniel Morcillo; David Charalon; Ed Post; Emmanuel Keller; Er.We; Erling Olafsson; Hans Mangold; Janelle Shane; Jean Van Holen; Joaquim Antunes; José Ángel Rodríguez Sánchez; Klemens Karkow; Lee Ekstrom; Lothar Lenz; Luís Semedo; Marieke IJsendoorn-Kuijpers; Martin Goodey; Mattia Consonni; Matti Suopajärvi; Mike Baird; Natalija Pišec; Ognen Bojkovski; Patricia Bruno; Pedro Alves & Rita Elmos; Peter Schmidt; Philippe Boissel; Richard Parker; Richard Wilson; Rudo Jureček; Rufus Mangrove; Stefan Brücher; Stefan Johansson; Stefano Caldera; Stefan Köder, Wilhelma Stuttgart; Tony Morris; Tristan Bantock; Troise Carmine - Washi; Ulrike Brütting; Victor Cap; Vitaliy Khustochka; William Richardson.

Ова издание не би било возможно без придонесот на фотографите кои великодушно обезбедија слики: Адам Кумижца; Ален Еткинсон; Ана Раињо; Беким Битики; Берни Гаџон; Ден Тристрам; Даниел Морсијо; Дејвид Шерелон; Ед Поуст; Емануел Келер; Ер.Ве; Ерлинг Олафсон; Ханс Манголд; Џанел Шејн; Жан Ван Холен; Хоаким Антунес; Хозе Анхел Родригез Санчез; Клеменс Каркоу; Ли Екстром; Лотар Ленц; Луис Семедо; Мариеке Усендорн-Куиперс; Мартин Гуди; Матија Консони; Мати Суопајарви; Мајк Берд; Наталија Пишец; Огнен Бојковски; Патриција Бруно; Педро Алвез & Рита Елмос; Петер Шмит; Филип Бојсел; Ричард Паркер; Ричард Вилсон; Рудо Јуречек; Руфус Мангрове; Штефан Брихер; Стефан Јохансон; Стефано Калдера; Штефан Кедер, Вилхелма Штутгарт; Тони Морис; Тристан Банток; Труаз Кармин-Уаши; Улрике Бритинг; Виктор Кеп; Виталиј Кусточка; Вилијам Ричардсон.

viii Introduction / Hyrje Introduction

This publication aims to serve border police, nature conservation and local communities in Albania, Macedonia and Kosovo by providing a tool for cooperation and nature conservation in the border region. The publication is designed as a field guide, but can eb used and adapted for different purposes. It is designed as a tool for experiencing and protecting the valuable nature of the shared border region, which also forms part of the South Eastern European Green Belt. The field guide can facilitate training and awareness raising on the natural values of the border region for the border police and other actors. The publication was prepared in English, Albanian and Macedonian, in order to facilitate transboundary cooperation, and communication between different partners from different ethnic and professional backgrounds working or living near the border regions.

Chapters covering the flora, fauna, relief, hydrology, and land use of the region give an introduction not only for border police, but also for students, tourists and visitors to protected areas. They highlight the shared ecosystems and natural values of the region and include a map of the trilateral border area.

A comprehensive chapter highlights both typical and threatened animal species which roam the shared border region. This chapter can be used for training, or may help with species determination when an animal is observed. It contains information on status of the species in Red List categories or the CITES annexes. Thus, sighted species with such a status can either be reported to scientists, or are in special need of observation in regard to international trade or smuggling.

In order to foster institutional cooperation between border police and nature conservation within the countries, information is given in both the national languages and English on nature conservation and border police structures and regulations.

An address book with contact information of representatives of state institutions, NGOs, border police and nature conservation can help to identify the right partner to contact on border and nature conservation issues.

The field guide is designed to be a flexible tool, which can be adapted to actors’ needs. Additional pages with information on uryo organisation can be added. Pages can be copied and used for excursions or for educational purposes with school classes.

Hyrje

Ky botim synon t’i vijë në ndihmë policisë kufitare, personave të ngarkuar me konservimin e natyrës si dhe autoriteteve lokale në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni duke u vënë në dispozicion një mjet për bashkëpunim në fushën e konservimit të natyrës në rajonet ndërkufitare. Ky botim është konceptuar si një udhëzues terreni, pormund të përdoret e të përshtatet edhe për qëllime të tjera. Botimi synon të jetë një instrument për të shijuar dhe mbrojtur vlerat e natyrës së çmuar në zonën e përbashkët kufitare, e cila, në të njëjtën kohë bën pjesë edhe në Brezin e Gjelbër të Europës Juglindore. Udhëzuesi i terrenit mund të shërbejë edhe për të lehtësuar trajnimin dhe rritjen e niveleve të ndërgjegjësimit për vlerat natyrore të rajonit në radhët e pjesëtarëve të policisë kufitare dhe aktorëve të tjerë. Botimi është përgatitur në anglisht, shqip dhe maqedonisht me qëllim lehtësimin e bashkëpunimit ndërkufitar dhe komunikimit ndërmjet partnerëve me prejardhje etnike dhe formim kulturor të ndryshëm, por që jetojnë apo punojnë pranë rajoneve kufitare.

Kapitujt që mbulojnë florën, faunën, relievin, hidrologjinë dhe përdorimin e tokës japin njohuri për zonat e mbrojtura, jo vetëm për policinë e kufirit, por edhe për studentët, turistët dhe vizitorët. Në këta kapituj theksi vendoset tek ekosistemet dhe vlerat atyroren të përbashkëta në rajon, të cilat përfshihen në hartën e zonës kufitare trepalëshe.

Botimi përmban një kapitull të plotë që ve në dukje speciet e kërcënuara të kafshëve që qarkullojnë në zonën e përbashkët kufitare. Ky kapitull mund të përdoret për trajnime dhe mund të ndihmojë në përcaktimin e llojit, sa herë që ndeshemi me një kafshë e caktuar. Ai ofron informacion për statusin e specieve në përputhje me kategoritë e Listës së Kuqe ose Anekset e CITES. Në këtë mënyrë, speciet e ndeshura, që kanë një status të tillë, mund të raportohen tek specialistët ose të vendosen nën mbikëqyrje të veçantë në rastet kur rrezikohen nga tregtia apo kontrabanda ndërkombëtare.

Me qëllim nxiten e bashkëpunimit ndërkombëtar midis policisë kufitare dhe autoriteteve të konservimit të natyrës në vendet për- katëse, informacioni për konservimin e natyrës dhe strukturat e policisë kufitare, së bashku me legjislacionin përkatës, jepet në gjuhët kombëtare, dhe në gjuhën angleze.

Adresari me kontaktet e përfaqësuesve të institucioneve shtetërore, OJQ-ve, autoriteteve të policisë kufitare dhe atyre të konservimit të natyrës ndihmon për identifikimin e partnerëve të duhur për çështje që lidhen me mbrojtjen e natyrës dhe të kufijve. Udhëzuesi i terrenit është një mjet fleksibël, i cili mund të përshtatet sipas nevojave të aktorëve. Këtu mund të shtoni edhe informa- cionin për organizatën tuaj. Fletët e udhëzuesit mund të fotokopjohen dhe të përdoren për ekskursione dhe qëllime edukative e mësimore brenda orëve të mësimit. Вовед Вовед

Ова издание има за цел да им служи на граничната полиција, институциите за заштита на природата и локалните заедници во Албанија, Македонија и Косово како средство за соработка и заштита на природата во пограничниот предел. Изданието е дизајнирано како теренски водич, но може да се искористи и прилагоди за различни цели. Тоа е дизајнирано како средство за запознавање и зачувување на скапоцената природа во меѓуграничниот простор, кој е дел од Југоисточниот Европски Зелен Појас. Теренскиот водич може да овозможи обука и подигнување на свеста за природните вредности на пограничната област за граничната полиција и други актери. Ова издание беше подготвено на англиски, албански и македонски јазик, со цел да се овозможи прекугранична соработка помеѓу партнери со различни етнички и професионални заднини кои работат или живеат близу граничните области.

Поглавјата кои ги покриваат флората, фауната, релјефот, хидрологијата и користење на земјиштето во регионот овозможуваат запознавање со истиот не само за граничната полиција, туку и за студентите, туристите и посетителите на заштитените области. Тие ги потенцираат заедничките екосистеми и природни вредности на регионот и вклучуваат мапа на трилатералната гранична област.

Едно опсежно поглавје ги потенцира и типичните и загрозените животински видови кои се движат во заедничкиот граничен реон. Ова поглавје може да биде искористено за обука, или пак може да помогне за одредување на видот кога се набљудува некое животно. Тоа содржи информации за статусот на видот според Црвената Листа или анексите на CITES. Така, забележаните видови со таков статус можат или да бидат пријавени на научниците, или се со посебна потреба за набљудување во поглед на меѓународната трговија или криумчарењето.

За да се потпомогне институционална соработка помеѓу граничната полиција и надлежните институции за заштита на природата во земјите, информациите за структурата и прописите на институциите за заштита на природата и граничната полиција се дадени на двата национални како и на англиски јазик.

Именикот со информации за контакти на претставници на државни институции, граѓански организации, гранична полиција и надлежни за заштита на природата може да помогне да се препознае вистинскиот партнер за контакт, за прашања кои се во врска со граничната полиција и заштитата на природата.

Теренскиот водич е дизајниран да биде приспособливо средство, кое може да биде прилагодено на потребите на корисниците. Дополнителни страници со информации за вашата организација можат да бидат додадени. Овие страници можат да бидат користени за излети или за образовни цели на часовите во училиштата. www.europeangreenbelt.org

1. The European Green Belt initiative

Nisma Europiane e Brezit të Gjelbër Европската иницијатива Зелен Појас The Green Belt Initiative / Nisma e Brezit të Gjelbër / За иницијативата Зелен Појас

The European Green Belt initiative has the vision to create the IUCN Regional Office for Europe in Brussels. In the 23 countries backbone of an ecological network that runs from the Barents adjoining the Green Belt, national representatives, authorised by to the Black sea, spanning some of the most important habitats their respective state agency responsible for nature conservation for biodiversity and almost all distinct biogeographical regions in and regional development, serve as National Focal Points. By this Europe. structure, the initiative gives consideration to the fact that the By following a course that was in large sections part of the former Green Belt means different things to different stakeholders along east-western border - one of the most divisive barriers in history the line. - it symbolizes the global effort for joint, cross border activities in nature conservation and sustainable development. Moreover, the The route of the Green Belt is divided into three regional sec- initiative shall serve to better harmonise human activities with tions: the natural environment, and to increase opportunities for the t'FOOPTDBOEJBBOEUIF#BMUJD socio-economic development of local communities. t$FOUSBM&VSPQF A Green Belt network of protected areas will contribute to the t4PVUI&BTUFSO&VSPQF conservation of biodiversity – first of all by harmonizing management methods on both sides of the border. The Green Belt con- Each section has a regional coordinator. For the South Eastern Eu- nects National Parks, Nature Parks, Biosphere Reserves and trans- ropean section, this is the Euronatur foundation, which has vast boundary protected areas as well as non-protected areas along or experience in the region. across borders and it supports regional development initiatives Stiftung Europäisches Naturerbe (EURONATUR) based on nature conservation. Konstanzer Strasse 22, 78315 Radolfzell, Germany The initiative itself is overseen by the IUCN Green Belt coordina- Tel: +49 7732 92720 tor. The secretariat for the European Green Belt is hosted by the [email protected], www.euronatur.org

Nisma Europiane e Brezit të Gjelbër ka për vizion krijimin e boshtit bër. Si Sekretariat për Nismën Europiane të Brezit të Gjelbër shër- të një rrjeti ekologjik që shkon nga Deti Barenc deri në Detin e ben Zyra rajonale e IUCN për Europën në Bruksel. Si pika fokale Zi, duke përfshirë disa prej habitateve më të rëndësishme në për 23 vendet që kanë aderuar në Nismën e Brezit të Gjelbër fushën e biodiversitetit dhe thuajse të gjitha rajonet e zhdukura shërbejnë autoritetet kombëtare të autorizuara nga agjencitë biogjeografike të Europës. përkatëse shtetërore për ruajtjen e natyrës dhe zhvillimin rajonal. Duke ndjekur një trajektore, e cila në pjesë të konsiderueshme di- Duke pranuar një strukturë të tillë, nisma i kushton rëndësinë kur përbënte kufirin midis lindjes dhe perëndimit – një nga ndar- e duhur faktit se Brezi i Gjelbër mund të ketë domethënie dhe jet më të forta në histori – ajo simbolizon përpjekjet globale për peshë të ndryshme për pjesëmarrës të ndryshëm në këtë Nismë. aktivitete të përbashkëta ndërkufitare për ruajtjen e natyrës dhe Rruga e Brezit të Gjelbër ndahet në tre seksione rajonale: zhvillimin e qëndrueshëm. Për më tepër, nisma do të shërbejë për një harmonizim më të mirë të veprimtarisë njerëzore me mjedi- t'FOPTLBOEJBEIF#BMMUJLV sin natyror dhe për shtimin e mundësive për zhvillimin social dhe t&VSPQB2FOESPSF ekonomik të komuniteteve lokale. t&VSPQB+VH-JOEPSF Rrjeti i zonave të gjelbra që përbëhet nga zona të mbrojtura do të kontribuojë në ruajtjen e biodiversitetit –pikësëpari duke har- Çdo seksion ka nga një koordinator rajonal. Për Europën Jug Lin- monizuar metodat e menaxhimit në të dyja anët e kufirit. Brezi dore, si koordinator shërben Fondacioni Euronatur, i cili ka një i Gjelbër bashkon parqe kombëtare, parqe natyrore, rezervatet përvojë të gjerë në rajon. e biosferës dhe zonat e mbrojtura ndërkufitare, por edhe ato të Stiftung Europäisches Naturerbe (EURONATUR) pambrojtura, përgjatë apo përmes kufirit dhe mbështet nismat Konstanzer Strasse 22, 78315 Radolfzell, Germany për zhvillim rajonal që bazohen në ruajtjen e natyrës. Tel: +49 7732 92720 Vetë nisma mbikëqyret nga koordinatori i IUCN për Brezin e Gjel- [email protected], www.euronatur.org

Европската иницијатива Зелен Појас има визија да го создаде Самата иницијатива е под надзор на координатор од IUCN Зелен столбот на една мрежа која се протега од Баренцовото до Црното Појас. Секретаријатот на Европскиот Зелен Појас е сместен во Море, опфаќајќи ги притоа, некои од најважните живеалишта на Брисел во Регионалниот центар за Европа на IUCN. Во 23 земји биолошката разнообразност и речиси сите особени биогеограф- кои се приклучија на Зелениот Појас, национални претставници, ски предели во Европа. овластени од нивните соодветни државни институции одговор- Преку следење на текот, кој во голем дел бил дел од поранеш- ни за заштита на природата и регионален развој, служат како на- ната граница исток-запад - една од најподелувачките пречки во ционални одговорни лица. Преку оваа структура, иницијативата историјата - оваа иницијатива го симболизира глобалниот на- го зема во предвид фактот дека Зелениот Појас има различно пор за заеднички, прекугранични активности за заштита на при- значење за секоја вклучена страна. родата и одржливиот развој. Она што е поважно, иницијативата Маршрутата на Зелениот Појас е поделена ќе служи за подобро усогласување на човековите активности со на три регионални оддели: природната средина и за зголемување на можностите за социо- tɹʡʖʤʛʟʤʖʘʟʾʖʟɨʖʢʩʟʡʥʩ економски развиток на локалните заедници. tɾʜʤʩʧʖʢʤʖɭʘʧʥʦʖ Мрежата на Зелениот Појас од заштитени области, ќе придоне- tʏʪʙʥʟʨʩʥʮʤʖɭʘʧʥʦʖ сува за заштита на биолошката разнообразност – пред се пре- Секој оддел има сопствен регионален координатор. За ку усогласувањето на методите на управување од двете страни Југоисточниот Европски оддел, тоа е фондацијата Euronatur, која на границата. Зелениот Појас поврзува Национални Паркови, има огромно искуство во регионот: Паркови на природата, Биосферни резерви и прекугранични за- Stiftung Europäisches Naturerbe (EURONATUR) штитени предели, како и незаштитени области долж или преку Konstanzer Strasse 22, 78315Radolfzell, Germany границите, и ги поттикнува иницијативите за регионален развој, Tel:+49773292720 кои се однесуваат на заштита на природата. [email protected], www.euronatur.org

4 Photo / Foto / Фотографиjа: © Bekim Bytyqi 2. Overview of the area / Highlights of the region

Vështrim i përgjithshëm mbi rajonin / pjesët më të rëndësishme të tij Преглед на областа/најважни делови на регионот Overview of the area / Highlights of the region

he Balkan Peninsula represents one of the endemic centres The Sharr/Sara Mountains are of special importance for their sur- of Europe and is a global hotspot of biodiversity. Areas in roundings, as they harbour the springs and feed the rivers of the Tthe high mountains show outstanding high species diver- region. They form the conjunction of three large catchment areas. sity. With more than 6,500 plant species, the Balkan region plays They are also rich in rivers, lakes and waterfalls. One of the larg- a key role in the history of European flora. Illyric and Mediterra- est glacier lakes of Sharr/Sara Mountain is Livadica Lake (Liqejt e nean flora meet in the project area of the Sharr/Sara and Korab Livadicës), just beneath the Livadica peak (approx. 2,173 m) in Ko- Mountains in the Southwestern Balkan region. With respect to sovo. The lake measures 230 m in length and 120 m in width, with flora, these mountains are among the richest biodiversity areas in a depth of up to 7.3 m. The numerous creeks and rivers exhibit the Balkan Peninsula. The highly diverse relief of the mountains, high water levels during snow-melt. The hydrological network of partly shaped during glaciation, and the extensive hydrological Korab Mountain is dense and characterized by large streams with network, have created many different habitats, thus giving rise permanent annual flow and small streams with temporary flow to very diverse and endemic flora. The region is characterized by in periods of rain or snow melt. The Veleshica Stream is the larg- many rare, relict, endemic or endangered species of flora and fau- est with a year round flow, collecting the waters from the Korabi na, with more than 2,000 plant species alone. In terms of fauna, and Sorokoli Fields and those from the major part of the western the area is one of the last remaining retreats for European carni- side in the territory of the Kalaja e Dodës commune. In addition to vores such as lynx, wolf and brown bear. Meanwhile, the area has these streams, there are many other smaller streams with minor, great tourism value due to the landscape beauty, historical sites seasonal flow. They all drain into the Black Drin River (Macedo- and traditional local products. In the trilateral border region of OJBOɾʧʤɬʧʟʣ"MCBOJBODrini i Zi). Albania, Kosovo and Macedonia border areas have been left out of use due to the long-term trespassing ban. As a consequence, The fauna of the Sharr/Sara and Korab Mountains includes many linear structures of biotopes and habitats without anthropogenic rare and endangered animals. It includes mammals such as influence were able to emerge. In many countries, such border brown bear (Ursus arctos), lynx (Lynx lynx), wild boar (Sus scrofa), areas represent the last intact nature sites. Here, the natural heri- wolf (Canis lupus), deer (Capreolus capreolus), chamois (Rupicapra tage preserved is a shared one, as nature knows no national bor- rupicapra) and birds such as golden eagle (Aquila chrysaetos), ders. Thus, transboundary cooperation is imperative in order to rock partridge (Alectoris graeca), capercaillie (Tetrao urogallus), protect this valuable common heritage for future generations. lesser kestrel (Falco naumanni), eagle owl (Bubo bubo), and griffon vulture (Gyps fulvus). The large carnivores roam over large ranges, The region is primarily under the influence of the continental cli- crossing national borders and sustaining the transboundary pop- mate, while a Mediterranean influence penetrates to some areas. ulations of their species. Both common and rare and endangered Due to its high elevation, it is characterized by a harsh mountain species of the region are described in detail in Chapter 5 of this climate, with temperatures and precipitations differing depending publication. on the elevation and exposure. Minimum absolute temperatures vary from -24 to -10°C, whereas maximum absolute temperatures The region hosts many differentvegetation communities that can reach 31 to 36°C. The amount of precipitation can reach 760 occur on different habitat types. Their appearance is dependent mm per year, most of which falls the winter period as snow. The on the elevation, exposure and soil or rock substrate. Different snow-layer period lasts 60 to 90 days. The Sharr/Sara Mountains forestry communities occur, partly degraded to mountain bush are normally characterized by 149 days under snow cover, begin- communities where the forests have been repeatedly cut. Most ning in September and lasting until May or even June. areas above the forest line are covered with mountain pastures, limestone rock vegetation, silicate rock vegetation, meadow The Sharr/Sara Mountains (Albanian: Malet e Sharrit, Mace- vegetation, high mountain bogs, and high grassland vegetation. donian: Шар Планина) are a mountain range extending from Alpine snow-patch vegetation is spread over some areas at the southern Kosovo and northwestern Macedonia to northeastern highest elevations, exposed to the cold winds, which are typical Albania. They define the trilateral border area around the Sherupa for high mountain regions. peak (2,092 m). The mountain system is about 80 kilometres long and 10 to 30 kilometres wide. It includes several high peaks: the The high floristic biodiversity of the region is due to this diver- highest peak Titov Vrv (approx. 2,747 m), Mal Turčin (2,702 m), or sity of habitats, the position of the region and for historical rea- Ljuboten (2,498 m) and Bistra (approx. 2,641 m). sons. The specific location of the Sharr/Sara and Korab Mountains means that both Balkan and Mediterranean floristic elements oc- The Sharr/Sara Mountains are famous for their rugged relief with cur here, leading to a high number of plant species. Moreover, steep cliffs and high mountain peaks. They show evidence of gla- several species that existed here during the Tertiary and Glacial ciation, as seen in the numerous high mountain glacier lakes. The period have survived, while becoming extinct in the rest of Eu- Sharr/Sara Mountains extend to Korab Mountain (2,764 m) in the rope. Such relict species are the needle leaved Macedonian pine southwest. This mountain (Macedonian: Голем Кораб or Golem (Pinus peuce), with their typical five-needled short shoots, and Korab; Albanian: Maja e Korabit or Mali i Korabit) is the tallest in Bosnian pine (Pinus heldreichii), which occurs on more rocky and both Macedonia and Albania, and its peak forms the frontier dry areas than the first species. Both species are endemic, i.e. they between the two countries. The largest lake on Mount Korab is are unique to this geographic location. Endemic species such as Gramë Lake on the Albanian side. The rocks and sediments of the Bosnian pine (Pinus heldreichii), Macedonian pine (Pinus peuce) region are from various ages: Palaeozoic granite, Mesozoic lime- and Serbian ramonda (Ramonda serbica) are often a shared heri- stone and eruptive rocks, Quaternary glacial sediments and con- tage of great value, as they occur on the Albanian, Kosovo and temporary slope-river sediments. Macedonian sides of the mountain area.

6 Overview of the area / Highlights of the region

The territory of the proposed Korabi National Park in Albania The proposed protected area covers part of the southeastern includes the communes of Bushtrica, Kala e Dodës and part of Kukёs region, which borders Kosovo descending southwards the territories in the communes of Sllovë, Fushë-Çidhen, Kastriot, along the eastern border between the Republic of Albania and Tomin, Melan and Maqellarë. The proposed protected area is situ- Macedonia, and continues with the Deshati ridge up to the bor- ated northeast of Dibra at the eastern state border separating Al- der point of Bllata. bania and Macedonia. The wide variety of this territory with respect of altitude has en- In addition to this large, proposed protected area, a number of abled the development of rich forest vegetation. Both areas of natural monuments (bio-monuments and geo-monuments) al- beech and alpine pasture (alpinetum) are present in the upper ready exist in the Kukes region. vegetation border. In this area, one can also find the main species in their distribution ranges where soil and climate conditions are Bio-monuments: suitable for their development, such as: beech (Fagus sylvatica), t Lisat e Kalisit silver fir Abies( alba), black pine (Pinus nigra), Bosnian pine (Pinus t Dushkajat e Novoseit heldreichii), Macedonian pine (Pinus peuce), black alder (Alnus t Meshtekna e Shishtavecit (liqeni i Kallabakut) glutinosa), hazelnut (Corylus avellana) and black locust (Robinia t Rrobulli i Lakut, Topojan pseudoacacia). The main species mentioned above are also ac- t Pisha e Gjegjanit companied in the sub-forest by other species, such as common t Gryka e Çajes hawthorn (Crataegus monogyna), prickly juniper (Juniperus oxyce- t Cirku akullanajor i Zepes drus), European cornel (Cornus mas), etc. t Kanioni i Bicajt t Kanioni i Vanave Due to the exceptionally high biological diversity, along with the t Karsti i Arnit landscape beauty, historical and scientific significance, the forest t Guri i Mengjezit, Shishtavec areas around Mavrovo Lake were proclaimed a national park in t Guri i Shqipes, Borje 1949. Covering an area of 73,088 ha, it is the largest of the three t Keneta e Kuksit national parks in Macedonia. Mavrovo National Park covers the t Kroi i Bardhe southern slopes of the Sharr/Sara Mountains, part of the Korab t Kroi i Kuq, Gjallice Mountains, and the Deshat, Krchin and Bistra Mountains. This t Burimi i Kolosianit rather small area is characterised by a large number of mountain tops and peaks higher than 2,000 meters, divided by deep Geo-monuments: gorges and canyons. The highest peak is Golem Korab (on Korab t Gryka e Çajes Mountain), the highest peak of both Macedonia and Albania with t Cirku akullanajor i Zepes an altitude of 2,764 m. The lowest point is located in the area of t Kanioni i Bicajt Boshkow Most (611 m) at the mouth of the Mala Reka River in t Kanioni i Vanave Radika. The spring and the upper course of the Dlaboka Reka and t Karsti i Arnit its Proyfel waterfall (134 m) and canyon, the canyon of the Ad- t Guri i Mengjezit Shishtavec zhina Reka River, like the Barić Canyon on the Radika River and t Guri i Shqipes (Borje) the karst fields on Bistra Mountain, are all particularly lovely, and t Keneta e Kuksit represent excellent potential for tourism development. Other t Kroi i Bardhe areas with distinctive landscape value include the panoramas at t Kroi i Kuq Gjallice the localities Careva Češma and Tonivoda, overlooking the scen- t Burimi i Kolosianit ery of the Korab Massif, the caves at Alilica and Kalina Dupka, waterfalls and natural cascades on the Rostuška and Tresonečka Korab Mountain, after which the proposed national park is named Rivers, the landscape of the villages of Galičnik, Lazaropole, Gari, (Albanian: Maja e Korabit or Mali i Korabit; Macedonian: Голем and Tresonče, and the sheep grazing pastures on the Bistra and Кораб), is the highest peak of Albania and Macedonia, with an Dešat Mountains. elevation of 2,764 m. The territory of the proposed protected area is characterized by a variety of landscapes accompanied by large The hydrography in the national park is dominated by glacial lakes rocky formations, the most interesting of which are the gypsum and by the Radika River and its tributaries. The lowest glacial lake formations covered with forest vegetation that has developed JT-PLVW-BLFPO%FÝBU.PVOUBJO BUBOFMFWBUJPOPG NUIF here under relatively difficult conditions, thus creating a magnifi- highest lake is beneath Golem Korab peak, at 2,470 m. The Radika cent natural ensemble with great panoramic effects. River with its gorges, high slopes, rocks and caves separates the Bistra, Korab and Sharr/Sara Mountains. The central part of the The proposed protected area presents a variety of terrain forms national park is located in the river valley. with craggy slopes, deep meadows and ravines, surface gypsum formations and small plateaus rich in grass vegetation and The vegetation of the national park consists of over 1,000 species multi-coloured plants. The lowest altitude is 850 m and the high- of higher plants, including endemic and rare species. The fauna of est is the Korab Peak at 2,764 m. The varied relief provides an op- the national park is also highly diverse. To date, 140 bird species portunity for the development of mountain and alpine tourism have been recorded, including grey hawk, imperial eagle, golden through a general management plan, following its proclamation eagle, forest owl and big owl. Several amphibians and reptiles and as a protected area. 38 species of mammals have also been reported, e.g. lynx, brown

7 Overview of the area / Highlights of the region bear and wild cat. The locality of Brezovec, near the village of Selce, The relief in the national park area is formed by mountain ridges is an excellent locality for spotting chamois, wildcats and bears. intersected by mountain rivers. Altitudes range from 842 to 2,641 m, with the peak of Bistra Mountain (approx. 2,641 m) as the high- The park contains cultural monuments such as the Monastery of est mountain peak on the Kosovo side of the Sharr/Sara Moun- St. John Bigorski, built in 1020 and rebuilt in 1743, which features tains. an exceptional iconostasis. Woodcarvings in walnut, made by the old masters Petre and Marko Filipovski from the village Gari, and With respect to flora, these mountains represent a treasure of Makarija Frchkovski from the village Galichnik can be visited. The plant species for the whole Balkan Peninsula due to the high cultural tradition includes also the “Galichnik wedding” event that number of endemic, relict, rare and threatened species. With is traditionally held on St. Peter’s Day, on 12 July. The national park more than 2,000 vascular plant species in Malet e Sharrit National has a tourist office, which is engaged in promoting the region, Park, the area is one of the biodiversity hotspots in Kosovo. The monitoring tourism activities, marketing local products and orga- park includes habitats of the endemic relict Bosnian pine (Pinus nizing tours and events. heldreichii) and Macedonian pine (Pinus peuce), e.g., in the Maja e Arnenit (Popovo prase) and Oshlak Nature Reserves found within The Malet e Sharrit National Park in Kosovo was established the park. in 1986 and covers a surface area of 39,000 ha. It is situated on the border with Macedonia and near to the border with Albania. The park also includes habitats for brown bear, chamois, wolf, roe The high mountain landscapes show traces of glaciation, such as deer, wild boar and more than 200 bird species. The Rusenica Na- glacial lakes, and the endemic and very diverse flora make this ture Reserve covers an area of 300 ha within the national park, mountain a place of special natural and tourism value in the Bal- and is the habitat of the lynx (Lynx lynx). kan Peninsula. The area is a popular destination for ski tourism at Brezovica and for experiencing its landscape and nature.

Photo / Foto / Фотографиjа: © Bekim Bytyqi

8 Vështrim i përgjithshëm mbi rajonin / pjesët më të rëndësishme të tij

Gadishulli i Ballkanit përfaqëson një nga qendrat endemike të Eu- formon kufirin midis dy vendeve. Liqeni më i madh mbi Korab ropës dhe një nga vatrat e nxehta të biodiversitetit në nivel global. është Liqeni Gramë në anën shqiptare të kufirit. Shkëmbinjtë Zonat në nivelin e maleve të larta paraqesin një shumëllojshmëri dhe sedimentet e rajonit vijnë nga epoka të ndryshme. Këtu të madhe të specieve. Si bartës i më shumë se 6500 specieve bi- ndeshen granitet paleozoikë, gëlqerorët mezozoikë, dhe sh- more, rajoni i Ballkanit ka një rol të rëndësishëm në historinë e këmbinjtë vullkanikë. Sedimentet janë të epokës kuaternare florës së Europës. Malet e Sharrit dhe të Korabit që gjenden në të akullnajave, me përjashtim të sedimenteve të brigjeve të rajonin e Ballkanit Jugperëndimor janë vendi ku takohet flora ili- lumenjve, të cilat janë të ditëve të sotme. rike me atë mesdhetare. Këto male janë ndër zonat më të pasura me biodiversitet bimor në të gjithë Gadishullin e Ballkanit. Relie- Malet e Sharrit kanë rëndësi të madhe për gjithë mjedisin vi shumë i larmishëm i maleve, i formuar pjesërisht gjatë epokës përreth për faktin se aty gjenden burimet ujore nga ku ushqe- së akujve, dhe rrjeti i gjerë hidrologjik, kanë krijuar habitate të hen lumenjtë e rajonit. Këto male bëjnë lidhjen midis tre zo- shumta dhe të shumëllojshme duke sjellë, për rrjedhojë, kush- nave të mëdha ujëmbajtëse dhe janë të pasura me burime, tet e nevojshme për një florë endemike shumë të pasur. Rajoni lumenj, liqene dhe ujëvara. Një nga liqenet e ngrira më të karakterizohet nga një numër i madh speciesh të rralla, relike, mëdha në Malin e Sharrit është Liqeni i Livadicës, i cili gjen- endemike ose të rrezikuara të florës dhe faunës. Vetëm speciet e det menjëherë poshtë majës me të njëjtin emër (afërsisht bimëve arrijnë në mbi 2000. Lidhur me faunën, zona përfaqëson 2,173 m) në Kosovë. Liqeni është 230 m i gjatë dhe 120 m një nga qoshet e fundit ku strehohen mishngrënësit e mëdhenj i gjerë, ndërsa thellësia e tij shkon deri në 7.3 m. Rrëketë të Europës, si rrëqebulli, ujku dhe ariu i murrmë. Përveç këtyre, dhe lumenjtë e shumtë rrisin nivelin e ujërave të tyre gjatë zona ka edhe vlera të spikatura turistike falë burimeve të peiza- periudhës së shkrirjes së dëborës. Rrjeti hidrologjik i Malit të zhit, qendrave historike dhe produkteve tradicionale. Në zonën Korabit është shumë i dendur dhe karakterizohet nga përrenj që gjendet në kufirin trepalësh ndërmjet Kosovës, Shqipërisë dhe të mëdhenj me prurje gjatë gjithë vitit, si dhe nga rrëke të Maqedonisë, territoret prej kohësh janë lënë të shkreta, për shkak vogla me prurje të përkohshme në stinën e shirave dhe në të ndalimit të kalimit të kufirit. Si rrjedhojë, këtu gjallojnë struktu- periudhën e shkrirjes së dëborës. Përroi i Veleshicës është rat lineare të bio-tipave dhe habitateve të pastra nga ndikimet an- më i madhi dhe është i mbushur gjatë gjithë vitit me ujë që tropogjene. Në shumë vende, zonat kufitare përfaqësojnë edhe mblidhet nga fushat e Korabit, Sorokolit dhe nga pjesa më e pikat natyrore që kanë mbetur pa u prekur nga veprimtaria njerë- madhe e zonës kryesore perëndimore që gjendet në territorin zore. Në këto zona, duke qenë se natyra nuk njeh kufij shtetërorë, e komunës së Kalasë së Dodës. Përveç përrenjve të kësaj trashëgimia natyrore e konservuar është e përbashkët për të tre zone, ka edhe shumë përrenj të tjerë të vegjël me rrjedhje vendet. Si rezultat, bashkëpunimi ndërkufitar kthehet në një do- sezonale dhe me ujë të pakët. Të gjithë përrenjtë derdhen në mosdoshmëri me qëllim që kjo trashëgimi e çmuar të ruhet për Drinin e Zi. (Maqedonisht: Црн Дрим). brezat e ardhshëm. Fauna e Maleve të Sharrit përfshin shumë kafshë të rralla Rajoni është kryesisht nën ndikimin e klimës kontinentale, por dhe të rrezikuara. Këtu bëjnë pjesë një numër gjitarësh, si ka edhe zona të cilat janë nën ndikimin e klimës mesdhetare. Për ariu i murrmë (Ursus arctos), rrëqebulli (Lynx lynx), derri shkak të nivelit të lartë mbi nivelin e detit, klima është malore e i egër (Sus scrofa), ujku (Canis lupus), kaprolli (Capreolus ashpër, me temperature dhe reshje që ndryshojnë në vartësi të capreolus), dhia e egër (Rupicapra rupicapra) dhe shpen- nivelit të detit dhe orientimit hapësinor. Temperaturat absolute dët si shqiponja e malit (Aquila chrysaetos), thëllëza e malit minimale variojnë nga -24 në -10°C, ndërsa temperaturat abso- (Alectoris graeca), gjeli i egër (Tetrao urogallus), skifteri kthe- lute maksimale mund të arrijnë nga 31 në 36°C. Sasia e reshjeve trabardhë (Falco naumanni), bufi (Bubo bubo), dhe shkaba arrin deri në 760 mm në vit, pjesa më e madhe e të cilave bien gja- (Gyps fulvus). Mishngrënësit e mëdhenj përshkojnë distanca të stinës së dimrit në formën e dëborës. Shtresat e borës zgjasin të mëdha, kalojnë kufijtë e shteteve duke bërë kështu të mun- nga 60 në 90 ditë. Malet e Sharrit gjenden 149 ditë nën shtresën e dur mbijetesën e popullatave ndërkufitare të specieve të tyre. dëborës e cila fillon në shtator dhe zgjat deri në maj, madje, edhe Speciet e zakonshme, ato të rralla dhe ato të rrezikuara në deri në qershor. rajon përshkruhen në Kapitullin 5 të këtij botimi.

Malet e Sharrit (Maqedonisht: Шар Планина) përfaqësojnë një Rajoni mbart shumë komunitete të ndryshme bimësie që zinxhir malesh që shtrihen nga pjesa jugore e Kosovës dhe Maqe- gjenden të shpërndara në habitate të ndryshme. Shfaqja e tyre donisë veriperëndimore në Shqipërinë verilindore. Ky zinxhir varet nga lartësia mbi nivelin e detit, ekspozimi dhe lloji i to- shënon edhe kufirin trepalësh që kalon nga maja e Sherupës (2,092 kës apo përmbajtja e shkëmbit. Këtu gjenden komunitete të m). Sistemi malor është rreth 80 kilometra i gjatë dhe 10 deri në 30 ndryshme pyjore, që pjesërisht kanë degraduar në komunitete kilometra i gjerë. Ai përfshin një numër pikash të larta, ndër të cilat shkurresh malore, veçanërisht në zona ku pyjet janë prerë në më të lartat janë pika Titov (afërsisht 2,747 m), Mali Turčin (2,702 mënyrë të përsëritur. Pjesa më e madhe e zonave mbi bre- m), Ljuboten (2,498 m) dhe Bistra (afërsisht 2,641 m). zin pyjor mbulohen nga kullota malore, nga bimësia e tokave shkëmbore-gëlqerore dhe, shkëmbore-silikate, nga bimët e Malet e Sharrit janë të famshme për relievin e tyre të thyer dhe lëndinave, vegjetacioni i tokave të lagështa që ndodhen lart majat e larta malore. Aty gjenden gjurmë të epokës së akujve në male dhe nga vegjetacioni i rrafshnaltave me bar. Në pikat në formën e liqeneve të ngrira e të larta malore. Mali i Sharrit më të larta të ekspozuara ndaj erërave të ftohta gjenden ishuj lidhet me Malin e Korabit (2,764 m) në jugperëndim. Ky mal vegjetacioni në mes të dëborës, çka është një dukuri tipike për (Maqedonisht: Голем Кораб ose Korabi i Golemit) është mali zonat e larta malore. më i lartë, si në Shqipëri dhe në Maqedoni, dhe maja e tij

9 Vështrim i përgjithshëm mbi rajonin / pjesët më të rëndësishme të tij

Shkalla e lartë e biodiversitetit bimor në rajon është rrjedhojë t Kroi i Kuq Gjallice e diversitetit të habitateve, pozicionit gjeografik të rajonit dhe t Burimi i Kolosianit faktorëve historikë të zhvillimit të tij. Vend-ndodhja e veçantë Mali i Korabit, prej nga ka marrë emrin zona e propozuar për tu e Maleve të Sharrit dhe Malit të Korabit bën që këtu të gjen- shpallur Park Kombëtar, është maja më e lartë e Shqipërisë dhe den element floristikë si të Ballkanit, ashtu edhe të rajonit të Maqedonisë me një lartësi prej 2751 m mbi nivelin e detit. Terri- Mesdheut. Për rrjedhojë, këto male janë të pasura me një tori i zonës që propozohet të shpallet zonë e mbrojtur karakteri- numër tejet të madh speciesh bimore. I veçantë është fakti që zohet nga një shumëllojshmëri formash të relievit të shoqëruara këtu kanë mbijetuar specie të shumta të Periudhës Terciare dhe me formacione të mëdha shkëmbore, pjesa më interesante e të të asaj të Akullnajave, të cilat, në pjesë të tjera të Europës, janë cilave janë formacionet e gipsit mbi të cilat rritet bimësia pyjore zhdukur. Një ndër këto specie relike është pisha maqedonase në kushte relativisht të vështira, duke krijuar në këtë mënyrë një gjethe-gjilpërë (Pinus peuce), me filizat tipikë të shkurtër dhe ansambël magjepsës natyror me efekte të mëdha panoramike. me pesë gjethe në formën e gjilpërës, dhe pisha boshnjake (Pinus heldreichii), e cila gjendet në zona më të thata dhe më Sipërfaqja e propozuar për të qenë Zonë e Mbrojtur paraqet një shkëmbore se sa specie e mësipërme. Të dyja këto specie janë larmi formash të terrenit me shpate të thepisura, lugina dhe hone endemike, d.m.th., janë unike për këtë rajon gjeografik. Speciet të thella, me formacione gipsesh dhe rrafshnalta të vogla të pa- endemike si pisha boshnjake (Pinus heldreichii), pisha maqe- sura me vegjetaction barishtor e bimë shumëngjyrëshe. Lartësia donase (Pinus peuce) dhe ramonda serbe (Ramonda serbica) minimale është 850 m mbi nivelin e detit dhe ajo maksimale 2764 përfaqësojnë shpesh një trashëgimi të përbashkët me vlera të m që përfaqësohet nga maja e Korabit. Relievi i shumëllojshëm mëdha duke qenë se gjenden njëherazi në zonat malore që është i përshtatshëm për zhvillimin e turizmit malor dhe alpin, ndajnë kufirin ndërmjet Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë. çka nxjerr nevojën e hartimit të planeve të menaxhimit pas shpalljes së territorit si Zonë e Mbrojtur. Territori i propozuar për t’u përfshirë në Parkun Kombëtar të Korabit në Shqipëri përfshin komunat e Bushtricës, Kalasë Pjesa e propozuar për t’u shpallur Zonë e Mbrojtur përfshin një së Dodës dhe një pjesë të territoreve të komunave në Sllovë, pjesë të territorit jug-lindor të rrethit të Kukësit, që kufizohet me Fushë-Çidhen, Kastriot, Tomin, Melan dhe Maqellarë. Territori kufirin shtetëror të Republikës së Kosovës, duke zbritur më në jug i propozuar shtrihet në lindje të Dibrës në kufirin shtetëror përgjatë kufirit lindor që ndan Republikën e Shqipërisë me atë të midis Shqipërisë dhe Maqedonisë. Maqedonisë dhe duke vazhduar me vargmalet e Deshatit, deri në pikën kufitare të Bllatës. Përveç kësaj zone të madhe që propozohet për t’u vënë në mbrojtje, në rajonin e Kukësit ekzistojnë edhe shumë monumente na- Variacioni i madh i këtij territori për sa i përket lartësisë mbi nive- tyrore (bio-monumente dhe gjeo-monumente). lin e detit i ka dhënë jetë një bimësie të pasur pyjore. Në zonën e sipërme të bimësisë hasen zonat fitoklimatike të ahut fagetum( ), Bio-monumente: të hormoqit (picetum) dhe zona e kullotave alpine (alpinetum). Në t Lisat e Kalisit këtë zonë gjenden ato lloje që këtu gjejnë kushte të përshtatshme t Dushkajat e Novoseit klimatike dhe tokësore për zhvillimin e tyre, si ahu (Fagus sylvati- t Mështekna e Shishtavecit (liqeni i Kallabakut) ca), bredhi i bardhë (Abies alba), pisha e zezë (Pinus nigra), rrobulli t Rrobulli i Lakut, Topojan (Pinus heldreichi), arneni (Pinus peuce), vërriu i zi (Alnus glutinosa), t Pisha e Gjegjanit lajthia (Corilus avellana), dhe akacia (Robinia pseudoacacia). Llojet t Gryka e Çajës kryesore që përmenden më sipër, në zonën e nën-pyllit shoqëro- t Cirku akullnajor i Zepes hen me lloje të tjera, si murrizi (Crataegus monogina), dëllinja (Ju- t Kanioni i Bicajt niperus oxycedrus), thana (Cornus mas), etj. t Kanioni i Vanave t Karsti i Arnit Falë niveleve jashtëzakonisht të larta të biodiversitetit, kombinuar t Guri i Mëngjezit, Shishtavec me bukurinë e peizazhit dhe me rëndësinë historike e shkencore t Guri i Shqipes, Borje që paraqesin, zonat pyjore rrotull Liqenit të Mavrovës u shpallën t Këneta e Kukësit Park Kombëtar në vitin 1949. Me një sipërfaqe prej 73,088 ha, ky t Kroi i Bardhë park është më i madhi ndër tre parqet kombëtare që ka Maqe- t Kroi i Kuq, Gjallicë donia. Parku kombëtar i Mavrovës përfshin shpatet jugore të t Burimi i Kolosianit Maleve të Sharrit, një pjesë të Malit të Korabit si dhe Maleve të Deshatit, Karçinit dhe Bistrës. Kjo sipërfaqe, relativisht e vogël, Gjeo-monumente: karakterizohet nga një numër i madh majash dhe lartësish mbi t Gryka e Çajës 2000 metër të cilat ndahen nga njëra tjetra me gryka dhe kanione t Cirku akullnajor i Zepes të thella. Pika më e lartë është ajo e Golem Korabit (mbi malin e t Kanioni i Bicajt Korabit), që përfaqëson pikën më të lartë, si në Maqedoni edhe t Kanioni i Vanave në Shqipëri, me një lartësi prej 2,764 m. Pika më e ulët gjendet t Karsti i Arnit në zonën Boshkov Most (611 m) në daljen e lumit Mala Reka në t Guri i Mëngjesit Shishtavec Radika. Burimi dhe rrjedha e sipërme e lumit Dlaboka Reka dhe t Guri i Shqipes (Borje) ujëvara e tij me emrin Proyfel (134 m) së bashku me kanionin që t Këneta e Kukësit formon ky lumë, kanioni i lumit Adzhina Reka, ashtu si Kanioni Ba- t Kroi i Bardhë rić mbi Lumin Radika dhe fushat karstike në malin e Bistrës, janë

10 Vështrim i përgjithshëm mbi rajonin / pjesët më të rëndësishme të tij veçanërisht të bukura dhe përfaqësojnë mundësi të shkëlqyera një zyrë turistike e cila punon për promovimin e rajonit, monitorimin për zhvillimin e turizmit. Të tjera zona me vlera të veçanta pano- e aktiviteteve turistike, marketingun e produkteve lokale dhe organi- ramike përfshijnë peizazhet në lokalitetet e Careva Češma dhe zimin e ekskursioneve dhe aktiviteteve të tjera turistike. Tonivoda, me vështrim mbi Masivin e Korabit, shpellat e Alilika dhe Kalina Dupka, ujëvarat dhe kaskadat natyrore mbi lumenjtë Parku Kombëtar Malet e Sharrit në Kosovë është krijuar në vitin Rostuška dhe Tresonečka, peizazhin e fshatrave Galičnik, Lazaro- 1986 dhe përfshin një sipërfaqe prej 39,000 ha. Ai gjendet në kufi pole, Gari, dhe Tresonče, si dhe kullotat malore të dhenve në ma- me Maqedoninë dhe shumë pranë kufirit me Shqipërinë. Peizazhi let Bistra dhe Deshat. i lartë malor shfaq shenja të periudhës së akullnajave, siç është, p.sh., prania e liqeneve të ngrirë. Flora endemike e shumëllojshme Hidrografia e parkut kombëtar dominohet nga liqenet e ngrirë e bën këtë mal një vend me vlera të rralla turistike dhe natyrore dhe nga lumi Radika me përrenjtë që e ushqejnë atë. Liqeni i ngri- në të gjithë Gadishullin e Ballkanit. Kjo zonë është një pikë shumë rë në lartësinë më të ulët është liqeni Lokuv në Malin Deshat, në e frekuentuar për turizmin e skive në Brezovicë dhe për pushim MBSUÑTJOÑ NLVSTFMJRFOJJOHSJSÑOÑMBSUÑTJOÑNÑUÑNBEIF në gjirin e një natyre me peizazh të mrekullueshëm. është ai që gjendet nën pikën e Golem Korabit në 2,470 m. Lumi Radika dhe grykat, shpatet, shkëmbinjtë dhe shpellat e tij ndajnë Zona e parkut kombëtar karakterizohet nga një reliev i përbërë Malet e Bistrës, Korabit dhe Sharrit. Pjesa kryesore e parkut kom- nga kurrize malore që ndërpriten nga lumenjtë malorë. Lartësitë bëtar gjendet në luginën e lumit. shkojnë nga 842 në 2641 m dhe pika më e lartë është Mali i Bistrës (afërsisht 2,641 m). Kjo është njëkohësisht pika më e lartë e Male- Bimësia e parkut kombëtar përbëhet nga mbi 1,000 specie bimësh ve të Sharrit në anën e kufirit që bie në territorin e Kosovës. të larta, përfshirë edhe speciet e rralla dhe ato endemike. Edhe fauna e Parkut Kombëtar është e shumëllojshme. Deri në ditët e Lidhur me florën, këto male përfaqësojnë një thesar të specieve të bi- sotme janë regjistruar 140 specie shpendësh, përfshirë skifterin, mëve në të gjithë Gadishullin e Ballkanit për shkak të numrit të madh shqiponjën, shqipen e maleve, bufin e pyllit dhe bufin e madh. të specieve endemike, relike dhe të rralla. Falë më shumë se 2000 Këtu janë regjistruar shumë lloje amfibësh dhe zvarranikësh dhe specieve bimore vaskulare që gjenden në Parkun Kombëtar të Male- 38 specie gjitarësh, si rrëqebulli, ariu i murrmë dhe macja e egër. ve të Sharrit, kjo zonë është një nga vendet e rralla të biodiversitetit Lokaliteti Brezovec, afër fshatit Selce, është një pikë e shkëlqyer në Kosovë. Parku përfshin habitate të pishës endemike të Bosnjës (Pi- për vrojtimin e dhive të egra, arinjve dhe maceve të egra. nus heldreichii) që tashmë përfaqëson një specie relike dhe të pishës maqedonase (Pinus peuce), p.sh. në Majën e Arnenit (Popovo prase) Parku përmban monumente kulturore si Manastiri i Shën Gjon Bigor- dhe në Rezervuarin e Natyrës në Oshlak që gjendet brenda Parkut. skit, ndërtuar në vitin 1020 dhe rindërtuar në vitin 1743, ku gjendet një ikonostase e rrallë. Gdhendjet në drurin e arrës nga mjeshtrit e Në park gjenden edhe habitate të ariut të murrmë, dhisë së egër, hershëm Petre dhe Marko Filipovski në fshatin Gari, dhe Makarija Fr- ujkut, drerit, derrit të egër dhe më shumë se 200 specie shpen- chkovski në fshatin Galichnik janë pamje që ia vlen t’i vizitosh. Pjesë e dësh. Rezervuari i Natyrës në Rusenicë përfshin një sipërfaqe prej traditës kulturore është edhe festivali i “Dasmës Galichnik” që mbahet 300 ha brenda parkut kombëtar. Ky park shërben edhe si habitat tradicionalisht në ditën e Shën Petrit më 12 korrik. Parku Kombëtar ka për rrëqebullin (Lynx lynx).

Photo / Foto / Фотографиjа: © Rufus Mangrove

11 Преглед на областа/најважни делови на регионот

Балканскиот Полуостров претставува еден од ендемските Албанија, нејзините врвови ја оформуваат граничната линија центри во Европа и е глобално жариште на биолошка разноо- помеѓу двете држави. Најголемото езеро на планината Кораб бразност. На високите планински предели постои извонредна е езерото Gramë на албанската страна. Карпите и седименти- разнообразност на видовите. Со над 6.500 видови на расте- те од регионот датираат од различни периоди: палеозоичен нија, Балканскиот регион игра клучна улога во настанокот гранит, мезозоичен варовник и еруптивни карпи, четворни на eвропската флора. Илирската и медитеранската флора се соединенија на глацијални седименти и седименти од сегаш- пресретнуваат во областите опфатени со проектот на плани- ни речни наноси. ните Шара и Кораб во Југозападниот Балкански регион. Во однос на флората, овие планини се меѓу најбогатите предели Шарпланинскиот масив е од особено значење за опкружу- со биолошка разнообразност на Балканскиот Полуостров. Ви- вањето, поради тоа што содржи извори кои ги полнат реките соката разнообразност на планинските релјефи, делумно оф- во регионот. Тие тука оформуваат спој на три големи речни ормени за време на периодот на глациацијата, како и широ- сливови. Богати се исто така со потоци, реки, езера и водопа- ката хидролошка поврзаност, создадени се многу разновидни ди. Едно од најголемите глацијални езера на Шар Планина е живеалишта кои овозможиле подем на многу разновидна езерото Ливадица (Liqejt e Livadicës), токму под врвот Ливади- ендемска флора. Регионот се карактеризира со многу ретки, ца (околу 2,173 м) во Косово. Езерото е долго 230 м, а широко единствени, ендемски и загрозени видови на флора и фауна, е 120 м, со длабочина до 7,3 м. Бројни потоци и реки имаат од кои повеќе од 2.000 се само растенија. Во однос на фауна- високо ниво на водата во периодот на топење на снегот. Во- та, пределот е еден од последните живеалишта на европските дната мрежа на планината Кораб е густа и се карактеризира месојади, како што се рисот, волкот и кафеавата мечка. Исто со големи потоци со постојан годишен тек и мали потоци со така, пределот има голема туристичка вредност што се должи повремени текови за време на дождливиот период и во пе- на неговата убавина, историски места како и традиционални риодот на топењето на снегот. Потокот Велешица (Veleshica) локални производи. На тромеѓето, помеѓу Македонија, Алба- е најширок со постојан годишен тек, во кој се влеваат водите нија и Косово, овие предели биле неискористени за време на од Кораб и полињата Сороколи (Полињата Сороколи), како долгиот период на забрана на поминување. Како последица и оние од поголемиот дел од западната страна на општини- од тоа, било овозможено да се појават линеарни структури те Kalaja e Dodës. Дополнително на овие текови има и бројни на биотопи и живеалишта без антропогено влијание. Во мно- помали потоци со помал сезонски тек. Сите тие се влеваат во гу земји, ваквите гранични предели претставуваат последни реката Црн Дрим ( на албански Drini i Zi). недопрени природни места. Тука, зачуваното природно на- следство е споделувано според природните закони, без наци- Фауната на Шар Планина и Кораб содржи многу ретки и онални граници. Со оглед на тоа, меѓуграничната соработка загрозени животни. Таа ги содржи цицачите како што се ка- е неопходна, со цел да се заштити ова вредно, заедничко на- феавата мечка (Ursus arctos), рис (Lynx lynx), дива свиња (Sus следство за идните генерации. scrofa), волк (Canis lupus), срна (Capreolus caprpeolus), дива коза (Rupicapra rupicapra) и птици како што се златниот орел (Aquila Регионот, е особено под влијание на континенталната клима, chrysaetos), еребица камењарка (Alectoris graeca), голем тетреб иако медитеранското влијание продира во некои предели. (Tetrao urogallus), степска ветрушка (Falco naumanni), був (Bubo Поради големата надморска височина, се карактеризира со bubo), и белоглав мршојадец (Gyps fulvus). Големите месојади остра планинска клима и со големи врнежи кои зависат од ви- скитаат низ пространите предели, преминувајќи ги национал- сочината и изложеноста. Минималните температури варираат ните граници и одржувајќи ја прекуграничната популација на од -24 до -10оС, додека максималните температури можат да своите видови. Обичните, ретките и загрозените видови се достигнат од 31 до 36 оС. Количината на врнежите достигнува опишани во Поглавјето 5 од оваа публикација. до 760 мм годишно, од кои повеќето се во зима, во снежните периоди. Снежната покривка трае од 60 до 90 денови. Шар- Регионот содржи многу различни заедници на вегетација планинскиот масив се карактеризира со просечни 149 денови кои виреат во различни видови на живеалишта. Нивното поја- под снежна покривка, почнувајќи од септември и трае се до вување зависи од издигнатоста, изложеноста и субстратите мај, а понекогаш и до јуни. од почвата или карпите. Исто така, виреат и различни шумски заедници, делумно сведени на високи планински заедници Шар Планина (на албански: Malet e Sharrit) е планински масив од грмушки, онаму каде што шумите биле постојано сечени. кој се протега од јужно Косово и северозападна Македонија, Повеќето од пределот над шумската линија е покриен со пла- до североисточна Албанија. Тие создаваат тромеѓе околу вр- нински пасишта, варовничка, силикатна, карпеста вегетација, вот Шерупа (Sherupa), (2,092 м). Планинскиот масив е долг око- ливадеста вегетација, висока планинска мочуришна вегета- лу 80 км, а широк од 10 до 30 км. Во него има неколку високи ција и висока тревна вегетација. Алпската снежна вегетација врвови: највисокиот е Титов Врв (околу 2,747 м), Мал Турчин е раширена над некои предели со најголема надморска висо- (2,702 м) или Љуботен (2,498 м) и Бистра (приближно 2,641 м). чина, изложена на студени ветрови, кои се типични за високи- те планински региони. Шар Планина е позната по својот нерамен терен со остри гре- бени и високи планински врвови. Постојат траги од глација- Високата разнообразност на флората се должи на разновид- ција, како што се бројните високопланински леднички езе- носта на живеалиштата, положбата на регионот и поради ра. Таа се протега до планината Кораб (2,764 м) на југозапад. историски причини. Специфичната положба на планините Оваа планина (на македонски Голем Корабʤʖʖʢʗʖʤʨʡʟ Maja Шара/Sharr и Кораб/Korab, означува дека тука се појавуваат e Korabit или Mali e Korabit) е највисока и во Македонија и во двата флорни елемента, балканскиот како и медитеранскиот

12 Преглед на областа/најважни делови на регионот

елемент, кој резултира со голем број на видови на растенија. Македонија, со височина од 2,764 м. Територијата на предло- Дотолку повеќе, неколку видови кои постоеле за време на жената заштитена област, се карактеризира со разновидност Терцијарниот и Глацијалниот период тука преживеале, доде- на пејзажи, придружени со широки карпести формации, од ка во останатиот дел од Европа изумреле. Такви единствени кои најинтересна е онаа од гипс, покриена со шумска веге- видови се иглолисниот македонски бор (Pinus peuce) со нив- тација, којашто тука се развила под релативно тешки услови, ните типични 5-иглични кратки боцки, и босанскиот бор (Pinus такашто создаваат величенствен спој, со големи панорамски heldreichii), кој се појавува на покарпести и суви предели от- ефекти. колку првиот вид. И двата вида се ендемски, односно тие се единствени на овој географски предел. Ендемските видови Предложената заштитена зона претставува разновидност на како што се босанскиот бор (Pinus heldreichii) и македонскиот теренски форми со карпести падини, длабоки ливади и клису- бор (Pinus peuce) како и српската рамонда (Ramonda serbica) ри, површински гипсени формации и мали висорамнини бо- често се заедничко наследство од голема важност бидејќи се гати со тревна вегетација и многубројни растенија. Најниската појавуваат во Албанските, Косовските и Македонските страни надморска височина е 850 метри, а највисоката е врвот Голем на планинските области. Кораб на 2,764 метри. Разноликиот релјеф овозможува развој на планински и алпски туризам преку генерална управа, која Територијата на предложениот Национален Парк Кораб во ќе ја почитува објавата за заштитена област. Албанија ги опфаќа општините Bushtrica, Kala e Dodës и дел од териториите во општините Sllovë, Fushë-Çidhen, Kastriot, Предложениот заштитен предел покрива дел од југоисточни- Tomin, Melan и Maqellarë. Предложената територија се наоѓа от дел на регионот Кукеш (Kukes), кој се граничи со Република североисточно од Дибра на источната државна граница која Косово спуштајќи се јужно долж источната граница помеѓу Ре- ги дели Албанија и Македонија. публика Албанија и Република Македонија, потоа продолжу- ва со гребенот Дешат (Deshati) се до граничната точка Блата Во прилог на оваа широка, предложена заштитена област, го- (Bllata) . лем број на природни споменици (био-споменици и гео-спо- меници) веќе постојат во областа Кукеш. Големата разновидност на оваа територија, заради надмор- ската височина, овозможила развиток на богата шумска ве- Био-споменици: гетација. И двете, фитоклиматски области на букови и алпски Lisat e Kalisit пасишта (alpinetum) се присутни во горната вегетацијска гра- Dushkajat e Novoseit ница. Во овој предел, можат да се најдат главните видови во Meshtekna e Shishtavecit (liqeni i Kallabakut) својот опсег на распространетост, каде што почвата и климат- Rrobulli i Lakut, Topojan сите услови се погодни за нивниот развиток, како што се: бука Pisha e Gjegjanit (Fagus sylvatica), сребрена смрека (Abies alba), црн бор (Pinus Gryka e Çajes nigra), босански бор (Pinus heldreichii), македонски бор (Pinus Cirku akullanajor i Zepes peuce), црн алдер (Alnus glutinosa), лешник (Corylus avellana) и Kanioni i Bicajt црн багрем (Robinia pseudoacacia). Главните видови спомена- Kanioni i Vanave ти погоре, се исто така придружени во суб-шумите од други Karsti i Arnit видови, како што се глогот (Crataegus monogyna), бодликавата Guri i Mengjezit, Shishtavec смрека (Juniperus oxycedrus), европскиот дрен (Cornus mas), и Guri i Shqipes, Borje други. Keneta e Kuksit Kroi i Bardhe Поради исклучително високата биолошка разнообразност, Kroi i Kuq, Gjallice заедно со убавината на релјефот, историската и научната Burimi i Kolosianit важност, шумските предели околу Мавровското Езеро биле прогласени за национален парк во 1949 година. Опфаќајќи Гео-споменици: предел од 73,088 хектари, тој е најголем од трите национални Gryka e Çajes паркови во Македонија. Националниот Парк – Маврово ги Cirku akullanajor i Zepes покрива јужните падини на Шар Планина, дел од Планините Kanioni i Bicajt Кораб и Дешат, Крчин и Бистра. Оваа релативно мала област Kanioni i Vanave се карактериза со голем број на планинсни врвови, кои се Karsti i Arnit повисоки од 2,000 метри надморска височина, поделени со Guri i Mengjezit Shishtavec длабоки бездни и клисури. Највисокиот врв е Голем Кораб Guri i Shqipes (Borje) (на Планината Кораб), највисокиот врв и на Македонија и на Keneta e Kuksit Албанија, со височина од 2,764 метри. Најниската точка се на- Kroi i Bardhe оѓа во областа Бошков Мост (611 метри) кај устието на реката Kroi i Kuq Gjallice Мала Река која се влева во реката Радика. Изворот и горниот Burimi i Kolosianit тек на Длабока Река и нејзиниот водопад Пројфел (134 метри) како и нејзината клисура Аџина Река, како и клисурата Бариќ Планината Кораб, според која е именуван предложениот на- на реката Радика и карстните полиња на планината Бистра, ционален парк (на албански: Maja e Korabit или Mali i Korabit; се особено прекрасни, и претставуваат одличен потенцијал на македонски: Голем Кораб), е највисокиот врв на Албанија и за развој на туризмот. Други области со својствени релјефни

13 Преглед на областа/најважни делови на регионот

вредности ги вклучуваат панорамите кај локалитетите Царе- активности, продажба на локални производи и организирање ва Чешма и Тонивода, кои имаат поглед кон Масивот Кораб, на посети и настани. пештерите кај Алилица и Калина Дупка, водопадите и природ- ните слапови на Ростушката и Тресонечка Река, релјефот на Националниот Парк Шар планина (Malet e Sharrit) во Косо- селата Галичник, Лазарополе, Гари и Тресонче, и планинските во беше оформен во 1986 година и покрива предел од 39,000 пасишта за овци на планините Бистра и Дешат. хектари. Тој се наоѓа на границата со Македонија и е блиску до границата со Албанија. Високите планински релјефи пока- Хидрографијата на националниот парк доминира со глацијал- жуваат траги од глациалниот период, како глацијални езера и ни езера, како и со реката Радика и нејзините притоки. Најни- ендемска и многу разнообразната флора, кои ја прават оваа ското глацијално езеро е езерото Локув на планината Дешат, планина место од големо природно и туристичко значење за ʤʖ ʣʜʩʧʟʤʖʛʣʥʧʨʡʖʘʟʨʥʮʟʤʖʤʖʾʘʟʨʥʡʥʩʥʜʞʜʧʥʜʦʥʛ Балканскиот Полуостров. Пределот е популарно одредиште врвот Голем Кораб на 2,470 метри. Реката Радика со своите за туристичко скијање кај Брезовица, како и за уживање во клисури, високи слапови, карпи и пештери ги дели планините природата. Бистра, Кораб и Шар Планина. Централниот дел на паркот се наоѓа во речната долина. Рељефот во националниот парк е оформен со планински гре- бени пресечени од планински реки. Надморските височини се Вегетацијата на националниот парк се состои од над 1,000 ви- движат од 842 до 2,641 метри, со врвот на Планината Бистра дови на виши растенија, вклучувајќи ендемски и ретки видо- (околу 2,641 метри надморска височина) како највисок пла- ви. Фауната на националниот парк е исто така многу разноо- нински врв на косовската страна на Шар Планина. бразна. До сега, се забележани 140 видови птици, вклучувајќи сивиот сокол, царскиот орел, шумскиот був, златниот орел и Од аспект на флората, овие планини претставуваат богатство големиот був. Исто така, забележани се неколку видови на во- од растителни видови за целиот Балкански Полуостров зара- доземци и влекачи и 38 видови цицачи т.е. рис, кафеава меч- ди високиот број на ендемични, реликтни, ретки и загрозени ка и дива мачка. Локалитетот Брезовец, во близина на селото видови. Со повеќе од 2,000 видови на васкуларни растенија Селце, е одличен локалитет за набљудување на дивокози, во Националниот Парк Шар Планина, овој предел е едно од диви мачки и мечки. жариштата на биолошка разнообразност во Косово. Паркот Паркот содржи и културни споменици, како што е Манасти- вклучува живеалишта на ендемскиот единствен босански рот Св. Јован Бигорски, кој бил изграден во 1020 година и бор (Pinus heldreichii) и македонскиот бор (Pinus peuce), на при- повторно изграден во 1743 година, кој има исклучителни ико- мер во Попово прасе (Maja e Arnenit) и природниот резерват ностаси. Дрворезбите од ореово дрво, направени од старите Ошлак (Oshlak) кои се наоѓаат во паркот. мајстори Петре и Марко Филиповски од селото Гари, и Мака- рија Фрчковски од селото Галичник можат да бидат посетени. Паркот, исто така, вклучува живеалишта на кафеава мечка, Во културната традиција е вклучена “Галичката свадба”, настан дива коза, волк, срна, дива свиња и повеќе од 200 видови кој традиционално се одржува на празникот Свети Петар, на птици. Природниот резерват Русеница покрива област од 12-ти јули. Националниот Парк има туристичка служба, која се 300 хектари во националниот парк и е живеалиште на рисот бави со промовирање на пределот, туристичко набљудувачки (Lynx lynx).

14 Photo / Foto / Фотографиjа: © Emmanuel Keller 3. Introduction to the CITES Convention

Hyrje në Konventën CITES Запознавање со Конвенцијата на CITES Introduction to the CITES Convention / Hyrje në Konventën CITES / Запознавање со Конвенцијата на CITES

CITES Within CITES, the member countries have agreed to varying de- grees of protection to more than 30,000 species of animals and The Convention on International Trade in Endangered Species of plants. This protection ranges from a complete prohibition of Wild Fauna and Flora (CITES) is an international agreement be- commercial trade for species threatened with extinction to con- tween more than 170 governments. By regulating international trolled trade through a permit system. trade in wildlife, it aims to ensure that this trade does not threaten the survival of species. The CITES Management Authorities are the Ministry of Environ- ment, Forests and Water Administration (www.moe.gov.al) in The need for CITES is clear. Levels of international trade in some Albania, and the Ministry of Environment and Physical Planning animal and plant species are high and the trade in them, together (www.moepp.gov.mk/default-MK.asp) in FYROM. The Enforce- with other factors, such as habitat loss, can bring certain species ment Authority in Albania is the General Directorate of Customs close to extinction. Many wildlife species in trade are not endan- under the Ministry of Finance (www.minfin.gov.al). gered, but the existence of an agreement to ensure the sustain- ability of the trade is important in order to safeguard these re- In the chapter on fauna in this publication, species which are un- sources for the future. der protection by CITES in Macedonia and Albania are marked with the CITES logo. Source: http://www.cites.org (edited)

CITES - KTNSR Në kuadrin e KTNRS, shtetet nënshkruese kanë rënë dakord të si- gurojnë shkallë të caktuara mbrojtjeje për më shumë se 30,000 Konventa për Tregtinë Ndërkombëtare të Specieve të Rrezikuara specie kafshësh dhe bimësh. Kjo mbrojtje shkon nga ndalimi total të Florës dhe Faunës së Egër (CITES - KTNSR) është një marrëveshje i tregtisë për qëllime fitimi për speciet që rrezikohen të zhduken, ndërkombëtare ndërmjet më shumë se 170 qeverive. Marrëve- deri tek kontrolli mbi tregtimin e specieve të tjera, nëpërmjet ven- shja vendos rregulla për tregtinë ndërkombëtare të specieve të dosjes së një sistemi të detajuar lejesh. egra, me qëllim që mbijetesa e specieve të mos rrezikohet nga kjo tregti. Autoritetet drejtuese të CTNRS janë Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave në Shqipëri (www.moe.gov.al) dhe Nevoja për KTNSR është e dukshme. Për disa specie kafshësh dhe Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor në Ish Republikën bimësh kjo tregti është në nivele të larta dhe, së bashku, me faktorë Jugosllave të Maqedonisë (www.moepp.gov.mk/default-MK.asp). të tjerë, si humbja e habitateve, mund të bëjë që specie të caktuara Autoriteti zbatues në Shqipëri është Drejtoria e Përgjithshme e Do- të vijnë në kufijtë e zhdukjes. Shumë nga speciet që mbulon kjo ganave, në vartësinë e Ministrisë së Financave (www.minfin.gov.al). Marrëveshje nuk janë të rrezikuara, por ekzistenca e një marrëve- shjeje të tillë do të bëjë të mundur qëndrueshmërinë e tregtisë dhe Në kapitullin për faunën në këtë botim, speciet në Shqipëri dhe do të garantojë ruajtjen e këtyre specieve në të ardhmen. Maqedoni që gëzojnë mbrojtje të veçantë nga CITES shënjohen me logon e CITES. Burimi: http://www.cites.org (redaktuar)

CITES Со CITES, земјите членки се согласија на различен степен на заштита на повеќе од 30.000 видови на животни и растенија. Конвенцијата за меѓународната трговија со загрозените Оваа заштита се движи од целосна забрана на комерцијална видови на дивата фауна и флора - CITES, претставува трговија со видовите кои се загрозени од истребување, до меѓународен договор, помеѓу повеќе од 170 влади. Со контролирана размена, низ систем на дозволи. регулирањето на меѓународната трговија на дивиот свет, нејзина цел е да овозможи оваа трговија да не го загрози Властите за управување со CITES се: Министерството за опстанокот на видовите. животна средина, шуми и водостипанство (www.moe.gov. al) во Албанија, како и Министерството за животна средина Потребата од CITES е очигледна. Нивоата на меѓународна и просторно планирање (www.moepp.gov.mk/default-mk. трговија на некои видови на животни и растенија се високи, така asp) во Република Македонија. Извршната власт во Албанија што взаемната трговија, заедно со останатите фактори, како што е Генералниот Директорат за царини во Министерството за е загубата на живеалиштата, можат да доведат некои од видовите Финансии (www.minfin.gov.al). близу до нивно изумирање. Многу од видовите на дивите животни со размената не се загрозуваат, такашто, постоењето Во поглавјето за фауна на ова издание, видовите кои се под CI- на договор со цел да се осигури одржливоста на размената е TES заштита во Македонија и Албанија се означени со логото значајно, за да се зачуваат овие богатства за во иднина. на CITES. Извор: http://www.cites.org

16 Photo / Foto / Фотографиjа: © Joaquim Antunes 4. Introduction to the Red List Categories

Hyrje në Kategoritë e Listës së Kuqe Запознавање со категориите на Црвената листа Introduction to the CITES convention

The IUCN Red List Categories and Criteria are intended to be an dangered, and it is therefore considered to be facing an extremely easily and widely understood system for classifying plants and high risk of extinction in the wild. animals at a high risk of global extinction. The general aim of the system is to provide an explicit, objective framework for the ENDANGERED (EN) classification of the broadest range of species according to their A taxon is Endangered when the best available evidence indi- extinction risk. The IUCN Red List includes information on spe- cates that it meets any of the criteria A to E for Endangered, and it cies facing a higher risk of global extinction, i.e., those listed as is therefore considered to be facing a very high risk of extinction Critically Endangered, Endangered and Vulnerable. The Red in the wild. List also lists species which are already Extinct or Extinct in the WildUBYBUIBUDBOOPUCFFWBMVBUFECFDBVTFPGJOTVóDJFOUJOGPS- VULNERABLE (VU) mation (i.e., are Data Deficient BOEQMBOUTBOEBOJNBMTUIBUBSF A taxon is Vulnerable when the best available evidence indicates either close to meeting the threatened thresholds or that would that it meets any of the criteria A to E for Vulnerable (see Section be threatened were it not for an ongoing taxon-specific conserva- V), and it is therefore considered to be facing a high risk of extinction programme (i.e., are Near Threatened). tion in the wild.

The IUCN Red List Categories and Criteria were designed for NEAR THREATENED (NT) global taxon assessments. However, many people are interested A taxon is Near Threatened when it has been evaluated against in applying them to subsets of global data, especially at regional, the criteria but does not qualify for Critically Endangered, Endan- national or local levels. To do this, it is important to refer to guide- gered or Vulnerable now, but is close to qualifying for or is likely lines prepared by the IUCN/SSC Regional Applications Working to qualify for a threatened category in the near future. Group (e.g., Gärdenfors et al. 2001). When applied at national or regional levels, it must be recognized that a global category may LEAST CONCERN (LC) not be the same as a national or regional category for a particu- A taxon is Least Concern when it has been evaluated against the lar taxon. For example, taxa classified as Least Concern globally criteria and does not qualify for Critically Endangered, Endan- might be Critically Endangered within a particular region where gered, Vulnerable or Near Threatened. Widespread and abundant numbers are very small or declining, perhaps only because they taxa are included in this category. are at the margins of their global range. Conversely, taxa classified as Vulnerable on the basis of their global declines in numbers or DATA DEFICIENT (DD) range might be Least Concern within a particular region where A taxon is Data Deficient when there is inadequate information their populations are stable. Moreover, while the Red List may fo- to make a direct, or indirect, assessment of its risk of extinction cus attention on those taxa at the highest risk, it is not the sole based on its distribution and/or population status. A taxon in this means of setting priorities for conservation measures for their category may be well studied, and its biology well known, but protection. appropriate data on abundance and/or distribution are lacking. Data Deficient is therefore not a category of threat. Listing of taxa THE CATEGORIES in this category indicates that more information is required and acknowledges the possibility that future research will show that A representation of the relationships between the categories is threatened classification is appropriate. It is important to make shown in Figure 1. positive use of whatever data are available. In many cases great care should be exercised in choosing between DD and a threat- EXTINCT(EX) ened status. If the range of a taxon is suspected to be relatively A taxon is Extinct when there is no reasonable doubt that the last circumscribed, and a considerable period of time has elapsed individual has died. A taxon is presumed Extinct when exhaus- since the last record of the taxon, threatened status may well be tive surveys in known and/or expected habitat, at appropriate justified. times (diurnal, seasonal, annual), throughout its historic range have failed to record an individual. Surveys should be over a time NOT EVALUATED (NE) frame appropriate to the taxon’s life cycle and life form. A taxon is Not Evaluated when it is has not yet been evaluated against the criteria. EXTINCT IN THE WILD (EW) A taxon is Extinct in the Wild when it is known only to survive in In the chapter on fauna in this publication, species which have cultivation, in captivity or as a naturalized population (or popula- been assigned a Red List category higher than “Least Concern” are tions) well outside the past range. A taxon is presumed Extinct marked with the Red List logo. in the Wild when exhaustive surveys in known and/or expected habitat, at appropriate times (diurnal, seasonal, annual), through- www.iucnredlist.org out its historic range have failed to record an individual. Surveys should be over a time frame appropriate to the taxon’s life cycle and life form.

CRITICALLY ENDANGERED (CR) A taxon is Critically Endangered when the best available evidence indicates that it meets any of the criteria A to E for Critically En-

18 Hyrje në Kategoritë e Listës së Kuqe

Kategoritë dhe kriteret që përfshihen në Listën e Kuqe të IUCN syn- sor dhe formës jetësore të taksonit. ojnë të jenë një sistem lehtësisht dhe gjerësisht i kuptueshëm për klasifikimin e bimëve dhe kafshëve që përballem me një shkallë të NË RREZIK KRITIK (CR) lartë rreziku për zhdukje në të gjithë botën. Qëllimi, në përgjithësi, Një takson quhet në rrezik kritik kur dëshmitë më të mira që mund i sistemit është të ofrojë një kuadër të qartë dhe objektiv për klas- të sigurohen tregojnë se ai përmbush kriteret nga A-ja tek E-ja për ifikimin e gamës së gjerë të specieve në raport me shkallën e rrezi- Speciet në rrezik kritik , dhe për këtë arsye mendohet se përballet me kut për t’u zhdukur. Lista e Kuqe e IUCN përfshin edhe informacion një shkallë tejet të lartë rreziku për zhdukjen e tij në gjendje të egër. për speciet që përballen me një shkallë të lartë rreziku në shkallë botërore. Kjo listë i grupon këto specie nën klasifikimet e mëposhtme: NË RREZIK (EN) Në rrezik kritik, Në rrezik dhe Vulnerabël. Lista e Kuqe përmban Një takson quhet në rrezik kur dëshmitë më të mira që mund të sig- edhe speciet që tashmë janë Zhdukur, ose janë Zhdukur në formë urohen tregojnë se plotëson kriteret nga A-ja tek E-ja për speciet e të egër, kategoritë që nuk mund të vlerësohen për shkak të infor- rrezikuara dhe për rrjedhojë konsiderohet se përballet me një shkallë macionit të pamjaftueshëm (d.m.th., për këto kategori informacioni shumë të lartë rreziku për zhdukjen e tij në gjendje të egër. është i mangët TJEIFCJNÑFLBGTIÑRÑKBOÑTIVNÑQSBOÑQSBHVUUÑ rrezikut, ose që do të ishin të rrezikuara nëse nuk do të kishte një pro- VULNERABËL (VU) gram të vazhduar për ruajtjen e taksoneve të caktuara (d.mth. këto Një takson quhet vulnerabël kur provat më të mira që mund të siguro- taksone janë Pranë Kërcënimit). hen tregojnë se përmbush kriteret nga A-ja tek E-ja për speciet vul- nerabël (shih Seksionin V) dhe për rrjedhojë mendohet se përballet Kategoritë dhe kriteret e Listës së Kuqe të IUCN u hartuan për me një shkallë të lartë rreziku për zhdukjen e tij në gjendje të egër. vlerësimin e taksoneve globale. Por ato mund të përdoren edhe për nën-grupe të taksoneve globale, veçanërisht në nivelet rajonale, kom- PRANË RREZIKUT (NT) bëtare dhe lokale. Për ta bërë këtë, është e rëndësishme të mbahen Një takson quhet se është pranë rrezikut kur, në raport me kriteret, parasysh udhëzimet e përgatitura nga Grupi i Punës i IUCN/SSC për nuk mund të kualifikohet si në rrezik kritik, në rrezik apo si vulnerabël Përdorimin Rajonal të Taksoneve (p.sh. Gardenfors et al. 2001). Gjatë për momentin në të cilin gjendemi, por gjasat janë se mund të përf- përdorimit të tyre në nivel rajonal apo kombëtar, nuk duhet harruar shihet në ndonjë prej kategorive të rrezikuara në të ardhmen e afërt. se, për një takson të caktuar një kategori globale mund të mos jetë e njëjtë me një kategori rajonale apo kombëtare. Për shembull, taksonet MË PAK SHQETËSUES (LC) e klasifikuara si më pak shqetësuese në nivel global, mund të jenë të Një takson quhet si më pak shqetësues kur në raport me kriteret nuk rrezikuara në mënyrë kritike në një rajon tjetër ku ato gjenden në sasi mund të kualifikohet në kategoritë në rrezik kritik, në rrezik, vulnera- shumë të pakta, apo janë në pakësim të vazhdueshëm, ndoshta sepse bël apo pranë rrezikut. Shumë taksone në të gjithë botën gjenden në gjenden brenda limiteve të vlerave globale. Nga ana tjetër, taksonet këtë kategori. e klasifikuara si në vështirësi bazuar në sasitë e tyre globale, mund të jenë më pak shqetësuese në një rajon të caktuar ku popullatat e ME PAMJAFTUESHMËRI TË DHËNASH (DD) tyre janë të qëndrueshme. Për më tepër, Lista e Kuqe e përqendron Një takson është me pamjaftueshmëri të dhënash kur mungon infor- vëmendjen tek taksonet me shkallën më të lartë të rrezikut dhe nuk macioni për të bërë një vlerësim direk apo indirekt të rrezikut për zh- është i vetmi instrument për vendosjen e prioriteteve përmasat që dukje bazuar në statusin e shpërndarjes/popullatave të tij. Një takson duhen marrë për mbrojtjen e specieve të ndryshme. në këtë kategori mund të studiohet mirë dhe biologjia e tij mund të njihet mirë, por mungojnë të dhënat për numrin e tij, apo për zonat KATEGORITË e shpërndarjes. Pamjaftueshmëria e të dhënave, kësisoj, nuk flet për shkallën e rrezikut. Vendosja e taksoneve në këtë kategori tregon se Një paraqitje e raportit midis kategorive jepet në Figurën 1. nevojitet më shumë informacion, përfshirë edhe pranimin e gjasave që studimete ardhshme ta vendosin atë në kategoritë e rrezikut. ZHDUKUR (EX) Duhet të mos harrojmë të përdorim sa më mirë që të jetë e mundur Një takson quhet i zhdukur kur nuk ka asnjë dyshim të bazuar në fakte çdo lloj informacioni që mund të sigurojmë. Në shumë raste duhet për vdekjen edhe të individit të fundit. Mendohet se taksoni është Zh- bërë shumë kujdes për të zgjedhur midis kategorisë me pamjaf- dukur kur kërkimet në shkallë të gjerë në habitatet e njohura apo të tueshmëri të dhënash dhe një kategorie rreziku. Nëse hapësira e një pritshme, në afatet e përshtatshme kohore (ditore, sezonale, vjetore), taksoni dyshohet se është ngushtuar brenda një zone të kufizuar dhe përgjatë gjithë harkut kohor historik të tij, nuk kanë arritur të regjistroj- nga regjistrimi i të dhënës së fundit ka kaluar shumë kohë, atëherë në as edhe një individ të vetëm. Kërkimet duhet të kryhen në harkon mund të justifikohet vendosja e tij në një nga kategoritë e rrezikut. kohor që i përgjigjet ciklit jetësor të taksonit dhe formës së tij jetësore. PA VLERËSIM (NE) ZHDUKUR NË GJENDJE TË EGËR (EW) Një takson është pa vlerësim kur nuk është vlerësuar në raport me Një takson konsiderohet i zhdukur në gjendje të egër kur gjendet kriteret e vendosura. vetëm në gjendje të kultivuar, në izolim apo në formën e popullatave të natyralizuara, që ndryshojnë nga format e të kaluarës. Mendohet Në kapitullin për faunën në këtë botim, speciet që në Listën e Kuqe se taksoni është zhdukur në gjendje të egër kur kërkimet në shkallë gjenden në kategoritë më lart se sa “më pak shqetësuese” shënjohen të gjerë në habitatet e tij të ditura apo të pritshme, në harqe kohore me logon e Listës së Kuqe. të përshtatshme (ditore, sezonale, vjetore) përgjatë gjithë diapazonit www.iucnredlist.org të tij historik nuk arrijnë të regjistrojnë as edhe një individ të vetëm. Kërkimet duhet të kryhen në harkun kohor që i përgjigjet ciklit jetë-

19 Запознавање со категориите на Црвената листа

Црвената листа на категории и критериуми на IUCN е наменета за КРИТИЧНО ЗАГРОЗЕНИ (CR) полесно и пошироко разбирање на системот за класификација на Еден таксон се смета за критично загрозен кога најдобриот достапен растенијата и животните со висок ризик на глобално истребување. доказ укажува дека ги исполнува било кој од условите од А до Е за Главна цел на системот е да обезбеди јасна рамка на цели за критично загрозени, и затоа се смета дека е соочен со извонредно класификација на најширокиот опфат на видови, согласно ризикот висок ризик за истребување во дивината. за нивното истребување. Црвената листа на IUCN се состои од информации за видовите кои се соочуваат со повисок ризик за ЗАГРОЗЕНИ (EN) глобално истребување, односно оние кои се внесени како критично Еден таксон се смета за загрозен кога најдобриот достапен доказ загрозени, загрозени и ранливи. Црвената листа исто така, ги укажува дека ги исполнува било кој од условите од А до Е за внесува видовите кои веќе се исчезнати или исчезнати во дивината; загрозен, и затоа се смета дека е соочен со извонредно висок ризик видови кои не можат да бидат одредени поради недостаток на за истребување во дивината. информации (т.е. недостаток на податоци ʡʖʡʥ ʟ ʧʖʨʩʜʤʟʾʖ ʟ животни кои се блиску до тоа да бидат на прагот на загрозување РАНЛИВИ (VU) или би биле загрозени доколку не би постоел таксон со посебно Еден таксон се смета за ранлив кога најдобриот достапен доказ одредената заштитна програма (т.е. се Блиску до Загрозени). укажува дека ги исполнува било кој од условите од А до Е за ранлив (види Дел V), и затоа се смета дека е соочен со извонредно висок Црвената листа на категории и критериуми на IUCN е создадена ризик за истребување во дивината. заради глобална проценка на таксоните. Сепак, многу луѓе се заинтересирани за нивното применување, особено на регионално, БЛИСКУ ДО ЗАГРОЗЕНИ (NT) национално и локално ниво. За да се постигне ова, значајно е да се Таксонот е блиску до загрозен кога бил проценет врз основа на следат упатствата подготвени од IUCN/SSC Регионалната pаботна критериумите, но не се квалификува како критично загрозен, група (т.е., Gärdenfors et al. 2001). Кога овие критариуми и категории ќе загрозен или ранлив во моментот, но е блиску до квалификација се применат на национално или регионално ниво, мора да се признае или е веројатно дека ќе се оцени како загрозена категорија во дека глобалната категорија може да не е иста со националната или блиска иднина. регионалната категорија за одредени таксони. На пример, таксони класифицирани како најмалку важни на глобално ниво, можат да НАЈМАЛКУ ЗАГРОЗЕН (LC) бидат критично загрозени во одреден предел каде бројките се многу Таксонот е најмалку загрозен кога бил проценет врз основа на мали или во опаѓање, можеби само затоа што тие се на маргините на критериумите и не се квалификува како критично загрозен, загрозен, нивниот глобален опсег. Спротивно на тоа, таксонот одреден како ранлив или блиску до загрозен. Најшироко распространетите и ранлив врз основа на нивната глобална определеност, се намалува најбројните таксони се вклучуваат во оваа категорија. во бројот или опсегот, може да биде најмалку важен во одредена област, каде неговата популација е стабилна. Уште поважно, додека НЕДОСТАТОК НА ПОДАТОЦИ (DD) Црвената листа може да го задржи вниманието врз таксоните кои што Еден таксонот е со недостаток на податоци, кога има несоодветни се со највисок ризик, одредување на приоритетите за зачувување со податоци за да може да се направи директна или индиректна мерки за нивната заштита не се приоритетни. проценка на ризикот за истребување базирано врз основа на неговата распространетост и/или статусот на популацијата. Таксонот КАТЕГОРИИ од ова категорија може да биде добро проучен, неговите биолошки карактеристики добро познати, но има недостаток од соодветни Презентацијата на соодносот помеѓу категориите е покажан во податоци за бројноста и/или распространетоста. Затоа таксонот со Приказот 1. недостаток на податоци не спаѓаат во категоријата за третирање. Списокот на таксоните од оваа категорија укажува дека се потребни ИСТРЕБЕНИ (EX) повеќе податоци и се воочува можноста идните истражувања да Еден таксон се смета за истребен кога нема оправдан сомнеж дека покажат дека класификација како загрозени видови е соодветна. дури и последната единка изумрела. Таксон се смета за истребен Пожелно е правилно да се применат сите податоци кои се на кога исцрпните испитувања на познатите и/или очекуваните располагање. Во многу случаеви со големо внимание треба да се живеалишта, во одредени временски периоди (дневни, сезонски, избира помеѓу таксони со недостаток на податоци и загрозен статус. годишни), низ нивниот историски опсег, не била забележана ниту Ако опсегот на еден таксон се смета како релативно ограничен и една единка. Испитувањата треба да бидат во временската рамка, ако значителен временски период поминал од последното негово која е соодветна на животниот циклус и форма на таксонот. забележување, статусот загрозен може да биде оправдан.

ИСТРЕБЕНИ ВО ДИВИНАТА (EW) НЕ ПРОЦЕНЕТИ (NE) Еден таксон е истребен во Дивината кога е познато дека преживува Еден таксон се смета за не проценет кога сеуште не бил проценет само со одгледување, во заробеништво или како натурализирана согласно критериумите. популација (или популации) надвор од претходниот опсег. Таксонот се смета за истребен во дивината кога по исцрпните испитувања на Во поглавјето за фауна на ова издание, видовите кои биле познатите и/или очекуваните живеалишта, во одредени временски определени според категоризацијата на Црвената листа во периоди (дневни, сезонски, годишни), низ нивниот историски категорија повисока од “Најмалку загрозен“ се означени со логото опсег, не била забележана ниту една единка. Испитувањата треба на Црвената листа. да бидат во временската рамка, која е соодветна на животниот циклус и форма на одредениот таксон. www.iucnredlist.org

20 Photo / Foto / Фотографиjа: © Ed Post Fauna - species typical in the region 5. or of conservation interest

Fauna –speciet tipike në rajon apo speciet me interes për t’u konservuar Фауна – видови типични за регионот или од интерес за заштита Talpa caeca Blind Urithi i Слеп mole verbër крт

Photo / Foto / Фотографиjа: © Lee Ekstrom

Length: 9-13 cm, weight: 30-70 g. Gjatësia: 9-13 cm, pesha: 30-70 g. Должина: 9-13 цм , Тежина: 30-70 гr. Description: Smallest European mole, very Përshkrimi: Urithi më i vogël në Europë, nga Опис: Најмалиот крт во Европа, со очите similar to other moles in appearance, dark pamja shumë i ngjashëm me urithët e tjerë, секогаш затворени, по изглед многу сличен grey to black with auburn paws. Eyes are kept ngjyra gri e errët në të zezë, me putra të kuqër- со другите кртови. Бојата му е темно сива closed. remta. Sytë i mban të mbyllur. кон црна, шепите (стопалата) му се со костеникава боја. Status: Common species. No threats are Statusi: Është lloj i zakonshëm. Aktualisht, nuk known to be seriously affecting the species at ka ndonjë kërcënim serioz për këtë specie. Статус/Состојба: Вообичаен вид. Досега не present. се познати случаи на сериозна загрозеност. Përhapja dhe habitati: Specia është ende- Distribution and habitat: Endemic to Europe, mike në Europë, ku gjendet në Alpet Perëndi- Распространетост и живеалиште: Овој where it is found in the western Alps, the Ap- more, në Apenine dhe në gadishullin e Ball- вид е ендемичен за Европа, каде е најден ennines, and the Balkan peninsula. Occurs in kanit. Ndeshet në pyje me drurë gjethegjerë, на Западните Алпи, на Апенинскиот и broad-leaved forests, meadows and pastures lëndina dhe kullota deri në 1000-1500m mbi на Балканскиот Полуостров. Живее во BUBMUJUVEFTUPNSBSFMZJOTVCBMQJOF nivelin e detit. Rrallë ndeshet edhe në kullotat листопадни шуми, ливади и пасишта и тоа and alpine pastures at altitudes to 2000 m. It sub-alpine dhe alpine deri në 2000m lartësi ʥʛʣʤʖʛʣʥʧʨʡʖʘʟʨPʮʟʤʖʧʜʩʡʥ requires deep soil that is not too dry. mbi nivelin e detit. Urithi i verbër parapëlqen во субалпски и алпски пасишта до 2000 toka të thella dhe jo shumë të thata. м. надморска висoчина. Потребно му е Diet: Feeds on worms, especially earthworms, длабока почва која не е премногу сува. larvae, etc. Ushqimi: Ushqehet me krimba, veçanërisht krimba toke, larva, etj. Исхрана: Се исхранува со без‘рбетници, Behaviour: Live continuously in underground особено со почвени црви (дождовни galleries dug out with their front limbs. Only Sjellja: Urithët jetojnë vazhdimisht nën tokë, глисти), ларви итн. the young can be seen above ground when në galeritë nën-tokësore që i gërmojnë me migrating to new habitats. They scoop away ndihmën e gjymtyrëve të përparme. Mbi tokë Однесување: Слепиот крт постојано живее the earth they dig in the form of piles. shihen vetëm të vegjlit kur shtegtojnë drejt под земјата, во подземни дувла (галерии) habitateve të reja. Dheun e gërmuar, urithi i кои ги гради со помош на предните Reproduction: Reproduction occurs in spring verbër e nxjerr jashtë në formën e pirgjeve të екстремитети. Над земјата се забележува in underground galleries. Delivers 3-4 young vegjël. само за време на размножувањето и which mature one year after birth. Life expect- при заминување на младите кртови во ancy is three years. Riprodhimi: Riprodhimi ndodh në pranverë, нови живеалишта. Откопаната почва ја nën tokë, në galeritë e thella. Pjell 3-4 të vegjël, исфрлуваат надвор во форма на купчиња. të cilët maturohen një vit mbas lindjes. Jetëg- jatësia e urithit të verbër është 3 vjet. Животен циклус: Размножувањето настанува на пролет под земја во длабоките подземни дувла. Кртовите како цицачи, раѓаат 3-4 младенчиња кои созреваат една година по раѓањето. Векот на живеење им е 3 год.

Please note tracks depicted in this chapter have Lutemi mbani parasysh se llojet e paraqitura në Напоменуваме дека патеките кои се only indicative character and are not to scale. këtë kapitull janë për qëllime demonstrimi dhe обележани во oва поглавје, имаат само Tracks will show considerable variation depend- nuk u korrespondojnë përmasave në jetën reale. индикативен карактер и не се на скалата. ing upon conditions of ground and size and Në mjedisin e tyre natyror, llojet shfaqin ndry- Тие ќе покажат значителни варијации, movement of the animal. shime të konsiderueshme në vartësi të kushteve во зависност од условите на теренот të terrenit, përmasave të trupit dhe lëvizjeve që како и од големината и движењето на kryen kafsha. животното. All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 22 BatsLakuriqët Лилјаци

Photo / Foto / Фотографиjа: © Pedro Alves & Rita Elmos, © Ana Rainho, © Ana Rainho

Description: Bats are the only mammals to Përshkrimi: Lakuriqët janë të vetmit gjitarë që arri- Опис: Лилјаците се единствените цицачи кои го have developed active flight by means of their jnë të fluturojnë me anë të gjymtyrëve të përparme. развиле активното летање, користејќи ги своите forelimbs. Bat species can be recognized by their Speciet e lakuriqëve shquhen nga klithmat dhe nga предни екстремитети. Видовите на лилјаци, можат call and appearance, but it can be difficult to pamja e jashtme, por dallimi i llojeve nga njëri-tjetri да се препознаат по нивниот повик и изглед, но distinguish amongst them. If a bat is found, an mund të rezultojë i vështirë. Sa herë që ndeshemi може да биде тешко да се воочи разликата помеѓу expert should be consulted to determine which me një lakuriq nate, del nevoja e konsultimit me një нив. Доколку се пронајде лилјак, треба да се species it is. ekspert për të përcaktuar llojin ku bën pjesë. консултира експерт, за да го определи видот.

Status: Many bat species are endangered. Statusi: Shumë lloje lakuriqësh janë të kërcënuar. Статус/Состојба: Многу од видовите на лилјаците, Threats include loss of habitat or colony sites, and Kërcënimi vjen nga prishja e habitatit, apo strehës së се загрозени. Закана може да биде губитокот на intensive land use leading to a pollution burden kolonive, si dhe nga shfrytëzimi intensiv i territorit, живеалиштето или на местата кадешто имале and a decline in the insect populations that bats gjë që çon në rritjen e niveleve të ndotjes dhe në rral- колонии, како и засиленото користење на земјата, feed on. Significant population declines have limin e popullatave të insekteve me të cilat ushqehen кое доведува до закана од загадување како и been recorded in a number of areas within their lakuriqët. Në një numër zonash tradicionalisht të опаѓањето на популации на инсекти, со коишто distribution ranges. Special care is required when populluara nga lakuriqët, vërehet një rënie e konsid- тие се хранат. Значителни опаѓања на популации, fencing caves to avoid high bat mortality within. erueshme e numrit të tyre. Gjatë rrethimit të shpel- биле забележани во бројни области кадешто тие Whenever a summer or winter colony of any bat lave, duhet bërë kujdes që të shmanget ngordhja биле населени. Потребна е особена грижа при species is discovered, it is worthy of protection. masive e lakuriqëve brenda tyre. Sa herë që zbulohet оградувањето на пештерите, за да се избегне ndonjë koloni lakuriqësh në dimër, apo verë, duhen високата смртност. Кога и да се открие колонија на Distribution and habitat: Calcareous caves, tree marrë masat e nevojshme për mbrojtjen e tyre. лилјаци, летна или зимска, таа вреди да се заштити. cavities and buildings are used by colonies, while foraging is in open and semi-open natural and Shpërndarja dhe habitati: Shpellat gëlqerore, Распространетост и живеалиште: Варовнички artificial habitats, including suburban areas. zgavrat e pemëve dhe nganjëherë edhe ndërtesat, пештери, празнини во дрвјата, повремено të cilat përdoren nga kolonitë në kohën që kërkojnë колониите користат објекти, додека хранењето Diet: Bat species in the region primarily feed on ushqim në habitate të hapura dhe gjysmë të hapura, е се одвива во отворени или полуотворени insects, such as moths and flies. natyrore apo artificiale, përfshirë edhe zonat në природни или вештачки живеалишта, вклучувајки Behaviour: Many bat species have summer periferi të qendrave të banuara. ги и предградијата. breeding and winter hibernating colonies, in Ushqimi: Speciet e lakuriqëve në rajon ushqehen Исхрана: Видовите на лилјаци во регионот се which large numbers of bats gather. In winter, kryesisht me insekte, si mola dhe mizat. хранат со инсекти, како што се молци и муви. some bats migrate, while others retreat to caves and hibernate in the region. Almost all species are Sjellja: Shumë nga speciet e lakuriqëve kanë koloni Однесување: Многу од видовите на лилјаците nocturnal. The species of the region use echoloca- dimërore në të cilat flenë ose koloni verore në të имаат колонии за парење во лето и хибернација tion for navigation and finding prey. That means cilat riprodhohen. Në dimër disa lakuriqë emigrojnë, во зима, во кои се собира голем број на лилјаци. they emit high-pitched sounds and listen to their kurse të tjerët që qëndrojnë në rajon futen në Зиме, некои лилјаци мигрираат, додека други се echoes to locate objects. shpella ku bien në letargji. Thuajse të gjitha speciet повлекуваат во пештерите во регионот, кадешто dalin vetëm natën. Speciet e rajonit përdorin ekola- хибернираат. Речиси сите видови се активни ноќе. Reproduction: Female bats typically have one cionin për të naviguar dhe për të gjetur prenë. Kjo Видовите во регионот за летање и за пронаоѓање offspring at a time. They nurse the young for six to do të thotë se lakuriqët nxjerrin tinguj të lartë dhe на плен користат ехо-лоцирање. Тоа значи дека eight weeks, until it has grown to nearly adult size, dëgjojnë jehonën e zërit të tyre për të përcaktuar тие емитуваат високофреквентни звуци, потоа го as the wings of a young bat at birth are too small vend-ndodhjen e objekteve. слушаат нивното ехо за да лоцираат објекти. for flight. The lifespan can exceed 16-20 years. Riprodhimi: Femrat e lakuriqëve përgjithësisht Животен циклус: Женките лилјаци обично раѓаат Vocalization: Audible and sometimes inaudible lindin një pasardhës në çdo lindje. Ato i ushqejnë të по едно младо. Тие го одгледуваат младото во ultra-high sounds and squeals. vegjlit për 6-8 javë, derisa sa të arrijnë përmasat e времетраење од шест до осум недели, се додека të rriturve, sepse krahët e lakuriqëve në momentin тоа не порасне до големина која е приближна e lindjes janë shumë të vegjël. Jetëgjatësia mund të на возрасен, бидејќи крилјата на младото по shkojë më shumë se 16-20 vjet. раѓањето, се премногу мали за летање. Животниот век може да достигне од 16-20 години. Zëri: Tinguj shumë të lartë dhe klithma që ngan- jëherë dëgjohen dhe nganjëherë jo. Звук: Чујни, понекогаш нечујни ултразвуци и пискоти.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 23 Lepus europaeus Brown Lepuri i Див Hare murrmë зајак

Photo / Foto / Фотографиjа: © Rudo Jurecek, © Victor Cap, © Victor Cap

Length: 50-70 cm, weight: 2.5-7 kg. Gjatësia: 50-70 cm, pesha: 2.5-7 kg. Должина: 50-70 цм, тежина: 2.5-7 кг. Description: Fur is reddish brown on the back, Përshkrimi: Ngjyra e qimeve është kafe në të Опис: Вид на зајак чија боја на грбната white on the belly. Larger than a rabbit, with kuqërremtë në pjesën e shpinës dhe e bardhë страна му е црвенкасто кафена и бела на longer ears and legs. në pjesën e barkut. Është më i madh dhe ka стомачната страна. Тој е поголем, со подолги vesh më të gjatë, si dhe këmbë më të gjata se уши и подолги нозе од домашниот зајак. Status: Not endangered but significantly lepuri i butë. reduced local populations due to changes in Состојба/Статус: Не е загрозен, но со farming practices. Statusi: Nuk është i kërcënuar, por popullatat значително намалување на локалната kanë pësuar tkurrje të theksuara për shkak të популација, што се должи на промените во Distribution and habitat: Widespread ndryshimeve që kanë ndodhur në praktikat фармерството. UISPVHIPVU&VSPQFFODPVOUFSFEUISPVHIPVU bujqësore. the region. Introduced as a game species in Распространетост и живеалиште: Широко other parts of the world, such as New Zealand. Përhapja dhe habitati: Shpërndarje e gjerë ʦʧʥʨʩʟʧʖˀʜʤʟʞʭʜʢʖɭʘʧʥʦʖʨʜʨʧʜ˂ʖʘʖ Mostly encountered in open forest areas and në të gjithë Europën. Kjo specie ndeshet në во целиот регион. Тој е познат и како meadows, open fields, prairies, and agricultural gjithë rajonin. дивeч во другите делови на светот, како во areas. Нов Зеланд. Воглавно живее на отворени Është futur në pjesë të tjera të botës, si Zelanda шумски области и ливади, отворени полиња, Diet: Prefers grass and leaves but also feeds on e Re, si specie gjahu. Takohet kryesisht në zona степи и земјоделски површини. branches and buds in winter. pyjore të hapura, çeltira e livadhe, stepa dhe zona bujqësore. Исхрана: Вообичаено во исхраната ја Behaviour: Mainly active at night but can be користи тревата и листовите, но во зима се active during the day. Remain active through Ushqimi: Zakonisht preferon barin dhe храни и со пупки, гранчиња и др. the winter, and do not migrate regularly. It can gjethet, por në dimër ushqehet edhe me run at speeds of up to 70 km/h. degëza dhe sytha. Однесување: Главно активен е ноќе, но исто така и дење. Останува активен цела Reproduction: 1-4 litters per year, consisting Sjellja: Lëviz kryesisht gjatë natës, por edhe зима, не мигрира. Може да трча со брзина и of 1-5 well-developed young which are active ditën. до 70 км/ч. one hour after birth. Lepuri i murrmë qëndron aktiv gjatë gjithë Животен циклус: Се размножува 1-4 dimrit dhe nuk shtegton në mënyrë të rregullt. пати во текот на годината. Одгледува 1-5 Mund të vrapojë me shpejtësi që arrin deri në младенчиња, добро развиени и активни 1 70 km/orë. час по раѓањето. Riprodhimi: Pjell 1-4 herë për vit. Bën 1-5 këlyshë, të zhvilluar mirë që fillojnë lëvizin 1 orë pas lindjes.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 24 Sciurus vulgaris Red Ketri Верверица Squirrel

Photo / Foto / Фотографиjа: © Vitaliy Khustochka, © Richard Parker, © Stefano Caldera

Length: 18-25 cm, weight: 200-500 g. Gjatësia: 18-25 cm, pesha: 200-500 g. Должина: 18-25 цм, тежина: 200-500 гр. Description: This tree-dwelling rodent’s Përshkrimi: Ngjyra e këtij brejtësi që jeton në Опис: Овој жител на дрвјата, глодар бојата colours change from red and dark grey in pemë ndryshon nga e kuqe dhe gri e errët në ја менува од црвено до темно сиво во лете, summer to darker colours in winter. Its belly verë, në nuanca më të errëta në dimër. Pjesa e до потемни нијанси во зима. Стомачната is white. A similar species is the grey squirrel barkut është e bardhë. Një specie e ngjashme страна им е бела. Опашката по боја е иста (Sciurus carolinensis), which is grey in colour, është ketri ngjyrë gri (Sciurus carolinensis), со она од грбниот дел. Сличен вид е Сивата and has been introduced to Great Britain and i cili dallohet për ngjyrën e tij të hirtë. Ky i верверица (Sciurus carolinensis) со сивкаста Ireland, and is also spreading through conti- fundit është futur në Britaninë e Madhe dhe боја која се појавува во Британија и Ирска и nental Europe. në Irlandë dhe tashmë po përhapet edhe në исто така ја има и во континенталниот дел Europën kontinentale. на Европа. Status: Not endangered. Statusi: Jo i rrezikuar Состојба/Статус: Не се загрозени. Distribution and habitat: Encountered in forested areas throughout Europe and Northern Përhapja dhe habitati:Takohet në zonat e Распространување и живеалиште: Се Asia. The squirrel prefers conifer forests but pyllëzuara në të gjithë Europën dhe në Azinë сретнува низ цела Европа и Северна Азија. also lives in deciduous woods, mixed forest, Veriore. Ketri parapëlqen pyjet halore, por Верверицата претпочитува четинарски/ parks and gardens. jeton edhe në pyjet gjetherënës, në pyje të зимзелени шуми но исто така и листопадни përziera, në parqe dhe në kopshte. и букови шуми, паркови и градини. Diet: Primarily composed of tree fruits and seeds, buds and mushrooms, although it occa- Ushqimi: Ushqehet kryesisht me fara dhe Исхрана: Претежно се исхранува со sionally takes young birds and eggs. Abundant fruta drurësh, sythe dhe kërpudha. Herë pas плодови од дрвјата и семиња. Пупките и food is stored in different places, which makes here, ha edhe zogj të vegjël dhe vezë. Rezervat печурките се дел од нивната исхрана, иако the squirrel an important species for reforesta- ushqimore që grumbullon i ruan në vende повремено земаат и млади птици и јајца. tion processes. të ndryshme, çka e bën ketrin një specie të Обилната храна ја резевираат во разни rëndësishme në proceset e ripyllëzimeve. места што ги прави вервериците важни во Behaviour: Active mainly at dawn and dusk. процесот на пошумувањето. Spends most of the time on trees but also Sjellja: Është aktiv kryesisht në agim dhe comes down to the ground. muzg. Pjesën më të madhe të kohës e kalon në Однесување: Активни се преку денот и тоа pemë, por zbret edhe në tokë. главно взори и на зајдисонце. Поголемиот Reproduction: Builds a spherical nest, where дел од времето го поминуваат на дрво, но се the female has up to two litters per year. The Riprodhimi: Ndërton fole sferike ku femrat симнуваат и на земјата. 2-4 young leave the nest after about 7 weeks. pjellin deri në dy herë në vit. 2-4 të vegjlit që lindin e lënë folenë pas afro 7 javësh. Животен циклус: Овие видови градат Vocalization: The most common sound for a топчесто гнездо, каде женките секогаш squirrel is “chuck-chuck”. Zëri: Tingulli më i zakonshëm i ketrit është раѓаат еднаш или два пати годишно по 2-4 “çak-çak-çak”. младенчиња. Младенчињата го напуштаат гнездото плиближно по 7 недели. Звук: Највообичаениот звук од една вервереца е “чак-чак“.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 25 Rattus norvegicus Brown Miu i murr- Кафеав Rat më i gjirizeve стаорец

Photo / Foto / Фотографиjа: © William Richardson

Length: 20-28 cm, weight: 270-580 g. Gjatësia: 20-28 cm, pesha: 270-580 g. Должина: 20-28 цм, тежина: 270-580 гр. Description: One of the most well-known Përshkrimi: Është një nga gjitarët më të Опис: Еден од најпознатите цицачи во mammals in Europe. Its fur colour changes but njohur në Europë. Ngjyra e gëzofit është e Европа. Бојата на крзното му е менлива но it is usually dusty greyish and shiny. It damages ndryshueshme, por zakonisht është e murrme вообичаено е кафеаво сјајна. Прави штети crops and carries several transmittable human dhe me shkëlqim. на храната и е преносител на многу заразни and animal diseases. The rat is very fertile and болести кај човекот и другите животни. Тој е Dëmton të mbjellat dhe është bartës i shumë easily adaptable to changing environments. многу плоден и многу лесно се прилагодува sëmundjeve të transmetueshme tek njerëzit Easily confused with the black rat (Rattus кон средината. Постои голема можност да dhe tek kafshët. Ai është shumë pjellor dhe rattus FTQFDJBMMZJOUIFTPVUIUIJTTQFDJFTJT се замени со црниот стаорец (Rattus rattus), përshtatet lehtësisht ndaj ndryshimeve të mje- more commonly present in warmer regions ʥʨʥʗʜʤʥʤʖʾʪʙʥʩʥʘʥʾʘʟʛʜʦʥʘʜ˂ʜʦʧʟʨʪʩʜʤ disit. Ky lloj gjitari mund të ngatërrohet lehtë and can vary in colour despite its name. во топлите региони и може да има различно me Miun e zi (Rattus rattus) veçanërisht në jug. име соодветно на бојата на крзното. Status: There are no major threats to this spe- Kjo specie është më e pranishme në zonat e cies. As the rat is often considered a vermin, its ngrohta dhe mund të ketë ngjyra të ndryshme Состојба/Статус: Нема главна закана по populations are controlled by health authori- pavarësisht nga emri. овој вид. Бидејќи се смета за штетник, ties. неговата популација се контролира од Statusi: Nuk ka kërcënime madhore ndaj kësaj страна на здравстените органи. Distribution and habitat: Originally native to specieje. Meqenëse konsiderohet infektues, Asia, this rat occurs worldwide as an intro- popullatat e tij mbahen nën kontroll nga orga- Распространетост и живеалиште: duced species. It is abundantly found in central net e shëndetësisë. Оригиналното потекло му е од Азија, овој and northern European countries, and can be стаорец се ноаѓа во изобилство во земјите Përhapja dhe habitati: Ndonëse origjinën e encountered throughout the region. It occurs на централна и северна Европа. Тоа е вид ka nga Azia, ky mi është shpërndarë prej andej wherever humans are, preferably in rural and кој е насекаде присутен, склон кон рурални në të gjithë botën. Gjendet me shumicë në urban areas. и урбани средини, секаде каде е присутен vendet e EEuropës Qendrore dhe Veriore dhe човекот. Diet: The rat is omnivorous, consuming almost mund të ndeshet në të gjithë rajonin tonë. anything digestible. Jeton kudo ku ka qenie njerëzore dhe preferon Исхрана: Стаорецот јаде речиси се што е zonat rurale dhe urbane. лесно сварливо (омнивор-сештојад). Behaviour: The rat is a sociable animal. It is active at night, a good swimmer and digger. Ushqimi: Ha gjithçka, konsumon çdo gjë të Однесување: Друштвен во повеќето It builds its nests from grass, litter or similar tretshme. случаеви. Активен е ноќе, добар пливач е materials in holes or caves. и копач. Своите легла ги гради од треви, Sjellja: Miu është kafshë e shoqërueshme. Ai отпадоци или слични материјали во Reproduction: Breeds up to 5 times a year. lëviz gjatë natës, është notar dhe gërmues i дупките, јамите или во пештерите. It has up to 12 young, which mature after 3-4 mirë. Folenë e ndërton me barëra, mbeturina e months. The lifespan is up to three years. materiale të ngjashme, në vrimë ose në zgavër. Животен циклус: Кафениот стаорец се размножува до 5 пати годишно и во секој Vocalization: Chirping. Cikli i jetës: Pjell deri 5 herë në vit. Bën deri период од годината. Раѓа до 12 младенчиња në 12 këlyshë, të cilët maturohen mbas 3-4 обично незаштитени. Половата зрелост muajsh. Jetëgjatësia arrin deri në 3 vjet. ја достигнуваат по 3-4 месеци. Векот на Zëri: Gërvimë. живеење е над три години. Звук: Цвркотење.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 26 Ursus arctos Brown Ariu i Кафеава Bear murrmë мечка

Photo / Foto / Фотографиjа: © Steﬀan Koder, Wilhelma Stuttgart

Length: up to 2 m, weight: more than 150-250 kg. Gjatësia: deri në 2m, pesha: 150-250 kg. Должина: над 2 м, тежина: повеќе од 150-250 кг. Description: One of the largest carnivores, Përshkrimi: Ariu i murrmë është një nga mishn- Опис: Кафеава мечка е една од најголемите and one of the world’s most widely distributed grënësit më të mëdhenj. Ai është nga mishngrë- месојадци и една од најрспространетите копнени terrestrial mammals. nësit që jeton në tokë më të përhapur në botë. цицачи во светот. Status: In Europe, it is generally considered Statusi: Në përgjithësi, në Europë konsiderohen të Состојба/Статус: Општо во Европа се смета како FOEBOHFSFEBOEQSPUFDUFEJUJTQSPUFDUFE rrezikuar dhe të mbrojtur me ligj. Edhe në rajonin e ʞʖʙʧʥʞʜʤʘʟʛʘʥʥʘʥʾʧʜʙʟʥʤʜʞʖʯʩʟʩʜʤʖʨʥʞʖʡʥʤ by law in the region. Populations are usually Ballkanit, ariu i murrmë mbrohet me ligj. Popullatat Популациите се претежно мали и се наоѓаат во small, found in remnant wild areas surrounded janë kryesisht të vogla dhe gjenden në zona që ретко дивите предели заобиколени од интензивно by more extensive human development. As janë lënë të shkreta në gjendjen e tyre të egër, por развиените од човекот предели. Како сештојади, wide-ranging omnivores, brown bears are at- janë të rrethuara nga zona me veprimtari njerë- кафеавите мечки се привлечени од присуството на tracted to areas with available human-related zore. Si kafshë, që më së shumti hanë gjithçka, arinjtë храната која човекот ја користи во исхраната. Овие foods. Being large and somewhat aggressive, e murrmë priren drejt zonave ku mund të gjejnë ush- големи мечки може да бидат агресивни и закана these bears may threaten life and property and qime që konsumohen nga njerëzit. Por duke qenë të за животот и имотот, поради што можат да бидат may be killed as a consequence. Other threats mëdhenj dhe disi agresivë, këta arinj kërcënojnë jetën убиени. Другите закани се ловот и распрснатоста include hunting and habitat fragmentation. dhe pronën e njerëzve dhe për rrjedhojë edhe mund на нивните живеалишта. të vriten prej tyre. Rreziqe të tjera që i kërcënojnë janë Distribution and habitat: Spread throughout Распространетост и живеалиште: Видот е gjuetia dhe copëzimi i habitateve. North America, Europe, Asia, the Middle East, распространет во Северна Америка, Европа, and even across North Africa. In the region, its Përhapja dhe habitati: Kjo specie është e Азија, Средниот Исток дури и низ Северна Африка. distribution coincides with that of oak forests, përhapur në Amerikën e Veriut, Europë, Azi, Во регионот, распространетоста одговара со generally of mountainous areas covered with Lindjen e Mesme, dhe edhe në Afrikën e Veriut. таа на дабовите дрвја но генерално се сретнува forests and bushes. Në rajon, shpërndarja e ariut të murrmë përkon во планинските простори покриени со дрвја и me shpërndarjen e pyjeve të lisit. Përgjithësisht грмушки. Diet: Highly varied, consisting of grasses, e ndeshim në zonat malore të mbuluara me pyje herbs, roots, maggots, berries, bird eggs and Исхрана: Исхраната и е многу разновидна и се dhe shkurre. mammals, honey and fruits. состои од тревки, разни билки, корења, ларви од Ushqimi: Dieta e arinjve është shumë e ndry- црви, јагоди, јајца од птици, цицачи, мед и овошни Behaviour: Primarily nocturnal, but some- shueshme dhe përmban barëra, erëza, rrënjë, плодови. times also active during the day. Although not lente, mana pylli, vezë shpendësh dhe gjitarë, full hibernators and can be easily awakened, Однесување: Кафеавата мечка е главно активна mjaltë dhe fruta. both sexes like to den in a protected spot such ноќе, но понекогаш и дење. Иако не се типични as a cave, crevice, or hollow log during the Sjellja: Në përgjithësi, ariu i murrmë lëviz gjatë презимувачи, лесно можат да бидат разбудени. И winter months. Usually solitary, although they natës, por ndonjëherë dhe ditën. Megjithëse nuk двата пола сакаат да се засолнуваат во заштитени may gather in large numbers at major food janë plotësisht letargjikë dhe mund të zgjohen места како пештери, дупки, или вдлабнатини за sources. lehtësisht, të dy sekset pëlqejnë të futen në një време на зимските месеци. Тие вообичаено се vend të mbrojtur, si shpellë, e çarë apo zgavër gjatë многу повлечени и осамени животни, иако можат Reproduction: Breeding occurs during May muajve të dimrit. Arinjtë e murrmë janë përgjithë- да се соберат во поголем број главно заради to July. Cubs, usually in litters of 1 to 3 (rarely 4 sisht të vetmuar, por mund të krijojnë grupe të храната. or more), are born in January or early February mëdha kur zbulojnë burime të mëdha ushqimi. when the mother is hibernating. Животен циклус: Се размножува од мај до јули. Riprodhimi: Shumimi ndodh nga maji deri në kor- Младенчињата, обично 1 до 3 (ретко 4 или повеќе), Roar. Vocalization: rik. Këlyshët, përgjithësisht 1 deri në 3 (rrallë 4 ose се раѓаат во јануари или на почетокот од февруари më shumë), lindin në janar ose në fillim shkurti, kur кога мајката е во зимски сон. nëna është në gjendje letargjie. Звук: Рикање. Zëri: Hungërimë.

Photo / Foto / Фотографиjа: © Adam Kumiszcza, © Dan Tristram, © Mike Baird

Length: 60-90 cm, weight: 5-10 kg. Gjatësia: 60-90 cm, pesha: 5-10 kg. Должина: 60-90 цм, тежина: 5-10 кг. Description: The fur is reddish and shiny, with Përshkrimi: Gëzofi i saj është me ngjyrë të Опис: Лисицата има црвено сјајна боја на a white tail tip. The outer ears are white and kuqe të shndritshme dhe majën e bishtit e ka крзното и бела боја на врвот на опашката. paws are black. të bardhë. Pjesët e jashtme të veshëve janë të Надворешните делови на ушите се бели, а bardha dhe gjymtyrët kanë ngjyrë të zezë. шепите имаат црна боја. Status: A common species not under threat. It is hunted for its fur. Statusi: Lloj i zakonshëm jo i kërcënuar. Zakon- Состојба/Статус: Вообичаен вид загрозен. isht gjuhet për gëzofin. Вообичаено се ловаат заради нивното Distribution and habitat: Wide geographical крзно. range across the entire northern hemisphere. Përhapja dhe habitati: Ka një shtrirje In the region, it is found throughout the ter- gjeografike të gjerë në të gjithë hemisferën Распространетост и живеалиште: ritory. It can be found in different habitats, in veriore. Në rajon është e përhapur në gjithë Лисицата е географски најраспространет forests and bushes near villages and cities in territorin. Mund të gjendet në habitate të цицач кој бил целосно распространет низ search for food. ndryshme, në pyje dhe shkurre në afërsi të целата северната хемисфера. Во регионот, fshatrave e qyteteve ku kërkon ushqim. распространета е низ целата територија. Diet: Adaptable and opportunistic omnivores Се наоѓа насекаде во that feed on small mammals, insects, fruits and Ushqimi: Dhelprat përshtaten me lehtësi dhe различни живеалишта, како во шумите така berries, but also on garbage. hanë gjithçka që mund të gjejnë nga gjitarët и грмушките кои се во близина на селата и e vegjël, insektet, frutat, manat e deri edhe Behaviour: Mostly active at night. Litter is градовите, барајќи храна. mbeturinat. raised in an underground burrow. Исхрана: Генерално се прилагодуваат Sjellja: Lëviz kryesisht gjatë natës. Të vegjlit i Reproduction: Reproduction occurs once a и се опортунистички сештојади кои се rrit në strofull që e ndërton nën tokë. year in early spring. The 4-6 blind cubs mature исхрануваат со ситни цицачи, инсекти, after 9-11 months and can live up to 10 years. Riprodhimi: Pjell një herë në vit, në fillim të овошни плодови и бобинки, но исто така и pranverës. Bën 4-6 këlyshë të verbër të cilët со отпадоци од храна. Vocalization: Roars and shouts during mating maturohen pas 9-11 muajsh dhe jetojnë deri season. Однесување: Главно се активни преку në 10 vjet. ноќта. Нејзиното легло е подземно. Zëri: Hungërimë dhe bërtitje në sezonin e Животен циклус: Се размножува çiftëzimit. еднаш годишно, рано на пролет. Раѓа 4-6 младенчиња, слепи и незаштитени кои полово созреват после 9-11 месеци и можат да живее до 10 години. Звук: рикање и врескање за време на парењето.

Photo / Foto / Фотографиjа: © Ulrike Brütting

Length: 1-1.6 m, weight: 30-80 kg. Gjatësia: 1-16m, pesha: 30-80 kg. Должина: 1-1.6 м, тежина: 30-80 кг. Description: Forefather of the domestic dog Përshkrimi: Është stërgjyshi i qenit shtëpiak, me të Опис: Предок е на домашното куче, со кое се with which it is easily crossbred and with cilin kryqëzohet lehtë dhe me të cilën edhe mund вкрстува многу лесно и со кое може да биде which it can be confused. Wolves have a lon- të ngatërrohet. Ujqërit kanë turi më të gjatë e më të заменето. Волците имаат подолга и помоќна муцка ger, more powerful muzzle than coyotes and fuqishme se kojotat (ujqërit e stepave të Amerikës од којотот и од тој на златниот чакал, пошироки golden jackals, and typically have larger paws, së Veriut) dhe çakallët. Putrat e tyre janë më të шепи, подолги нозе, и поголеми заби од кучињата. longer legs, and larger teeth than dogs. Their mëdha, këmbët më të gjata, dhe dhëmbët më të Обоеноста на волците варира според годишните colouration varies according to the season mëdhenj se të qenve. Ngjyra e ujkut varion sipas времиња, од бела до сива, од златна кон жолта боја. from white to greyish, gold or yellow. periudhave, nga e bardhë në gri, në të florinjtë ose Состојба/Статус: Генерално, волкот беше të verdhë. Status: Originally, the grey wolf was the најрспространетиот цицач во светот. Во Западна world’s most widely distributed mammal. In Statusi: Në fillim, ujku i murrmë ishte gjitari më i Европа денес се третира како загрозен вид. Western Europe, the wolf is today considered përhapur në botë. Në Europën Perëndimore sot Во регионот не се третира така и може да се an endangered species. In the region it is not ujku i murrmë konsiderohet si specie e rrezikuar. смета како објект на контролиран лов. Заканата considered so and can be subject to controlled Në rajon nuk është ndër speciet e rrezikuara, por вклучува борба со човекот за добитокот, претерана hunting. Threats include competition with gjuetia e tij është e kontrolluar. Kërcënimet për загриженост од јавноста во врска со опасноста од humans for livestock, exaggerated public këtë specie vijnë nga fakti se u rrëmbejnë njerëzve нив и распрсканоста на живеалиштата, при што concern regarding the threat and danger of bagëtitë dhe shkaktojnë dëme të ndryshme, prej пределите стануваат премногу мали за популации wolves, and habitat fragmentation with result- nga vjen edhe një alarm i ekzagjeruar për rrezikun со долга издржливост. ing areas becoming too small for populations që paraqesin. Një tjetër rrezik është edhe copëzimi Распространетост и живеалиште: Генерално, with long-term viability. i habitatit, çka zvogëlon sipërfaqet që nevojiten për волкот беше најрспространетиот цицач во светот popullata të shëndetshme në afat të gjatë. Distribution and habitat: Originally, the grey живеејќи на секое место на северната хемисфера. wolf was the world’s most widely distributed Përhapja dhe habitati: Në fillim, ujku i murrmë Сегашната распростанетост му е намалена: волците mammal, found throughout the northern ishte gjitari më i përhapur në të gjithë botën dhe се појавуваат главно во дивите и далечни предели. hemisphere. Their present distribution is more gjendej kryesisht në të gjithë hemisferën veriore. Во регионот тој се сретнува во пред-планинските и restricted: wolves occur primarily in wilderness Përhapja aktuale e tyre është më e kufizuar: ujqërit во планинските области. and remote areas. In the region, it inhabits pre- ndeshen kryesisht në zonat e shkreta dhe të largëta. Исхрана: Волкот е месојад, омилени лов му се mountainous and mountainous areas. Në rajon banojnë në zonat para-malore dhe malore. дивите цицачи, како срната, зајакот, јазовецот и др. Diet: Carnivore, preferring wild mammals, Ushqimi: Është mishngrënës, llojet më të preferuara Во случаеви на екстремен недостаток на храна, се such as deer, rabbit, etc. In cases of extreme janë gjitarët e egër si kaprolli, lepuri etj. Në raste храни и со корени и разни плодови. lack of food, it will feed on roots and fruits. mungesash të theksuara ushqimi, ha edhe rrënjë Однесување: Активен е ноќе и на зајдисонце. dhe fruta të ndryshme. Behaviour: Active at night and twilight. Living Живее во глутници, предводени од еден мажјак и in packs, led by a male and a female, which Sjellja: Lëviz gjatë natës, dhe në mugëtirë. Jeton në една женка, кои го создаваат потомството. Гради produce the offspring. Digs a den in rocky kope që udhëhiqen nga një mashkull dhe femër të дувла во пукнатините на камењата или помеѓу crevices or between tree roots. cilët lindin pasardhësit. Shtrofullën e ndërton në të корените на дрвјата. çarat e shkëmbinjve, ose midis rrënjëve të pemëve. Reproduction: A pack usually produces a Животен циклус: Глутниците вообичаено single litter. The female gives birth once a year Riprodhimi: Pjell një herë në vit, në dimrin e создаваат единечно легло. Женката се окотува in late winter-spring. The 3-10 blind and un- vonë, ose pranverë. Bën 3-10 këlyshë të verbër e të еднаш годишно, во доцна зима - пролет. Раѓа 3-10 protected cubs mature in the second or third pambrojtur, të cilët maturohen në vitin e dytë ose të младенчиња, слепи и незаштитени кои созреваат year. Lifespan can exceed 10 years. tretë të jetës. Mund të jetojnë më shumë se 10 vjet. во втората или третата година. Можат да живеат повеке од 10 години. Vocalization: howls. Zëri: Ulërima. Звук: завива.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа Martes foina Stone Shqarthi ose kun- Куна Marten adhja gushëbardhë белка

Photo / Foto / Фотографиjа: © Lothar Lenz

Length: 40-55 cm, weight: 1-2.3 kg. Gjatësia: 40-55 cm, pesha: 1-2.3 kg. Должина: 40-55 цм, тежина: 1-2.3 кг. Description: Slender, long, short-legged Përshkrimi: Gjitar i hollë, i gjatë, me këmbë të Опис: Куната белка е тенок, долг, кратконог mammal with brown fur, a white patch on the shkurtra, gëzof ngjyrë kafe e njollë të bardhë цицач со кафено крзно, дамката на гушата neck and a long and bushy tail. It is very similar mbi gushë si dhe bisht të gjatë leshtor. Ngjan е бела, а опашката долга и бушава. Сличен to the European pine marten (Martes martes), shumë me zardafin e Europës - pine martin вид е Куната златка (Martes martes), но кај which has a yellower neck. (Martes martes)- qafa e të cilit është më e овој вид куна бојата на пегата на гушата е verdhë. пожолта. Status: A common species not under threat. Statusi: Lloj i përhapur, jo i rrezikuar. Состојба/Статус: Вообичаен вид кој не е Distribution and habitat: Widespread, occur- загрозен. ring throughout much of Europe and central Përhapja dhe habitati: Kunadhja është e Asia. Frequently encountered in the region, përhapur gjerësisht dhe gjendet në pjesën Распространетост и живеалиште: Се inhabiting deciduous forests, open habitats, më të madhe të Europës dhe Azisë Qendrore. сретнува во цела Европа и централна Азија. rocky areas and residential areas. Kunadhja ndeshet shpesh në të gjithë rajonin Често се сретнува во регионот. Се појавува dhe jeton në pyjet fletorë, në habitate të во листопадните шуми, но и во отворени Diet: Feeds on rodents, birds and wild fruits. hapura, në zona shkëmbore dhe pranë zonave карпести области, како и покрај населени Behaviour: Primarily moves in trees, but also të banuara. зони. on the ground. The litter is raised in old trees, Ushqimi: Kunadhja ushqehet me brejtës, Исхрана: Се храни со глодари и птици, како rocky crevices, etc. shpendë dhe fruta të egra. и диви овошни плодови. Reproduction: Mating occurs in summer and Sjellja: Lëviz kryesisht në drurë, por edhe në Однесување: Главно живеат по дрвја, females have a litter the following spring. The tokë. Këlyshët i rrit në drurë të vjetër, të çara но многу добро се движат и на земјата. 2-3 young mature one year after birth. They shkëmbinjsh, etj. Засолништето го градат на старите дрвја, can live 7-8 years. пукнатините на карпите и др. Riprodhimi: Çiftëzohet në verë dhe femra pjell Vocalization: crackles. në pranverën e ardhshme. Bën 2-3 këlyshë Животен циклус: Се парат преку летото, që maturohen një vit mbas lindjes. Mund të а женката раѓа следната пролет. Се jetojnë 7-8 vjet. размножува еднаш годишно. Раѓа 2-3 младенчиња, кои полово созреваат една Zëri: Kërcitje. година по раѓањето. Живее 7-8 години. Звук: пукотина (мутиран глас).

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 30 Meles meles Eurasian Vjedulla Јазовец Badger ose baldosa

Photo / Foto / Фотографиjа: © Lothar Lenz, © Tony Morris

Length: 67-87 cm, weight: 8-17 kg. Gjatësia: 67-87 cm, pesha: 8-17 kg. Должина: 67-87 цм, тежина: 8-17 кг. Description: Short-legged and heavy set Përshkrimi: Gjitar me këmbë të shkurtra dhe Опис: Тоа е кратконог и тежок цицач со сиво mammal with grey fur and characteristic me peshë të madhe. Ka gëzof ngjyrë gri dhe крзно и препознатливо лице со ленти во black and white stripes on its face. Not easily vija karakteristike të zeza dhe të bardha mbi црно-бела боја. Животно кое тешко може да confused with other species. fytyrë. Vjedulla vështirë se mund të ngatërro- се замени со друго животно. het me specie të tjera. Status: Not endangered but hunted in some Состојба/Статус: Не е загрозен вид, но во areas. Statusi: Jo e rrezikuar, por në disa zona trajto- некои области е прогонуван. het si kafshë gjahu. Distribution and habitat: Encountered Распространување и живеалиште: Се though most of Europe, widespread through- Përhapja dhe habitati: Takohet në pjesën сретнува во најголемиот дел на Европа, out the region. More frequently encountered më të madhe të Europës. Në rajon është e распространет е на целата територија. in forest areas, pastures, tree areas and përhapur në të gjithë territorin. Takohet më Се сретнува почесто во шумските обла- agricultural land planted with cereal crops, shpesh në zonat pyjore, kullota, pemishte сти, пасишта, градини и земја посадена vegetables, etc. dhe toka të mbjella me kultura bujqësore si со земјоделски култури, како посеви, drithëra, perime, etj. градинарски култури и др. Diet: Opportunistic forager with an omnivorous diet, including fruit, nuts, bulbs, tubers, Ushqimi: Vjedulla është kafshë që parapëlqen Исхрана: Јазовецот е незаситен трагач acorns, and cereal crops. foragjeret, por ha gjithshka, përfshirë frutat, ar- сештојад, исхараната вклучува овошје, rat, zhardhokët, kërcejtë, bohçet, dhe drithërat. лешници, главици, израстоци, желади, и Behaviour: Mostly active at night and dusk, житни култури. occasionally during the day. It rests and has its Sjellja: Lëviz zakonisht gjatë natës dhe litter in an underground burrow. muzgjeve, por ka raste edhe gjatë ditës. Однесување: Активни се особено ноќе Pushon dhe mbarështon të vegjlit në shtroful- и при зајдисонце, но во некои случаеви Reproduction: Mating takes place once a year lat që i bën nën-tokë. и преку денот. Дувлото го гради во in late winter or early spring. The female has a засолниште покриено со тревки, или во litter of 1-5 blind and unprotected cubs which Riprodhimi: Shumohet një herë në vit, në подземни јами. mature after 1-2 years. dimrin e vonë ose fillimin e pranverës. Femra bën 1-5 këlyshë të verbër dhe të pambrojtur të Животен циклус: Јазовецот се размножува Vocalization: strong grunts, roars and snores. cilët maturohen pas 1-2 vitesh. еднаш годишно, во доцна зима или во рана пролет. Женката раѓа 1-5 слепи и Zëri: Hungërima, rënkime, dhe gërhima të незаштитени младенчиња. Младенчињата forta. полово созреват по 1-2 години. Звук: Силно гровтање, викање/рикање и ‘рчење.

Photo / Foto / Фотографиjа: © Richard Wilson, © Emmanuel Keller, © Emmanuel Keller

Length: 80-130 cm, weight: 32 kg. Gjatësia: 80-130 cm, pesha: 32 kg. Должина: 80-130 цм, тежина: 32 кг. Description: Large cat with short tail and Përshkrimi: Mace e madhe me bisht të Опис: Рисот е голема мачка со куса опашка black spots on its greyish to reddish fur. Cubs shkurtër dhe njolla të zeza mbi gëzofin e и црни точки на неговото сивкасто- easily distinguished from other cat species by përhimët në të kuqe. Këlyshët dallohen lehtë црвеникаво крзно. Младите може да се the tufts of hair on their pointed ears. nga llojet e maceve të tjera nga xhufkat që разликуваат од другите видови мачки, по kanë tek veshët të cilët i mbajnë të ngritur. прамените косичка на врвовите од нивните Status: Rare and endangered. Threatened уши. by illegal hunting. The small subpopulations Statusi dhe habitati: Specie e rallë dhe në remaining in Central Europe are isolated and rrezik zhdukjeje. Kërcënohet nga gjuetia Состојба/Статус: Рисот е редок и е во suffer from habitat fragmentation. e paligjshme. Nën-popullatat e vogla, të опасност од исчезнување. Загрозен mbetura në Europën Qendrore, janë të izoluara е од незаконското ловење. Малите Distribution and habitat: In Central Europe, dhe vuajnë nga copëzimi i habitatit. субпопулации во Централна Европа се the species survives only in some regions, изолирани и страдаат од распрсканоста на one of them the southern Dinaric Mountains Përhapja dhe habitati: Në Europën Qendrore, живеалиштата. in Greece, Macedonia (FYR) and Albania. speciet mbijetojnë vetëm në disa rajone. Një The subspecies of the region, the Balkan nga këto është pjesa jugore e maleve Dinarike Распространетост и живеалиште: Во lynx, has a very small population of less than në Greqi, Ish Republikën Jugosllave të Maqe- Централна Европа, овој вид преживува само 100 individuals. Its occurrence has recently donisë dhe Shqipëri. Nën-specia e këtij rajoni, во некои региони, еден од нив е на југот на been proved by camera trapping in Mavrovo rrëqebulli i Ballkanit, ka një popullatë shumë Динарските планини во Грција, Македонија National Park. The lynx is most often found in të vogël me më pak se 100 individë. Kohët e и Албанија. Балканскиот рис има многу coniferous forests mixed with bushes. fundit, kamerat e fshehta në Parkun Kombëtar мала бројност на својата популација, дури të Mavrovës kanë regjistruar ekzistencën e помалку од 100. Неговото наоѓалиште Behaviour: Mostly nocturnal and solitary. kësaj specieje. Preferon pyjet halore dhe të неодамна е докажано и регистрирано со When food is scarce, it wanders in an area with përziera me shkurre. камера во Националниот Парк Маврово a radius of 30 km. во Република Македонија. Ги претпочитува Sjellja: Në përgjithësi lëviz natën dhe në Diet: Feeds on ungulates and other mammals, четинарските шуми помешани со грмушки. vetmi. Kur ushqimi është i pamjaftueshëm, e but also birds. kërkon në sipërfaqe me një rreze deri në 30 Однесување: Главно активен е ноќе и Reproduction: Reproduces once a year in km. живее осамено. Во период на недостаток на early spring. The litter consists of 1-4 blind and храна тој талка во област со радиус од 30 км. Ushqimi: Rrëqebulli ushqehet me kafshë hairy cubs maturing in the second year. thundrake, gjitarë të tjerë, por edhe me Исхрана: Рисот се храни со копитари и Vocalization: The lynx is rarely heard. It can shpendë. други цицачи, но исто така и со птици . snore and grunt. Riprodhimi: Shumohet një herë në vit, në Животен циклус: Се размножува еднаш fillim të pranverës. Bën 1-4 këlyshë të verbër годишно, во рана пролет. Раѓа 1-4 слепи и со dhe të mbuluar me qime, të cilët maturohen влакна покриени младенчиња, кои полово në vitin e dytë. созреваат во втората година. Zëri: Dëgjohet rrallë. Gërhimë maceje dhe Звук: Гласот на рисот ретко се слуша. Тој hungërimë. може да ‘рчи и грофта.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа Felis silvestris Wild Cat Macja Дива e egër мачка

Photo / Foto / Фотографиjа: © Janelle Shane

Length: 51-71 cm, weight: 3-7 kg. Gjatësia: 51-71 cm, pesha: 3-7 kg. Должина: 51-71 цм, тежина: 3-7 кг. Description: The familiar housecat was once Përshkrimi: Macja shtëpiake që njohim sot Опис: Познатата домашна мачка е припито- domesticated from the wild cat. It is medium- është rezultat i zbutjes së maces së egër. Macja мена од дивата мачка. Таа е средно кафено brown with black stripes. The wild cat may be e egër ka ngjyrë kafe jo të fortë me vija të zeza. обоена со црни линии. Дивата мачка може confused with domestic cats, though it has a Ajo mund të ngatërrohet me macet shtëpiake. да се забуни со домашните мачки, но таа bushier tail. Dallohet prej tyre nga bishti që e kanë më има побушава опашка. leshtor. Status: In the region, the wild cat co-occurs Состојба/Статус: Во регионот дивата мачка with its subspecies the European wild cat Statusi: Në rajon, macja e egër bashkëjeton се споредува со подвидот - Европска дива (Felis s. silvestris). Their numbers have dropped me nën-speciet e maces së egër europiane мачка (Felis s. silvestris). Нивниот број во significantly in Europe, and the species is (Felis s. sylvestris). Numri i tyre në Europë është ɭʘʧʥʦʖʥʨʜʩʢʟʘʥʜʘʥʥʦʖʹʖˀʜʩʖʖʜʟʨʩʥ considered rare in the region. European popu- pakësuar në mënyrë të ndjeshme. Në rajon така редок вид во регионот. Популациите lations are in danger of hybridization with konsiderohet specie e rallë. Popullatat në во Европа се во опасност од вкрстување со domestic cats. Europë janë të rrezikuara nga hibridizimi me домашната мачка. macet shtëpiake Distribution and habitat: Very broad distribu- Распространетост и живеалиште: Дивата tion, and found throughout most of Africa, Përhapja dhe habitati: Macja e egër ka një мачка има широко распростарнување и Europe, and part of Asia. Co-occurs with the përhapje shumë të gjerë. Ajo gjendet në се наоѓа најмногу во Африка, Европа и subspecies European wild cat in the region. pjesën më të madhe të Afrikës, Europës dhe në делумно во Азија. Во регионот, се појавуваат Prefers forest areas, bushes and open rocky disa pjesë të Azisë. Në rajon, gjendet bashkë подвидови на Европската дива мачка. areas, though it takes shelter. me nënspeciet Europiane të maces së egër. Вообичаено претпочита шумски зони, Parapëlqen zonat pyjore, shkurretat dhe zonat грмушести и отворени карпести предели. Се Diet: Feeds on mammals, birds and other e hapura shkëmbore, por preferon vende të засолнува, на пример, во купишта со дрва. small animals. sigurta për t’u mbrojtur. Исхрана: Се храни со цицачи, птици и други Behaviour: Mostly active at night, searching Ushqimi: Macja e egër ushqehet me gjitarë, помали животни. for food. shpendë dhe kafshë të tjera të vogla. Однесување: Таа повеќе е активна ноќе, Reproduction: Mating occurs once a year in Sjellja: Lëviz për ushqim, në të shumtën e кога е во потрага по храна. early summer and occasionally a second or rasteve gjatë natës. third time at the end of the year. The 1-8 blind Животен циклус: Се размножува еднаш cubs mature after 1 year. They can live 13-14 Riprodhimi: Çiftëzimi ndodh një herë në vit, годишно, во рано лето, некогаш и по втор years. në fillim të verës, dhe ndonjëherë, edhe për односно трет пат на крајот на годината. Раѓа herë të dytë e të tretë, në fund të vitit. Bën 1-8 1-8 младенчиња слепи кои половата зрелост Vocalization: similar to that of the cat. këlyshë të verbër të cilët maturohen pas një ја достигнуваат после една година. Можат viti. Mund të jetojnë 13-14 vjet. да живеат 13-14 години. Zëri: I ngjashëm me atë të maces. Звук: Сличен со оној на мачката.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа Sus scrofa Wild Boar Derri i egër Дива свиња

Photo / Foto / Фотографиjа: © Ulrike Brütting, © Ulrike Brütting, © Marieke IJsendoorn-Kuijpers

Length: 1.1-1.8m, weight: 50-350 kg. Gjatësia:1.1-1.8m, pesha: 50-350 kg. Должина: 1.1-1.8 м, тежина: 50-350 кг. Description: Ancestor of most domestic pig Përshkrimi: Paraardhës i shumicës së llojeve Опис: Дивата свиња е предок на домашната breeds, with dark brown fur. Young boars have të derrave shtëpiakë. Gëzofi i tyre është në раса на свиња. Нејзиното крзно е со темно darker stripes along the body and males show ngjyrë kafe të errët. Këlyshët kanë vija më кафена боја. Младенчињата имаат темни a strong crest and a visible bucktooth. The të errëta në gjithë gjatësinë e trupit, ndërsa линии по должина на телото, додека species can only be confused with straying meshkujt kanë një krifë të fortë dhe një dhëmb мажјакот има изразена грпка и забележлив domestic pigs. të dalë në nofullën e sipërme. Specia mund испапчен заб. Овој вид на дива свиња може të ngatërrohet vetëm me derrat shtëpiakë që да биде заменет единствено со домашната Status: The species is not under threat, but largohen nga shtëpitë për në pyll. свиња која заталкала. its numbers in the region are decreasing. It is mostly encountered in the border areas of the Statusi: Specie jo e kërcënuar, por numri i Состојба/Статус: Видот не е под за- region. individëve të tyre në rajon është në zbritje. кана, но неговиот број во регионот е во Takohet më së shumti në zonat kufitare të опаѓање. Се сретнува воглавно, но ретко, во Distribution and habitat: Wide distribution rajonit. пограничните области на регионот. range, and can be encountered in most of Europe and the region. Found in forest, grass- Përhapja dhe habitati: Derri i egër ka një Распространетост и живеалиште: lands and agricultural areas. shtrirje të gjerë dhe ndeshet në pjesën më të Дивата свиња има широк опсег на madhe të Europës. Gjendet edhe në rajon. Je- распространетост, може да се сретне Diet: Omnivorous, feeding on seeds, fruits, ton në pyje, fusha me bar, zona bujqësore, etj. во најголемиот дел на Европа, како и во roots, mushrooms, worms, etc. регионот. Се појавува во шумски, тревести и Ushqimi: Derri i egër ha gjithçka: fara, fruta, Behaviour: Can be encountered both at night земјоделски области. rrënjë, kërpudha, krimba etj. and during the day. Исхрана: Дивата свиња јаде се, хранејќи Sjellja: Lëviz natën dhe ditën. Reproduction: Reproduces once a year in се со семиња, овошни плодови, корења, spring. The 3-12 young develop quickly and Riprodhimi: Shumohet një herë në vit, në печурки, црви и др. follow their mother. Usually maturing in the pranverë. Bën 3-12 këlyshë që zhvillohen Однесување: Може да се сретне и ноќе и во second year, they can live up to 20 years. shpejt dhe ndjekin nënën e tyre. Zakonisht, текот на денот. maturimi ndodh në vitin e dytë. Jetojnë deri Vocalization: Grunts and squeals. në 20 vjet. Животен циклус: Дивата свиња се размножува еднаш годишно напролет. Раѓа Zëri: Hungërimë dhe klithma. 3-12 младенчиња кои се развиваат брзо и ја следат својата мајка. Вообичаено половата зрелост ја достигнуваат во втората година, можат да живеат над 20 години. Звук: грофтање и пискање.

Photo / Foto / Фотографиjа: © Philippe Boissel, © Troise Carmine

Length: 0.9-1.3 m, weight: 15-35 kg. Gjatësia: 0.9-1.3m, pesha: 15-35 kg. Должина: 0.9-1.3 м, тежина: 15-35 кг. Description: A relatively small deer. In sum- Përshkrimi: Specie me përmasa relativisht të Опис: Срната е релативно мала. Во лето има mer its colour is grey to red, becoming greyer vogla. Në verë ngjyra e tij është gri në të kuqe, чисто сива кон црвена боја, која посивува in winter. The young are densely spotted. The kurse në dimër bëhet gri më e errët. Këlyshët во зима. Младенчињата се со густи пеги. males have small, branched and spiny horns. janë me shumë pulla. Meshkujt kanë brirë të Машките единки имаат мали, разгранети и vegjël, të degëzuar dhe me maja. шилести рогчиња. Status: Generally not endangered in Europe. In the region, its population is under pressure Statusi: Në përgjithësi, i pa kërcënuar në Состојба/Статус: Видот воглавно не е from forest destruction and fragmentation, Europë, kurse në rajon popullata e tij është загрозен во Европа, додека во регионот and hunting. nën presion nga shkatërrimi dhe fragmentimi i неговата популација е под притисок како pyjeve, si dhe nga gjuetia. последица од уништување на шумите и Distribution and habitat: Occurs in most of расфрленоста како резултат на нивното Europe, occupying a wide range of habitats, Përhapja dhe habitati: Takohet në pjesën më ловење. including deciduous, mixed or coniferous të madhe të Europës. Zë një variacion të gjerë forests, pastures, and arable land. habitatesh, duke përfshirë pyjet gjetherënës, Распространетост и живеалиште: Се të përziera, pyjet e ahut, kullotat dhe tokën e сретнува во поголемиот дел на Европа. Diet: Feeds mainly on leaves, grass, buds and punuar. Живее во многу разновидни живеалишта, fruits. како што се мешани шумски области или Ushqehet: Kryesisht me gjethe, barishte, sythe Behaviour: Active at dusk and night, but also четинарски шуми, пасишта, и обработливо dhe fruta. during the day if undisturbed. It builds no земјиште. nest but hides its young in shrubs. It is mainly Sjellja: Lëviz dhe ushqehet gjatë muzgut Исхрана: Се храни главно со листови, found in dense forest areas, hiding during the dhe natën, por edhe ditën, kur nuk është i тревки, пупки и овошни плодови. day and appearing at dusk to search for food. shqetësuar. S’ka fole, por i fsheh të vegjlit në In winter, can gather in groups of up to 100. kaçube shkurresh. Gjendet zakonisht në pyje Однесување: Активна е при зајдисонце dhe zona pyjore me dendësi të madhe, fshihet и ноќе, но исто така и преку денот Reproduction: Reproduces once a year in ditën dhe shfaqet në muzg për t’u ushqyer. доколку е невознемирувана. Нема гнездо early summer. The 1-2 young are active im- Mund të gjendet në grupe deri në 100 krerë (засолниште) но, своите младенчиња ги mediately after birth. They are mature in the në dimër. крие во грмушките. Главно може да се најде second year, and can live up to 15 years. во густи шумски области, се крие во текот на Riprodhimi: Shumohet një herë në vit, në fil- Vocalization: Both sexes bray. денот и се појавува на зајдисонце за да бара lim të verës. Bën 1-2 keca që zakonisht ngrihen храна. Овој вид во зима се собира во групи në këmbë menjëherë pas lindjes. Maturohen и до 100 срни заедно. në vitin e dytë dhe mund të jetojnë deri në 15 vjet. Животен циклус: Се размножува еднаш годишно, во рано лето. Раѓа 1-2 младенчиња Zëri: Për të dy sekset: pëllitja. кои се активни веднаш по раѓањето. Половата зрелост ја достигнуваат во втората година и можат да живеат до 15 години. Звук: Двата пола рикаат/трубат.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 35 Rupicapra rupicapra Northern Dhia e egër Дива коза Chamois

Photo / Foto / Фотографиjа: © David Chalaron, © Stefano Caldera

Length: 1.1-1.8 m, weight: 35-50 kg. Gjatësia: 1.1-1.8 m, pesha: 35-50 kg. Должина: 1.1-1.8 м, тежина: 35-50 кг. Description: The Northern chamois is an Përshkrimi: Është banor i rrezikuar i kullotave Опис: Дивата коза преставува загрозен жител на endangered inhabitant of the mountainous pas- të zonave të larta të rajonit. Të rriturit e këtij планинските пасишта на регионот. Возрасните од tures of the region. The adults of this goat-like gjitari që ngjan me dhinë kanë dy brirë të оваа коза, како цицачи, имаат два кратки рога и mammal have two short horns and a white face shkurtra, fytyrë ngjyrë të bardhë me dy vija të бело лице со две црни ленти. Се наоѓа во изолирани with two black stripes. In summer, its fur is light zeza. Në verë gëzofi është ngjyrë gri e hapur колонии. Преку летото крзното на козата и е светло grey while in winter it looks almost black. dhe në dimër bëhet thuajse i zi. сивкасто додека во зима изгледа речиси црно. Status: The Balkan population, which has been Statusi: Popullata e dhive të egra të Ballkanit, Состојба/Статус: Балкансите популации од дивата isolated for about 100 years, is small and endan- që ka qenë izoluar për rreth 100 vjet, është коза, кои биле изолирани околу 100 години, се gered. Populations are threatened by poaching, e vogël dhe e rrezikuar. Popullatat janë të мали и загрозени. Популациите се загрозени predation by feral dogs, habitat fragmentation kërcënuara nga konsumi për mish, si nga од ловокрадците на дивеч, од предаторите, со and tourism. njerëzit dhe nga qentë, copëzimi i habitatit фрагментирање на живеалишта и туристичките dhe aktivitetet turistike. активности. Distribution and habitat: The species is widespread in Europe. The Balkan subspecies Përhapja dhe habitati: E përhapur në Europë. Распространетост и живеалиште: Распространета е Rupicapra r. balcanica inhabits most of the во Европа. Балканскиот подвид Rupicapra r. balcanica, Nën-speciet e Ballkanit (Rupiccapra rupicapra mountainous regions of Albania and Bulgaria. се сретнува во планинските региони во Албанија balcanica) jetojnë në shumicën e rajoneve The population numbers several thousand. The и Бугарија, и присутна е во регионот. Вкупната malore të Shqipërisë dhe Bullgarisë dhe janë animal is encountered on mountains, steep and бројка на оваа поулација е околу илјадници единки. të pranishme në gjithë rajonin. rocky mountainous cliffs and forests. Habitats Животното се сретнува на планините, на стрмните also include alpine meadows, mixed broadleaf Popullatat kanë disa mijëra individë. Jetojnë në и карпести планински високи врвови, гребени и во woodland, and coniferous woodland. masivet malore, rrëpira, shkëmbinjtë dhe pyjet, шумите. Живеалиштата исто така вклучуваат алпски por edhe në kullotat alpine, pyjet e përziera пасишта, мешани пространства со широколисни и Diet: Feeds on grasses, herbs, leaves, fruits, etc. dhe zonat e mbjella me pemë halore. четинарски дрва. Behaviour: Sociable, living in small groups in Ushqimi: Në përgjithësi ha gjethe, bar, fruta, Исхрана: Се храни со тревки и растенија, листови, summer and gathering in larger groups of up to etj. овошни плодови и др. 100 individuals in winter. Females and young occur in flocks of 5-30 animals, while adult males Sjellja: Dhitë e egra janë të shoqërueshme, je- Однесување: Дивите кози се дружељубиви, во tend to remain solitary for most of the year. tojnë në tufa të vogla në verë dhe bashkohen лето живеат во мали групи, кои преку зимата се në tufa me mbi 100 krerë në dimër. Femrat dhe соединуваат во поголеми групи (стада) со над 100 Reproduction: Reproduces once a year in të vegjlit gjenden në tufa me nga 5-30 kafshë, единки. Женките и младенчињата се појавуваат во spring. The 3-12 young grow quickly and can ndërsa meshkujt e rritur priren të qëndrojnë të стада од 5-30 животни, додека возрасните мажјаци soon follow the adults. They mature in the sec- vetmuar në pjesën më të madhe të vitit. се стремат да останат осамени во поголемиот дел од ond or third year, and can live up to 20 years. годината. Riprodhimi: Shumohet një herë në vit, në Vocalization: Grunts and squeals similar to pranverë. Bën 3-12 keca që zhvillohen shpejt Животен циклус: Се размножува еднаш годишно domestic goat. dhe ndjekin dhinë e rritur. Maturohen në vitin на пролет. Раѓа 3-12 младенчиња (јариња), кои бргу e dytë ose të tretë dhe mund të jetojnë deri се развиваат и можат да ја следат возрасната коза. 20 vjet. Полово созреваат во втората или третата година и можат да живеат и до 20 години. Zëri: Hungërimë dhe klithma të ngjashme me dhinë e butë. Звук: Рикање (гровтање) и пискање слично како домашната коза.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 36 Gyps fulvus Griﬀon Shkaba Белоглав Vulture мршојадец

Photo / Foto / Фотографиjа: © Adam Kumiszcza, © David Chalaron

Length: 95-110 cm, wingspan: 255-280 cm. Gjatësia: 95-110 cm, krahët e hapur: 255-280 cm Должина: 95-110 цм, распон на крилја: 255-280 цм. Description: 7VMUVSFXJUINBHOJöDFOUøJHIU Përshkrimi: Grabitqar me fluturim madhësh- HFOFSBMMZMJHIUCSPXOOFDLXJUIXIJUFGVSPS UPS QÑSHKJUIÑTJTIUOÑOHKZSÑLBGFUÑÎFMÑU Опис: ɴʧʯʥʾʖʛʜʭʨʥʘʜʢʟʮʜʤʨʩʘʜʤʢʜʩ without plumage. Typically flies with wings qafa është me push të bardhë ose e zhveshur ʙʢʖʘʤʥʜʨʥʨʘʜʩʢʥʡʖʫʜʖʘʖʗʥʾʖʘʧʖʩʥʩ stretched out, and rarely flaps its wings, so its nga puplat. Silueta në fluturim duket mjaft бел или без пердуви. Заради растегнатото silhouette appears very large. It has a sharp, e madhe për shkak të fluturimit me krahë të летање и реткото мавтање на крилјата, triangular tail, small head and narrow long hapur, që rrallë i mbledh. Ka bisht trekëndor të неговата силуетата изгледа доста голема. Тој beak. In young birds, the dark brown body mprehtë, kokë të vogël dhe sqep të ngushtë има триаголна и заострена опашката, мала contrasts with lighter areas under wings. dhe të gjatë. Tek të vegjlit, trupi me ngjyrë глава, тесен и издолжен клун. Кај младите Distinguished from other vultures and griffons kafe të errët kontraston me ngjyrën e çelët të птици телото е со темно кафеава боја by its light brown body, and dark brown ends pjesëve poshtë krahut. Dallohet nga shpendët наспроти светлите подкрилја. Од другите of the wings and tail. e tjerë grabitqarë prej ngjyrës kafe të lehtë të мршојадци и грабливки, овој вид може да се trupit dhe nga kafja e errët e fundit të krahëve разликува по неговото светло кафено тело, Distribution and habitat: Prefers open, dry dhe të bishtit. чии крилја и опашка се темно кафени кон valleys or plateaus which are suitable for краевите. searching for carrion. Takes flight and dives Përhapja dhe habitati : Parapëlqejnë lugina time after time. Known as a colonial nest të hapura, të thata ose rrafshnalta nga ku Распространетост и живеалиште: CVJMEFSJOSPDLZBSFBTWFSZTQPSBEJDFWJEFODF mund të shohin kërmat. Ngjiten në fluturim Претпочитува отворени, суви долини of its nesting in the region. dhe zbresin herë pas here. Njihen si folezuese или висорамнини кои се погодни за koloniale të zonave shkëmbore, por aktualisht ʤʖʗʿʪʛʪʘʖˀʜʤʖʢʜʯʜʘʟʩʜʢʜʩʖʟʨʜ Reproduction: Builds nests from twigs, 60 – ekzistojnë vetëm prova sporadike të folezimit ʦʧʟʞʜʣʾʪʘʖʥʛʘʧʜʣʜʤʖʘʧʜʣʜʦʥʞʤʖʩʜ 100 cm in diameter on mountain cliffs in rock të tyre në rajon. како колонијален градител на гнездата niches, often in scattered colonies of 10-20 ʘʥʡʖʧʦʜʨʩʟʥʗʢʖʨʩʟʘʥʧʜʙʟʥʤʥʩʟʣʖ pairs. The female usually lays a single egg at Riprodhimi: I ndërtojnë foletë me shkarpa многу повремена евиденција за неговото buzë shkëmbinjve, ose nëpër guva në shpatet UIFFOEPG'FCSVBSZJODVCBUJPOMBTUT гнездење. days. Young can fly after 3-4 months. e rrëpirëta të maleve, shpesh në koloni të shpërndara me 10-20 çifte. Foletë zakonisht Животен циклус: Се вгнездуваат на Diet: Carrion, leftovers in waste piles, etc. kanë një diametër prej 60-100 cm. Femra pjell високите планински врвови покрај карпите Vocalization: Makes hissing and grunting zakonisht 1 vezë në fund të shkurtit. Ngrohja или во каменити пукнатини, почесто во sounds when feeding in groups on carcasses. zgjat 48-54 ditë. Të vegjlit arrijnë të fluturojnë распрскани колонии со по 10-20 парови. Otherwise silent. pas 3-4 muajsh. Гнездото со пречник од 60-100 цм. се состои од купче суви гранки. Женката вообичаено Ushqimi: Kërma, hedhurinat nëpër pirgjet e ʤʜʨʜʨʖʣʥʜʛʤʥʾʖʾʭʜʡʥʤʡʧʖʾʥʩʤʖʫʘʗʧʪʖʧʟ plehrave, etj. инкубацијата (квачењето на јајцата) трае Zëri: Fishkëllima dhe hungërima kur ushqe- ʛʜʤʖʣʢʖʛʜʤʮʟˀʖʩʖʨʜʨʦʥʨʥʗʤʟʛʖ hen në grup me skelete e kërma. Pjesën tjetër летаат после 3-4 месеци. të kohës e kalon në heshtje. Исхрана: Лешови, со отпадоци, ѓубре идр. Звук: Свирка и грофта кога групно се храни со лешеви. Инаку е молчалива птица.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа Accipiter gentillis Northern Gjeraqina Јастреб Goshawk кокошкар

Photo / Foto / Фотографиjа: © Mattia Consonni, © Peter Schmidt

Length: 49-64 cm, wingspan: 93-127 cm. GjatësiaDNkrahët e hapur: 93-127 cm. Должина: 49-64 цм, распон на крилја: 93-127 цм. Description: 3FTJEFOUCJSEPGQSFZMBSHFBOE Përshkrimi: Shpend mishngrënës që nuk powerful vulture with wide wings and long TIUFHUPOHSBCJURBSJGVRJTIÑN NFLSBIÑUÑ Опис: Птици кои се постојани жители, UBJM'FNBMFTBSFMBSHFSUIBONBMFTBEVMUNBMFT gjerë dhe bisht të gjatë. Femrat janë më të голема и силна грабливка со широки about the same size as females of the Eurasian mëdha se meshkujt. Meshkujt e rritur kanë крилја и долг опаш. Женките се поголеми sparrowhawk (Accipiter nisus). In comparison to përmasa të krahasueshme me femrat e Gjeraq- ʥʛʣʖʝʾʖʭʟʩʜʘʥʞʧʖʨʤʟʩʜʣʖʝʾʖʭʟʦʥ this similar species, the Northern goshawk has inës së Euroazisë (Accipiter nisus). Në krahasim големината наликуваат на женките од a rounded tail form and a broader base of the me këtë specie të ngjashme, gjeraqina e veriut Јастребот врапчар (Accipiter nisus). Во tail. Adult birds have white eyebrows and are ka formë të rrumbullakosur dhe bazë më të споредба со многу сличниот јастреб grey to blue (males) and dark grey (females) on gjerë të bishtit. Të rriturit në pjesën e sipërme врапчар, јастребот кокошкар има кружна the upper part, while their lower part is white të syrit kanë ngjyrë gri në të kaltër (meshkujt) форма на опашката која е широка во with grey stripes. Young birds are brown on dhe gri të errët (femrat), kurse pjesa e poshtme основата. Возрасните птици имаат бели the upper part and white with dense stripes është ngjyrë e bardhë e vijëzuar me gri. Të veg- веѓи и се со сива до сина боја (машките) on the lower part of their body. Usually flies jlit në pjesën e sipërme të trupit janë ngjyrë и темносива (женките) во горниот дел, at the height of the tree-tops, with little wing kafe, dhe ngjyrë të bardhë me shumë vijëzime во долниот дел се со бела боја со сиви movement. në pjesën e poshtme. Zakonisht fluturojnë në линии. Младите единки во горниот дел се lartësinë e majave të pemëve me lëvizje të со кафена и бела боја и со густи линии во Distribution and habitat: Northern goshawks pakta të krahëve. долниот дел. Вообичаено летаат на висина are encountered in coastal areas in winter, and на врвовите од дрвата, со лесно мавтање на in mountainous coniferous forests where they Përhapja dhe habitati: Gjatë dimrit hasen крилјата. build their nests in summer. në zonën bregdetare dhe në verë takohen në drurët halorë të zonave malore ku ato ndër- Распространетост и живеалиште: Преку Reproduction: Build massive nests placed on tojnë foletë e tyre. зимата се сретнуваат во крајбрежниот trees 10-20 m above the ground which they појас, а преку летото се сретнуваат во use for several years. Female lays 3-4 eggs, Riprodhimi: Ndërtojnë fole masive në pemë, четинарските шуми каде и ги градат своите incubation lasts 35-38 days and young birds në lartësi rreth 10-20m të cilën e përdorin për гнезда. are able to fly after 35-42 days. disa vjet me radhë. Pjellin 3-4 vezë. Ngrohja e tyre zgjat 35-38 ditë dhe të vegjlit arrijnë të Животен циклус: Градат масивно гнездо Diet: Birds and mammals the size of a rabbit fluturojnë pas 35-42 ditësh. сместено на дрва со висина од околу 10-20 м or pheasant. над земјата кое го користат неколку години. Ushqimi: Shpend dhe gjitarë me përmasat e Vocalization: Mostly silent during non-nesting Женките несат 3-4 јајца, чија инкубација lepurit ose të fazanit. period. During the nesting period, cries are трае 35-38 дена и младите пилиња се usually heard at dawn. They are very similar Zëri: Jashtë kohës së ngrohjes së vezëve janë способни да летаат после 35-42 дена. to the cries of the Eurasian sparrowhawk, but të heshtur. Thirrjet dëgjohen kryesisht në agim Исхрана: Со птици и цицачи со големина на louder and at a lower tone, with slow titters dhe janë shumë të ngjashme me ato të gjer- зајак или фазан. “kya-kya-kya”. aqinës së shkurtës (Eurasian sparrowhawk), por më të forta, me ritëm më të ulët dhe me Звук: Кога не им е период на гнездење një kukurisje më të avashtë “kja-kja-kja”. претежно се тивки. Во период на гнездење, викањата вообичаено се слушаат во зори. Викањата се многу слични со оние на јастребот врапчар, но погласни се и со понизок звук на цивкање “кја-кја-кја“.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа Aquila chrysaetos Golden Shqiponja Златен Eagle e malit орел

Photo / Foto / Фотографиjа: © Ed Post, © Ed Post, © Patricia Bruno

Length: 76-89 cm, wingspan: 190-227 cm. Gjatësia: 76-89 cm, krahët e hapur: 190-227 cm. Должина: 76-89 цм, распон на крилја: 190-227 цм. Description: Prominent bird of prey, common Përshkrimi: Zog mishngrënës shumë i njohur. in mountainous areas in the region. It has great Ndeshet rëndom në zonat malore të rajonit. Опис: Величенствена птица, типичен за flight capacities and high speed of manoeuvr- Ka aftësi të mëdha fluturuese dhe shpejtësi планинските области во регионот. Има ing. Easily distinguishable from afar due to its të madhe manovrimi. Dallohet lehtë edhe në големи летачки способности и голема long neck, long and wide tail and long wings. distanca të largëta falë qafës së gjatë, bishtit të брзина на маневрирање. Од далечина Adults have yellow feathers on the neck and gjatë dhe të gjerë si dhe gjatësisë së krahëve. можат да му се забележат долгиот врат, head and are totally brown with lighter stripes Të rriturit kanë pupla të verdha në qafë dhe në долгата и широка опашка и долгите крилја. on the upper part of their wings. Juveniles kokë dhe janë krejtësisht bojë kafe, me shirita Возрасните имаат жолти пердуви на вратот with white tail base and white areas on the të zbehtë në pjesën e sipërme të krahëve. Të и на главата и се целосно кафени со светли wings are easily distinguished from adults. vegjlit kanë njolla të bardha në krahë dhe në линии на горните делови на нивните bazën e bishtit, çka i bën lehtësisht të dal- крилја. Младенчињата се со бела опашка во Distribution and habitat: Prefers rocky lueshëm nga të rriturit. основата и бели пеги на крилјата, и многу mountainous areas. лесно се разликуваат од возрасните единки. Përhapja dhe habitati: Parapëlqejnë mjediset Reproduction: Rock and tree breeder. Female malore dhe shkëmbinjtë. Распространетост и живеалиште: lays two eggs with brown-reddish spots. Nest- Претпочитува камени планински области. ing begins in April and incubation lasts nearly Riprodhimi: Riprodhohet në shkëmbinj dhe six weeks. Often only one of the juveniles në pemë. Femra pjell dy vezë, me pulla kafe-në Животен циклус: Се размножува на survives the first 11 weeks, reaching fully- të kuqe. Folezimi nis në prill dhe ngrohja e карпести предели и дрвја. Женката по- fledged state. vezëve zgjat afro gjashtë javë. Shpesh vetëm ложува две јајца со кафено-црвенкасти një nga të vegjlit u mbijeton 11 javëve të para, точки. Вгнездувањето почнува во април Diet: Consists mainly of rabbits and partridges, dhe arrin të rritet plotësisht. а инкубацијата на јајцата трае околу шест also dead cattle, young of mammals and car- недели. Често само едно од младенчињата rion. Ushqimi: Përbëhet kryesisht nga lepuj dhe ги преживува првите 11 недели, thëllëza, por dhe nga bagëti të ngordhura, Vocalization: Yelping sounds “kyeck-yeck- достигнувајќи состојба кога веќе може да gjitarë të vegjël dhe kërma. yeck....”. лета. Zëri: Në trajtën e kuisjeve”kjek-jek-kjek...”. Исхрана: Исхраната главно се состои од зајаци и еребици, лешеви од добиток, младенчиња на други цицачи и други лешеви. Звук: Звуци на завивање “кјецкјецкјец....“.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа Falco naumanni Lesser Skifteri Степска Kestrel kthetraverdhë ветрушка

Photo / Foto / Фотографиjа: © Luís Semedo, © Joaquim Antunes , © Joaquim Antunes

Length: 29-32 cm, wingspan: 58-72 cm. Gjatësia: 29-32 cm, krahët e hapur: 58-72 cm. Должина: 29-32 цм, распон на крилја: 58-72 цм. Description: Small, elegant falcon. It is very Përshkrimi: Skifter i vogël, elegant. Është Опис: Мала елегантна ветрушка. Многу е similar to the common kestrel (Falco tinnun- shumë i ngjashëm me skifterin kthetrazi (Falco сличена со обичната ветрушка (Falco tin- culus), but with a different cry, shorter tail and tinnunculus) por dallon prej tij nga thirrja, nunculus), но со различен крик, пократкa wings, blue-grey head and the upper wings of bishti dhe krahët që janë më të shkurtër, koka опашка и крилја, сино-сивкаста глава и the male, and usually yellow to dark auburn dhe pjesa e sipërme e krahëve që janë në повисоки крилја кај мажјаците, обично со chest and yellow claws. ngjyrë të kaltër në gri tek mashkulli, si dhe жолто до темно костенливи гради и жолти nga kraharori shpesh në ngjyrë të verdhë në канџи. Distribution and habitat: Mostly encoun- të kuqërremtë të errët, dhe mbi të gjitha nga tered in the region during migration in large Распространетост и живеалиште: Во kthetrat që i ka të verdha. groups of 10-100 individuals. There is only регионот главно се сретнуваат за време WFSZTQPSBEJDFWJEFODFPGOFTUJOHTFQBSBUF Përhapja: Në rajon hasen kryesisht gjatë на миграција, во големи јата од 10-100 individuals have been observed in the region shtegtimit, në tufa të mëdha shpesh të përbëra единки. Има само повремена евиденција during the nesting season. nga 10-100 individë. Folezimi vërehet në raste ʞʖʤʟʘʤʥʩʥʙʤʜʞʛʜˀʜʥʛʛʜʢʤʟʟʤʛʟʘʟʛʪʟ sporadike, por individë të veçantë janë parë në се забележени во регионот за време на Reproduction: Nests in colonies, in cities on rajon gjatë periudhës së folezimit. вгнездувањето. CVJMEJOHT DMJòT SVJOT FUDVTVBMMZJOMPXMBOET Nests are placed in sheltered rock corners or Riprodhimi: Shumohen në koloni, mbi Животен циклус: Се размножуваат во building crevices. ndërtesat e qyteteve, në shkëmbinj, rrëpira, колонии, на пр. по градовите на зградите, rrënoja etj., zakonisht në ultësira. Folezon në ʤʖʙʧʜʗʜʤʟ ʪʧʤʖʩʟʤʟʟʛʧʘʥʥʗʟʮʖʜʤʥ Diet: Insects captured on the ground, and in qoshe të mbrojtura shkëmbinjsh ose në të çara се вгнездуваат по долини. Гради гнезда во the air flying with slight dives. ndërtesash. ќошиња на згради или пукнатини на згради. Vocalization: Three-syllable, easily distin- Ushqimi: Hanë insekte që i kapin në tokë si Исхрана: Инсекти фатени на земја, guishable songs “che-che-che” similar to the dhe në ajër me pikiata të lehta. шетајќи, и во воздухот летајќи со лесно call of the common kestrel, though more rapid приземјување. and tweedy. Zëri: Thirrje trerrokëshe qartësisht të dal- lueshme “çe-çe-çe”, të ngjashme me serinë e Звук: Три слога, јасно препознатлив звук tingujve të skifterit kthetrazi, ndonëse më të “че-че-че“ слично на гласот со серијата shpejta dhe më cicëruese. кратки тонови на обичната ветрушка, иако се побрзи и поцивкасти.

< VULNERABLE > VU

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа Tetrao urogallus Western Gjeli Голем Capercaillie i egër тетреб

Photo / Foto / Фотографиjа: © Stefan Johansson

Length: 60-87 cm, wingspan: 87-125 cm. Gjatësia: 60-87 cm, krahët e hapur: 87-125 cm. Должина: 60-87 цм, распон на крилја: 87-125 цм. Description: Very large, males are darker and Përshkrimi: Shpend shumë të mëdhenj. three times larger than females. Takes flight Meshkujt janë me ngjyrë të errët dhe tre herë Опис: Многу големи, мажјаците се потемни with loud wing flapping. Flights are short, më të mëdhenj se femrat. Ngjiten në fluturim и три пати поголеми од женките. Летаат со quick and straight. Species is famous for the me zhurmë shumë të fortë të krahëve. Flutu- силен звук на тапкање на крилјата. Летањата impressive courtship behaviour of males, their rimet janë të shkurta, të shpejta dhe në vijë të се куси, брзи и праволиниски. Познати се по long neck held straight and tail raised when drejtë. Gjeli i egër është i famshëm për sjelljen впечатливите додворувања на мажјаците, strutting. Male has a heavy, curbed yellow e mahnitshme flirtuese të meshkujve, qafën e нивниот долг врат е во исправена положба beak. Females are brown with black stripes on gjatë që e mban drejt dhe bishtin e ngritur kur и издигнат опаш кога се шепури. Мажјаците the chest. krekoset. Mashkulli ka sqep të rëndë, të përku- имаат тежок, рабест жолт клун. Женките се lur, me ngjyrë të verdhë. Femrat janë ngjyrë кафени со црни ленти на градите. Distribution and habitat: Occurs in moun- kafe me vija të zeza në kraharor. tainous areas, coniferous or mixed forests, Распространетост и живеалиште: rocky habitats with old pine trees, etc. At Përhapja dhe habitati: Jetojnë në zona Се појавуваат во планински области, the end of spring, the birds come down to malore, në pyje halorë ose të përzier, zona me во четинарски или мешани шуми, meadows where males display their courtship pisha të vjetra në vende shkëmbore, etj. Në претпочитуваат карпести живеалишта behaviour. fund të pranverës zbresin në livadhe ku mesh- со стари борови дрвја, итн. Кон крајот од kujt bëjnë paradat flirtuese. пролетта птиците се симнуваат во ливадите Reproduction: Nesting begins by the end of каде машките единки го покажуваат своето April. Females lay 7-11 eggs, incubation lasts Riprodhim: Folezimi nis nga fundi i prillit. додворувачко однесување. 24-26 days and young are able to take short Femra lëshon 7-11 vezë, inkubacioni zgjat 24- flights when they are 2-3 weeks old. They are Животен циклус: Вгнездувањето почнува 26 ditë dhe të vegjlit janë të aftë për fluturime fully capable of flying after 2-3 months. кон крајот на месец април. Женката të shkurtra kur mbushin moshën 2-3 javore. положува 7-11 јајца, инкубацијата трае Diet: Feeds on pine and fir needles, leaves and Janë të aftë të fluturojnë plotësisht pas 2-3 24-26 дена и младенчињата се способни за flowers. muajsh. куси летови кога ќе наполнат 2-3 недели. Vocalization: Usually in the evening their Ushqimi: Hanë hala pishe dhe bredhi, gjethe Способни за летање се после 2-3 месеца. dhe gonxhe lulesh. TPOHiDPDSFDLDPSPDLwDBOCFIFBSENBMFT Исхрана: Се хранат со борови и елови call is a slow and repeated cackle “grack”. At Zëri: Në mbrëmje dëgjohet kënga “ko-krek- иглички, листови и цветови. dawn, song consists of two cracking sounds korok”. Meshkujt kanë një kakarisje të ngadaltë which accelerate to a sound “cork-pop” im- Звук: Вообичаено во приквечерината e të përsëritur “grak”. Në agim, kënga përbëhet mediately followed by sharp whistles and ʨʜʨʢʪʯʖʤʟʘʤʖʩʖʦʜʨʤʖiʡʥʡʧʜʡʡʥʧʥʡi nga tinguj dysh kërcitës, që përshpejtohen në OPJTZøBQPGXJOHTUIFFOUJSFTPOHMBTUT крикот на машките единки е едно бавно и një tingull që dëgjohet si ”kork-pop”, të sho- seconds and can be heard at distances of up to повторливо гакање “грак“. Во зората, при qëruara menjëherë nga fërshëllima të mprehta 200-300 m. разденувањето, песната се состои од двa dhe rrahje të zhurmshme të krahëve. E gjithë пукотнички звука, кои се забрзуваат во kënga zgjat 5-7 sekonda. Mund të dëgjohet еден звук “корк-поп“ веднаш проследени deri në 200-300 m largësi. со остро свиркање и бучно тапкање на ʡʧʟʢʾʖʩʖʭʜʢʖʩʖʦʜʨʤʖʩʧʖʜʨʜʡʪʤʛʟ и може да се слушне и до 200-300 м оддалеченост.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 41 Alectoris graeca Rock Thëllëza Еребица Partridge e malit камењарка

Photo / Foto / Фотографиjа: © Ulrike Brütting

Length: 32-35 cm, wingspan: 46-53 cm. Gjatësia: 32-35 cm, krahët e hapur: 46-53 cm. Должина: 32-35 цм, распон на крилја: 46-53 цм. Description: Lives in groups. Similar to other Përcaktimi: Jeton në grupe. Specia është e partridges, only differing in its white throat ngjashme me thëllëzat e tjera. Ndryshon prej Опис: Живеат во групи. Видот е сичен со and a visible black bordering line between tyre nga grykorja e bardhë me një bordurë другите еребици, се разликува од нив UISPBUBOEOFDLXIJUFBOEOBSSPXFZFCSPXT ndarëse me ngjyrë të zezë midis grykës dhe единствено по белото грло и една видлива PGUFODSPTTJOHUIFGPSFIFBEBOEBTNBMMCMBDL qafës, nga vetullat e bardha dhe të ngushta црна гранична линија помеѓу вратот и line which can be seen at the bottom of upper të cilat shpesh përshkojnë pjesën ballore dhe ʙʧʢʥʩʥʗʜʢʟʟʩʜʨʤʟʘʜʹʟʮʜʨʩʥʘʡʧʨʩʪʘʖʾ˂ʟ jaw. një vijë e vogël e zezë që mund të dallohet në ʨʜʤʖʮʜʢʤʟʥʩʛʜʢʜʛʤʖʣʖʢʖʭʧʤʖʢʟʤʟʾʖ fund të nofullës së sipërme. која може да се забележи во долниот дел на Distribution and habitat: Typical bird of горната вилица. south-facing steep, dry mountains with low Përhapja dhe habitati: Shpend tipik i vegetation. vendeve malore të pjerrëta me orientim nga Распространетост и живеалиште: Типична jugu, maleve të zhveshur, me bimësi të pakët. птица на стрмнините свртени кон југ, суви Reproduction: Nesting period begins at the планини со ниска вегетација. end of April and lasts until June. The female Riprodhimi: Folezimi ndodh nga fundi i prillit lays 8-14 eggs and incubation lasts 24-26 days. deri në qershor. Femra lëshon 8-14 vezë dhe Животен циклус: Периодот на гнездење Young are able to take short flights after 7-10 periudha e inkubacionit zgjat 24-26 ditë. Të започнува кон крајот на април и трае days and fly easily after 50-60 days. vegjlit janë të aftë për fluturime të vogla në до јуни. Женката положува 8-14 јајца moshën 7-10 ditore dhe të aftë të fluturojnë и инкубацијата трае од 24- 26 денови. Diet: Plants and insects. plotësisht pas 50-60 ditësh. Младенчињата се способни за кратки Vocalization: Territorial songs are a usually летови на возраст од 7-10 дена а полесно Ushqimi: Bimë dhe insekte. very loud cooing in short and irregular series, летаат после 50-60 дена. interrupted by a series of “chi-check-pe-ti- Zëri: Thirrjet tokësore janë zakonisht tinguj Исхрана: растенија и инсекти. check”. shumë të fortë grykorë, në seri të shkurtra e të çrregullta, që ndërpriten nga një seri ”çi-çek- Звук: Територијалните песни вообичаено pe-ti-çek”. се многу гласни гугања во кратки и неправилни серии, прекинувани од една серија “чи-чек-пе-ти-чек“.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 42 Scolopax rusticola Eurasian Shapka Шумска Woodcock шљука

Photo / Foto / Фотографиjа: © Erling Olafsson, © Tristan Bantock, © Matti Suopajärvi

Length: 33-35 cm, wingspan: 55-65 cm. Gjatësia: 33-35 cm, krahët e hapur: 55-65 cm. Должина: 33-35 цм, распон на крилја: 55-65 цм. Description: Usually seen at dusk when they Përshkrimi: Zakonisht i sheh kur bie muzgu, fly out of their nests hidden in a forest. Feeds në kohën kur fluturojnë nga streha e tyre e Опис: Вообичаено можат да се видат in the evening while during the day remains fshehtë në pyll. Ushqehen në mbrëmje, ndërsa приквечер, во време кога полетуваат calm and hiding, unless the weather is very gjatë ditës qëndrojnë të qetë dhe të fshehur, од своите гнезда скриени во шумата. Се cold. Similar to the common snipe (Gallinago përveçse kur moti është i ashpër. Ngjajnë хранат ноќе, додека преку ден остануваат gallinago) though it has a much larger and me shapkën e ujit (Gallingo gallingo), por смирени и скриени, освен ако времето е heavier body, with a strong beak and dark janë shumë më të mëdha në trup dhe më të многу студено. Многу е слична со обичната cross-wise stripes across the head. Its plumage rënda në peshë. Kanë sqep të fortë dhe vija бекасина (Gallinago gallinago), но шумската is a beautiful of mix of brown, yellow and të tërthorta e të errët nëpër kokë. Puplat janë шљука има многу поголемо и потешко grey. It has very large eyes quite uncommon një përzierje e bukur e ngjyrave kafe, e verdhë тело, со многу јак клун, кружни и темни GPSHSPVOECJSET'MJHIUJTRVJDLBOEQPXFSGVM dhe gri. Kanë sy shumë të mëdhenj çka është пруги преку главата. Нејзините пердуви wings are wide and pointed. e pazakontë për shpendët e tokës. Fluturimi се прекрасна мешавина на кафена, жолта i tyre është i shpejtë dhe i fuqishëm. Krahët i и сива боја. Има многу големи очи што е Distribution and habitat: Lives in wet forests, kanë të gjerë dhe me majë. сосема необично за една копнена птица. open swamps or shrub meadows, broad- ɳʜʩʖˀʜʩʥʜʛʥʨʩʖʗʧʞʥʟʜʤʜʧʙʟʮʤʥʤʟʘʤʟʩʜ leaved oak and mixed forests, canals and Përhapja dhe habitati: Jetojnë në pyje të крилја се широки и зашилени. swampy lands with scattered shrubs. Nests are lagësht, moçale të hapura, lëndina me shkurre, usually on the ground. dushkaja, pyje të përziera, kanale dhe toka Распространетост и живеалиште: Живее moçalore me shkurre të shpërndara. Foletë i во влажни шуми со отворени мочуришта Reproduction: Sporadic evidence of nesting kanë zakonisht në tokë. или ливади со грмушки, ги обожава in the region. дабовите и мешаните шуми, каналите и Riprodhimi: Shumimi në rajon vërtetohet Diet: Mostly feeds on worms. мочуришните почви со пространи грмушки. vetëm në raste sporadike. Гнездата вообичаено ги гради на земја. Vocalization: Usually resembles a sharp Ushqimi: Kryesisht krimba. whistle. Животен циклус: Евиденцијата за гнездење Zëri: I ngjan zakonisht një fishkëllime të во регионот е повремена. mprehtë. Исхрана: Воглавно се состои од црви. Звук: Вообичаено наликува на едно остро свиркање.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 43 Columba oenas Stock Pëllumbi Горски Dove i pyllit гулаб

Photo / Foto / Фотографиjа: © Bernie Gudeon

Length: 32-34 cm, wingspan: 63-69 cm. Gjatësia: 32-34 cm, krahët e hapur: 63-69 cm. Должина: 32-34 цм, распон на крилја: 63-69 цм. Description: Like the two similar species rock Përshkrimi: Si dhe dy speciet e tjera të pël- Опис: Исто како и кај двата слични видови pigeon (Columba livia) and common wood- lumbave - pëllumbi i shkëmbit (Columbia livia) на гулаби, обичниот гулаб (Columba livia) pigeon (Columba palumbus), the stock dove dhe gugashi (Columba palumbus) - pëllumbi i и гулабот гурмиш (Columba palumbus), is generally grey with black wing tips and a pyllit (Columba oenas) është përgjithësisht gri во целина и овој горски гулаб има сива greenish spot on the neck. However, it has no me fundet e krahëve në gjyrë të zezë dhe me боја со црни завршетоци на крилјата и XIJUFDPMPVSBUJPOPOUIFXJOHTBOEJTNJTTJOH një njollë të gjelbër në qafë. Por nuk ka pulla të една зеленкаста пега на вратот. Меѓутоа, the white spot on the neck seen in the wood- bardha në krahë dhe as në qafë si pëllumbat e немаат бело обоени делови по крилјата, pigeon. May be encountered in large groups, shkëmbit. Mund të ndeshen në tufa të mëdha, а отсуствуваат и белите дамки на вратот, but mostly in smaller numbers than other por në përgjithësi tufat e tyre janë më të vogla какви што имаат другите гулаби гурмиши. pigeons and doves. në numër se sa në rastin e pëllumbave të tjerë. Горскиот гулаб можe да се сретнe во големи групи, но воглавно во помал број од Distribution and habitat: Although well Përhapja dhe habitati: Megjithëse i njohur останатите видови гулаби. known as a bird of agricultural lands and parks, si shpend i fushave dhe parqeve, ndeshet it is almost equally encountered in high rocks thuajse po aq shpesh edhe në shkëmbinj e në Распространетост и живеалиште: Иако е and along coasts. bregdet. добро позната како птица на земјоделските почви и парковите, се сретнува исто така и Reproduction: Builds nests in tree holes or Riprodhimi: Foletë i ndërton në zgavrat e по високите карпи и долж крајбрежјата. rocky crevices and lays two eggs in March pemëve dhe në të çarat e shkëmbinjve. Lëshon or later. Both parents take part in incubation dy vezë në Mars, por edhe më pas. Të dy Животен циклус: Гнездата ги гради во which lasts 16-18 days. Young birds are able to prindërit marrin pjesë në ngrohjen e vezëve, издлабени дрвја како и во пукнатините fly after four weeks. proces i cili zgjat 16-18 ditë. на карпите, несе 2 јајца во март или подоцна. Двата родитела земаат учество Diet: Mostly feeds on cereal crops, seeds, Të vegjlit fluturojnë pas katër javësh. во инкубацијата која трае 16-18 дена. green leaves, roots, etc. Ushqimi: Kryesisht bimor me bazë drithërash, Младенчињата се способни да летаат после Vocalization: Loud and rhythmic, with a farash, gjethesh jeshile, rrënjësh, etj. 4 недели. shorter second syllable “uuu-uuu”. This song is Zëri: I fortë dhe ritmik, me rrokjen e dytë të Исхрана: Најмногу се храни со житни usually heard from February till July. shkurtër “uuu-uuu”. Kjo këngë dëgjohet krye- растенија, семиња, зелени листови, корења, sisht nga shkurti në korrik. итн. Звук: Силен и ритмичен, со кусиот втор слог “ууу-ууу“. Оваа песна главно се слуша од месец февруари до месец јули.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 44 Columba palumbus Common Gugashi Гулаб Wood-pigeon гурмиш

Photo / Foto / Фотографиjа: © Philippe Boissel, © Richard Parker, © Stefano Caldera

Length: 40-42 cm, wingspan: 75-80 cm. Gjatësia: 40-42 cm, krahët e hapur: 75-80 cm. Должина: 40-42 цм, распон на крилја: 75-80 цм. Description: A large and heavy pigeon with Përshkrimi: Pëllumb i madh dhe i rëndë, me Опис: Тој е голем и тежок гулаб со долга long tail and wings and very protrusive chest. bisht dhe krahë të gjatë dhe me një kraha- опашка и крилја и многу испакнати гради. When flying from a tree branch it demon- ror shumë të dalë. Kur fluturon nga degët e Кога лета од гранката на некое дрво TUSBUFTJNQSFTTJWFTQFFEBOETLJMMTMJEFTBOE pemëve demonstron shpejtësi dhe shkathtësi ʦʥʨʩʟʙʤʪʘʖʘʦʜʮʖʩʢʟʘʖʗʧʞʟʤʖʟʘʜʯʩʟʤʖ winds between shrubs and branches until mahnitëse, rrëshqet dhe gjarpëron midis се влече и змијовидно се движи помеѓу it reaches an open space from where it can degëve dhe shkurreve derisa arrin në apësirën грмушките и гранките се додека не стигне rapidly fly away in straight and powerful pa pengesa nga ku mund të largohet me shpe- во простор без препреки, од каде може moves. The sides of the neck are green with jtësi me lëvizje drejtvizore të fuqishme. Pjesët да одлета брзо со помош на рамномерни a white spot, and the tail has dark and light anësore të qafës janë jeshile me nga një pullë и силни движења. Страничните делови на grey stripes. The common wood-pigeon can të bardhë. Bishti është me vija në ngjyrë gri të вратот имаат зелени и бели пеги, неговата be easily recognized by the white wing stripe, errët dhe të çelët. Gugashi dallohet nga vija опашка има темни и светло сивкасти ленти. wide black wing endings and a large white e bardhë e krahëve, brezi i gjerë i zi në fund Препознавањето на овој гулаб може да биде spot on the sides of the neck. In autumn and të krahëve dhe nga njollat e bardha në anët e полесно заради белата лента која се протега winter, the species usually gathers in groups of qafës. Në vjeshtë dhe në dimër, specia grum- покрај црните завршетоци на крилјата и по hundreds. bullohet në tufa që arrijnë në qindra individë. големата бела пега по страните на вратот. Во есен и во зима вообичаено се собираат во Distribution and habitat: Agricultural lands Përhapja dhe habitati: Toka bujqësore afër групи од по стотина единки. close to forests, parks, coniferous trees and pyjeve, parqe, pemë halore, pyje gjetherënës plantations. dhe plantacione. Распространетост и живеалиште: Земјоделски почви покрај шумите, Reproduction: Builds nest in high shrubs, Riprodhimi: Foletë i ndërtojnë në shkurre, парковите, зимзелени дрва и плантажи. hedgerows or trees, rocks, etc. Lays two eggs gardhe, pemë, shkëmbinj, etj. Lëshojnë dy mainly in April or May. Both partners take part vezë kryesisht në prill ose maj. Që të dy Животен циклус: Гнездата ги градат во in incubation, which lasts 17-19 days. Young fly partnerët marrin pjesë në ngrohjen e vezëve, плотови со високи грмушки, низ гранките after 33-35 days. proces që zgjat 17-19 ditë. Zogjtë e vegjël на дрвата, карпите и др. Несат 2 јајца главно fluturojnë pas 33-35 ditësh. во април или мај. Инкубацијата трае од 17 Diet: Mainly seeds. -19 дена и двата партнери ги квачат јајцата. Ushqimi: Kryesisht farëra. Vocalization: The most common song is a Пилињата летаат после 33-35 дена. five-syllable cooing “kuu-kuu-kuu-kuu-kuu”. Zëri: Kënga më e njohur “kuu-kuu-kuu-kuu- Исхрана: Главно се хранат со семиња. kuu”. Звук: Најпознатата песна од пет слога “куу- куу-куу-куу-куу“.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 45 Cuculus canorus Common Qyqja Кукавица Cuckoo

Photo / Foto / Фотографиjа: © Daniel Morcillo, © Adam Kumiszcza, © Jean Van Holen

Length: 32-34 cm, wingspan: 51-57 cm. Gjatësia: 32-34 cm, krahët e hapur: 51-57 cm. Должина: 32-34 цм, распон на крилјата: 51-57 цм. Description: From April till July, the cuckoo’s Përshkrimi: Nga prilli në korrik, kënga e song can be frequently heard in forests. qyqeve është pjesë e rëndësishme e fondit Опис: Од април кон јули, песната на After this period, males stop their songs and muzikor të pyjeve. Pas kësaj periudhe, кукавиците е чест дел од музичкиот фонд adults birds migrate to Africa again, leaving meshkujt pushojnë së kënduari dhe të rriturit на шумите. После овој период, мажјаците ја their young alone until September. The flight shtegtojnë përsëri për në Afrikë, duke i lënë прекинуваат нивната песна, а возрасните silhouette is similar to the silhouette of the të vegjlit vetëm deri në shtator. Silueta e tyre птици повторно мигрираат во Африка, common kestrel (Falco tinnunculus) or Eurasian në fluturim është e ngjashme me atë skifterit оставајќи ги своите млади сами до sparrowhawk (Accipiter nisus). Adult birds are kthetrazi (Falco tinnunculus) ose gjeraqinës së септември. Силуетата што ја прават летајќи FJUIFSHSFZPSSVTUZCSPXOUIFJSCFMMZJTXIJUF shkurtër (Accipter nisus). Zogjtë e rritur janë е слична со онаа на обичната ветрушка with grey stripes. Long and wide wings can në dy ngjyra: gri ose kafe në ngjyrë ndryshku. (Falco tinnunculus) или кај јастребот be seen during flight. Juveniles have rounder Pjesa e barkut është e bardhë me vijëzime врапчар (Accipiter nisus). Кај возрасните се XJOHTUIFZBSFEBSLCSPXOXJUIBMJHIUFSTQPU gri. Në fluturim shfaqen krahët e gjatë dhe të познати две форми, сивата и црвенкасто- behind their head. gjerë. Të vegjlit kanë krahë më të rrumbullako- ʡʖʫʜʤʖʩʖʤʟʘʤʟʥʩʨʩʥʣʖʮʜʤʛʜʢʜʗʜʢʨʥ sur. Ata janë në ngjyrë kafe të errët e cila çelet сивкасти линии. За време на нивниот лет, Distribution and habitat: Inhabits forested në pjesën e pasme të kokës. се забележуваат нивните долги и широко areas but can also be encountered in shrubby распнати крилја. Младите имаат позаоблени agricultural lands, swamps, marshes, etc. Përhapja dhe habitati: Jetojnë në zona ʡʧʟʢʾʖʟʣʖʖʩʣʤʥʙʪʩʜʣʤʖʡʖʫʜʤʖʗʥʾʖʨʥ pyjore, por takohen dhe në toka bujqësore me Reproduction: They do not build a nest of една многу светла пега на задниот дел од shkurre, moçale, këneta etj. their own but lay eggs separately in nests of главата. other birds such as common nightingale (Lus- Riprodhimi: Nuk ndërtojnë fole të vetën por Распространетост и живеалиште: Живеат cinia megarhynchos), etc. Incubation lasts 12 i lëshojnë vezët veç e veç në foletë e specieve во шумски области но се сретнуваат и по days and young birds can fly after three weeks. të tjera, si bilbili (Luscinia megarhynchos). Vezët мочуришта, грмушки, земјоделски почви çelin për 12 ditë dhe të vegjlit mund të flutur- Diet: Mostly consists of insects, spiders and богати со грмушки, мочуришта со трски, ojnë pas tre javësh. larvae. бари и др. Ushqimi: Kryesisht insekte, merimanga dhe Vocalization: A very familiar “kuu-kuu”, some- Животен циклус: Не градат гнездa за larva. times “kuk-kuk-kuk” male song. своите јајца, туку ги несат поединечно во Zëri: Një “kuu-kuu” e njohur, ndonjëherë mash- гнездата на другите видови птици како на kulli bën edhe ”kuk-kuk-kuk”. оние од славејчињата (Luscinia megarhynchos) и др. Инкубацијата трае 12 дена и младенчињата можат да летаат после три недели. Исхрана: Се состои главно од инсекти, пајачиња и ларви. Звук: Едно многу познато кукање “kуу- куу“ а понекогаш “кук-кук-кук“ песната на мажјакот.

Photo / Foto / Фотографиjа: © Stefan Brücher, © Klemens Karkow, © Stefan Brücher

Length: 60-75 cm, wingspan: 160-188 cm. Gjatësia: 60-75 cm, krahët e hapur: 160-188 cm. Должина: 60-75 цм, распон на крилјата: 160-188 цм. Description: Active almost only at night, in Përshkrimi: Fluturon pothuajse vetëm natën search of food. It has a much larger body than në kërkim të ushqimit. Është shumë më i madh Опис: Бувот е активен речиси само ноќе, other owls, its ears are very visible, its colour në trup se bufat e tjerë të natës, veshët i ka барајќи храна. Има поголемо тело од она is auburn with darker spots and stains. Can shumë të dukshëm, ngjyrën përgjithësisht të на другите бувови, неговите уши се доста be distinguished in flight by its short beak, murrme me njolla dhe pulla më të errëta. Në забележливи, бојата е костенлива со темни wide wings and small head. The wing-beat is fluturim, dallon nga sqepi i shkurtër, krahët пеги и дамки. При летање птицата може да surprisingly quick. The eyes are orange to red. e gjerë dhe koka e vogël. Rrahja e krahëve се препозне по краткиот клун, широките është çuditërisht e shpejtë. Sytë janë në ngjyrë крилја и малата глава. Удирањето на Distribution and habitat: It is widespread all portokalli në të kuqe. крилјата е зачудувачки брзо. Очите им се over the region in hilly and mountainous areas. портокалови до црвени. The Eagle-owl is quite sedentary and young Përhapja dhe habitati: Janë të përhapur në të leave the parents’ territory in search of a new gjithë rajonin, në zonat kodrinore dhe malore. Распространетост и живеалиште: hunting and breeding area. Përgjithësisht janë shumë sedentarë. Të vegjlit Распространета е низ целиот регион, по largohen nga territori i prindërve në kërkim të ридските и планинските области. Бувот Reproduction: Nesting in very different ushqimit dhe zonës së shumimit. животот го поминува седејќи а младите environments from rocky mountains areas ја напуштаат територијата на родителите, to coniferous forests. Nests are placed on the Riprodhimi: Folezojnë në mjedise tepër të барајќи нови ловишта и живеалишта. ground, in mountain crevices or holes or in old ndryshëm nga shpatet shkëmbore deri tek USFFUSVOLT5IFGFNBMFMBZTFHHTJODVCB- pyjet halore. Foletë i vendosin në tokë, në Животен циклус: Се вгнездуваат во многу tion lasts 34-36 days. Young owls are able to fly vrimat apo të çarat e shkëmbinjve, por edhe различни средини, од карпесто планински after 50-60 days. në zgavra pemësh të vjetra. Femra lëshon 2-4 предели до четинарски шуми. Гнездата vezë që çelin pas 34-36 ditësh. Zogjtë e vegjël ги сместуваат на земјата, во дупки или во Diet: Feeds mainly on small mammals. fluturojnë pas 50-60 ditësh. пукнатини на камењата но и во дупките на Vocalization: Male’s songs are more frequent ʨʩʖʧʟʩʜʛʧʘʖɮʜʤʡʟʩʜʤʜʨʖʩʾʖʾʭʖʡʥʟ Ushqimi: Kryesisht gjitarë të vegjël. at the beginning of the reproduction season се изведуваат по 34-36 дена инкубација. (February-March), usually one hour after sun- Zëri: Kënga e mashkullit është më e shpeshtë Младите бувови се способни да летаат по set. The song is a hoarse and distant “uu-bo” në fillim të sezonit të riprodhimit (shkurt- 50-60 дена. repeated every 8 seconds. The female song mars). Fillon zakonisht një orë pas perëndimit Исхрана: Се хранат главно со ситни цицачи. JTMFTTMPVEUIBOUIBUPGNBMFTUIFJSTPOHJTB të diellit. Përbëhet nga një “uu-bo” e ngjirur që sharp “ki-ki-kikej” accompanied by a flap of the përsëritet çdo 8 sekonda. Femrat kanë zë më Звук: Песната на машките единки е почеста beak. të ulët se meshkujt. Kënga e femrës është një во почетокот на репродукцијата (февруари- “ki-ki-kikej” e mprehtë, shoqëruar me përplasje март), вообичаено еден час по заоѓањето на të sqepit. сонцето. Песната се состои од едно рапаво и далечно “уу-бо“, кое се повторува на секои 8 секунди. Песните на женките се со послаб и ʦʥʩʟʘʥʡʞʘʪʡʥʛʥʤʥʾʤʖʣʖʝʾʖʭʟʩʜʤʟʘʤʖʩʖ песна е еден остар крик “ки-ки-кикеј“ проследено со тапкање на клунот.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа Picus viridis Eurasian Green Qukapiku Зелен Woodpecker i gjelbër клукајдрвец

Photo / Foto / Фотографиjа: © Er. We, © Hans Mangold, © Alan Atkinson

Length: 31-33 cm, wingspan: 40-42 cm. Gjatësia: 31-33 cm, krahët e hapur: 40-42 cm. Должина: 31-33 цм, распон на крилјата: 40-42 цм. Description: Flies up vigorously and suddenly Përshkrimi: Fluturon vrullshëm dhe papritur from the ground to a group of trees or from nga toka në një grumbull drurësh ose nga një Опис: Лета енергично и неочекувано од an ant heap to a meadow. Its rump is shiny fole milingonash në një livadh. Pjesa e pasme земјата кон група на дрва или од еден ZFMMPXUIFVQQFSQBSUPGJUTCBDLJTHSFFO është ngjyrë e verdhë e shndritshme, kurse мравјалник кон некоја ливада. Неговиот This woodpecker can be recognized by its pjesa e sipërme e kurrizit ngjyrë jeshile. Ky qu- ʞʖʛʜʤʛʜʢʜʨʥʨʘʜʩʢʥʝʥʢʩʖʗʥʾʖʙʥʧʤʟʥʩ red crown and wave-like flight. One usually kapik njihet nga kurora e kuqe dhe fluturimet дел од грбот е зелен. Овој клукајдрвец expects to encounter it in trees but it is often në formën e valëve. Edhe pse zakonisht tako- може да се препознае по неговата црвена spotted on the ground. If it is sitting in a tree het në pemë, mund të ndeshet shpesh edhe круна и брановидното летање. Вообичаено and singing, it is difficult to find its location, as në tokë. Kur është në pemë, edhe nëse është очекуваме да го сретнуваме на дрвата но it stays immobile on branches of green trees. duke kënduar, është e vështirë t’i gjesh vend- често се забележува и на земјата. Доколку Young birds have black dots on their white ndodhjen, ngaqë qëndron palëvizur në degë седи на дрвјата и пее, тешко е да се пронајде neck and chest. midis gjetheve. Të vegjlit kanë njolla të zeza në неговата местоположба, бидејќи стои qafën dhe kraharorin me ngjyrë të bardhë. неподвижен на гранките од зелените дрва. Distribution and habitat: Lives in open Младите птици имаат црни точки на нивните broad-leaved forests and parks and more Përhapja dhe habitati: Jetojnë në pyje të бели вратови и гради. rarely in dense or coniferous forests. hapur gjethegjerë dhe në parqe, më rallë edhe në pyje halore dhe në pyje të dendur. Распространетост и живеалиште: Живеат Reproduction: Builds nests in tree crevices. во отворени широколисни шуми и паркови Female lays 5-7 eggs, incubation lasts 15-17 Riprodhimi: Foletë i vendos në zgavrat e а поретко во густи и четинарски шуми. days. Young can fly after three weeks. trungjeve të pemëve. Femra lëshon 5-7 vezë që i ngroh për 15-17 ditë. Të vegjlit fluturojnë Животен циклус: Гнездата ги градат во Food: Mainly consists of larvae, ants or other pas tre javësh. отворите на дрвените трупци. Женката несе insects captured while digging holes into 5-7 јајца, кои ги лежи 15-17 дена. Младите trees. Ushqimi: Kryesisht larvat, milingonat, ose пилињата можат да летаат после три недели. insektet që i kapin duke hapur vrima në dru. Vocalization: strong and clear with a special Исхрана: Главно се состои од ларви, мравки nasal squeak “kyu kyu kyu kyukyukyu” or Zëri: I fortë dhe i qartë, me gërvishtje hun- или други инсекти кои ги фаќа копајќи sharper “kyukyukyukyu”. dore të tipit ”kju kju kju kjukjukju” ose një дупки во стеблата на дрвјата. “kjukjukjukju” më e mprehtë. Звук: Силен и јасен со едно специфично носно пискање од типот “кју кју кју кјукјукју“ или поостро “кјукјукјукју“.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 48 Turdus merula Eurasian Mëllenja Ќос Blackbird

Photo / Foto / Фотографиjа: © Richard Parker, © Klemens Karkow, © Philippe Boissel

Length: 24-25 cm, wingspan: 34-38.5 cm. Gjatësia: 24-25 cm, krahët e hapur: 34-38.5 cm. Должина: 24-25 цм, распон на крилјата: 34-38.5 цм. Description: The male is black with the Përshkrimi: Mashkulli i mëllenjës është i zi exception of a lighter ring around the eyes and me përjashtim të një unaze me ngjyrë të zezë Опис: Машките ќосови се црни, освен its golden yellow beak. It is easily recogniz- më të çelët përreth syrit dhe sqepit të verdhë еден посветол прстен околу очите и able and can only be confounded with the ngjyrë floriri. Dallohet relativisht lehtë dhe жолтозлатниот клун. Релативно лесно common starling (Sturnus vulgaris), the latter mund të ngatërrohet vetëm me cirloin (Sturnus препознатлив и може лесно да се помеша of which has a shorter tail and shiny greenish- vulgaris), për shkak të bishtit të shkurtër dhe само со сколовранецот (Sturnus vul- black plumage. Females and juveniles are formës së ngjashme të trupit. Femrat dhe të garis), заради кратката опашка и сјајните brown with a lighter colour of throat and vegjlit janë ngjyrë kafe, me pjesën e grykës në зеленкасто-црни пердуви. Женките и spotted neck. ngjyrë më të çelët dhe qafën me pulla. младите имаат кафена боја со посветла боја на делот околу грлото и дамчестиот врат. Distribution and habitat: Widely observed Përhapja dhe habitati: Shikohet shpesh në in the region, more frequently in winter and in rajon, më shumë gjatë dimrit dhe në zonat Распространетост и живеалиште: coastal areas. It is very common in forests and bregdetare. Është i përhapur në pyje dhe Присутен е широко во регионот, почесто за shrubs, and in open habitats such as gardens shkurre, si dhe në kopshte e parqe. време на зимата и во крајбрежниот појас. and parks. Обично се среќава во шумите и грмушките Riprodhimi: Foletë i ndërton në shkurre dhe како и на отворени простори како што се Reproduction: Nesting in shrubs and hedge- gardhe. Femra lëshon 4-5 vezë që çelin pas dy градините и парковите. rows. The female lays 4-5 eggs that incubate javësh. for two weeks. Young birds are able to fly Животен циклус: Се гнезди по грмушки Të vegjlit fluturojnë afro dy javë më vonë. nearly two weeks later. Two or three nestings и живи огради. Женките несат 4-5 јајца Mund të pjellin dy ose tre herë në vit. per year are recorded. чија инкубација трае две недели. Младите Ushqimi: Fruta, fara, krimba, etj. птици се способни да летаат приближно две Diet: Fruits, seeds, worms, etc. недели подоцна. Забележани се две до три Zëri: Dallohet nga një zë i fuqishëm dhe i Vocalization: Distinguished by its vigorous полагања на јајца годишно. kumbueshëm i cili është i fortë dhe kërcitës BOEOPJTZXBSOJOHXIJDIJT a sharp and crispy “cii”. Zogu këndon me zë të fortë dhe tinguj Исхрана: Овошни плодови, семиња, црви “ciii”. The bird sings melodiously with loud flute melodioz. и др. sounds. Звук: Тој е изразен со енергично и бучно ʦʧʜʛʪʦʧʜʛʪʘʖˀʜʡʥʜʜʜʛʤʥʩʜʤʡʥ ʞʖʘʟʜʤʥ “ции“. Песната е мелодична со гласен звук кој наликува на звукот на флејтата.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 49 Pica pica Black-billed Laraska Страчка Magpie

Length: 44-46 cm, wingspan: 52-60 cm. Gjatësia: 44-46 cm, krahët e hapur: 52-60 cm. Должина: 44-46 цм, распон на крилјата: 52-60 цм. Description: Tail is half the length of the entire Përshkrimi: Bishti përfaqëson gjysmën e body. Easily recognizable due to the contrast- gjithë gjatësisë së shpendit. Është i pangatër- Опис: Опашката изнесува колку половина ing black and white plumage and the elegant rueshëm për shkak të kontrastit bardh e zi të од вкупната должина на самата птица.Тешко and long shape. Up close, the plumage is of puplave dhe formës së gjatë dhe elegante. Në е да се замени со друга заради контрастот shiny green, violet and blue colour. Exhibits distanca të afërta, puplat duken ngjyrë jeshile на црни и бели пердуви и долгата, eлегантна magnificent social behaviour. They form large e shndritshme, vjollcë dhe blu e feksur. Sjelljet форма. Од блиско растојание, пердувите flocks at the end of winter or spring, however e tyre shoqërore janë magjepsëse. Në fund të и се со сјајно зеленa, виолетова и сина they are most frequently seen in pairs. dimrit dhe në fillim të pranverës grumbullohen боја. Нивните друштвени однесувања се në tufa të mëdha, por më shpesh qëndrojnë величенствени. Тие формираат големи Distribution and habitat: Widely distributed në çift. групи при крајот на зимата или почетокот in a broad spectrum of habitats from agri- на пролетта, но често се забележуваат во cultural land with large, dense hedgerows to Përhapja dhe habitati: I gjen në një shumël- парови. parks near residential areas or cities. lojshmëri habitatesh duke filluar nga tokat bujqësore me gardhe të mëdha e të dendura Распространетост и живеалиште: Широко Reproduction: Build nests on high trees or e deri tek parqet pranë qendrave të banuara e распространети, со широк спектар на живе- high shrubs. The nests are very characteristic, qyteteve. ʖʢʟʯʩʖ од земјоделско земјиште со големи large and round with room-like space inside и густи живи огради до паркови близу до where the female lays 5-8 eggs. Nesting occurs Riprodhimi: Foletë i ndërtojnë në pemë, ose населени места или во градовите. in April and incubation lasts 17-18 days. Young në shkurre të larta. Ato janë tepër karakter- birds have a shorter tail than the parents and istike: të mëdha në trajtë të rrumbullakët. Животен циклус: Гнездата ги градат are able to fly after 24-30 days. Hapësira brenda i ngjan një dhome ku shpendi на високи дрва или на високи грмушки. lëshon 5-8 vezët që bën. Ngrohja e tyre nis në Гнездата се многу карактеристични, многу Diet: Feeds on insects, although occasionally prill dhe vezët çelin pas 17-18 ditësh. Të vegjlit големи и во форма на круг, во чија средина on small birds and eggs as well, exceptionally kanë bisht më të shkurtër se prindërit e tyre има простор во форма на собичка каде on carrion, cereals, seeds, etc. dhe janë në gjendje të fluturojnë plotësisht птицата несе 5-8 јајца. Вгнездувањето Vocalization: Loud and hoarse song of “chat- pas 24-30 ditësh. почнува во април, а инкубацијата на јајцата chat-chat-chat-chak”. трае 17-18 дена. Младите пилиња се со Ushqimi: Ushqehen me insekte, megjithëse пократка опашка од нивните родители а herë pas here ushqehen edhe me shpend të способни се да летаат после 24-30 дена. vegjël dhe vezë. Rrallë hanë edhe kafshë të ngordhura, drithëra, fara etj. Исхрана: Се хранат со инсекти, иако по- времено лови и ситни птиции како и јајца, Zëri: I fortë dhe i ngjirur, kurse kënga ngjan si: понекогаш со мртви животинки, житарки, “çatçatçatçatçatçatçak”. семиња итн. Звук: Гласни и рапави груби звуци од типот “чат-чат-чат-чат-чат“.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 50 Corvus frugilegus Rook Korbi Полска sqepbardhë врана

Length: 44-46 cm, wingspan: 81-99 cm. Gjatësia: 44-46 cm, krahët e hapur: 81-99 cm. Должина: 44-46 цм, распон на крилјата: 81-99 цм. Description: Magnificent black bird with a Përshkrimi: Shpend të mahnitshëm me ngjyrë shiny blue, straight and grey beak. The skin të zezë dhe shkëlqim blu. Sqepin e kanë të Опис: Величествени црна птица со син around the beak is featherless and greyish. In drejtë dhe ngjyrë gri. Lëkura rreth sqepit është сјај, прав и сив клун. Кожата околу клунот winter it is often spotted in fields in the com- e zhveshur nga puplat dhe ka ngjyrë të hirtë. е без пердуви и сивкаста. Во зима се pany of other crows and rooks. Unlike other Haset në zonat fushore gjatë dimrit, shpesh në забележуваат во полињата во друштво со crows, rooks walk with their body straight and shoqëri me grupe të tjera sorrash dhe korbash. други групи на чавки и врани. За разлика EJTIFWFMMFEGFBUIFSTUIFZIBWFBTUSBJHIUGPSF- Në dallim nga sorrat, ecin me trupin të tendo- од гавраните, враните се движат со телото head, higher crown and more pointed beak. sur drejt dhe puplat të shpupuritura. Balli i tyre ʦʥʨʩʖʘʜʤʥʟʨʦʧʖʘʜʤʥʟʧʖʞʗʪʯʖʘʜʤʟʦʜʧʾʖ When flying this species is often mistaken for është i drejtë, kurora më e lartë, dhe sqepi më имаат поисправено чело, повисок венец the carrion crow (Corvus corone) due to its long i mprehtë. Në fluturim ngatërrohet shpesh me и пошилест клун. При летањето често се and rounded tail. korbin (Corvus corone) për shkak të bishtit të заменува со црна врана (Corvus corone) gjatë e të rrumbullakosur. поради доста долгата и округла опашка. Distribution and habitat: Resident on farm- land and in parks. Përhapja dhe habitati: Qëndron në toka Распространетост и живеалиште: bujqësore dhe në parqe. Присутна е на фармите и во парковите. Reproduction: Nesting in high trees in groups of tens or hundreds of pairs. The female lays Riprodhimi: Folezon në pemë të larta, në Животен циклус: Се вгнездува на високите 3-5 eggs during March-April, with incubation grupe prej dhjetëra deri në qindra çifte. Femra дрва, во групи од по десетина до стотина of 16-18 days. Young birds are able to fly after lëshon 3-5 vezë në periudhën mars-prill. парови. Женките несат 3-5 јајца во периодот 29-30 days. Ngrohja e vezëve zgjat 16-18 ditë. Të vegjlit март-април, чија инкубација трае 16-18 fluturojnë pas 29-30 ditëve. дена. Младите се способни за летање после Diet: Mostly feeds on plants, seeds, roots and 29-30 дена. GSVJUTPDDBTJPOBMMZPOJOTFDUT FBSUIXPSNTPS Ushqimi: Kryesisht ushqehet me bimë, fara, small mammals. rrënjë dhe fruta. Me raste ha edhe insekte, Исхрана: Главно се сведува на растителна krimba toke, ose gjitarë të vegjël. основа како семиња, корени и ʦʢʥʛʥʘʟ Vocalization: Usually “kau” or “kaa” and a повремено инсекти, почвени црви или similar song to that of the carrion crow. Zëri: Zakonisht “kau” ose “kaa”. Këngë është e ситни цицачи. ngjashme me atë të korbave. Звук: Обично тоа е “кау“ или “каа“ и е слична песна како и онаа на црната врана.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 51 Corvus corone cornix Carrion Sorra Сива врана Crow

Length: 45-46 cm, wingspan: 93-104 cm. Gjatësia: 45-46 cm, krahët e hapur: 93-104 cm. Должина: 45-46 цм, распон на крилјата: 93-104 цм. Description: In the area, only the subspecies Përshkrimi: Në rajon gjenden vetëm nën-spe- C. corone cornix with grey body and black head ciet e racës C. Corone cornix me trupin e hirtë Опис: Во регионот распространет е само occurs. The jackdaw (Corvus monedula) looks dhe kokën e zezë. Specia Corvus monedula подвидот C. corone cornix – сива врана, similar, only differing in its grey colour, smaller duket e ngjashme me sorrën, por ndryshon со сивкасто тело и црна глава. Чавката body and shorter tail. Body shape similar to nga ngjyra gri, trupi më i vogël dhe bishti (Corvus monedula) изгледа слично, само се the rook (Corvus frugilegus) but differs in its më i shkurtër. Forma e trupit të sorrës është разликуваат по сивкастата боја, помалото two-colour feathering. e ngjashme me specien e korbit sqepbardhë тело и пократката опашка. Формата на (Corvus frugilegus), por dallon nga puplat телото на сивата врана е слична со таа на Distribution and habitat: Found in different dyngjyrëshe. полската врана (Corvus frugilegus) но, од неа types of habitats from open landscapes such се разликува по двобојното обојување на as inland and coastal agricultural areas, both Përhapja dhe habitati: Sorrat gjenden në перјата. lowland and mountainous forests, to urban habitate të shumëllojshme duke filluar nga BSFBTBOEDJUJFTUIFZVTFSFTJEFOUJBMBSFBTUP peizazhet e hapura si fushat, ultësirat, e deri Распространетост и живеалиште: Сивите searching for food and for nesting. tek pyjet në mal e në fushë, qendrat e banuara врани може да се појават во различни dhe qytetet, etj. Sorrat kërkojnë ushqim dhe типови на живеалишта од отворени Reproduction: Isolated nests on trees or in ciftëzohen në zonat e banuara. пејзажи како што се копнените земјоделски shrubs. The female lays 4-5 eggs at the begin- терени и крајбрежјето, низ низиските ning of April, and incubation lasts 18-21 days. Riprodhimi: Foletë i ndërtojnë në zona të и планинските шуми, па се до урбаните Young are able to fly after 4-5 weeks. izoluara në pemë apo shkurreta. Femra bën ʥʗʢʖʨʩʟʟʙʧʖʛʥʘʟʩʜʩʟʜʥʗʟʮʤʥʙʟʡʥʧʟʨʩʖʩ 4-5 vezë në fillim të prillit. Ngrohja zgjat 18-21 Diet: Includes smaller birds and mam- населените места како за храна така и за ditë. Të vegjlit janë të aftë të fluturojnë pas 4-5 вгнездување. NBMT BMJWFPSEFBEFHHT TFFETBOEXPSNT javësh. Sometimes it also feeds on urban waste which Животен циклус: Гнездата се изолирани на explains its presence near landfills. Ushqimi: Ushqehen me shpend dhe gjitarë të дрво или грмушки. Женките несат 4-5 јаца vegjël, të gjallë, apo të ngordhur, vezë, fara dhe Vocalization: Resembles a deep claw “krraa” во почетокот на април чија инкубација трае krimba. Nganjëherë ushqehen edhe me mbet- often repeating 3-4 times “kraa-krraa-krraa- 18-21 ден. Младите се способни за летање jet urbane ndaj dhe gjenden pranë vendeve të krraa”. после 4-5 недели. grumbullimit të plehrave. Исхрана: Нивната исхрана вклучува мали Zëri: I ngjan një çjerrjeje të thellë “krraa” që ʦʩʟʭʟʟʭʟʭʖʮʟ ʝʟʘʟʟʢʟʪʣʧʜʤʟʾʖʾʭʖ shpesh përsëritet 3-4 herë në formën “krraa- семиња и црви. Понекогаш се храни и krraa-krraa”. со урбаните отпадоци од храна што го објаснува нејзиното присуство на местаta каде што се собираат отпадоците. Звук: Наликува на едно длабоко гребење “крраа“, кое често се повторува 3-4 пати во форма на “крраа-крраа-крраа-крраа“.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 52 Passer montanus Eurasian Tree Harabeli Полско Sparrow i fushës врапче

Length: 14 cm, wingspan: 20-22 cm. Gjatësia: 14 cm, krahët e hapur: 20-22 cm. Должина: 14 цм, распон на крилјата: 20-22 цм. Description: A small agile bird. Unlike the Përshkrimi: Zog i vogël dhe i zhdërvjellët. Në Опис: Тоа е мала, подвижна птица. Наликува house sparrow (Passer domesticus), the Eur- ndryshim nga harabeli i shtëpisë (Passer do- на домашното врапче (Passer domesticus), но asian tree sparrow has a black dot on its white mesticus), harabeli i fushës ka një njollë të zezë полското врапче има црни точки на белото cheek and a completely brown cap. Its beak is mbi faqet e bardha dhe një kësulë totalisht обравче и целосно кафена боја на главата. short and grey. Males, females and young birds kafe. Sqepi i tij është i shkurtër dhe me ngjyrë Клунот му е кус со сива боја. Мажјаците, BSFOPUFBTJMZEJTUJOHVJTIBCMFNPTUMZSFDPSEFE gri. Meshkujt, femrat dhe të vegjlit ngjajnë женките и младите птици многу тешко in winter in fields hence the name. It is seen in shumë me njëri tjetrin. Ndeshet kryesisht gjatë ʨʜʧʖʞʢʟʡʪʘʖʖʩʜʛʜʤʥʛʛʧʪʙʤʖʾʣʤʥʙʪʨʜ flocks with other sparrow species. dimrit në zonën fushore, prej ku merr dhe забележуваат во зима по полињата, по што emrin. Qëndron në tufa me harabelë të llojeve и го добило своето име. Се јавува во јата Distribution and habitat: Fields. të tjera. составени и од други видови врапчиња. Reproduction: Nests in tree trunks and Përhapja dhe habitati: Zonat fushore Распространетост и живеалиште: По buildings. Lays 5-6 eggs from April to August, полињата. incubation lasts 11-12 days. Young birds are Riprodhimi: Foletë i ndërton në trungjet e able to fly after two weeks. pemëve dhe në mure. Pjell 5-6 vezë nga prilli Животен циклус: Гнездата ги градат во në gusht. Ngrohja zgjat 11-12 ditësh. Të vegjlit отворите на дрвата и по пукнатините во Diet: Includes mainly plant seeds and insects. fluturojnë mbas 2 javësh. зградите. Несат 5-6 јаца од април па се до Vocalization: Song is very similar to that of август чија инкубацијата трае 11-12 дена. Ushqimi: Kryesisht fara bimësh si dhe insekte. UIFIPVTFTQBSSPXUIFiUJLUJLwTPOHXIFO Пилињата се способни да летаат после две flying is very typical for the species. Zëri: Kënga e tij është mjaft e ngjashme me недели. atë të harabelit të shtëpisë. Kënga e fluturimit Исхрана: Во исхраната на врапчињата ”tik-tik” është një shenjë tipike dalluese e llojit. главно се вклучени растителните семиња и инсекти. Звук: Звукот му е многу сличен со оној на ʛʥʣʖʯʤʥʩʥʘʧʖʦʮʜʞʘʪʡʥʩʘʥʫʥʧʣʖʤʖiʩʟʡ тик“ кој го испуштаат додека летаат е многу типичен за овој вид врапчиња.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 53 Streptopelia turtur European Turtulli Грлица Turtle-dove

Length: 26-28 cm, wingspan: 47-53 cm. Gjatësia: 26-28 cm, krahët e hapur: 47-53 cm. Должина: 26-28 цм, распон на крилјата: 47-53 цм. Description: Warm sunny days in summer Përshkrimi: Ditët e ngrohta me diell në verë and presence of blossoming branches are the dhe degët në lulëzim janë vendi më i mirë Опис: Топлите сончеви денови преку летото best conditions if one wants to hear the turtle për të dëgjuar këngët gërhitëse të turtullit. и присуството на расцветаните гранки, dove’s song. A summer breeding visitor and Turtulli është një vizitor i verës dhe më i vogli се најдобрите услови доколку некој сака the smallest, most delicate and attractive of i llojit të pëllumbave, si dhe më delikati dhe ʛʖʾʖʨʢʪʯʤʜʦʜʨʤʖʩʖʤʖʙʧʢʟʭʖʩʖʩʖʖʨʜ all doves. The brown wing feathers have black më tërheqësi njëkohësisht. Pjesa qendrore e размножува во лето, најмал е, најделикатен field in their centres. Head and neck are grey, pendëve të krahëve është me ngjyrë të zezë, и со најатрактивен изглед од гулабите. chest is light pink, and wing tips dark. Its tail is në dallim nga ngjyra kafe që mbizotëron. Koka Кафените пердуви на крилјата имаат црни conspicuous in flight because of its black and dhe qafa janë gri, kraharori ngjyrë rozë e çelët полиња во нивниот центар. Главата и вратот white contrast. Flight is rapid. dhe pjesa fundore e krahëve ngjyrë e errët. и се сиви, додека градите се со светло Bishti është shumë më i dukshëm në fluturim розева боја, а нејзините крилја се со црни Distribution and habitat: Lives in parks, open për shkak të kontrastit bardh e zi. Fluturimin e краеви. Опашката е многу по забележлива forests with shrubs, groups of trees, hedge- ka të shpejtë. кога лета заради нејзиниот црн и бел rows. Often rests on telephone or power poles контраст. Летањето е доста брзо. along roads and near cereal fields. Përhapja dhe habitati: Jeton në parqe, pyje të hapur, me shkurreta, grupe pemësh, gardhe, Распространетост и живеалиште: Живее Reproduction: Builds nests in high shrubs or etj. Shpesh jeton në shtylla telefoni apo по паркови, отворени шуми со грмушки, dense hedgerows. Female lays two eggs in elektriku përgjatë rrugës dhe pranë fushave група на дрва, живи огради. Често се одмара May, can lay eggs later during a second incu- me drithë. на телефонски или електрични столбови bation. Incubation lasts only 13-14 days, and покрај патиштата и покрај полињата со young birds fly within three weeks. Riprodhimi: Foletë i vendos në shkurre të житни посеви. gjata ose në gardhe të dendur. Lëshon dy vezë Diet: Feeds on seeds and leaves of all kinds. në muajin maj, ose më pas, por edhe disa të Животен циклус: Гнездатa ги гради во Vocalization: A cooing “rruuurrrr”. tjera gjatë një periudhe të dytë inkubacioni. високи грмушки или живи огради. Женката Ngrohja e vezëve zgjat 13-14 ditë. Të vegjlit положува 2 јајца во месец мај, и потоа следи arrijnë të fluturojnë brenda tre javëve. повторна инкубација. Инкубацијата трае само 13-14 дена и младенчињата летаат Ushqimi: Ushqehet me fara dhe gjethe të të после 3 недели. gjitha llojeve. Исхрана: Се храни со семиња и листови од Zëri: Tingull grykor ”rruuurrrr”. сите видови растенија. Звук: Еден грлест звук “ррууурррр“.

All Along The Watchtowers Excursion materials for the South Eastern European Green Belt Materiale ekskursioni për Brezin e Gjelbër në Europën Jug Lindore Материјали за екскурзија низ Зелениот Појас во Југо – Источна Европа 54 Photo / Foto / Фотографиjа: © Ognen Bojkovski 6. Traditional Land Use and Local Products

Përdorimi tradicional i tokës dhe produktet lokale Традиционално користење на земјиштето и локални продукти Traditional Land Use and Local Products / Përdorimi tradicional i tokës dhe produktet lokale / Традиционално користење на земјиштето и локални продукти

Land use Kosovo Land use Albania Traditional land use forms in the Sharr mountains contribute to The inhabitants of the Korabi mountains in Albania are tradition- maintaning the area’s high biodiversity. While honey, tea, milk, ally active in farming and animal husbandry. Cattle are put out to meat, medical herbs and berries are typical local products, the pasture in the forests of the area in summer. The locals also collect region is particularly famous for its Sharr cheese and the Sharr medicinal plants that are in high demand from the local popula- Mountain Dog. Livestock kept on the mountains are sheep, goats tion and the pharmaceutical industry, such as: common juniper and cattle. (Juniperus communis), common hawthorn (Crataegus monogyna) Sharr cheese is produced by farmers in Prevalla region from the and common St. John’s wort (Hypericum perforatum). milk of cattle grazing on the aromatic herbs of the high mountain pastures. Land use FYROM The Sharr Mountain dog is an ancient livestock guarding dog Cattle breeding and construction are the main traditional occu- breed from the Sharr mountain region. It has been bred to guard pations of the people in Mavrovo National Park, particularly in the flocks in the high pastures without human supervision. the Reka region. Many locals work in the construction business in the region or abroad. The regions of Reka and Mijacija have been known for centuries for their builders, woodcarvers, fresco paint- ers and master bakers.

Përdorimi i tokës në Kosovë Përdorimi i tokës në Shqipëri Format tradicionale të përdorimit të tokës në malet e Sharrit ndi- Banorët e maleve të Korabit në Shqipëri tradicionalisht janë hmojnë në ruajtjen e niveleve të larta të biodiversitetit në zonë. marrë me bujqësi dhe blegtori. Në verë, bagëtitë nxirren për të Edhe pse mjalti, qumështi, mishi, frutat e pyllit dhe bimët mjekë- kullotur në pyjet e zonës. Banorët e këtyre maleve mbledhin edhe sore janë disa nga produktet që ndeshen më shpesh, kjo zonë nji- bimë mjekësore që kërkohen shumë nga vendasit dhe nga indus- het më së shumti për djathin dhe për qenin e Malit të Sharrit. Në tria farmaceutike, si: dëllinja e zezë (Juniperus communis), murrizi këto male rriten delet, dhitë dhe lopët. njëbërthamësh (Crataegus monogina), lulebasani (Hipericum per- Djathi i Sharrit prodhohet nga fermerët e Prevallës prej qumështit foratum), etc. të lopëve që ushqehen me bimët aromatike të pllajave të larta malore. Përdorimi i tokës në Maqedoni Qeni i Malit të Sharit është një qen i stërvitur për të ruajtur bagëtitë Blegtoria dhe ndërtimtaria kanë qenë profesionet tradicionale të në pllajat e larta malore edhe pa praninë e barinjve. Ai rritet nga popullsisë që banon në Parkun Kombëtar të Mavrovës, veçanër- banorët e zonës malore të Sharrit. isht në rajonin e Rekës. Shumë nga banorët e zonës punojnë në ndërtim: brenda, ose jashtë vendit. Rajonet e Rekës dhe të Mijaci- jës janë njohur në shekuj për zanatçinjtë e ndërtimit, gdhendësit e drurit, piktorët e afreskeve dhe bukëpjekësit e famshëm.

Користење на земјата во Косово Користење на земјата во Албанија Традиционални форми на употреба на земјиштето на Населението од планината Кораб во Албанија традиционално Шар Планина придонесуваат за одржување на големата се занимава со фармерство и одгледување на животни. разноличност на животинскиот свет. Иако медот, чајот, Во лето добитокот се носи на пасиштата во шумите во таа млекото, месото, медицинските тревки и бобинки се типични област. Исто така, мештаните собираат лековити растенија, локални производи, регионот е особено познат по шарскиот за кои има голема побарувачка од локалното население и кашкавал и шарпланинецот. Домашни животни кои се фармацевтската индустрија, како што се: модра смрека (Juni- одгледуваат на планината се: овци, кози и говеда. perus communis), глог (Crataegus monogyna) и кантарион (Hy- Шарпланинскиот кашкавал го произведуваат фармери pericum perforatum). од областа Превала од млеко од крави, кои се хранат со миризливи тревки на високите планински пасишта. Користење на земјата во Македонија Шарпланинецот е стара раса на кучиња - чувари на добиток Сточарството и градежништвото се главните традиционални од шарпланинскиот регион. Тие се одгледувани за да ги чуваат занимања на луѓето од Националниот Парк - Маврово, стадата на високите пасишта без човечки надзор. особено Реканскиот регион. Многу локални жители работат во градежни претпријатија во регионот и во странство. Реканскиот регион и Мијачијата со векови се познати по нивните ѕидари, копаничари, фреско - живописци и пекарски мајстории.

Kuadri legjislativ për policinë e kuﬁrit Законска рамка на граничната полиција Legislative framework of the Border Police

Legislative framework Border Police Albania Cooperation on the state border is in place between the Ministry Mission of the Border Police of Interior Affairs, Ministry of the Defence, Ministry of Finance – Customs Department, Ministry of Agriculture, Forestry and Water Border Police and Migration, in respect to the constitutional prin- Management, Ministry of Health, Ministry of Transport and Com- ciples of the law and legal and sublegal acts, has the mission of munications, Ministry of Environment and Physical Planning and implementing the obligations deriving from international con- other state departments responsible for border management. ventions, bilateral and multilateral agreements. In order to improve this cooperation, the state departments may Also, it organizes meetings with neighbouring and other state contract memoranda of cooperation. Cooperation also takes line authorities regarding the implementation of common agree- place with border police counterparts in Albania, where joint pa- ments and exchange of information for the purpose of the imple- trols are undertaken, and with Kosovo. mentation of these agreements. For achieving effective coordination, the exchange of data and infor- Institutional Framework of Border Police mation and greater integration in state management, the National Coordination Centre for Border Management has been established. Regulations - Act on State Border Inspection and Surveillance This body consists of a coordinator, deputy coordinator and repre- (no. 9861, 24.01.2008) sentatives from the Ministry of Interior Affairs, Ministry of Finance – Custom Department, and Ministry of Agriculture, Forestry and Wa- Sanctions ter Management. Other state departments concerned with border A violation of this Act, in case of no specific penal act, is an ad- issues and other institutions can also participate in the body. ministrative violation and is punished by the Border Police and Migration, in conformity with the Act on Administrative Offences The Border Police in Macedonia has four regional departments. (no. 7697, 7.4.1993), as below (excerpts): The Regional Centre for Border Affairs North is responsible for surveillance of the border with Kosovo (approx. 157 km in length) A fine from 10,000 – 50,000 ALL will be imposed on natural and (8 Border Surveillance stations: Belanovce, Gosince, Tanusevci, legal persons for: #MBDF $BTLB 3PHBDFWP 14BQLBBOE.B[ESBDB#PSEFS$POUSPM t sailing, hunting, fishing, flying with jets and other flying means, stations: Blace, Volkovo and Jazince). moving, standing or living close to the border line, if so prohib- JUFECZUIF%FDJTJPOPGUIF$PVODJMPG.JOJTUFST The Regional Centre for Border Affairs West is responsible for sur- t individual or group hunting and fishing activities, not closer veillance of the border with Albania (approx. 184 km in length) (8 than 300 m from the border line, without informing the Border Border Surveillance stations: Strezimir, Zirovnica, Debar, Dzepiste, Police and Migration 24 hours in advance. -BCVOJTUF 'SBOHPWP 4UFOKF BOE -BLF DPOUSPM #PSEFS $POUSPM stations: Debar, Kafasan, St. Naum and Stenje).

Legislative framework Border Police FYROM Regulations – Acts pertaining to border issues Mission of the Border Police t Act on Supervision of the State Border Supervision of the state border includes issues relating to the se- t Foreigners Act curity of the state border and control of crossing the state border t Environmental Protection Act (state control), aiming at: t Public Cleanliness Act t QSPUFDUJPOPGUIFJOUFHSJUZPGUIFTUBUFCPSEFS t Forests Act t prevention and detection of penal acts and crimes, uncover- t Hunting and Fishing Act JOHBOEBQQSFIFOEJOHDSJNJOBMT t prevention and detection of illegal crossing of the state border Sanctions in the Act on Supervision of the State Border BOEJMMFHBMNJHSBUJPO t protection of human life, health, personal security, property, A fine from 30,000 – 50,000 denars or a penalty of imprisonment UIFFOWJSPONFOUBOEOBUVSF for up to 60 days will be imposed upon any civilian committing t prevention and detection of other risks to public order, the le- the following crimes: gal system and national security. t hunting, fishing, crossing by flights, moving, staying and set- tling through the whole state line or on some part of it, if it is Institutional Framework of the Border Police GPSCJEEFO The national border police was established in different border t if in the presence of the state control, one does not provide sections of the country between 2004 and 2005. the required document for crossing the state border, does not Supervision of the state border is the responsibility of the Minis- react to the state control and leaves the area of the border pas- try of Interior Affairs: sage prior to execution of the state control, or escapes border t all issues concerning the supervision of the state border are control in any other way. VOEFSUBLFOCZUIF.JOJTUSZTQPMJDF t during performance of supervision of the state border, the A fine of 30,000 – 150,000 denars will be imposed against legal Ministry cooperates with other state departments responsible persons: for border management pursuant to law. t whose workers hunt, fishing, doing cross flying, staying and

58 Legislative framework of the Border Police / Kuadri legjislativ për Policinë e Kufirit

TFUUMJOHUISPVHIUIFTUBUFMJOF JGJUJTGPSCJEEFO border police stations shall be established under the authority t who sow certain agricultural types, plants trees and other and jurisdiction of the Regional Border Police Directorate for the QMBOUTUISPVHIUIFTUBUFMJOF JGJUJTGPSCJEEFO purpose of managing and controlling the border in accordance t who hunt up to 500 m from the state line, without prior writ- with this Act, the Act on State Border Control, and with other ap- ten notification to the responsible police station at least 48 plicable acts on borders. hours before the hunt starts. The Border Police is part of the Kosovo Police, founded in 1999 Legislative framework Border Police Kosovo by UNMIK. Jointly with KFOR, the border police controls the bor- Mission of the Border Police der region. There are several border points along the border line with Albania (approx. 111 km) and Macedonia (approx. 158 km), Tasks related to integrated management and national border e.g., at Vermica to Albania and at Globoqica and Hani Elezit to control are mainly carried out by the border police in cooperation Macedonia. The border police has cooperation agreements with with other relevant national agencies. the Ministry of Economy and Finance, the Ministry of Transport and Telecommunication, the Ministry of Culture, the Ministry of The Border Police is responsible for: Environment and Physical Planning and other institutions. Coop- t NBOBHFNFOUBOEDPOUSPMBUCPSEFSDIFDLQPJOUT eration is also in place with border police counterparts in Albania t management, control and supervision along the border line, and Macedonia. JODPPQFSBUJPOXJUI,'03 t NBJOUFOBODFPGTUBUFCPSEFSJOUFHSJUZ Regulations – Police Act (no. 03/L-035) t QSPUFDUJPOPGIVNBOMJGFBOEIFBMUI t prevention and discovery of criminal acts, violation and those Powers of the Police performing them. In fulfilling their police duties, police officers that function as border police have the power to patrol the border, control transbor- Institutional Framework of Border Police der traffic, examine border crossing documents, enter onto private property along the border, except that they may not enter Border Police Stations (Police Act no. 03/L-035) private residences, and enter into railway stations, airports, trains In addition to police stations located within each municipality, and airplanes.

Kuadri ligjor për Policinë e Kuﬁrit në Shqipëri qëndrojnë ose banojnë në afërsi të vijës së kufirit, kur kjo nda- Misioni i Policisë Kufitare MPIFUNFWFOEJNUÑ,ÑTIJMMJUUÑ.JOJTUSBWFBOHB[IPIFOOÑHKV- eti ose peshkim, individualisht ose në grup, në një thellësi deri Policia Kufitare dhe e Migracionit, në zbatim të parimeve kush- në 300 metra nga vija e kufirit, pa lajmëruar me shkrim Policinë tetuese të legjislacionit shqiptar në fuqi dhe të akteve përkatëse Kufitare dhe të Migracionit 24 më përpara. ligjore dhe nënligjore, ka për mision të zbatojë detyrimet që rrjedhin nga konventat ndërkombëtare, si dhe marrëveshjet dy apo Kuadri ligjor për Policinë e Kuﬁrit në Ish Repu- shumëpalëshe. blikën Jugosllave të Maqedonisë Policia Kufitare dhe e Migracionit realizon takime me organet ho- Misioni i Policisë së Kufirit mologe të shteteve fqinje dhe të vendeve të tjera në funksion të zbatimit të marrëveshjeve të përbashkëta dhe shkëmbimit të të Mbikëqyrja e kufirit shtetëror përfshin çështjet që kanë të bëjnë dhënave me interes të ndërsjellët. me sigurinë e kufirit shtetëror dhe kontrollin e kalimit kufitar (kontrollin shtetëror), me synim:mbrojtjen e integritetit të kufirit sh- Kuadri institucional i Policisë së Kufirit UFUÑSPSQBSBOEBMJNJOEIF[CVMJNJOFWFQSBWFQFOBMFEIFLSJNFWF [CVMJNJOEIFOEBMJNJOFLSJNJOFMÑWFQBSBOEBMJNJOEIF[CVMJNJO Aktet ligjore përkatëse: Ligji Nr. 9861 (24.01.2008) “Për Kon- FLBMJNFWFUÑQBMJHKTINFUÑLVöSJUEIFNJHSBDJPOJUUÑQBMJHKTIÑN trollin dhe Mbikëqyrjen e Kufirit Shtetëror” mbrojtjen e jetës së njeriut, shëndetit, sigurisë personale, pasurisë, NKFEJTJUEIFOBUZSÑTQBSBOEBMJNJOEIF[CVMJNJOFSSF[JRFWFOEBK Sanksionet rendit publik, shtetit ligjor dhe sigurisë kombëtare. Shkelja e dispozitave të këtij ligji, kur nuk parashikohet nga dis- pozitat penale, përbën kundërvajtje administrative dhe dënohet Kuadri institucional i Policisë së Kufirit nga Policia Kufitare dhe e Migracionit, në përputhje me ligjin Policia e Kufirit në nivel shtetëror filloi funksionimin në zona të Nr. 7697, datë 7.4.1993 “Për kundërvajtjet administrative”, si më ndryshme kufitare të vendit në periudhën 2004-2005. poshtë: Mbikëqyrja e kufirit shtetëror është detyrë e Ministrisë së Punëve t Me gjobë nga 10.000 – 50.000 lekë në rastet kur personat fizikë të Brendshme: të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me mbikëqyr- PTFKVSJEJLÑ KFOFLVöSJUTIUFUÑSPSKBOÑLPNQFUFODÑF1PMJDJTÑTÑ4IUFUJUHKBUÑ t kryejnë veprimtari lundruese, gjahu, peshkimi, ose fluturojnë kryerjes së detyrave që lidhen me mbikëqyrjen e kufirit shtetëror, NFBWJPOÑUÑWFHKÑMEIFNFQBKJTKFUÑUKFSBøVUVSVFTFMÑWJ[JO Ministria bashkëpunon me struktura të tjera të shtetit të cilat ligji

59 Kuadri legjislativ për Policinë e Kufirit i ngarkon me menaxhimin e kufijve. Kufiri shtetëror kërkon bas- Do të gjobiten në masën 30,000-150,000 dinarë individët që: hkëpunimin e Ministrisë së Punëve të Brendshme, Ministrisë së ,SZFKOÑBLUJWJUFUFHKVFUJFEIFQFTILJNJRÑOESPKOÑBQPWFOEPTFO Mbrojtjes, Ministrisë së Financave – Drejtoria e Doganave, Mini- OÑ[POÑOFCSF[JULVöSJU OÑTFLKPÑTIUÑFOEBMVBSNFMJHK strisë së Bujqësisë, Pyjeve dhe Menaxhimit të Ujërave, Ministrisë Mbjellin kultura të ndryshme bujqësore, pemë dhe bimë të tjera së Transporteve dhe Komunikacioneve, Ministrisë së Mjedisit dhe OÑ[POÑOFCSF[JULVöUBS OÑTFLKPÑTIUÑFOEBMVBSNFMJHK Planifikimit Hapësinor, si dhe një numër agjencish të tjera të cilat Kryejnë gjueti në një distancë 500 m nga brezi kufitar pa njoftu- në bazë të ligjit kryejnë detyra që kanë të bëjnë me menaxhimin ar me shkrim pikën më të afërt kufitare të paktën 48 orë përpara e kufijve. ndërmarrjes së aktivitetit.

Me qëllim përmirësimin e këtij bashkëpunimi, agjencitë shtetëro- Kuadri Legjislative për Policinë e Kuﬁrit në Kosovë re mund të nënshkruajnë Memorandume Bashkëpunimi. Ato Misioni i Policisë Kufitare mund të vendosin bashkëpunim edhe me strukturat homologe të policisë në Shqipëri për ndërmarrjen e patrullimeve të përbas- Detyrat e menaxhimit të integruar dhe kontrollit të kufirit sh- hkëta, si dhe me strukturat e Kosovës për qëllime të ngjashme. Për tetëror i kryen kryesisht Policia Kufitare e ndihmuar nga agjenci realizimin me sukses të bashkëpunimit, shkëmbimit të informaci- të tjera shtetërore. onit dhe integrimit gjithnjë e më të madh të menaxhimit në nivel shtetëror, është ngritur Qendra për Koordinimin Kombëtar. Kjo Policia Kufitare ka për detyrë të: strukturë përbëhet nga një koordinator, një zëvendës koordina- t .FOBYIPKÑEIFLPOUSPMMPKÑ1JLBUF,BMJNJU,VöUBS tor si dhe nga përfaqësues nga Ministria e Punëve të Brendshme, t Menaxhojë, kontrollojë, dhe mbikëqyrë vijën përgjatë brezit Ministria e Financave - Drejtoria e Doganave, dhe Ministria e LVöUBSTÑCBTILVNF,'03JO Bujqësisë, Pyjeve dhe Menaxhimit të Ujërave. Në këtë organizëm t 4JHVSPKÑQBDFOVFTINÑSJOÑFLVöSJUTIUFUÑSPS mund të marrin pjesë edhe struktura të tjera shtetërore që kanë t .CSPKÑKFUÑOEIFTIÑOEFUJOFOKFSÑ[WF të bëjnë me çështjet e kufijve, si dhe agjenci të ndryshme. t Parandalojë dhe zbulojë veprat penale, kundërvajtjet, dhe au- torët e tyre. Policia Kufitare në Maqedoni ka katër Drejtori Rajonale. Qendra Rajonale për Çështjet e Kufirit Verior ka për detyrë të mbikëqyrë Kuadri institucional i Policisë së Kufirit kufirin me Kosovën (afërsisht 157 km i gjatë) (ajo përfshin 8 pika për vrojtimin e kufirit: Belanovce, Gosince, Tanusevci, Blacë, Caska, Stacionet e Policisë Kufitare (Ligji Nr. 03/L-035 Për Policinë) Rogacevo, P. Sapka dhe Mazdraca dhe 3 stacione për kontrollin e kufirit: Blacë, Volkovo dhe Jazincë). Në përputhje me këtë Ligj, Ligjin për mbikëqyrjen dhe kontrollin e kufirit shtetëror dhe me aktet e tjera që rregullojnë regjimin Qendra Rajonale për Çështjet e Kufirit Perëndimor ka për detyrë kufitar, me qëllim menaxhimin dhe kontrollin e kufijve, përveç të ruajë kufirin me Shqipërinë (afërsisht 184 km i gjatë) (8 pika për Stacioneve Policore që gjenden në secilën komunë, ngrihen dhe vrojtimin e kufirit: Strezimit, Zirovnica, Debar, Dzepiste, Labuniste, funksionojnë edhe Stacionet Policore Kufitare nën autoritetin dhe 'SBOHPWP 4UFOKFEIFTUBDJPOJJ,POUSPMMJUUÑ-JRFOJUTJEIFLBUÑS juridiksionin e Drejtorisë Rajonale të Policisë Kufitare. stacione për Kontrollin e Kufirit: Debar, Kafasan, Shën Naum dhe Stenje). Themeluar në vitin 1999 nga UNMIK-u, Policia Kufitare është pjesë e Policisë së Kosovës. Në bashkëpunim me KFOR-in, Policia Kufi- Aktet ligjore që kanë të bëjnë me çështjet e kufirit: tare kontrollon vijën kufitare të Kosovës. Janë ngritur dhe funksi- onojnë një numër pikash kufitare përgjatë kufirit me Shqipërinë t -JHKJQÑS.CJLÑRZSKFOF,VöSJU4IUFUÑSPS (afërsisht 11 km) dhe me Maqedoninë (afërsisht 158 km) si Vermi- t "LUJQÑSUÑ)VBKU ca me Shqipërinë, Glloboqica dhe Hani i Elezit me Maqedoninë. t "LUJQÑS.CSPKUKFOF.KFEJTJU Polica Kufitare ka nënshkruar Marrëveshje Bashkëpunimi me t -JHKJQÑS1BTUÑSUJOÑOÑ.KFEJTFU1VCMJLF Ministrinë e Financave dhe Ekonomisë, Ministrinë e Transporte- t -JHKJQÑS1ZKFU ve dhe Telekomunikacioneve, Ministrinë e Kulturës, Ministrinë e t Ligji për Gjuetinë dhe Peshkimin. Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor si dhe me një numër institu- cionesh të tjera. Kjo Polici ka nënshkruar Marrëveshje edhe me Sanksionet që parashikon Ligji për Mbikëqyrjen e Kufirit strukturat homologe në Shqipëri dhe Maqedoni. Shtetëror Ligji Nr. 03/L-035 Për Policinë Personat që kryejnë veprat e mëposhtme do të gjobiten me gjobë në masën 30,000-50,000 dinarë apo me burgim deri në 60 ditë: Kompetencat e Policisë Gjueti, peshkim, fluturim me mjete të ndryshme, lëvizje, qëndrim apo vendosje me banim përgjatë gjithë kufirit shtetëror apo në Gjatë kryerjes së detyrave të tyre, forcat e Policisë së Kufirit kanë QKFTÑUÑDBLUVBSBUÑUJK OÑTFLKPOEBMPIFUNFMJHK kompetencë të patrullojnë kufirin, të kontrollojnë trafikun ndër- Në rast refuzimi të paraqitjes së dokumenteve të identifikimit gja- kufitar, të kryejnë kontrollin e dokumenteve të kalimit të kufirit, të ushtrimit të kontrolleve në pikat e kalimit të kufirit, ose në rast të hyjnë në pronat private që gjenden në zonën kufitare, por jo të largimit nga pika e kalimit të kufirit pa iu nënshtruar kontrollit, në banesat private, të hyjnë dhe kryejnë kontrolle në stacionet si dhe në të gjitha rastet e shmangies së kontrollit gjatë kalimit hekurudhore, portet dhe aeroportet, trenat, si dhe në mjetet e të kufirit. transportit ajror, rrugor e detar.

60 Законска рамка на граничната полиција

Правна рамка на Граничната полиција во Албанија Задачи на Граничната полиција Надзорот на државната граница е во надлежност на Минис- терството за внатрешни работи: Граничната полиција и Миграција, според уставните прин- t Работите кои се однесуваат на надзор на државната ципи и законските и подзаконските акти, имаат за цел да ги граница ги врши полицијата на Министерството. спроведуваат обврските, кои произлегуваат од меѓународни- t Во времето на извршувањето на работите на надзорот на те конвенции, билатералните и мултилатералните договори. државната граница Министерството соработува со другите државни органи кои имаат надлежности во граничното Таа, исто така, организира средби со соседни и други надлеж- управување во согласност со законот. ни органи, во врска со применување на заеднички договори, како и размена на информации, со цел да се применат тие до- Соработката околу државната граница, се одвива помеѓу говори. Министерството за внатрешни работи, Министерството за одбрана, Министерството за финансии – Царинска управа, Институционална рамка на Граничната полиција Министерството за земјоделие, шумарство и водостопанство, Министерството за здравство, Министерството за транспорт Правила – Закон за Државна гранична полиција и надгледу- и врски, Министерството за животна средина и просторно вање (Бр. 9861, 24.01.2008) планирање и други државни органи кои се надлежни за гра- ничното управување. Санкции За подобрување на соработката, државните органи можат да Прекршувањето на овој закон, во случај на неспецифично склучат меморандум за соработка. Соработката, исто така, се казнено дело, претставува административно казнено дело и остварува со Граничните полиции во Албанија и Косово, каде треба да биде казнето од Граничната Полиција и Миграција, што се формираат здружени патроли. во согласност со законот за административни прекршоци (бр. 7697, 7.4.1993), како што следи (извадоци): За постигнување на ефикасна координација, размена на по- датоци и информации и поголема здружување во граничното Казна од 10,000 – 50,000 Албански лири ќе биде одредена врз управување, се формира Национален координативен центар физички и правни лица за: за гранично управување. Ова тело е составено од координа- t пловење, лов, риболов, прелети со авиони и други летачки тор, заменик координатор и претставници од Министерство- средства, движење, престојување или живеење блиску до то за внатрешни работи, Министерството за финансии – Ца- граничната линија, доколку тоа е забрането со Одлука на ринска управа и Министерството за земјоделие, шумарство и ɹʥʘʜʩʥʩʤʖɴʟʤʟʨʩʧʟʩʜ водостопанство. Други државни органи кои се засегнати од t поединечни или групни ловни и риболовни дејствија, не пограничните проблеми, можат исто така да земат учество во поблиску од 300 м од граничната линија, без известување ова тело. на Граничната полиција и Миграција 24 часа однапред. Граничната полиција во Македонија има четири регионални Правна рамка на Граничната полиција центри. Регионалниот Центар за Гранични работи Север е на- длежен за надзор на границата со Косово (околу 157 киломе- во Република Македонија три во должина), со осум набљудувачки станици: Белановце, Задачи на Граничната полиција во Република Македонија Гошинце, Танушевци, Блаце, Чашка, Рогачево, Попова Шапка и ɴʖʞʛʧʖʭʖʩʧʟʨʩʖʤʟʭʟʞʖʙʧʖʤʟʮʤʖʡʥʤʩʧʥʢʖɨʢʖʭʜ ɩʥʢʡʥʘʥ Надзорот на државната граница вклучува работи кои што се и Јажинце. поврзани со безбедноста на државната граница и контрола на поминувањето на државната граница (во понатамошниот Регионалниот Центар за Гранични работи Запад е одговорен текст: гранична контрола) со цел: за надзор на границата со Албанија (околу 184 километри во t ʞʖʯʩʟʩʖʤʖʤʜʦʥʘʧʜʛʢʟʘʥʨʩʖʤʖʛʧʝʖʘʤʖʩʖʙʧʖʤʟʭʖ должина), со осум набљудувачки станици: Стрезимир, Жи- t спречување и откривање на кривични дела и прекршоци, ровница, Дебар, Џепчиште, Лабуниште, Франгово, Стење и ʥʩʡʧʟʘʖˀʜʟʫʖ˂ʖˀʜʤʖʤʟʘʤʟʩʜʨʩʥʧʟʩʜʢʟ езерската контрола со четири станици за Гранична контрола: t спречување и откривање на незаконско поминување на Дебар, Ќафасан, Свети Наум и Стење. ʛʧʝʖʘʤʖʩʖʙʧʖʤʟʭʖʟʟʢʜʙʖʢʤʖʩʖʣʟʙʧʖʭʟʾʖ t заштита на животот и здравјето на луѓето, личната Правила – закони кои се во корелација со пограничната ʨʟʙʪʧʤʥʨʩ ʟʣʥʩʥʩ ʝʟʘʥʩʤʖʩʖʨʧʜʛʟʤʖʟʦʧʟʧʥʛʖʩʖ полиција t спречување и откривање на други опасности по јавниот ред, t Закон за надзор на државната граница t правниот систем и националната безбедност. t Закон за странци t Закон за заштита на животна средина Институционална рамка на Граничната полиција t Закон за јавна чистота t Закон за шуми Граничната полиција е формирана во различни гранични де- t Закон за лов и риболов лови на земјата, помеѓу 2004 и 2005 година.

61 Законска рамка на граничната полиција

Казнени одредби од Законот за надзор на државната t спречување и разоткривање на кривични дела, прекршоци граница и оние кои ги сториле тие дела.

Со парична казна од 30.000 – 50.000 денари или со казна за- Институционална рамка на Граничната полиција твор од 60 дена ќе се казни за прекршок физичко лице кое: t лови, риболови, прелетува со воздухопловни средства Станици на Граничната полиција (Закон за полиција бр. и други направи за летање, се движи, престојува и се 03/Л - 035) населува долж граничната линија на целата, или на дел од ʛʧʝʖʘʤʖʩʖʙʧʖʤʟʭʖ ʖʡʥʩʥʖʜʞʖʗʧʖʤʜʩʥ Покрај полициските станици кои се наоѓаат во секоја општи- t при граничната контрола не ја даде на увид исправата на, станиците на Граничната полиција ќе бидат ставени под одредена за преминување на државната граница, не надлежност и овластување на Регионалниот директорат на реагира на барањето на гранична контрола и го напушти граничната полиција, со цел управување и контрола на грани- подрачјето на граничниот премин пред да се изврши цата, согласно Законот за контрола на државните граници, и граничната контрола или на друг начин ја избегнува други слични закони за границите. граничната контрола. Граничната полиција е дел од Косовската полиција, основа- Со парична казна од 30.000 – 150.000 денари ќе се казни за на во 1999 од УНМИК. Заедно со КФОР, Граничната полиција прекршок правно лице: го контролира граничното подрачје. Има неколку гранични t чиј работник лови, риболови, врши прелет со точки долж границата со Албанија (околу 111 километри) и воздухопловни средства, се движи или престојува долж Македонија (околу 158 километри), на пример кај Вермица ʙʧʖʤʟʮʤʖʩʖʢʟʤʟʾʖ ʛʥʡʥʢʡʪʩʥʖʜʞʖʗʧʖʤʜʩʥ во Албанија и кај Глобочица и Хани Елезит во Македонија. t кој сее определени видови земјоделски култури, сади дрва Граничната полиција има договори за соработка со Ми- и други растенија долж граничната линија, доколку тоа е нистерството за економија и финансии, Министерството за ʞʖʗʧʖʤʜʩʥ транспорт и телелкомуникации, Министерството за култура, t лови во длабочина од 500 метри од граничната линија, без Министерството за животна средина и просторно планирање писмено известување до надлежната полициска станица и други институции. Постои соработка и со граничните поли- за обезбедување на државната граница, најдоцна 48 часа ции на Албанија и Македонија. пред почетокот на ловот. Регулации – Закон за полиција (бр. 03/Л - 035) Правна рамка на Граничната полиција во Косово Задачи на Граничната полиција во Косово Полициски овластувања

Задачи поврзани со интегрирано управување и национална При исполнувањето на нивните полициски должности, гранична контрола, кои главно се извршувани од граничната по- полицајците кои функционираат како гранична полиција лиција во соработка со други релевантни национални агенции. имаат овластување да патролираат долж границите, да го Граничната полиција е одговорна за: контролираат прекуграничниот сообраќај, да проверуваат t ʪʦʧʖʘʪʘʖˀʜʟʡʥʤʩʧʥʢʖʤʖʙʧʖʤʟʮʤʟʩʜʦʪʤʡʩʥʘʟ документи за премин на границите, да влегуваат на при- t управување, контрола и надзор долж граничната линија, ватен имот само долж границите, со исклучок на лични ʘʥʨʥʧʖʗʥʩʡʖʨʥɲɼɶɸ живеалишта и железнички станици, аеродроми, возови и t ʥʛʧʝʪʘʖˀʜʤʖʟʤʩʜʙʧʟʩʜʩʥʩʤʖʛʧʝʖʘʤʖʩʖʙʧʖʤʟʭʖ авиони. t ʞʖʯʩʟʩʖʤʖʝʟʘʥʩʥʩʟʞʛʧʖʘʾʜʩʥʤʖʢʪʹʜʩʥ

Hyrje në legjislacionin dhe strukturat për konservimin e natyrës

Запознавање со законодавството за заштита на природата и неговата структура Introduction to nature conservation legislation and structure

Nature conservation legislation FYROM Current protected area system of FYROM t Constitution of Republic of Macedonia (1991): “Protection and The network of areas of special conservation interest in FY Republic of promotion of the environment and nature are fundamental val- Macedonia includes 83 protected areas covering a total 188,154 ha, i.e. ues of the constitution of the Republic. All the natural resources 7.40% of the country. By 2020, the percentage of protected areas shall of the Republic of Macedonia, and the flora and fauna, are ame- be increased to about 12% of the territory, in line with the Physical nities of common interest for the Republic and enjoy particular Plan of the FY Republic of Macedonia. protection”. t /BUVSF$POTFSWBUJPO"DU&OWJSPONFOU"DU The national system of protected areas (whose categorization is cur- t Act on the Protection of Ohrid Lake, Prespa Lake and Dojran rently under adaptation pursuant to the 2004 Nature Conservation -BLF Act) includes the following protected areas: t /BUJPOBM1BSLT TJUFT other relevant sectoral legislation: t 4USJDU/BUVSF3FTFSWFT t 'PSFTUT"DU t 4JUFPG4QFDJBM/BUVSBM$IBSBDUFS t 'JTIJOH"DU t Areas Outside Nature Reserves containing Specific Plant and t )VOUJOH"DU "OJNBM4QFDJFT t 1BTUVSFT"DU t Natural Monuments (59). t $BUUMF#SFFEJOH"DU t 7FUFSJOBSZ)FBMUI"DU Institutional framework for nature conservation t 1MBOU1SPUFDUJPO"DU t "DUPO-BOE6TFBOE%FWFMPQNFOU The Ministry of the Environment and Physical Planning (MoEPP) is the t 'JSF1SPUFDUJPO"DU state body responsible for nature protection issues, and creates con- t Act on Mineral Resource Exploitation. servation policies. The Environment Administration is the competent body within the MoEPP for nature conservation issues. Nature Conservation Act The National Council for Nature Protection was established for monitoring and development of nature protection and as a advisory body This Act regulates the conservation of nature through biological and of the MoEPP. The Environment Administration conducts administra- landscape protection, and conservation inside and outside of protect- tive work for the National Council for Nature Protection. ed areas. The objectives of the Act are: Nature conservation legislation Kosovo BTTFTTNFOUBOENPOJUPSJOHPGUIFTUBUFPGOBUVSF Legislative framework for nature conservation 2. conservation and restoration of the existing biological and land- TDBQFEJWFSTJUZJOBTUBUFPGOBUVSBMCBMBODF t /BUVSF$POTFSWBUJPO"DU OFX"DUJTDVSSFOUMZCFJOHESBGUFE 3. establishment of a network of protected areas for the purpose of t "DUPO4IBSS.PVOUBJO/BUJPOBM1BSL QSFTFSWBUJPOPGUIFTVCKFDUTPGQSPUFDUJPO t Environmental Protection Act (currently in the parliamentary 4. providing for the sustainable use of natural resources in the interests QSPDFEVSF of present and future development, without significant damage to na- t 1IZTJDBM1MBOOJOH"DU UVSFBOEXJUIUIFMFBTUQPTTJCMFEJTUVSCBODFPGUIFOBUVSBMCBMBODF t 8BTUF"DU 5. prevention of detrimental activities by individuals and legal entities t 'PSFTUT"DU and disturbances of nature resulting from technological development t 8BUFS"DU and the performance of activities, i.e. providing for the best possible t )VOUJOH"DU DPOEJUJPOTGPSQSPUFDUJPOBOEEFWFMPQNFOUPGOBUVSF t Act on Fisheries and Aquaculture. 6. ensuring the citizens their right to a healthy environment. Nature Conservation Act Environment Act This Act lays down the basic requirements for the conservation and This Act regulates the rights and responsibilities of the Republic of sustainable use of nature, in particular: Macedonia, municipalities, the City of Skopje and the municipalities of a) conservation, renewal and sustainable utilization of nature and re- the City of Skopje, and the rights and responsibilities of legal entities OFXBCMFOBUVSBMSFTPVSDFT and natural persons in creating the required conditions to ensure pro- b) restoration of damaged nature conservation zones and of their nat- tection and improvement of the environment, and ensuring the right VSBMIBCJUBUTBOETQFDJFT of citizens to a healthy environment. The objectives of this Act are: D NBJOUFOBODFBOESFTUPSBUJPOPGUIFFDPMPHJDBMCBMBODFPGOBUVSF 1) preservation, protection, restoration and improvement of the qual- d) establishment of planning, management, information and funding JUZPGUIFFOWJSPONFOU TZTUFNTGPSOBUVSFDPOTFSWBUJPO QSPUFDUJPOPGIVNBOMJGFBOEIFBMUI e) accomplishment of the goals determined within the policies on na- QSPUFDUJPOPGCJPMPHJDBMEJWFSTJUZ UVSFDPOTFSWBUJPO SBUJPOBMBOETVTUBJOBCMFVTFPGOBUVSBMSFTPVSDFT f) reduction of the over-utilization of and damage to flora and fauna, 5) implementation and improvement of measures aimed at address- FTQFDJBMMZJNQPSUBOUTQFDJFT BOEUIFJSIBCJUBUT ing regional and global environmental problems. g) public access to information and the right to participation in nature DPOTFSWBUJPO

64 Introduction to naturethe structure conser andvation legisla legislationtion of natureand structure conservation legislation h) ensuring the right of citizens to a healthy environment, and to natu- by the Nature Conservation Institute of Kosovo, based within the KEPA SBMBNFOJUJFTGPSSFMBYBUJPOBOESFDSFBUJPO (Kosovo Environmental Protection Agency). i) protecting biodiversity through the conservation of important natural habitats and important species of wild flora and fauna, with a fa- Nature conservation legislation Albania WPVSBCMFDPOTFSWBUJPOTUBUVT Legislative framework for nature conservation j) bringing environmental standards in Kosovo in line with those of the European Union, pursuant to Section 5.7 of the Constitutional Frame- t &OWJSPONFOUBM1SPUFDUJPO"DU work for Provisional Self-Government. t 1SPUFDUFE"SFBT"DU t 5SBOTCPVOEBSZ-BLFT"DU The Act introduces Nature Conservation Zones as spatial conserva- t Act on Protection of the Marine Environment from Pollution tion areas. These are zones designated with the purpose of protecting BOE%BNBHF and maintaining the biodiversity, landscapes, natural characteristics t #JPEJWFSTJUZ"DU and cultural heritage within, and of providing effective management t DCM (Decision of the Council of Ministers) on the Designation through judicial and other means. PG/BUVSF.POVNFOUT t %$.POUIF"ENJOJTUSBUJPOPG1SPUFDUFE"SFBT Pursuant to the Act, the following are protected areas: t DCM on the Procedures for Designation of Protected Areas BOE#VòFS;POFT I. Strict nature reserve - protected zone primarily designated for scien- t %$.POUIF3FHVMBUJPOTPG$BWF6TBHF UJöDQVSQPTFT t DCM on the Approval of the List of Protected Albanian Flora BOE'BVOB4QFDJFT II. National park - protected zone mainly for the purpose of protecting t DCM on the Protected Areas Committee. FDPTZTUFNTPSBTBSFDSFBUJPOBMBSFB Protected Areas Act III. Natural monument - protected zone mainly for the purpose of pre- TFSWJOHTQFDJöDOBUVSBMDIBSBDUFSJTUJDT Scope: t Proclamation, protection, administration, management and IV. Managed zone of habitats or protected species - protected zone for sustainable usage of protected areas (PAs), their natural and QSFTFSWJOHIBCJUBUTPSQSPUFDUFETQFDJFT CJPMPHJDBMSFTPVSDFT t Facilitation of conditions for the development of environmen- V. Protected landscape - protected zone for the purpose of preserving UBMUPVSJTN UIFMBOETDBQF t Informing and educating the community, direct and indirect economic income, for the local community and business. VI. Protected zone of natural resources - protected area aiming to Goals: prohibit the unsustainable use of natural resources in natural ecosys- t Ensures special protection for specific important natural re- tems. TFSWFTPGCJPEJWFSTJUZBOEOBUVSF CZQSPDMBNBUJPOPG1"T t PAs are proclaimed for the protection and regeneration of nat- Once an area has been included on the list of proposed nature conser- VSBMIBCJUBUT TQFDJFT SFTFSWFTBOEOBUVSBMMBOETDBQFT vation zones, any deterioration of the conservation status of any part t Regulates the protection according to the 6 categories of pro- of that area is prohibited. The categorization of protected areas in the tected areas (IUCN categories). Nature Conservation Act is carried out according to the IUCN (Interna- tional Union for Conservation of Nature). Current protected area system of Albania

Current system of protected areas in Kosovo t In total, 9.89% of the territory is protected. t 4USJDU/BUVSF3FTFSWFTTJUFT IB t 75 protected areas covering a total of 46,437 ha, i.e. about t /BUJPOBM1BSLTTJUFT IB 4.25% of the territory of Kosovo, is under legal protection. A t .BOBHFE/BUVSF3FTFSWFTTJUFT IB major share is encompassed within the Sharr Mountain Na- t /BUVSBM.POVNFOUTTJUFT IB tional Park. Bjeshkët e Nemuna, an area covering about 60,000 t -BOETDBQF1SPUFDUFE"SFBTTJUFT IB ha, has been proposed as a new national park. t "SFBTPG.BOBHFE3FTPVSDFTTJUFT IB t /BUVSF3FTFSWFTTJUFT t Ramsar Sites: 3 sites. t /BUJPOBM1BSLTTJUF t /BUVSBM.POVNFOUTTJUFT Institutional framework for nature conservation: t Protected Landscapes: 2 sites. The Ministry of Environment, Forests and Water Administration Institutional framework for nature conservation through its Directorate of Environmental Protection Policies, handles issues related to the drafting of policies on nature conservation, con- Administrative and professional tasks are carried out by the Ministry tributes to drafting of legislation in cooperation with the Directorate and the municipal administration offices for nature conservation. of Services (Legislation Sector) and to drafting strategic documenta- tion in this field. Cooperation is extended to other Directorates in the Professional nature conservation tasks for Kosovo will be undertaken Ministry and to implementing institutions, such as the district Environ-

65 Hyrje në legjislacionin dhe strukturat për konservimin e natyrës

ment Agencies and Forest Service Directorates that are also compe- 1SPUFDUJPOPO"HSJDVMUVSBM#JPEJWFSTJUZ.JOJTUSZPG1VCMJD8PSLT tent for protected area administration. Transport and Telecommunication, assuring decision-taking on UFSSJUPSJBMVTBHF.JOJTUSZPG5PVSJTN $VMUVSF :PVUIBOE4QPSUT The Ministry of Environment, Forests and Water Administration, which drafts and implements policies on tourism development, as regards the field of nature conservation, cooperates with the and the Ministry of Interior, for the management of local natural following bodies: Ministry of Agriculture, Food and Consumer resources.

Legjislacioni për Ruajtjen e Natyrës - Maqedoni NBSSKFOFNBTBWFQÑSSVBKUKFOEIFQÑSNJSÑTJNJOFNKFEJTJUTJEIFHB- ranton të drejtën e qytetarëve për një mjedis të shëndetshëm. Synimet t Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë (1991) sanksionon: e këtij ligji janë: Mbrojtja dhe promovimi i mjedisit dhe natyrës përfaqësojnë t Ruajtja, mbrojtja, ripërtëritja dhe përmirësimi i cilësisë së mje- vlera themelore në Kushtetutën e Republikës. Të gjitha bu- EJTJU rimet natyrore të Republikës së Maqedonisë, së bashku me t .CSPKUKBFKFUÑTEIFTIÑOEFUJUUÑOKFSÑ[WF florën dhe faunën janë vlera me interes të përbashkët dhe gë- t 3VBKUKBFEJWFSTJUFUJUCJPMPHKJL zojnë mbrojtje të veçantë në Republikën e Maqedonisë. t 1ÑSEPSJNJSBDJPOBMEIFJRÑOESVFTIÑNJCVSJNFWFOBUZSPSF t -JHKJQÑS3VBKUKFOF/BUZSÑT-JHKJQÑS.KFEJTJO t Zbatimi dhe përmirësimi i masave që synojnë zgjidhjen e t Ligji për Mbrojtjen e Liqenit të Ohrit, Liqenit të Prespës dhe problemeve mjedisore në nivel rajonal dhe global. -JRFOJU%PKSBO Sistemi aktual i zonave të mbrojtura në Ish Republikën Jugosllave Ligje të ndryshme sektoriale të Maqedonisë t -JHKJQÑS1ZKFU t -JHKJQÑS1FTILJNJO Rrjeti i zonave me interes të veçantë për t’u mbrojtur në Ish Republikën t -JHKJQÑS(KVFUJOÑ Jugosllave të Maqedonisë përfshin 83 zona të mbrojtura me një sipër- t -JHKJQÑS,VMMPUBU faqe prej 188,154 ha, d.m.th, 7,40% të sipërfaqes së vendit. Deri në vitin t -JHKJQÑS3SJUKFOF(KFEIÑWF 2020, sipërfaqja e zonave të mbrojtura do të shkojë në 12% të territorit, t -JHKJQÑS4IÑOEFUJOF,BGTIÑWF siç parashikohet në Planin e Rregullimit Hapësinor të Ish Republikës Ju- t -JHKJQÑS.CSPKUKFOF#JNÑWF gosllave të Maqedonisë. t -JHKJQÑS1ÑSEPSJNJOEIF;IWJMMJNJOF5PLÑT t -JHKJQÑS.CSPKUKFOOHB;KBSSJ Sistemi kombëtar i zonave të mbrojtura (kategorizimi i të cilave momen- t Ligji për Shfrytëzimin e Burimeve Minerare. talisht është duke u përshtatur me Ligjin e vitit 2004 “Për mbrojtjen e Natyrës”) përfshin zonat e mbrojtura që renditen më poshtë: Ligji për Ruajtjen e Natyrës t 1BSRFU,PNCÑUBSF OÑUSF[POB Ky ligj parashikon masat për ruajtjen e natyrës nëpërmjet mbrojtjes së t 3F[FSWBUFU4USJLUFUÑ/BUZSÑT peizazhit dhe të natyrës si brenda edhe jashtë zonave të mbrojtura. t ;POBUNF*OUFSFTUÑ7FÎBOUÑ/BUZSPS Synimet e ligjit janë: t Zonat jashtë Rezervateve Natyrore që përmbajnë specie të t 7MFSÑTJNJEIFNPOJUPSJNJJHKFOEKFTTÑOBUZSÑT WFÎBOUBCJNPSFEIFTIUB[PSF t Ruajtja dhe ripërtëritja e diversitetit ekzistues biologjik dhe atij t Monumentet e Natyrës (59). UÑQFJ[B[IFWFOÑGVOLTJPOUÑSVBKUKFTTÑFLVJMJCSBWFUÑOBUZSÑT t Krijimi i një rrjeti të zonave të mbrojtura me qëllim ruajtjen e Kuadri institucional për ruajtjen e natyrës OKÑTJWFUÑWÑOBOÑONCSPKUKF t Garantimi i përdorimit të qëndrueshëm të burimeve natyrore Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor është organi shtetëror në interes të brezave të tanishëm dhe atyre të ardhshëm, pa i ngarkuar me problemet e ruajtjes së natyrës dhe me hartimin e dëmtuar natyrën dhe duke ruajtur sa më shumë që të jetë e politikave përkatëse. Brenda Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit NVOEVSFLVJMJCSBUFOBUZSÑT Hapësinor, funksionon Administrata e Mjedisit e cila është përgjegjëse t Parandalimi i aktiviteteve keqbërëse të individëve dhe subjek- direkte për çështjet e ruajtjes së natyrës. teve si dhe parandalimi i dëmtimeve të natyrës si pasojë e për- Si strukturë këshillimore pranë Ministrisë së Mjedisit, është ngritur EPSJNJUUÑUFLOPMPHKJWFNBSSKBFNBTBWFRÑTJHVSPKOÑLVTIUF Këshilli Kombëtar për Ruajtjen e Natyrës. Administrata e Mjedisit kryen UÑGBWPSTINFQÑSNCSPKUKFOEIF[IWJMMJNJOFOBUZSÑT funksionet administrative që i ngarkohen nga Këshilli Kombëtar për t Garantimi i të drejtës së qytetarëve për një mjedis të shëndet- Mbrojtjen e Natyrës. shëm. Legjislacioni për Mbrojtjen e Natyrës - Kosovë Ligji për Mjedisin Legjislacioni aktual për mbrojtjen e natyrës

Ky ligj parashtron të drejtat dhe detyrimet e Republikës së Maqedonisë, t Ligji për Ruajtjen e Natyrës (ka filluar puna për hartimin e një komunave, qytetit të Shkupit dhe organeve vendore të Qytetit të Shk- MJHKJUÑSJ VQJUUÑESFKUBUEIFEFUZSJNFUFTVCKFLUFWFMJHKPSFEIFUÑJOEJWJEÑWFQÑS tLigji për Parkun ,PNCÑUBSUÑ.BMFWFUÑ4IBSSJU

66 Hyrje në legjislacionin dhe strukturat për konservimin e natyrës t Ligji për Mbrojtjen e Mjedisit (në proces miratimi nga Parla- për Mbrojtjen e Natyrës është bërë sipas IUCN (Bashkimit Ndërkombëtar NFOUJ për Konservimin e Natyrës). tLigji për Planifikimin Hapësinor t -JHKJQÑS.CFUKFU Sistemi aktual i zonave të Mbrojtura në Kosovë t -JHKJQÑS1ZKFU tLigji për Ujërat 75 zona të mbrojtura me sipërfaqe 46,437 ha, ose rreth 4.25 % e territorit t -JHKJQÑS(KVFUJOÑ është vënë nën mbrojtje ligjore. Pjesa më e madhe i takon Parkut Kom- t Ligji për Peshkimin dhe Akuakulturën. bëtar të Malit të Sharrit. Një tjetër park është propozuar të krijohet në Bjeshkët e Nemuna ku përfshihet një sipërfaqe prej rreth 60,000 ha. Ligji për Ruajtjen e Natyrës t 3F[FSWBUFUÑ/BUZSÑT[POB t 1BSL,PNCÑUBS[POÑ Ky ligj krijon bazën e nevojshme për mbrojtjen e natyrës, shfrytëzimin e t .POVNFOUFUÑ/BUZSÑT[POB qëndrueshëm të saj, dhe veçanërisht: t Peizazhe të mbrojtura: 2 zona. a) mbrojtjen, ruajtjen, përtëritjen dhe shfrytëzimin e qëndrueshëm të OBUZSÑTEIFCVSJNFWFUÑQÑSUÑSJUTINFUÑTBK Kuadri institucional për mbrojtjen e natyrës b) rivitalizimin e territoreve të dëmtuara të natyrës dhe habitateve e TQFDJFWFOBUZSPSF Detyrat administrative dhe profesionale kryhen nga Ministria dhe zyrat D SVBKUKFOEIFSFTUBVSJNJOFFLVJMJCSBWFFLPMPHKJLÑUÑOBUZSÑT e administratave vendore për mbrojtjen e natyrës. d) krijimin e sistemeve të planifikimit, drejtimit, informacionit dhe finan- DJNJUUÑOEÑSIZSKFWFOÑOBUZSÑ Funksionet me natyrë profesionale në fushën e mbrojtjes së natyrës e) realizimin e synimeve të përcaktuara në politikat e mbrojtjes së kryhen nga Instituti i Kosovës për Mbrojtjen e Natyrës, i cili operon në OBUZSÑT kuadër AKMM (Agjencisë së Kosovës për Mbrotjen e Mjedisit) f) kontrollin e shfrytëzimit pa kriter dhe dëmtimit të llojeve të florës dhe faunës, veçanërisht të llojeve me rëndësi të veçantë, të rralla dhe të Nature conservation legislation Albania SSF[JLVBSB TJEIFIBCJUBUFWFQÑSLBUÑTF g) të drejtën për informim dhe pjesëmarrjen e publikut në çështjet e Legjislacioni për Mbrojtjen e Natyrës – Shqipëri NCSPKUKFTTÑOBUZSÑT Kuadri Ligjor për mbrojtjen e natyrës h) sigurimin e së drejtës së qytetarëve për mjedis të shëndoshë, pushim t -JHKJi1ÑSNCSPKUKFOFNKFEJTJUw EIFSFLSFBDJPOOÑOBUZSÑ t -JHKJi1ÑS[POBUFNCSPKUVSBw i) sigurimin e biodiversitetit përmes ruajtjes së habitateve të rëndë- t -JHKJi1ÑSNCSPKUKFOFMJRFOFWFOEÑSLVöUBSFw sishme natyrore dhe llojeve me rëndësi të florës dhe faunës duke krijuar t -JHKJi1ÑSNCSPKUKFOFNKFEJTJUEFUBSOHBOEPUKBEIFEÑNUJNJw LVTIUFUÑGBWPSTINFQÑSSSJUKFOFUZSF t -JHKJi1ÑSCJPEJWFSTJUFUJOw j) përafrimin e standardeve mjedisore në Kosovë me ato të Bashkimit t 7,.i1ÑSTIQBMMKFOFNPOVNFOUFWFUÑOBUZSÑTw Evropian, në përputhje me seksionin 5.7 të Kornizës Kushtetuese për t 7,.i1ÑSBENJOJTUSJNJOF[POBWFUÑNCSPKUVSBw Vetë-qeverisjen e Përkohshme të Kosovës. t VKM “Për procedurat e shpalljes së zonave të mbrojtura dhe BUZSFCVGFSJLFw Ligji parashikon krijimin e Zonave të Mbrojtura si formë e mbrojtjes së t 7,.i1ÑSSSFHVMMBUFEIÑOJFTOÑQÑSEPSJNUÑTIQFMMBWFw natyrës në pjesë të caktuara të vendit. Këto zona janë krijuar me qël- t VKM “Për miratimin e listës së specieve të florës shqiptare që lim mbrojtjen dhe ruajtjen e biodiversitetit, peizazheve, karakteristikave WJIFOOÑONCSPKUKFw natyrore dhe trashëgimisë kulturore brenda këtyre zonave. Ligji siguron t VKM “Për komitetet e menaxhimit të zonave të mbrojtura”. mjetet për menaxhimin efektiv të zonave të mbrojtura duke përdorur rrugët ligjore dhe mjete të tjera të parashikuara në ligj. Ligji “Per zonat e mbrojtura” Sipas ligjit, zona të mbrojtura janë: I. Rezervati strikt i natyrës - zonë e mbrojtur kryesisht për qëllime shken- Objekti: core. t Shpallja, ruajtja, administrimi, menaxhimi dhe përdorimi i II. Parku kombëtar - zonë e mbrojtur kryesisht për qëllime të mbrojtjes qëndrueshëm i zonave të mbrojtura (ZM), burimeve natyrore së ekosistemeve dhe hapësirave për rekreacion. FCJPMPHKJLFUÑUZSF III. Monumenti natyror - zonë e mbrojtur kryesisht për qëllime të konser- t -FIUÑTJNJJLVTIUFWFQÑS[IWJMMJNJOFUVSJ[NJUNKFEJTPS vimit të karakteristikave specifike natyrore. t Informimi dhe edukimi i publikut, përfitimet ekonomike, të IV. Zona menaxhuar e habitateve ose llojeve të mbrojtura - zonë e e drejtpërdrejta dhe të tërthorta, të popullsisë vendore, të sek- mbrojtur për ruajtjen e habitateve ose llojeve të vëna nën mbrojtje. torit publik dhe atij privat. V. Peizazhi i mbrojtura - zonë e mbrojtur për qëllime të ruajtjes së pei- Qëllimi: zazhit. t Të sigurojë mbrojtje të veçantë për rezervatet natyrore të bio- VI. Zona e mbrojtur e resurseve natyrore - zonë e mbrojtur me qëllim diversitetit dhe të natyrës, në tërësi, nëpërmjet krijimit të ZM- parandalimin e shfrytëzimit pa kriter të burimeve natyrore në ekosiste- WF met ku gjenden. t Të krijojë ZM-të për të siguruar ruajtjen dhe ripërtëritjen e habitateve natyrore, të llojeve, të rezervateve dhe të peizazheve Pas përfshirjes së territorit në listën e propozuar të zonave të mbrojtura, OBUZSPSF ndalohet përkeqësimi i kushteve natyrore në ndonjë prej pjesëve të t Të parashikojë masat për mbrojtjen në përputhje me 6 katego- mbrojtura të asaj hapësire. Kategorizimi i zonave të mbrojtura në Ligjin ritë e zonave të mbrojtura (sipas IUCN).

67 Запознавање со законодавството за заштита на природата и неговата структура

Sistemi aktual i zonave të mbrojtura në Shqipëri natyrës, kontribuon në hartimin e legjislacionit në bashkëpunim me Drejtorinë e Shërbimeve (Sektori i Legjislacionit) dhe hartimin e do- t Në total, mbrohet një sipërfaqe prej 9.89 % e territorit. kumenteve strategjike në këtë fushë. Bashkëpunimi shtrihet edhe t Rezervate Strikte të Natyrës: 4 (14,500 ha), me Drejtoritë e tjera të Ministrisë dhe me institucionet zbatuese t Parqe Kombëtare: 13 (88,615.4 ha), si, Agjencitë e Mjedisit në qarqe dhe Drejtoritë e Shërbimit Pyjor t Rezervate Natyrore të Menaxhuara: 24 (63,663 ha), në rrethe që janë përgjegjëse edhe për administrimin e zonave të t Monumente Natyre: 750 (3,490 ha), mbrojtura. t Peizazhe të Mbrojtura: 5 (95,864.4 ha), t Zona të Burimeve të Menaxhura: 4 (18,200 ha), Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave, në fushën t Zona Ramsar: 3. e mbrojtjes së natyrës, bashkëpunon me: Ministrinë e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes se Konsumatorit për biodiversitetin bujqë- Kuadri institucional për ruajtjen e natyrës: TPSNF.JOJTUSJOÑF1VOÑWF1VCMJLF 5SBOTQPSUJUEIF5FMFLPNVOJLB- DJPOJU EVLFTJHVSVBSWFOEJNNBSSKFOQÑSQÑSEPSJNJOFUFSSJUPSJUNF Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave nëpërmjet Ministrinë e Turizmit, Kulturës Rinisë dhe Sporteve, e cila harton dhe Drejtorisë së Politikave të Mbrojtjes së Natyrës në MMPAU, mbulon [CBUPOQPMJUJLBUQÑS[IWJMMJNJOFUVSJ[NJUEIFNF.JOJTUSJOÑF#SFOE- çështjet që kanë të bëjnë me hartimin e politikave për mbrojtjen e shme, me qëllim menaxhimin e burimeve natyrore në nivel lokal.

Правна рамка за заштита на природата во 5) спречување на штетните активности на физички и правни лица Република Македонија и нарушувања во природата како последица на технолошкиот развиток и извршување на дејности, односно обезбедување на t Устав на Република Македонија (1991): “Заштитата и ʯʩʥʦʥʦʥʘʥʢʤʟʪʨʢʥʘʟʞʖʞʖʯʩʟʩʖʟʧʖʞʘʥʾʤʖʦʧʟʧʥʛʖʩʖ унапредувањето на животната средина и природата се 6) обезбедување на правото на граѓаните на здрава животна сре- темелни вредности на уставниот поредок на Републи- дина. ката” “Сите природни богатства на Републиката, како и растителниот и животинскиот свет уживаат посебна Закон за животна средина заштита како добра од општ интерес за Републиката” t Закон за заштита на природата Со овој закон се одредуваат правата и должностите на Републи- t ɯʖʡʥʤʞʖʝʟʘʥʩʤʖʩʖʨʧʜʛʟʤʖ ка Македонија, на општинитe, на градот Скопје и на општините t Закон за заштита на Охридското, Преспанското и Дојран- во градот Скопје, како и праватa и должностите на правните и на ʨʡʥʩʥɭʞʜʧʥ физичките лица, во обезбедувањето услови за заштита и унапре- Закони од други релевантни сектори: дување на животната средина, заради остварување на правата на t ɯʖʡʥʤʞʖʯʪʣʟ граѓаните на здрава животна средина. t ɯʖʡʥʤʞʖʧʟʗʥʢʥʘ Цели на овој закон се: t ɯʖʡʥʤʞʖʢʥʘʨʩʘʥʩʥ 1) Зачувување, заштита, обновување и унапредување на квалите- t ɯʖʡʥʤʞʖʦʖʨʟʯʩʖ ʩʥʩʤʖʝʟʘʥʩʤʖʩʖʨʧʜʛʟʤʖ t ɯʖʡʥʤʞʖʨʩʥʮʖʧʨʩʘʥ ɯʖʯʩʟʩʖʤʖʝʟʘʥʩʥʩʟʤʖʞʛʧʖʘʾʜʩʥʤʖʢʪʹʜʩʥ t ɯʖʡʥʤʞʖʘʜʩʜʧʟʤʖʧʤʥʞʛʧʖʘʨʩʘʥ ɯʖʯʩʟʩʖʤʖʗʟʥʢʥʯʡʖʩʖʧʖʞʤʥʥʗʧʖʞʤʥʨʩ t ɯʖʡʥʤʞʖʞʖʯʩʟʩʖʤʖʧʖʨʩʜʤʟʾʖʩʖ ɸʖʭʟʥʤʖʢʤʥʟʥʛʧʝʢʟʘʥʡʥʧʟʨʩʜˀʜʤʖʦʧʟʧʥʛʤʟʩʜʗʥʙʖʩʨʩʘʖ t ɯʖʡʥʤʞʖʞʜʣʾʥʛʜʢʨʡʥʞʜʣʾʟʯʩʜ 5) Спроведување и подобрување на мерките за решавање на ре- t ɯʖʡʥʤʞʖʞʖʯʩʟʩʖʥʛʦʥʝʖʧʟ гионалните и глобалните проблеми во животната средина. t Закон за експлоатација на минерални суровини. Сегашна состојба во системот на заштитени области во Репу- Закон за заштита на природата блика Македонија

Законот ја уредува заштитата на природата, преку заштита на би- Мрежата на области кои се од особен изнтерес за заштита во олошката и пределската разновидност и заштитата на природно- Република Македонија опфаќа 83 заштитени подрачја со вкупна то наследство во заштитени подрачја и надвор од нив. површина од 188.154 ha што претставува околу 7,40 % од вкуп- Цели на овој закон се: ната територија на државата. Во Просторниот план на РМ за пе- ʪʩʘʧʛʪʘʖˀʜʟʨʢʜʛʜˀʜʤʖʨʥʨʩʥʾʗʖʩʖʤʖʦʧʟʧʥʛʖʩʖ риодот 2002-2020 година предвидено е вкупната површина на 2) зачувување и обновување на постојната биолошка и предел- заштитени подрачја да се зголеми за околу 12 % од територијата ʨʡʖʧʖʞʤʥʘʟʛʤʥʨʩʘʥʨʥʨʩʥʾʗʖʤʖʦʧʟʧʥʛʤʖʧʖʣʤʥʩʜʝʖ на државата. 3) поставување на мрежа на заштитени подрачја поради заштита Националниот систем на заштитени подрачја (чија категориза- ʦʧʟʧʥʛʤʟʩʜʗʥʙʖʩʨʩʘʖ ција во моментов се прилагодува согласно Законот за природа 4) обезбедување на одржливо користење на природнi ресурси во усвоен во 2004 год.) ги вклучува следниве категории на зашти- интерес на сегашниот и идниот развиток, без значително оштету- тени подрачја: вање на природата и со што помали нарушувања на природната t ʤʖʭʟʥʤʖʢʤʟʦʖʧʡPʘʟ ʦʥʛʧʖʮʾʖ ʧʖʣʤʥʩʜʝʖ t ʨʩʧʥʙʟʦʧʟʧʥʛʤʟʧʜʞʜʧʘʖʩʟ

68 Запознавање со законодавството за заштита на природата и неговата структура t ʦʧʜʛʜʢʟʨʥʦʥʨʜʗʤʟʦʧʟʧʥʛʤʟʡʖʧʖʡʩʜʧʟʨʩʟʡʟ Законот воведува Природни резервати како просторно- зашти- t одделни растителни и животински видови, кои се надвор тени подрачја. Тоа се зони одредени со цел заштита и одржување ʥʛʞʖʯʩʟʩʜʤʟʩʜʦʥʛʧʖʮʾʖ на биолошката разнообразност, релјефот, природните особено- t споменици на природата (59). сти и културното наследство, и со обезбедување на ефективна управа преку правни и други средства. Институционална рамка за заштита на природата Одговарајќи на законот, заштитени зони се следниве: Министерство за животна средина и просторно планирање - МЖСПП е орган на државната управа надлежен за вршење на I. Строго определен природен резерват - заштитена зона првен- работите од областа на заштитата на природата. Управата за жи- ʨʩʘʜʤʥʥʛʧʜʛʜʤʖʞʖʤʖʪʮʤʟʭʜʢʟ вотна средина е надлежен орган во состав на МЖСПП за вршење на стручни работи од областа на заштитата на природата. II. Национален парк - заштитена зона со цел да се заштитат еко- Националниот совет за заштита на природата е основан заради ʨʟʨʩʜʣʟʩʜʟʢʟʡʖʡʥʥʗʢʖʨʩʟʞʖʧʜʡʧʜʖʭʟʾʖ следење и унапредување на заштитата на природата и како со- ветодавно тело на МЖСПП. Управата за животна средина ги води III. Споменик на природата – заштитена зона со главна цел – заш- административните работи на Националниот совет за заштита на ʩʟʩʖʤʖʨʦʜʭʟʫʟʮʤʟʦʧʟʧʥʛʤʟʡʖʧʖʡʩʜʧʟʨʩʟʡʟ природата. IV. Уредена зона на природни живеалишта или заштитени видови Правна рамка за заштита на природата во Косово – заштитена зона за заштита на природни живеалишта или заш- Правна рамка за заштита на природата ʩʟʩʜʤʟʩʜʘʟʛʥʘʟ t Закон за заштита на природата (во тек е избор на нов V. Заштитен предел - заштитена зона со цел зачувување на пре- закон), ʛʜʢʥʩ t ɯʖʡʥʤʞʖɵʖʭʟʥʤʖʢʜʤɷʖʧʡʀʖʧɷʢʖʤʟʤʖ t Закон за заштита на животната средина (во моментов е во VI. Заштитена област со природни богатства - заштитна област ʦʖʧʢʖʣʜʤʩʖʧʤʖʦʧʥʭʜʛʪʧʖ која има за цел да го забрани прекумерното искористување на t ɯʖʡʥʤʞʖʦʧʥʨʩʥʧʤʥʦʢʖʤʟʧʖˀʜ природните богатства во природниот екосистем. t ɯʖʡʥʤʞʖʥʩʦʖʛ t ɯʖʡʥʤʞʖʯʪʣʟʩʜ Кога некој предел ќе биде вклучен во листата на предложени t ɯʖʡʥʤʞʖʘʥʛʟʩʜ заштитени зони, било какво влошување на заштитниот статус во t ɯʖʡʥʤʞʖʢʥʘʨʩʘʥʩʥ било кој дел од таа област е забранет. t Закон за риболов и аквакултура. Категоризацијата на заштитени области во Законот за заштита на Закон за заштита на природата природата се спроведува согласно со IUCN (Интернационална Унија за заштита на природата). Овој закон ги поставува основните барања за заштита и одржли- ва употреба на природата, особено: Сегашна состојба во системот на заштитени области во Косово а) зачувување, обновување и одржливо користење на природата ʟʥʗʤʥʘʢʟʘʟʩʜʦʧʟʧʥʛʤʟʧʜʨʪʧʨʟ Сегашните 75 заштитени области покриваат вкупно 46,437 хекта- б) обновување на оштетените природни заштитени зони и на ри, односно околу 4.25% од територијата на Косово е под правна ʤʟʘʤʟʩʜʦʧʟʧʥʛʤʟʝʟʘʜʖʢʟʯʩʖʟʘʟʛʥʘʟ заштита. Најголем дел од оваа територија му припаѓа на Нацио- в) одржување и обновување на еколошката природна рамноте- налниот Парк Шар Планина. Bjeshkët e Nemuna e област од околу ʝʖ 60,000 хектари, која e предложена за нов национален парк. г) воспоставување на систем на планирање, управување, инфор- ʣʖˀʜʟʫʟʤʖʤʨʟʧʖˀʜʞʖʞʖʯʩʟʩʖʤʖʦʧʟʧʥʛʖʩʖ t ɷʧʟʧʥʛʤʟɸʜʞʜʧʘʖʩʟʥʗʢʖʨʩʟ д) постигнување на целите одредени во политиката за заштита t ɵʖʭʟʥʤʖʢʤʟɷʖʧʡʥʘʟʥʗʢʖʨʩ ʤʖʦʧʟʧʥʛʖʩʖ t ɹʦʥʣʜʤʟʭʟʤʖʦʧʟʧʥʛʖʩʖʥʗʢʖʨʩʟ ѓ) намалување на преголемото искористување и оштетување на t Заштитени предели: 2 области. флората и фауната, особено на посебно значајните видови и нив- ʤʟʩʜʝʟʘʜʖʢʟʯʩʖ Институционална рамка за заштита на природата е) јавен пристап до информации и право на учествување во зачу- ʘʪʘʖˀʜʤʖʦʧʟʧʥʛʖʩʖ Административните и професионалните задачи се извршувани ж) обезбедување право на граѓаните на здрава животна средина, од Министерството и општинските административни одделенија ʧʜʡʧʜʖʭʟʾʖʟʧʜʢʖʡʨʖʭʟʾʖʘʥʦʧʟʧʥʛʖʩʖ за заштита на природата. з) заштитување на биолошката разнообразност преку одржу- вање на важните природни живеалишта и видови на дивата фло- Професионалните задачи за заштита на природата во Косо- ʧʖʟʫʖʪʤʖ ʦʧʜʡʪʦʥʘʥʢʜʤʨʩʖʩʪʨʞʖʞʖʮʪʘʪʘʖˀʜ во ќе бидат превземени од Косовскиот Институт за Заштита на ѕ) донесување на стандарди за животната средина во Косово кои Природата, кој работи во склоп на KEPA - Kosovo Environmental се во сооднос со оние на Европската Унија, одоговарајќи на Пара- Protection Agency (Агенција за заштита на животната средина на граф 5.7 од Уставната рамка за Привремена самоуправа. Косово).

69 Запознавање со законодавството за заштита на природата и неговата структура

Правна рамка за заштита на природата во Албанија t Ја регулира заштитата согласно шесте категории на Правна рамка за заштита на природата во Албанија заштитени области (категории според IUCN). Моментален систем на заштитени области во Албанија ɯʖʡʥʤʞʖʞʖʯʩʟʩʖʤʖʝʟʘʥʩʤʖʩʖʨʧʜʛʟʤʖ t ɯʖʡʥʤʞʖʞʖʯʩʟʩʜʤʟʥʗʢʖʨʩʟ Вкупно 9.89% од територијата е заштитена. t ɴʜʹʪʙʧʖʤʟʮʜʤɯʖʡʥʤʞʖʜʞʜʧʖʩʖ t Закон за заштита на морската животна средина од t ɹʩʧʥʙʟʦʧʟʧʥʛʤʟʧʜʞʜʧʘʖʩʟʥʗʢʖʨʩʟ ʬʜʡʩʖʧʟ ʞʖʙʖʛʪʘʖˀʜʟʥʯʩʜʩʪʘʖˀʜ t ɵʖʭʟʥʤʖʢʤʟʦʖʧʡʥʘʟʥʗʢʖʨʩʟ ʬʜʡʩʖʧʟ t ɯʖʡʥʤʞʖʗʟʥʢʥʯʡʖʧʖʞʤʥʥʗʧʖʞʤʥʨʩ t ɻʧʜʛʜʤʟʦʧʟʧʥʛʤʟʧʜʞʜʧʘʖʩʟʥʗʢʖʨʩʟ ʬʜʡʩʖʧʟ t ОСМ (Одлука од Совет на министри) за обележување на t ɷʧʟʧʥʛʤʟʨʦʥʣʜʤʟʭʟʥʗʢʖʨʩʟ ʬʜʡʩʖʧʟ ʨʦʥʣʜʤʟʭʟʩʜʤʖʦʧʟʧʥʛʖʩʖ t Области за управување со ресурси: 4 области (18,200 t ɶɹɴʞʖɧʛʣʟʤʟʨʩʧʖʭʟʾʖʤʖʞʖʯʩʟʩʜʤʟʩʜʥʗʢʖʨʩʟ ʬʜʡʩʖʧʟ t ОСМ за процедурите за обележување на заштитените t Рамсар области: 3 области. ʥʗʢʖʨʩʟʟʩʖʣʦʥʤʞʥʤʟ t ɶɹɴʞʖɸʜʙʪʢʖʭʟʾʖʤʖʡʥʧʟʨʩʜˀʜʤʖʦʜʯʩʜʧʟʩʜ Институционална рамка за заштита на природата: t ОСМ за Одобрување на листата на заштитените албански ʘʟʛʥʘʟʤʖʫʢʥʧʖʟʫʖʪʤʖ Министерството за животна средина, шуми и управување со водите t ОСМ за Комитет за заштитени области. преку својот Директорат за планови и политика за зачувување на животната средина, раководи со решавањето на проблемите повр- Закон за заштитени области зани со законската регулатива на заштитата на природата, придоне- сува во нацрт законите во соработка со Директорат за услуги (Закон- Поле на делување: скиот сектор) и до изработка на план за стратешка документација t Објавување, заштита, администрација, управување и во оваа област. Соработката е проширена во други Директорати во рационално користење на заштитените области (ЗО), Министерството и во имплементирачки институции, како подрачни ʤʟʘʤʟʩʜʦʧʟʧʥʛʤʟʗʟʥʢʥʯʡʟʗʥʙʖʩʨʩʘʖ Агенции за животна средина и Директорати за шумски служби кои t Подобрување на условите за развој на еколошкиот исто така се компетентни за управување со заштитените области. ʩʪʧʟʞʖʣ t Информирање и едукација на заедницата, директна и Министерството за животна средина, шуми и управување со во- индиректна економска заработка за локалните и бизнис дите, што се однесува до полето за заштита на природата, сора- заедници. ботува со следните тела: Министерството за земјоделство, Храна ʟʞʖʯʩʟʩʖʤʖʦʥʩʧʥʯʪʘʖʮʟʩʜʞʖʞʜʣʾʥʛʜʢʨʡʖʩʖʗʟʥʧʖʞʤʥʘʟʛʤʥʨʩ Цели: Министерството за јавни работи, транспорт и телекомуникации, t Обезбедување на посебна заштита за особено важните обезбедувајќи превземање на решенија за користење на земјиш- природни резерви од биолошката разнообразност и ʩʜʩʥ ɴʟʤʟʨʩʜʧʨʩʘʥʩʥ ʞʖ ʩʪʧʟʞʖʣ ʡʪʢʩʪʧʖ ʣʢʖʛʟ ʟ ʨʦʥʧʩ ʡʥʟ ʦʧʟʧʥʛʖ ʦʧʜʡʪʥʗʾʖʘʪʘʖˀʜʤʖɯɶ скицираат, спроведуваат и изработуваат планови за развојот на t ЗО се назначени заради заштита и обновување на природните туризмот, и Министерството за внатрешни работи, за управување ʝʟʘʜʖʢʟʯʩʖ ʘʟʛʥʘʟ ʧʜʞʜʧʘʟʟʦʧʟʧʥʛʤʟʦʜʾʞʖʝʟ со локалните природни богатства.

Listë e strukturave të interesuara në zonat përkatëse Листа на значајни актери во областа List of relevant stakeholders in the area / Listë e strukturave të interesuara në zonat përkatëse / Листа на значајни актери во областа

ALBANIA Ecologist for the Region Education Directorate of Kukës Region Square 6 Kukes Drejtoria Arsimore Kukës Ministry of Environment, Forestry and Ekologet per Rajonin Contact person / Personi kontaktit: Water Administration (MEFWA) Lagjia 6 Kukës Fahrie Zeli Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Admin- Leader / Drejtues: Bukurosh Onuzi Phone: 355 04 02 4 22215 istrimit të Ujërave (MMPAU) Phone: (355) 242-3536 Mobile: 355 682819484 Str: Durresit, No. 27 Fax: (355) 242-4594 Rruga e Durrësit, Nr 27 Email: [email protected] Hunters Association Ajet Fetahu in Tirane Kukes Region Tiranë Association Care Shoqata e Gjahtarëve Ajet Fetahu, Phone: +355 4 2224537 Gjallica Hotel, second floor Kukes Rajoni Kukës Fax: +355 4 2270627 Organizata Kujdesi Contact person / Personi kontaktit: Email: [email protected] Hotel Gjallica, Kati II Kukës Lulzim Lleshi Leader / Drejtues: Bilbil Keraj Adress: Bar Amerika Kukës Directorate of Nature Protection Policies Phone: (+355-24) 24-385 Adresa: Bar Amerika Kukës Drejtoria e Politikave të Mbrojtjes së Fax: (355-24) 24-385 Mobile: +355 682038214 Natyrës Email: [email protected] Director / Drejtor: Mr. Sajmir Hoxha KOSOVO Phone: +355 4 270 624 Forestry Progress Kukës Email: [email protected] Forestry Service Directorate Kukës Directorate of Environment Kosovo Progresi Pyjor Kukës Agency Directorate of Forestry and Pastures Drejtoria Shërbimit Pyjor, Kukës Kryeshef I Agensionit per Mjedise Policies Leader / Drejtues: Isuf Omari Contact person / Personi kontaktit: Drejtoria e Politikave të Pyjeve dhe Phone: (+355-68) 230-6499 Ilir Morina Kullotave Email: [email protected] Phone: +377(0)44504013 Director / Drejtor: Mr. Nehat Çollaku Email: [email protected] Email: [email protected] Forestry Service Directorate Vendi: Prishtine Diber Region Directorate of Fisheries Policies Drejtoria Shërbimit Pyjor, Rajoni Dibër Directorate of Social Service Drejtoria e Politikave të Peshkimit Director / Drejtor: Abedin Paci Drejtor i drejtorise per sherbime civile Director / Drejtor: Mr. Roland Kristo Mobile: +355 68 40 87150 Contact person / Personi kontaktit: Email: [email protected] Sadik Paqarizi www.dfishery.gov.al Forestry Service Directorate Kukës Region Municipality Prizren Phone: +355 4 2224537 Drejtoria Shërbimit Pyjor Rajoni Kukës Phone: +377(0)44 532 800 Fax: +355 4 2270627 Director / Drejtor: Fatmir Gjana Email: [email protected] Mobile: +355 68 40 12 601 Directorate for Agriculture and Rural Development Association for Cooperation and Devel- Regional Environmental Agency Diber Region Drejtor I drejtorise pe zhvillim rural- opment, Diber Region (Delfini) Agjencia Rajonale e Mjedisit, Dibër Dragash Organizata per Bashkëpunim dhe Zh- Contact person / Personi kontaktit: Contact person / Personi kontaktit: villim në Qarkun Dibër (Delfini) Lumturi Pilafi Nuhija Tahirovci Leader / Drejtues: Halil Goleci Adress: Diber Region Dragash Bulevardi: Elez Isufi Adresa: Rajoni Dibër Phone: +377(0)44 201 006 Boulevard: Elez Isufi Mobile: +355 682925089 Phone :(+355-68) 269-3558 Border Police-Prizren Fax: (355-21) 182-547 Regional Environmental Agency Kukes Polici kufitare Prizren Agjencia Rajonale e Mjedisit, Kukës Contact person / Personi kontaktit: Bulqize Federation of Public Forest and Director / Drejtor: Qamil Kroni, komandant Pastures, Dibër Region Headquarters Tasim Cengu, Cheif Phone:+377(0) 44 119 449 in Peshkopi; lodges in Diber, Mat,and Adress: Kukes Region Email: [email protected] Bulqize Adresa: Rajoni Kukës Federata e Pyjeve dhe Kullotave Komu- Mobile +355 68 40 72 704 Lokal Police Dragash-Kosove nal Qarku Dibër Polici dragash Dragash-Kosove (Federata PKK) Education Directorate of Diber Region Contact person / Personi kontaktit: Leader / Drejtues: Ylli Meta Drejtoria Arsimore Dibër Vahit Berisha Phone: (+355-68) 207-7157, Contact person / Personi kontaktit: Phone: +377(0)44 608 453 (+355-68) 245-0279 Hajdar Polici Email: [email protected] Adress: Diber Region Adresa: Rajoni Dibër Mobile: +355 682620612

72 List stakeholdersof relevant stakeholders relevant for in the the area area / Listë e strukturave të interesuara në zonat përkatëse / Листа на значајни актери во областа

National Park Sharr Municipality of Debar Primary schools in Municipality of NTP-SHARR Општина Дебар Mavrovo – Rostishe Contact person / Personi kontaktit: Адреса: 8ми Септември 72, 1250 Дебар Основни училишта во Општина Njazi Trashnjaku Address: 8 Septembar 72, 1250 Debar Маврово – Ростуше Dragash Тел / Phone: +389 (0)46 831 196 PS “Gorgija Puleski“ – v. Rostushe Tel.+377(0)4420371 Contact person: Gazment Cami PS “Blaze Koneski“ – v. Rostushe Email: [email protected] Контакт лице: Газменд Цами PS “Josip Broz Tito“ – v. Zirovnca Тел / Phone: +389 (0)70 241 369 PS “Denche Dejanovski” – Mavrovi Anovi Director of NT Koritinik Dragash e-mail: [email protected] ОУ “Ѓорѓи Пулески“ – с. Ростуше Drejtor ne NT Koritnik Dragash www.dibra.org.mk ОУ “Блаже Конески“ – с. Ростуше Contact person / Personi kontaktit: Section for protection of environment ОУ “Јосип Броз Тито“ – с. Жировница Agim Beshiri Сектор за заштита на животната ОУ “Денче Дејановски“ – Маврови Phone: +377(0)44 200 993 средина Анови Тел / Phone: +389 (0)46 831 561 Farmer-Dragash Secondary school Contact person / Personi kontaktit: PS “Bratstvo – Edinstvo” – Debar Средно образование Masar Piraj ОУ “Братство – Единство“ – Дебар Local classes of “Panche Popovski” from Mobile: +377(0)44 203 302 Address: Velko Vlahovic bb Gostivar in village Rostushe Ул. Велко Влаховик Б.Б Подрачна паралелка на “Панче MACEDONIA Тел / Phone: +389 (0)46 831 064 Поповски“ од Гостивар во с. Ростуше Факс / Fax: +389 (0)46 831064 Ministry of Environment and Physical Environmental Association “Deshat” – Planning of Republic of Macedonia PS “Sait Najdeni“ – Debar Debar Министерство за животна средина и ОУ “Саит Најдени“ – Дебар Еколошко Друштво “Дешат“ – Дебар просторно планирање на Република Ул. Ице Ристески ББ Contact person – president Fatmir Alili Македонија Address: Ice Risteski bb Контакт лице: Address: Bul. Goce Delchev bb, Skopje Тел, факс / Phone, fax: +389 (0)46 831 641 претседател Фатмир Алили Адреса: Гоце Делчев бб, Скопје Тел / Phone: +389 (0)70 325 150 Тел: / Phone: +389 (0)2 3066 930 Secondray school “Zdravko Cockovski” E-mail: [email protected] www.moepp.gov.mk – Debar Гимназија “Здравко Чочковски“ – Дебар Fishing – sport association “Trofta” – Ministry of Agriculture, Forestry and Тел / Phone: +389 (0)46 831 625 Debar Water economy, Sector for forestry Риболовно – спортско друштво Министерство за земјоделство, Scout – mountain organization “Kota“ “Трофта“ – Дебар шумарство и водостопанство – Debar Contact person – president: Fatmir Daci Сектор за шумарство Планинарско – Извидничко Друштво Контакт лице – претседател: Адреса: Ленинова 2, 1000 Скопје “Кота“ – Дебар Фатмир Даци Address: Leninova 2, 1000 Skopje Контакт лице: Адриан Слова Тел / Phone: +389 (0)70 241 446 Тел / Phone: +389 (0)2 3124 298 Contact person: Adrian Slova +389 (0)2 3134 477 e-mail: [email protected] Centre for Sustainable community +389 (0)2 3224 276 Тел / Phone: +389 (0)70 619 719 development – Debar www.mzsv.gov.mk Центар за одржлив развој на Municipality of Mavrovo – Rostushe заедницата – Дебар Veterinary Administration in the frame Општина Маврово – Ростуше Contact person-president: Shuip Marku of the Ministry of Agriculture, Forestry Address: 1254 v. Rostushe Контакт лице – претседател: and Water economy Адреса: 1254 село Ростуше Шуип Марку Ветеринaрна управа при ɺʜʢ1IPOF Secterary: Flamur Muladauti Министерството за замјоделство +389 (0)42 478 815 Секретар: Фламур Муладаути шумарство и водостопанство Section for protection of environment Тел / Phone: +389 (0)46 835 105 Адреса: Ленинова 2, 1000 Скопје Одделение за заштита на животната Email: [email protected] Address: Leninova 2, 1000 Skopje средина www.cscd.org.mk Тел / Phone: +389 (0)2 3112 261 Тел / Phone: +389 (0)42 489 900 Hunting Association Customs Directorate P.I. National Park Mavrovo Local association “Suva Gora” – Gostivar Царинска управа Скопје Ј.У. Национален Парк Маврово Сојуз на ловечки друштва Адреса: Лазар Леченовски 13, 1000 ɺʜʢ1IPOF локално друштво “Сува Гора” – Скопје Гостивар Address: Lazar Lichenovski 13, 1000 +389 (0)42 489 425 Тел / Phone: +389 (0)2 3161 624 Skopje www.npmavrovo.org.mk +389 (0)42 214 151 Тел / Phone: +389 (0)2 3291 199

73 List of relevant stakeholders in the area / Listë e strukturave të interesuara në zonat përkatëse / Листа на значајни актери во областа

Mountain Union of Republic of Mace- Youth’s environmental center – Rekan- donia. ski biser Mountain association from Gostivar Младински еколошки центар – Планинарски сојуз на Република Рекански бисер Македонија планинарско друштво Address: Rostushe 1254 од Гостивар Адреса: Ростуше 1254 Contact person: Ljubisa Taseski Contact person: Hamlet Ahmedi Контакт лице: Љубиша Тасески Контакт лице: Хамлет Ахмеди Email: [email protected] Тел / Phone: +389 (0)70 241 806 Тел / Phone: +389 (0)2 3165 540 Email: [email protected] +389 (0)42 221 402 www.reka.org.mk

Public enterprise “Macedonian’s forest” Srezimir Border Police Station Headquarters Skopje Полициска станица за обезбедување ЈП “Македонски шуми“ на државната граница Стрезимир Централа Скопје Тел / Phone: +389 (0)31 811 910 Address: Pero Nakov bb, 1000 Skopje Адреса: Перо Наков бб, 1000 Скопје Zirovnica Border Police Station Тел / Phone: +389 (0)2 2581 080 Полициска станица за обезбедување www.mkdsumi.com.mk на државната граница Жировница Тел / Phone: +389 (0)42 487 250 Forestry economy – Branch office “Stogovo” – Debar Debar Border Police Station Шумско стопанство “Стогово“ – Полициска станица за обезбедување Дебар на државната граница Дебар Contact person: Atli Dika +389 (0)46 845 519 Контакт лице: Атли Дика ɺʜʢ1IPOF Rostushe Border Police Station (0)72 510 981 Полициска станица Ростуше Тел / Phone: +389 (0)42 487 003 Forestry economy – Branch office “Shar” – Gostivar Movement for the environment Шумско стопанство “Шар“ – Гостивар “MOLIKA“ Тел / Phone: +389 (0)42 212 305 Движење за околината “МОЛИКА“ Contact person: Petar Andonov Forestry police Debar Контакт лице: Петар Андонов Шумска полиција Дебар P.O.Box 17, 7000 Bitola Contact person: Sefer Maloski П.фах. 17, 7000 Битола Контакт лице: Сефер Малоски www.e-molika.org Тел / Phone: +389 (0)75 327 205 Email: [email protected] Тел / Phone: + 389 47 232-469 Forestry police Gostivar Шумска полиција Гостивар Тел / Phone: +389 (0)42 217 491

National Association of Private Forest Owners Национална Асоцијација на Сопстевеници на Приватни шуми Technical secretary: Darko Skenderoski Технички секретар: Дарко Скендероски Тел / Phone: +389 (0)31 423 774 +389 (0)70 381 549 &NBJMJOGP!OBQTDPNNL [email protected] www.naps.com.mk

Përshkrimi i partnerëve Опис на партнерите Partner descriptions

IUCN (International Union for Conservation of Nature)

Founded in 1948, IUCN (International Union for Conservation of Nature) brings together States, government agencies and a diverse range of non-governmental organizations in a unique world partnership: over 1000 members in all, spread across some 160 countries. As a Union, IUCN seeks to influence, encourage and assist societies throughout the world to conserve the integrity and diversity of nature and to ensure that any use of natural resources is equitable and ecologically sustainable. A central Secretariat coordinates the IUCN Programme and serves the Union membership, representing their views on the world stage and providing them with the strategies, services, scientific knowledge and technical support they need to achieve their goals. Through its six Commissions, IUCNdraws together almost 11,000 expert volunteers in project teams and action groups, focusing in particular on species and biodiversity conservation and the management of habitats and natural resources. The Union has helped many countries to prepare National Conservation Strategies, and demonstrates the application of its knowledge through the field projects it supervises. Operations are increasingly decentralized and are carried forward byan expanding network of regional and country offices, located principally in developing countries. IUCN builds on the strengths of its members, networks and partners to enhance their capacity and to support global alliances to safeguard natural resources at local, regional and global levels.

The German Federal Agency for Nature Conservation

The German Federal Agency for Nature Conservation (Bundesamt für Naturschutz, BfN) is the central scientific authority of the Ger- man federal government for both national and international nature conservation. The Agency reports to the German Environment Ministry (BMU) and has key enforcement functions that arise under international species conservation agreements, in marine conservation, under the Antarctic Treaty and the German Genetic Engineering Act. In addition, the Agency does scientific research in the fields of nature and landscape conservation.

The Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe (REC)

The Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe (REC) is a non-partisan, non-advocacy, not-for- profit international organisation with a mission to assist in solving environmental problems in Central and Eastern Europe. The center fulfils this mission by promoting cooperation among non-governmental organisations, governments, businesses and other environmental stakeholders, and by supporting the free exchange of information and public participation in environmental decision making. In Albania, REC is active with the REC Country Office Albania, assisting and facilitating some of the most important environmental processes and activities in the country.

Ecologist’s Movement of Macedonia-DEM

The Ecologist’s Movement of Macedonia-DEM is a non-governmental, non-profit and non-partisan association. It is a national association that includes 23 local environmental NGOs as members. The organisation was established in 1990 to coordinate the work of existing local groups. DEM is member of the Friends of the Earth - International. DEM’s objective is to raise public awareness concerning environmental protection, sustainable development, and preservation of nature at the lowest level of destruction. DEM’s youth association DEM-Youth is engaged in campaigns on issues such as air pollution and waste disposal.

ECO-99 Ecological Association

The ECO-99 Ecological Association is engaged in raising public awareness, independent of gender, ethnicity or age. ECO-99 was established in 1999. It currently has 70 members, most with a professional background, in addition to about 250 youth ecologists. The association aims to inform the public of the correlation between environment and humans, primarily through media activities.

76 Përshkrimi i partnerëve

IUCN (Unioni Ndërkombëtar për Konservimin e Natyrës)

Themeluar në 1948, mbledh së bashku në një partneritet të vetëm, unik në llojin e vet, vendet, agjencitë shtetërore dhe një shumël- lojshmëri të madhe të organizatave jo-qeveritare: në total rreth 1000 anëtarë të shpërndarë në 160 vende të botës. Si Union, IUCN synon të ndikojë, të nxisë dhe të ndihmojë qeveritë në të gjithë botën në përpjekjet e tyre për të konservuar integ- ritetin dhe diversitetin e natyrës dhe për të garantuar që çdo përdorim i burimeve natyrore të jetë në raport të drejtë dhe të qën- drueshëm në lidhje me cilësitë e mjedisit. Unioni ka ngritur Sekretariatin e vet në nivel qendror, i cili koordinon Programin e IUCN-së dhe u shërben anëtarëve të Unionit duke përfaqësuar mendimet e tyre në arenën botërore dhe duke ofruar strategji, shërbime, njohuri shkencore dhe mbështetjen e nevojshme teknike për realizmin e objektivave të tyre. Nëpërmjet gjashtë komisioneve të veta, IUCN grumbullon thuajse 11,000 ekspertë vullnetarë në ekipet e projekteve dhe në grupet e aksionit, fokusi kryesor i të cilëve është konservimi i specieve dhe i biodiversitetit dhe menaxhimi i habitateve dhe burimeve natyrore. Unioni ka ndihmuar shumë vende që të formulojnë Strategjitë e tyre të Konservimit të Natyrës, ndërkohë që ekspertizën e vet e vë në dispozicion të zbatimit të shumë projekteve në terren. Funksionet e IUCN janë decentralizuar në mënyrë të vazhdueshme duke kaluar gjithnjë e më shumë tek një rrjet zyrash lokale dhe rajonale që vijnë duke u shtuar dhe që ngrihen kryesisht në vendet në zhvillim. IUCN mbështetet tek pikat e forta të anëtarëve, rrjeteve dhe partnerëve për zgjerimin e kapaciteteve të veta dhe për mbështetjen e aleancave globale që synojnë ruajtjen e burimeve natyrore në nivel lokal, kombëtar dhe global.

Agjencia Federale Gjermane për Konservimin e Natyrës

Agjencia Federale Gjermane për Konservimin e Natyrës (Bundesamt für Naturschutz, BfN) është autoriteti qendror shkencor i Qeverisë Federale Gjermane për konservimin e natyrës si në plan kombëtar, ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Agjencia i raporton Ministrisë Gjer- mane të Mjedisit (BMU) dhe kryen funksionet kyçe që rrjedhin nga zbatimi i marrëveshjeve ndërkombëtare për konservimin e specieve, detyrimet që rrjedhin nga Traktati i Antarkditës për konservimin e specieve detare, si edhe detyrat që i ngarkon Ligji Gjerman i Inxhin- ierisë Gjenetike. Përveç kësaj, Agjencia është e angazhuar në kërkime shkencore në fushat e konservimit të natyrës dhe të peizazhit.

Qendra Rajonale e Mjedisit (REC), Zyra në Shqipëri

Qendra Rajonale e Mjedisit (REC), Zyra në Shqipëri është një organizatë ndërkombëtare e pa-anshme, jo-fitimprurëse dhe jo-propaganduese që ka për mision të ndihmojë në zgjidhjen e problemeve mjedisore në Europën Qendrore e Lindore (EQL). Qendra e përmbush misionin e saj duke nxitur bashkëpunimin ndërmjet organizatave jo-qeveritare, qeverive, bizneseve dhe aktorëve të tjerë mjedisorë, si dhe duke mbështetur shkëmbimin e lirë të informacionit dhe pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrjen mjedisore. Sot REC, bazohet ligjërisht në Kartën e vet, që është nënshkruar nga 29 vende dhe nga Komi- sioni Evropian, si dhe në një marrëveshje ndërkombëtare me qeverinë hungareze. REC ka zyrën qendrore në Szentendre, Hungari dhe zyra lokale në secilin prej 17 vendeve përfituese. Zyra e REC për Shqipërinë është hapur në 1994. Kjo zyrë punon për realizimin e misionit të REC duke mbështetur organizatat jofitimprurëse, institucionet mjedisore në të gjitha nivelet, dhe aktorët e tjerë të interesuar në fushën e mjedisit. REC Shqipëri mbështet proceset pjesëmarrëse dhe shkëmbimin e lirë të informacionit.

Lëvizja Ekologjike e Maqedonisë – DEM

Lëvizja Ekologjike e Maqedonisë është një organizatë jo-qeveritare, jo-fitimprurëse dhe jo politike. Ajo përfaqëson një shoqatëkom- bëtare që përfshin në anëtarësinë e vet 23 OJQ lokale mjedisore. Shoqata u krijua në vitin 1990 për të koordinuar punën e grupeve ekzistuese lokale. Lëvizja Ekologjike e Maqedonisë është anëtare e e Organizatës Ndërkombëtare Miqtë e Tokës. Objektivi i Lëvizjes Ekologjike të Maqedonisë është të ndihmojë në krijimin e vetëdijes publike lidhur me mbrojtjen e mjedisit, zhvillimin e qëndrueshëm dhe konservimin e natyrës, aty ku zënë fill këto probleme. Shoqata Rinore DEM është e përfshirë në fushata për çështje që lidhen me ndotjen e mjedisit, menaxhimin e mbetjeve dhe me organizmin e kampeve verore për qëllime edukuese dhe për realizimin e veprimtarive të ndryshme.

Shoqata Ekologjike ECO-99

Shoqata Ekologjike ECO-99 është e angazhuar në forcimin e ndërgjegjësimit publik, pavarësisht dallimeve gjinore, etnicitetit apo moshës. ECO-99 u krijua në vitin 1999. Aktualisht ka 70 anëtarë, pjesa më e madhe e të cilëve kanë formim profesional si edhe 250 ekologjistë në moshë rinore. Shoqata synon të informojë publikun rreth marrëdhënies midis njeriut dhe natyrës duke përdorur kryesisht mediat e informimit publik.

77 Опис на партнерите

IUCN (Интернационална Унија за заштита на природата)

Оформена во 1948 година, IUCN (Интернационална Унија за заштита на природата) соединува држави, државни агенции и разновидни невладини организации во единствено светско партнерство: вкупно преку 1000 члено- ви, распространети во околу 160 земји. Како Унија, IUCN цели да влијае, охрабрува и да им помага на општества насекаде во светот за да се зачува интегритетот и разнообразноста на природата и да се осигура дека секое користење на природни ресурси е правично и еколошки одржливо. Централниот Секретаријат ја координира програмата на IUCN и му служи на членството на Унијата, претставувајќи ги нивните ставови на светската сцена и овозможувајќи им стратегии, услуги, научни сознанија и техничка поддршка која што им е потребна за да ги постигнат своите цели. Преку своите шест Комисии, IUCN при- влекува скоро 11.000 доброволци-експерти во проектни тимови и акциони групи, концентрирајќи се особено врз видовите и заштитата на биолошката разнообразност и на управување со живеалиштата и природните ресурси. Унијата им помогна на многу земји да ги подготват своите Национални Стратегии за одржување, и го демонстрира применувањето на знаењето преку теренските проекти кои ги набљудува. Операциите сè повеќе се децентрализираат и се извршуваат од се попроширена мрежа на регионални и државни институции, кои се наоѓаат, главно, во земјите во развој. IUCN се развива врз силата на нејзините чле- нови, мрежи и партнери за да го зголеми нивниот капацитет и да ги поддржи глобалните сојузи за зачувување на природните ресурси на локални, регионални и глобални нивоа.

Германската Федерална Агенција за Заштита на природата

Германската Федерална Агенција за Заштита на природата (Bundesamt für Naturschutz, BfN) претставува цен- трално научно раководство на Германската федерална влада за национална и за интернационална заштита на природата. Оваа агенција е одговорна на Германското Министерство за Животна Средина (BMU) и има клучни извршни функции кои се појавуваат во интернационалните договори за заштита на видовите, во заштитата на морскиот свет, во Антарктичкиот Договор и Германскиот Акт за Генетички Инженеринг. Освен тоа, Агенцијата врши научни истражувања на тема заштита на природата и релјефот.

Регионалниот центар за заштита на животната средина за Централна и Источна Европа (РЕЦ)

Регионалниот центар за заштита на животната средина за Централна и Источна Европа (РЕЦ) е не- зависна, неполитичка и непрофитабилна меѓународна организација, чија задача е помагање во ре- шавањето на еколошките проблеми во Централна и Источна Европа. Центарот ја исполнува својата задача преку промовирање на соработка помеѓу невладини организации, влади, бизнис сектори кои работат врз заштитата на животната средина и други заинтересирани страни, и преку поддрш- ка на слободната размена на информации за животната средина и учеството на јавноста во процесот на донесување на одлуки, кои се однесуваат на животната средина. РЕЦ е основан во 1990 година од страна на Соединетите Американски Држави, Европ- ската Комисија и Унгарија. Денес, РЕЦ легално се заснова на документ потпишан од владите на 29 земји и Европската Комисија, како и на еден меѓународен договор со Владата на Унгарија и државните канцеларии во 17 кориснички држави. Во Албанија, РЕЦ е активен преку РЕЦ - канцеларија на Албанија, уште од 1993 година помагајќи ги и олеснувајќи ги некои од најважните еколошки процеси и активности во земјата.

Движење на екологистите на Македонија – ДЕМ

Движењето на екологистите на Македонија, е невладино, неполитичко и непрофитабилно здружение. Тоа е национално здружение во кое се вклучени како членови, 23 локални еколошки граѓански организации. Ор- ганизацијата е формирана во 1990 година за да ја координира работата на веќе постоечките локални групи. ДЕМ е член на Интернационалната орагнизација – Пријатели на Земјата. Целта на ДЕМ е да ја подигнат свеста на јавноста за заштитата на животната средина, за одржлив развој и заштита на природата со најнизок степен на нејзино уништување. Младинската организација на ДЕМ, ДЕМ-Млади, е ангажирана во кампањи со проблематика од ви- дот на: загадување на воздухот, исфрлањето на сметот и организирање на летни работни и образовни кампови.

Еколошко Здружение ЕКО-99

Еколошкото Здружение ЕКО-99 е формирано со цел подигање на јавната свест, независно од половата, етничката припадност или возраст. ЕКО-99 е основано во 1999 година. Во моментов има повеќе од 70 членови, од кои по- веќето имаат професионална заднина со дополнителни околу 250 млади екологисти. Целта на здружението е да ја информира јавноста за взаемната поврзаност на животната средина и луѓето, првенствено преку медиумски активности.

78 All Along the Watchtowers Field guide for the South Eastern European Green Belt Udhëzues terreni për Brezin e Gjelbër në Europën Juglindore Теренски водич за југоисточниот Европски Зелен Појас

EUROPEAN GREEN BELT INITIATIVE

INTERNATIONAL UNION FOR CONSERVATION OF NATURE

PROGRAMME OFFICE FOR SOUTH-EASTERN EUROPE Dr. Ivana Ribara 91 11070 Belgrade, Serbia [email protected] tel +381 11 2272 411 fax +381 11 2272 531 www.iucn.org INTERNATIONAL UNION FOR CONSERVATION OF NATURE

PROGRAMME OFFICE FOR SOUTH-EASTERN EUROPE Dr. Ivana Ribara 91 11070 Belgrade, Serbia [email protected] tel +381 11 2272 411 fax +381 11 2272 531 www.iucn.org