Izvestaj O Stanju Prirode 2008

KosovsKi institut za za[titu prirode

IZVE[TAJ O STANJU PRIRODE 2008 - 2009

pri{tina, 2010 [tampanje ovog izve{taja je finansijski podr`an od strane programa za razvoj ujedinjenih nacija undp), a sadr`aj ovog izve{taja nije odgovornost undp-a. i

“priroda i biodiverzitet, `ivotna sredina i nacionalno nasle|e predstavljaju obaveza svakog lica”

ustav repuBLiKe Kosovo

iii

Po{tovani ~itaoci, ljubitelji prirode

~ovek i priroda su ìveli u potpunoj harmoniji jo{ od praistorijskog doba, bivaju}i uvek jedna nedeljiva celina. ~itave generacije ~ove~anstva su preìvele koriste}i dobra prirode, i koriste}i iste na pravilan na~in. [ume, pa{njaci, izvori voda, ìvotinje i biljke, odigrale su veoma zna~ajnu ulogu u razvoju ljudskog dru{tva. naàlost, generacije modernog doba, vi{e nego ikad, uti~u na ru{enje ekolo{ke ravnoteè na na{oj planeti. uni{tavanje {uma, stani{ta, nekontrolisano kori{}enje prirodnih resursa, ~ine samo neke od ljudskih aktivnosti, posledice kojih su ve} evi - dentne. Kao nikada ranije, broj vrsta koja nestaju, i onih kojima je opstanak ugroèn, dobija alarmantne razmere. smanjenje vodnih resursa, su{e, prirodne nepogode, topljenje polarnih ledenih stena, ~ine samo neke od razli~itih klimatskih promena, koje se danas prime}uju u svakom delu zemaljske kugle. uprkos ~injenice da sada{nje generacije imaju brojne potrebe za ispunjavanje njihovih zahteva, na{a moralna je obaveza je da budu}im generacijama ostavimo u nasled - stvo bogatu i raznoliku prirodu, onakvu kakvu smo nasledili od na{ih predaka. u savesti dana{njeg ~oveka je da razmi{lja o budu}nosti generacija koja }e dolaziti, u na{im je rukama da odlu~imo o sudbini brojnih vrsta kojima preti potpuni nestanak. stoga, krajnje je vreme da na{a delovanja usmerimo u korist prirode i budu}nosti na{e planete. iako se za{tita biodiverziteta smatra jednim od najve}ih izazova sa kojim se suo~ava ~ove~anstvo danas, mi moramo imati na umu da je svako ìvo bi}e ove planete vredno i da ima pravo na opstanak, isto kao i ~ovek.

Kosovo se, iako mala zemlja na karti sveta, karakteri{e bogatom prirodom, sa pejzaìma, raznovrsnim biljnim i ìvotinjskim svetom. i na{e prirodno nasle|e se suo~ava sa stalnim pritiskom od nekontrolisanog i neplaniranog kori{}enja. uprkos tome, mi se zalaèmo za intenzivirane napore o~uvanja i za{tite tih retkih prirodnih vrednosti. izradom efikasnih politika za za{titu prirode, uve}anjem povr{ine za{ti}enih zona, pobolj{anjem kvaliteta upravljanja takvim oblastima, za{titom retkih biljnih i ìv - otinjskih vrsta i za{titom {uma, mi ispunjavamo obavezu da narednim generacijama pruìmo priliku da vide i uìvaju u retkim prirodnim bogatstvima Kosova.

dr. sc. ilir Morina, izvr{ni {ef az@sK iv

sadr`aj

pokazatelj skra}enica...... 1 pokazatelj tabela...... 2 pokazatelj slika...... 2 uvod...... 5 1. Kratak pregled za{tite prirode na Kosovu...... 6 2. Ciljevi za{tite prirode...... 7 3. Klasifikacija za{ti}enih zona...... 8 4. Hronologija za{ti}enih zona...... 12 5. za{ti}ene zone prirode...... 15 6. stanje za{ti}enih zona...... 35 7. Biodiverzitet...... 69 8. regionalne i me|unarodne inicijative i aktivnosti...... 76 9. pravni i institucionalni okvir...... 81 10. problemi i preporuke...... 86 11. Literatura...... 87 1 pokazatelj skra}enica

aKeo asocijacija za kulturu, edukaciju i obrazovanje az`sK agencija za za{titu ìvotne sredine na Kosovu a{K agencija {uma Kosova ez evropska zajednica Bfn Federalna agencija nema~ke za za{titu prirode KBK Konsolidovani budèt Kosova Cites Konvencija za me|unarodnu trgovinu ugroènih vrsta oz@s odeljenje za za{titu ìvotne sredine dnp direkcija nacionalnog parka envseC pokret za sigurnost i ìvotnu sredinu Fao organizacija za hranu i poljoprivredu (Food and agriculture organisation) Gtz nema~ka tehni~ka saradnja sLK slu`beni list Kosova HMiK Hidrometeorolo{ki institut Kosova Kizp Kosovski institut za za{titu prirode ipp institut za prostorno planiranje iuCn svetska unija za o~uvanje prirode iYpe Kona~ni sastanak planete zemlje KFor snage Kosova KFos Kosovska fondacija za otvoreno dru{tvo pB~ program biosfere i ~oveka Mp{rr Ministarstvo poljoprivrede, {umarstva i ruralnog razvoja M`spp Ministarstvo ìvotne sredine i prostornog planiranja Mti Ministarstvo trgovine i industrije un ujedinjene nacije nvo nevladina organizacija np nacionalni park apK`s akcioni plan Kosova za ìvotnu sredinu proGeo evropsko udruènje za o~uvanje geolo{kog nasle|a vLada vlada republike Kosova reC regionalni centar za ìvotnu sredinu Ks`s Kosovska strategija za ìvotnu sredinu undp program ujedinjenih nacija za razvoji unep program ujedinjenih nacija za ìvotnu sredinu unMiK Misija ujedinjenih nacija na Kosovu unseCo program ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu pu`s procena uticaja na ìvotnu sredinu 2

pokazatelj tabela

tabela 1 za{ti}ene zone prirode po kategorijama tabela 2 za{ti}ene zone tabela 3 stanje divljih ìvotinja u nacionalnom parku “{ar planina” za 2008. tabela 4 prirodni spomenici isklju~eni iz registra za{ti}enih zona tabela 5 ilegalne intervencije u za{ti}enih zonama 2008-2009. tabela 6 zone predloène za za{titu po op{tinama tabela 7 vrste riba u rekama: Beli drim, Lap i drenica tabela 8 zakoni koje je usvojila skup{tina Kosova a koji se odnose na ìvotnu sredinu tabela 8 nacrti zakona

pokazatelj slika

slika 1 za{ti}ene prirodne zone Kosova (1953 - 1970) slika 2 za{ti}ene prirodne zone Kosova (1976 - 1988) slika 3 za{ti}ene prirodne zone Kosova (2002 - 2008) slika 4 pejza` iz nacionalnog parka “{ar planina” slika 5 Bifurkacija reke nerodimka slika 6 slika rezervata rusenica slika 7 {ume belog bora u rezervat prevale slika 8 pejza` rezervata o{lak slika 9 slika rezervata veliki bor (levo) i o{ljaka slika 10 slika rugovske klisure slika 11 Kristali u pe}ini “velika klisura” slika 12 termalni izvor u Banji kod istoka slika 13 platan (platanus orientalis) u Mara{u kod prizrena slika 14 Kompleks stabala Quercus pubescens u Liko{anu slika 15 Kade u pe}ini radavca slika 16 termalni izvor u Banji kod srbice slika 17 Kanjon Belog drima kod “svetog mosta” slika 18 slika vodopada Belog drima slika 19 stalaktiti Gadimske pe}ine slika 20 vodopadi i jezera Miru{e slika 21 rekreativna zona parka Grmija 3 slika 22 planinski masiv prokletije slika 23 Mapa zoniranja nacionalnog parka “{ar planina” slika 24 Mapa rezervata prirode slika 25 o{te}enja Gadimske pe}ine slika 26 Granica Gadimske pe}ine slika 27 ulaz u pe}inu radavca slika 28 Kade u pe}ini radavca slika 29 ulaz u pe}inu “velika klisura” u rugovskoj klisuri slika 30 delovi profila pe}ine “velika klisura” ura|enog od strane slova~kih speleologa slika 31 Kristali u pe}ini “velika klisura” slika 32 tabela informacija u pe}ini “velika klisura” slika 33 degradacija korita reke Miru{a slika 34 intervencija kod izvora Belog drima slika 35 Lomljenje kristala u pe}ini ponorca slika 36 stanje parka Grmije slika 37 nadgledanje ptica u mo~vari Henca, pored aerodroma pri{tine slika 38 u~esnici ovog projekta tokom obuke u Kuksu slika 39 u~esnici “Geotrip 2009” iz proGeo-albanije i proGeo-Kosova slika 40 u~e{}e u aktivnosti MaB-a slika 41 slike sa proslave aktivnosti dana biodiverziteta

5 uvod

Geografski poloàj, geografski pedolo{ki i hidrolo{kih faktori, reljef i klima, su samo neki od faktora koji su omogu}ili da Kosovo poseduje biolo{ki bogat i veoma slikovit biodiverzitet. zonama najzna~ajnijim za biodiverzitet na Kosovu se smatraju [ar plan - ina, prokletije, pa{trik, Koritnik, itd. na osnovu dosada{njih istraìvanja, evidentirano je preko 1800. vrsta biljaka vasku - larne flore, 250. vrsta ki~menjaka, 200 vrsta leptira i preko 500. taksona i vodenih makrozoobentosita. Me|utim, istraìvanje i popis biodiverziteta jo{ nije okon~an.

Broj za{ti}enih prirodnih zona je 97. te obuhvataju povr{ine od 47.842,34 ha (4.39 % teritorije Kosova). u okviru tih zona ulaze: 11. prirodnih rezervata, 1 nacionalni park, 82. prirodna spomenika, 2. regionalna prirodna parka i 1. {umski park. u toku je i pro - cesiranje preostalih 159. predlo`enih zona, obuhvataju}i tu i teritoriju „prokletija“, sa povr{inom od oko 60.000 ha, za nacionalni park. tokom 2008 -2009. godine odvijeno je i nekoliko drugih zna~ajnih aktivnosti o za{ti}enim zonama i biodiverzitetu. pripremanje tri nova nacrta zakona (zakon o za{titi prirode, nacrt zakona o nacionalnom parku „[ar planina“ i nacrt zakona o na - cionalnom parku „prokletije“): po~etak pripremanja strategije i akcionog plana o bio - diverzitetu 2010 – 2020, pripremanje prostornog plana np „[ar planina“, zoniranje nacionalnog parka „[ar planina“, istra`ivanja u pe}ini „velika klisura“ itd.

Me|utim, i dalje ostaje zabrinjavaju}e kori{}enje prirode bez ijednog odrìvog kriteri - juma, gde se u zna~ajnoj meri nanosi {teta ekosistemima i biolo{kom diverzitetu za{ti}enih zona. najve}e {tete je pretrpeo nacionalni park „[ar planina“, koji obuh - vata 84.% celokupne povr{ine za{ti}enih zona. od takvih uticaja nisu po{te|ene ni ostale za{ti}ene zone, kao {to su: „Gadimska pe}ina“, park „Grmija“ i „Miru{a“, „Bi - furkacija nerodimke“ itd. izve{taj o stanju prirode 2008 – 2009. je pripremljen shodno obavezama koje proizilaze iz zakona o za{titi prirode, koji izme|u brojnih zadataka, po ~lanu 2. ima za cilj: osiguranje prava za javno informisanje i u~e{}e javnosti u oblasti za{tite prirode. u izve{taju su obuhva}ene razli~ite informacije, po~ev od istorijata o za{titi prirode, hronologije progla{enja za{ti}enim zonama i prezentacija prirodnih vrednosti u za{ti}enim zonama i biodiverzitetu. u glavnom delu tog izve{taja je opisano trenutno stanje prirode, zakonski i institucionalni okvir, kao i problemi sa preporukama. izve{taj sadrì 96. strana, ilustrovanim 41. slikom i 9. tabela, preko kojih se prikazuje stanje prirodnih vrednosti na terenu, kao i tendencija u porastu o uticaju ljud - skih aktivnosti na prirodu. radi pruànja informacija tokom pripreme tog izve{taja, zahvaljujemo se: direkciji na - cionalnog parka „[ar planina“, inspektoratu za ìvotnu sredinu pri M@spp, nvo „Finch“ iz prizrena udruènje speleologa „aragonit“ iz pe}i, zvani~nike za ìvotnu sredinu pri kosovskim op{tinama, kao i sve one koje su nam pomogli. 6 1. KrataK preGLed podataKa o za[titi prirode na Kosovu

prvi koraci u za{titi prirode i `ivotne sredine na Kosovu po~inju krajem 60-tih god - ina. 1968. godine formira se jedinica za za{titu prirode u okviru zavoda za za{titu spomenika kulture na Kosovu. 1974 godini, odlukom o odvajanju sekcije za za{titu prirode iz Kosovskog zavoda za za{titu kulturnih spomenika, osniva se Kosovski zavod za za{titu prirode 1, koji }e nastaviti rad sa istim nazivom u skladu sa zakonom o kosovskom zavodu za za{titu prirode 2. Me|utim, 1988. godine, skup{tina Kosova, donosi zakon o za{titi i razvoju prirodnih vrednosti i stvorenih vrednosti radom ljud - skog ambijenta 3, gde se ~lanom 78. stav 2. tog zakona utvr|uje i delatnost zavoda. na osnovu tog zakona, godinu dana kasnije, skup{tina Kosova, donosi zakon o Kosovskom zavodu za za{titu prirode i `ivotne sredine 4.

na Kosovu se nakon rata stvaraju nove okolnosti upravljanja. Celokupna legislativnu i izvr{nu vlast na Kosovu preuzima unMiK, na osnovu uredbe 1999/1. Kosovski zavod za za{titu prirode i ìvotne sredine se 2000. godine registruje u privremenoj civilnoj upravi un-a, sa nazivom „institut za za{titu prirode i ambijenta na Kosovu“, sa sedi{tem u pri{tini 5. Maja 2000. godine osniva se odeljenje za za{titu ìvotne sre - dine, u okviru kojeg se inkorpori{u i deluju i postoje}e institucije: institut za za{titu prirode i ìvotne sredine na Kosovu, Hidrometeorolo{ki institut Kosova i direkcija na - cionalnog parka „[ar planina”.

nakon op{tih izbora (2001. godine) i formiranja upravnih organa Kosova, formira se i Ministarstvo za `ivotnu sredinu i prostorno planiranje 6, koje je, izme|u ostalog, odgov - orno za: „dono{enje politika, izmene i dopune zakona i nadzor aktivnosti o za{titi `iv - otne sredine, obuhvataju}i i resurse voda, vazduha, zemlji{ta i biodiverzitet”.

za{tita prirode se trenutno realizuje se preko sektora u okviru agencije za za{titu `iv - otne sredine na Kosovu.

1 odluka za odvajanje sekcije za za{titu prirode (“sLK”. 42/74) 2 zakon o osnivanju pokrajinskog zavoda za za{titu prirode (“sLK” 15/81) 3 zakon o za{titi ìvotne sredine i prirodnih vrednosti stvorenih radom u ljudskim ambijentima (“GzK”br. 39/88) 4 zakon o Kosovskom zavodu za za{titu prirode i ìvotne sredine sLK br. 38/89) 5 institut za za{titu prirode i ambijenta na Kosovu br. privremene registracije su poslovnog subjekta 80/56359, datum 04.08.2000. 6 Formiranje M`spp-a (uredba br. 2001/19, i 2002/5). 7 2. CiLJevi za[tite prirode zakonski osnov za za{titu prirode i odrìv razvoj, kao i ciljevi za{tite ìvotne sre - dine, regulisani su zakonom o za{titi prirode 7.

•za{tita, o~uvanje, obnova i odr`ivo kori{}enje prirode i obnovlj- ivih prirodnih resursa;

•revitalizacija o{te}enih prirodnih teritorija ili delova iste i kom- penzacija za prouzrokovanu {tetu;

•o~uvanje i restauracija ekolo{ke ravnote`e u prirodi;

•uspostavljanje sistema za planiranje, rukovo|enje, popis, nadziranje, informisanje i finansiranje za{tite prirode;

•realizacija ciljeva utvr|enih politikom za za{titu prirode;

•smanjenje prekomernog kori{}enja i ugro`avanje vrsta flore i faune, a posebno onih od posebnog zna~aja, retkih i ugro`enih vrsta, kao i stani{ta istih;

•obezbe|ivanje prava na javno informisanje i u~e{}e javnosti u oblasti za{tite prirode;

•obezbe|ivanje prava gra|ana na zdravu `ivotnu sredinu, odmor i rekreaciju u prirodi;

•obezbe|ivanje biodiverziteta kroz o~uvanje zna~ajnih prirodnih stani{ta i zna~ajnih vrsta flore i faune, u favoriziraju}em statusu o~uvanja;

•dono{enje standarda Kosova u skladu sa standardima evropske unije.

7 zakon o za{titi prirode 2005/02-L18 (uredba br. 2006/22). 8 3. KLasiFiKaCiJa za[ti]eniH zona

“za{ti}ena prirodna zona je zona progla{ena s ciljem za{tite i staranja o biodiverzitetu, pejza`a, prirodnih karakteristika i kulturnog nasle|a i za pru`anje efikasnog upravljanja kroz pravna i druga sredstva“ 8.

Kategorizacija za{ti}enih zona u zakonu za za{titu prirode je ura|ena u skladu sa svet - skom unijom za za{titu prirode iuCn 9. za{ti}ene prirodne zone, po ovom zakonu, klasi - fikuju se u {est kategorija:

3.1. striKtni prirodni rezervati

striktan prirodan rezervat je zemlji{na ili vodena oblast, koja raspolaè poznatim ekosistemima, geolo{kim osobinama i vrstama, pre svega, namenjen nau~nim istraìvan- jima i nadziranju ìvotne sredine.

rezervati su izvorni, ili vrlo malo izmenjeni, resursi prirode, sa sopstvenim sadràjem biljnih i ìvotinjskih oblika, kao i njihovih zajednica, kao deo predvi|enih ekosistema, pre svega, za o~uvanje geneti~kog fonda. rezervati mogu biti sa botani~kim zna~ajem, gde se ~uvaju u obliku „in situ“ biljne vrste i biljne zajednice, ili sa ìvotinjskim zna~ajem, zbog ~uvanja vrsti ìvotinja u izvornim naseljima prirode. tako|e, rezervati mogu biti i u predelima, u kojima se pojavila jedna ili vi{e prirodnih vrednosti, a koje trebaju biti za{ti}ene, ili pojave koje treba pratiti, i o njima se starati.

Ciljevi upravljanja striktnim rezervatima prirode su: ~uvanje stani{ta, ekosistema i os - talih vrsta od uznemiravanja, staranje o genetskim resursima u dinami~nom i stanju evolucije, staranje o ekolo{kim procesima, ~uvanje strukturalnih osobina pejzaà, ili kamenitih reljefa, ~uvanje uzoraka ìvotne sredine za nau~ne studije, obrazo - vanje i nadziranje ìvotne sredine, umanjeno uznemiravanje preko pa`ljivog planiranja i sprovo|enja istraìvanja kao i drugih aktivnosti, itd.

za striktne rezervate prirode va`i i stepen za{tite, i one se progla{avaju od strane vlade.

od ukupne povr{ine za{ti}enih zona, prirodne rezervati obuhvataju 847. ha. na Kosovu, do sada, imamo 3 vrste za{ti}enih rezervata: biljni rezervati (7.), `ivotinjski rezervati (2.) i specijalni rezervati (2.).

8 zakon o za{titi prirode 2005/02-L18 (uredba br. 2006/22) 9 osnovano je 1948. godine, kao globalna organizacija za ìvotnu sredinu. ona u sebi obuhvata vi{e od 1000 organizacija ~lanica (200 vladine i 800 nevladine)m od 140 dràva sveta. sedi{te iste je u Glandu, u blizini èneve, {vajcarska. 9 3.2. naCionaLni parK nacionalni park je prirodna teritorija koja se progla{ava zbog:

• za{tite ekolo{ke celine, jednog ili vi{e ekosistema, za dana{nju i budu}e generacije; • onemogu}avanje kori{}enja ili uzurpacije s ciljem izmene ili o{te}enja prirode; • obezbe|ivanje centara i mogu}nosti za duhovne, nau~ne, rekreativne i kul- turne posete i aktivnosti, u skladu sa na~elima za{tite prirode.

Ciljevi upravljanja nacionalnim parkom su:

• za{tita prirodnih teritorija od nacionalnog i me|unarodnog zna~aja za duhovnu, nau~nu, obrazovnu, rekreativnu i turisti~ku destinaciju; • ~uvanje izvornog stanja reprezentativnih primera fiziografskih zona, biolo{kih zajednica, genetskih resursa i vrsta radi osiguranja biodiveziteta i ekolo{ke stabilnosti; • osiguranje kori{}enja u inspirativnom, nau~nom, obrazovnom, kulturnom i rekreativnom aspektu kako bi se zona odràla u prirodnom, ili pribli`no prirodnom, stanju; • onemogu}avanje kori{}enja, ili poseta , koje mogu prouzrokovati promene i {tete u prirodi; • o~uvanje ekolo{kih, geomorfolo{kih i esteskih karakteristika zbog kojih je ta teritorija progla{ena za{ti}enom. • nacionalni park progla{ava se od strane skup{tine Kosova. na Kosovu, do sada, postoji samo jedan nacionalni park progla{en od strane skup{tine Kosova (1986. god.), „[ar planina“ povr{ine od 39.000 ha. dok je predloèn i drugi nacionalni park , „prokletije“ predloène povr{ine od 62,000. ha.

3.3. spoMeniCi prirode prirodni spomenik je teritorija koja sadr`i jednu ili vi{e specifi~nih prirodnih i kulturnih posebnosti, posebnih ili jedinstvenih vrednosti, rariteta, prirodnih karakteristika, reprezentativnih, rekreativnih ili estetskih zdanja ili posebnih kulturnih vrednosti. prirodni spomenici mogu biti slede}eg karaktera:

• Geolo{ki (paleontolo{ki, minerolo{ki, hidro-geolo{ki, geolo{ki, sedimenti), • Geo-morfolo{ki (pe}ine, provalije, stene); • Hidrolo{ki (vodotok, vodopad, jezera); • Botani~ki (retki primerci biljnog sveta); 10 prirodne spomenike progla{ava op{tina, osim onih od posebnog zna~aja za Kosovo, koji se progla{avaju od strane vlade, uz predlog aMMK-a.

Ciljevi upravljanja prirodnim spomenicima su:

• za{tita odrìvih prirodnih karakteristika od posebnog zna~aja, jedinstvenog svojstva, i inspirativnih vrednosti; • pruànje mogu}nosti za nau~na, obrazovna istraìvanja, i interpretativna- procenjivanja od strane javnosti; • zabrana ili spre~avanje poseta koje mogu izazvati promene ili o{te}enja; • pruànje beneficija, u dozvoljenoj meri, za stanovni{tvo koje ìvi u tim oblastima, u skladu sa ciljevima upravljanja.

u okviru za{ti}enih zona, prirodni spomenici, u odnosu na broj, zauzimaju prvo mesto sa 82, dok po povr{ini drugo mesto sa 6.296.93 ha.) od kojih 55. prirodnih spomenika sa botani~kim karakterom, 15. sa hidrolo{kim, 7. sa geo-morfolo{kim, 4. speleolo{kim i 1. memorijalnim.

3.4. zone upravLJanJa stani[tiMa i vrstaMa

upravna oblast stani{ta i vrsta (upravna oblast prirodnih rezervata) je zemlji{na ili vo - dena zona koja se podvrgava aktivnoj intervenciji s ciljem upravljanja, radi obezbe|ivanja staranja o stani{tima u cilju ispunjavanje specifi~nih zahteva vrsta.

zona upravljanja stani{tima i vrstama se progla{ava od strane vlade Kosova. Ciljevi upravljanja takvim zonama su:

• obezbediti i odràvati neophodne uslove za stani{ta radi za{tite posebnih vrsta, grupe vrsta, bioti ~nih zajednica ili fizi~kih karakteristika ìvotne sre dine , u kojima se zahteva posebno delovanje radi humanog upravljanja; • olak{avati nau~na istraìvanja i monitoring ìvotne sredine, kao primarne aktivnosti povezane sa odrìvim upravljanjem resursima; • razvoj specifi~nih zona za javno obrazovanje i procenjivanje karakteristika stani{ta, kao i upravljanje divljim vrstama; • zabraniti ili spre~iti kori{}enje, ili uzurpaciju , koje je u suprotnosti sa cil jevima za{tite; • obezbediti beneficije, ukoliko je to mogu}e, za stanovni{tvo koje ìvi u tim oblastima, u skladu sa ciljevima za{tite.

u okviru ove za{ti}ene kategorije nije klasifikovana nijedna za{ti}ena zona. 11 3.5. za[ti]eni peJza@ u CiLJu o^uvanJa zeMLJi{niH peJza@a za{ti}eni pejza` je zemlji{na, ili vodena teritorija, na kojoj je sudelovanje ~oveka i prirode, ve} dugo vremena, dovelo do stvaranja karakteristi~nog prostora, sa nagla{enim estetskim, ekolo{kim i kulturnim vrednostima, i neretko sa nagla{enim bio - diverzitetom. o~uvanje integriteta takve tradicionalne saradnje je od su{tinskog zna~aja za za{titu, staranje o i razvoj takvih zona. pejza` se progla{ava za{ti}enim od strane vlade Kosova. Ciljevi upravljanja za{ti}enim pejza`om su:

• odràvanje stabilnosti u recipro~nom delovanju prirode i ~oveka u za{titi zemlji{nih i vodenih pejzaà, tradicionalno kori{}enje zemlji{ta, izgrad nje kao i dru{tvenih i kulturnih manifestacija; • podràvanje na~ina ìvota i ekonomskih aktivnosti koje su u skladu sa prirodom; • o~uvanje raznolikosti pejzaà, stani{ta i sli~nih vrsta ekosistema; • zabrana i spre~avanje kori{}enja ili uzurpiranja zemlji{ta i preduzimanje aktivnosti koje nisu u skladu sa ciljevima za{tite; • stvaranje mogu}nosti rekreacije i turizma, koje odgovaraju kategorijama za{ti}enih zona; • podsticanje nau~nih i obrazovnih aktivnosti u dugoro~nu korist stanovni{tva, kao i pove}anje javne podr{ke u za{titi takvih zona; • pruànje beneficija i doprinosa u blagostanju zajednice preko obezbe|ivanja prirodnih proizvoda kao {to su: {umski ekolo{ki proizvodi i ribolov, i ostale usluge kao: ~ista voda i prihodi od turizma). u okviru ove kategorije ulaze 2. regionalna prirodna parkovi, park Miru{e (555. 80.70 ha) i park Grmije 1.126 ha. regionalni parkovi zauzimaju povr{inu od 1. 681 ha, ili 3.% od ukupne povr{ine za{ti}enih zona.

3.6. za[ti]ena zona prirodniH resursa za{ti}ena zona prirodnih resursa je zona nepromenljivih prirodnih sistema, koja slu`i za za{titu i odr`avanje biolo{kog diverziteta, istovremeno obezbe|uju}i proizvodnju proizvoda i kori{}enje prirode radi ispunjavanja dru{tvenih potreba. na Kosovu nemamo nijednu zonu u okviru ove kategorije. 12 4. HronoLoGiJa za[ti]eniH zona

progla{enje za{ti}enih prirodnih zona na Kosovu se mo`e podeliti u tri, veoma zna~ajna, vremenska perioda. inicijalni period progla{enja za{ti}enih zona, period ve}eg institucionalnog intenziviranja u odnosu na njih i progla{enje {to ve}e povr{ine kao za{ti}ene prirodne zone, obuhvataju}i tu jo{ jedan nacionalni park. Kao i u periodu nakon rata, gde je zna~ajan broj istih stavljen pod za{titu zna~ajan, a tako|e je i procesiran najve}i broj prirodnih zona u istoriji za{tite prirode na Kosovu.

• period 1953 – 1970

ovaj period, ina~e poznat kao inicijalna faza u za{titi prirode i progla{enja prvih za{ti}enih zona prirode na Kosovu. po~inje sa progla{enjem prve zone i obuhvata sve aktivnosti do stvaranja jedne centralne institucije za za{titu prirode. prva zona je bila progla{ena 1953. godine i to je bio „Gazimestan“, biljni rezervat Bo`ura (paenonia dec - ora anders) u op{tini pri{tina.

1955. godine se progla{ava jo{ 3. nova prirodna rezervata. “vrh ropsa” (biljni rezer - vat), “Ko`njar” (`ivotinjski rezervat) op{tina de~ani, kao i “rusenica” (`ivotinjski rezer - vat) op{tina suva reka.

1960. godine se progla{ava jo{ 5 rezervata prirodnih vrsta biljaka: Gubavac, vrh ar - nena, o{lak, velika jela, prilepske planine.

tokom tog perioda pod za{titu je stavljena i Gadimska pe}ina kao prirodni spomenik i jo{ nekoliko drugih spomenika od botani~kog zna~aja, kao {to su: hrast u Mara{u, stabla u istini}u, itd.

do po~etka 70-tih godina, broj za{ti}enih zona se postepeno uve}avao, tako da je dostigao broj od 19. zona.

sl.1. za{ti}ene prirodne zone na Kosovu (1953-1970) 13 • period 1970 – 1988 ovaj period se karakteri{e progla{enjem jednog ve}eg broja prirodnih zona. razlog tog uspeha je formiranje Kosovskog instituta za za{titu prirodnih zona u 1974 godini, od strane skup{tine Kosova.

Krajem 70-tih godina progla{ava se rezervat „Bifurkacija reke nerodimke“, kao i nekoliko drugih prirodnih spomenika botani~kog karaktera. period 80-tih bele`i na - juspe{nije godine za za{titu prirode na Kosovu. u toku tog perioda je progla{en prvi nacionalni park „{ar planina“ (1986), zatim regionalni park „Miru{a“ (1982), regionalni park „Grmija“ (1987), rugovska Klisura (1985), izvor belog drima, sa pe}inom i vodopadom u radavcu (1983), i dr. tokom tog perioda pod za{titu su stavljene 32. prirodne zone.

sl. 2. za{ti}ene prirodne zone na Kosovu (1976 - 1988)

• period 2000 – 2009 ovaj period se odnosi na posleratni period na Kosovu i karakterizuje se osnivanjem i ponovnim funkcionisanjem institucija na Kosovu. tako|e, i institucije za za{titu prirode i okoline ponovo po~inju sa radom. u tom periodu zapo~inje i rad zavoda za za{titu prirode i ambijenta na Kosovu, koji zatim dobija naziv institut za za{titu prirode i am - bijenta na Kosovu. u toku ovog vremenskog perioda stavljeno je pod za{titu jo{ 54. novih prirodnih zona, a predlo`eno je jo{ 159 drugih. Me|u za{ti}enim zonama ve}ina su prirodni spomenici botani~kog, hidrolo{kog, geo-morfolo{kog karaktera itd. 14 u okviru predlo`enih zona je procesiran i drugi nacionalni park, „prokletije“, kao i veliki broj prirodnih spomenika.

za{ti}ene zone predlo`ene zone

sl. 3. za{ti}ene prirodne zone na Kosovu (2002 - 2008) 15

5. ZA[TI]ENE PRIRODNE ZONE 16

sl. 4. pejza` nacionalnog parka „[ar planina”

5.1. naCionaLni parK “[ar pLanina”

[ar planina se prostire u regionu Kosova i Makedonije (1.600 km2). Kosovu pripada severni deo {are, obuhvataju}i prostor od oko 11.00 km2, {to pribli`no obuhvata oko 1/10 povr{ine Kosova. skup{tina Kosova je 1986. godini proglasila jedan deo {ar planine „nacionalnim parkom“, sa 39.000 ha. park se prostire u ~etiri op{tine: prizren, suva reka, {trpce i Ka~anik. [ar planina je poznata po vrednostima botanike, faune, ekologije, turizma, rekreacije, sporta i kulture. planine pokrivaju 48.% povr{ine, pa{njaci 49.%, livade 1.6 %, klisure 1.4%. Klima je raznovrsna, od blage kontinentalne do alpske klime na predelima vi - sine preko 2000m. sa aspekta flore, ubraja se u najbogatije planine na Kosovu i Balkanskom poluostrvu, i predstavlja riznicu biljnih vrsta. sa velikim brojem endemskih, reliktnih, retkih i ugro`enih vrsta. ima skoro 2000. vrsta biljaka i 360. vrsta faune. u okviru planinske vegetacije nailazimo na razli~ite vrste hrasta, bukve, jelke, smr~a, belog bora, en - demskog i reliktnog bora visokih planina: beli bor (pinus heildreichii) i omorika (pinus peuce) , obi~an hrast (taxus baccata) , ~etinar (pinus mugo) , rodidendron (rhododen - dron ferrugineum) itd. Faunu {ar planine ~ine najve}i sisari kao: mrki medved, jelen, divokoza, vuk, divlja svinja, itd. 17

sl. 5. Bifurkacija reke nerodimka

5.2. BiFurKaCiJa reKe nerodiMKa

Bifurkacija reke nerodimka predstavlja jedinstven primer u evropi, ulivanje jedne reke u dva mora. reka izvire u planinama Jezerca, selo nerodimlje, odvaja se na dva ogranka, koji se ulivaju u dva razli~ita mora. severni ogranak (levi) sliva se u reku sitnica i nastavlja putovanje ka reci ibar i Moravu, pa se preko dunava sliva u Crno more, dok se ju`ni ogranak (desni) preko reke Lepenac i vardar uliva u egejsko more. ova prirodna retkost je veoma privla~na za nau~ne studije i posetioce, i ima veliki edukativni, nau~ni i turisti~ki zna~aj. od 1979. godine je za{ti}ena zakonom kao speci - jalni prirodni rezervat. za{ti}ena povr{ina rezervata je 12.78,71 ha. 18

sl. 6. prizor rezervata rusenice

5.3. rezervat risa u ruseniCi

rusenica je balkansko mesto naseljeno risom (Lynx lynx balcanicus) , koji je retka i ugro`ena vrsta, nalazi se u unutra{njosti nacionalnog parka „{ar planina“, u op{tini suva reka, i ~ini za{ti}eni rezervat, povr{ine od 300 ha. ova oblast je progla{ena rezervatom 1955. godine, sa ciljem za{tite oblasti naseljene risom. rusenica se karakteri{e kre~nim kamenjem i dvema {umskim zajednicama: {ume drveta bukve i bora (abieti-Fagetum) i niskim planinama Kukrike i Crni jasen (orno- ostryio carpinetum) . ova lokacija je zna~ajna i sa aspekta flore, gde osim ostalih vrsta biljaka, treba izd - vojiti i prisustvo endemijskih vrsta: Burnumulera (Burnmullera dieckii) , planinska panja (acer heldreichii), itd. 19

sl. 7. [ume belog bora u rezervatu na prevalama

5.4. rezervat vrHova MoLiKe zona belog bora je bogata {umama endemsko – reliktne vrste belog bora (pinus hel - dreichii) , koji se nalazi na ju`nim kre~nim predelima o{ljaka, i koji ~ini zajednicu ses - lerio-pinetum heldreichii, dok u jugoisto~nim predelima, gde ima vi{e vlage, ~ini zajednicu Luzulo maximae - pinetum heldreichii. ove zajednice se prostiru na nad - morskoj visini od 1946 m. Jedan deo tih planina, povr{ine od 300 ha je, 1960 go - dine, progla{en striktnim prirodnim rezervatom. u isto~nom delu te oblasti, ispod {uma belog bora, nalazi se {umska zajednica bukve (Fagetum montanum) . zona {uma belog bora, predlo`ena za za{ti}enu zonu (striktni prirodni rezervat), bo - gata je endemskim biljkama, od kojih se izdvajaju: {arska riblja trava (vrbascum scardi - colum - st. end.) , bugarski sr~enjak (Gentianella bulgarica var. albanica) , kartuzijanski karanfil (dianthus cartusonarum) , stenoviti karanfil (dianthus integer) , albanski zvon~i}i (Campanula albanica) , albanska lisra (thymus albanus) , itd. 20

sl. 8. pejza` rezervata o{ljaka

5.5. rezervat o[LJaKa

ovaj rezervat karakterizuju posebne floristi~ke, faunisti~ke, fitocenolo{ke i geomor - folo{ke vrednosti. u okviru bogatog biodiverziteta flore, posebne su brojne endem - sko – reliktne vrste i retke fitocenoze istih. od vrsta drve}a, osim belog bora, poponca (convolvulus arvensis) , smr~e (picea), prisutne su i: beli bor (abies alba) , molika (pinus peuce) , divlja vrba (salix caprea), itd.. poseban simbol o{ljaka je i lokalna endemska vrsta glacijalne starosti achillea alexandri regis, gde sa drugom endemskom vrstom centralnog Balkana onobrychis scardica, ~ini specifi~nu zajednicu achilleo alexandri regis - onobrychis scardica. izme|u ostalih brojnih endemskih vrsta, kojima je bogata zona o{ljaka, se izdvajaju i: seda heljiantema (Helianthemum canum) , {arski karanfil (dianthus scardicus) , sten - oviti karanfil (dianthus integer) , albanski ljiljan (Lilium albanicum) itd. zona je tako|e bogata brojnim vrstama ptica i sisara: velika divlja koko{ (tetrao urogallus) , jarebica kamenjarkat (alectoris graeca) , planinska koko{ (tetrastes bonasia) , divokoza (rupi - capra rupicapra) , mrki medved (ursus arctos) , itd. 21

sl. 9. slika velikog bora (levo) i o{ljak

5.6. rezervat veLiKoG Bora veliki bor se karakterizuje starim {umama belog bora i zajednicom seslerio-pinetum heldreichii, koje predstavljaju najlep{i i najinteresantniji kompleks {uma belog bora na Balkanu. Jedan deo tih {uma, u povr{ini od 35. ha je, 1960 godine, progla{en kao striktni prirodni rezervat. zona je bogata i brojnim vrstama flore koja je, uglavnom, kosmopolitanska ({iroko je rasprostranjena u pK). posebnu vrednost ima endemska vrsta sedum flexiosum, kao i vrste sa lekovitim karakteristikama, i to: Beli ~apljan (asphodelus albus) , Carlina acaulis, Gentiana cruciata, trava grozni~arka (Centaurium erytrea) itd. veliki bor predstavlja stani{te brojnih vrsta divlja~i, me|utim najzna~ajnije su: mrki medved (ursus arctos) , jelen (Capreolus capreolus), divlja ma~ka (Felis sylvestris) , jazavac (Meles meles), kuna (Martes foina) , planinski orao (Falco biarmicus), orao mi{ar (Buteo buteo) , itd. 22

sl. 10. slika rugovske klisure (foto tosi)

5.7. ruGovsKa KLisura

Formirana je od reke Bistrica kod pe}i. rugovska Klisura je najlep{a i najatraktivnija na Kosovu. rugovska klisura je formirana radom fluvijalne vertikalne erozije, uglavnom u kr{evima trijasika, pre i posle glacijalnog perioda. rugovska Klisura je 1985. godine progla{ena spomenik prirode sa hidro-geomor - folo{kom va`no{}u na povr{ini od 4.301.05.49 ha. Jedna je od zona sa posebnim prirodnim vrednostima. pored bogatstava u aspektu flore i faune (biodiverziteta), ru - govska Klisura predstavlja lepotu pejza`a, geodiverziteta kao i hidrolo{kih karakteris - tika koje retko gde mogu da se na|u. 23

sl. 11. Kristali u pe}ini velika klisura

5.8. pe]ina veLiKa KLisura nalazi se na osmom (8) kilometru rugovske klisure, na desnoj strani, oko 90 m iznad korita reke Bistrica u pe}i. du`ina koridora i prohodnih galerija je oko 13.450 m. ova pe}ina je jedna od najve}ih pe}ina na Kosovu i regionu, formirana na kamenima tri - jasika od protoka vode. u unutra{njosti pe}ine nalazi se nekoliko podvodnih reka i jez - era koji su uticali na pro{irenje podvodnih koridora i galerija. u pe}ini “velika klisura” se pojavljuju sve vrste pe}inskih ukrasa, ali najvi{e ima stalaktita i stalagmite koji su prisutni u najve}em delu pe}ine. pe}ina ”velika klisura ” poseduje retke prirodne, nau~ne, edukativno-obrazovne, turisti~ke vrednosti i jedna je od najva`nijih objekata za realizaciju istra`iva~kih i turisti~kih ekspedicija ne samo na masivu prokletija nego i {ire. 24

sl. 12. termalni izvor u Banji kod istoka

5.9. terMaLni izvor u BanJi istok

na Kosovu postoji jedan veliki broj mineralnih, termalnih i termomineralnih izvora. Me|utim, velika ve}ina njih ima mali dovod vode. od termominerarnih izvora posebnu va`nost ima pe}ka Banja. izvor ima dovod vode od oko 17.5 l/s i temperaturu oko 49 oC. po hemijskom sastavu, voda je kalcijum-magnezijum-hidrokarbona. dok, po bal - neolo{koj klasifikaciji, izvor pe}ke Banje (ilixha) pripada hipertermalnim izvorima. Banja, osim va`nosti le~enja se isti~e se i kao interesantna hidrolo{ka pojava sa nau~nim, estetskim i edukativnim vrednostima. 25

sl. 13. platan (platanus orientalis) u Mara{u kod prizrena

5.10. staBLo pLatana u Mara[u (platanus orientalis) nalazi se na obali Bistrice kod prizrena u mestu zvanom Mara{. postavljen je pod za{titu zakona 1959. godine, u povr{ini od 0.5 ha. pretpostavlja se da stablo ima starost od preko 200 godina (po nekim legendama preko 500 godina). sa dimenzi - jama koje ima (visina preko 18 m, pre~nik stabla 2.70 m), predstavlja jednu prirodnu retkost. imaju}i u vidu osetljivost prema promenama temperature, posebno onih niskih, ova vrsta kod nas, nalazi se samo kultivisan i dosta je redak. isto tako je poznat kao jedan od najstarijih najdekorativnijih i najkarakteristi~njih stabala na Kosovu i ima nau~nu, kulturnu, edukativnu, rekreativnu i ekonomsku vrednost. 26

sl. 14. Kompleks stabala Quercus pubescens u Liko{anu

5.11. [est Hrastova LiKo[ana

Kompleks stabala (Quercus pubescens) sa posebnom staro{}u i strukturi je redak na Kosovu. ovaj kompleks ima prirodne, edukativno-obrazovne i istorijske vrednosti za Kosovo. u 2006. Godini uzet je pod za{titu kao spomenik prirode sa botani~kim karakterom. 28. Februara 1998, u blizini ovih stabala je vo|ena prva bitka ovK-a. 27

sl. 15. Kade u pe}ini radavca

5.12. pe]ina Kod radavCa pe}ina se nalazi u blizini sela radavac, blizu izvora Belog drima, oko 11 km daleko od grada pe}i, blizu puta pe}-roàje. pe}ina se nalazi na severoisto~nom delu planin - skog lanca albanskih alpa (prokletija). njeno formiranje je povezano sa erozijom i hemijskim radom podvodnih voda Belog drima. duìna prohodnih koridora u pe}ini kod radavca je oko 1420 m. ova pe}ina je bogata sa stalaktitima, stalagmitima, kolonama i kao glavna karakteristika za ovu pe}inu su kade. u unutra{njosti pe}ine se nalazi jedan veliki broj slepih mi{eva koji nisu istraèni do danas. 28

sl. 16. termalni izvor u Banji kod srbice

5.13. terMaLni izvor u BanJi srbica

termalni izvor se nalazi na obroncima sela Banja, op{tine srbica. izvor ima retke hidrolo{ke vrednosti i ima prose~an dovod vode od oko 15 l/ sec., konstantnu tem - peraturu tokom cele godine (24,8 0C). ove karakteristike ~ine ovaj izvor sa posebnim vrednostima. u 2007. godini je uzet pod za{titu ko spomenik prirode sa hidrolo{kim karakterom. povr{ina pod za{titom je 10 ari. 29

sl. 17. Kanjon Belog drima kod “sveti most”

5.14. KanJon BeLoG driMa Kod “svetoG Mosta“

Kanjon se nalazi na srednjem toku Belog drima. on je morfo-hidrolo{ki fenomen sa genetskim vizualnim i edukativnim vrednostima. Kanjon je formiran u periodu post - lakustri~nog perioda neogenskog jezera duka|inija. Me|utim, intenzitet reza i pro - dubljivanja kanjona epigenije je uslovljen i od procesa kasnijih tektonskih kretanja. Klisura ima tipi~ne karakteristike kanjona i razvio se u ugljenske formacije gornjeg kre~njaka. Kanjon Belog drima kod “sveti most“ je zbog hidro-geomorfolo{kih vrednosti u 1986. godini uzet pod za{titu kao prirodni spomenik. 30

sl. 18. pogled vodopada Belog drima

5.15. izvor BeLoG driMa

izvor se nalazi u severnom delu bazena duga|inija u nadmorskoj visini od 585 m. prose~na temperatura vode se kre}e oko 9 oC. voda izvora je bogata bikarbonatima i kalcijum-nitratima. od izvora na radavcu se formira najve}i vodopad (25 m) i najve}a reka na Kosovu, Beli drim. izvor Belog drima je progla{en spomenik prirode sa hidro- morfolo{kom i turisti~kom vredno{}u. 31

sl. 19. stalaktiti Gadimske pe}ine

5.16. GadiMsKa pe]ina nalazi se u blizini Lipljana (blizu puta pri{tina – uro{evac), u selu donje Gadime. zove se Mermerna pe}ina zato {to se sastoji od mermernog kamena i jedna je od najlep{ih pe}ina ne samo na Kosovu nego i na Balkanu i {ire. u ovoj pe}ini se pojavljuju svi mogu}i ukrasi, stalagmiti i stalaktiti, u raznim formama i dimenzijama a posebno privu~e pa`nju aragonitski ukrasi. pe}ina je stara nekoliko desetina miliona godina. otkrivena je i stavljena pod za{titu 1969. godini. 32

sl. 20. vodopadi i jezera Miru{e

5.17. KanJon Miru[e

Kanjon Miru{e se nalazi u donjem toku reke Miru{e, leve pritoke reke Beli drim. u{}e je formirana od karbonatskih formacija gornjeg kre~njaka. Kanjon, osim im - pozantnih morfolo{kih formi se odlikuje i sa velikim brojem jezera i vodopada (13 jez - era i 12 vodopada) sa razli~itom povr{inom, formom i visinom. 1983. godine deo toka reke Miru{e sa povr{inom od 555,80,70 ha, koja obuhvata zonu kanjona je progla{ena regionalnim parkom prirode. 33

sl. 21. rekreativna zona parka Grmija

5.18. reGionaLni parK “GrMiJa” nalazi se severoisto~no od glavnog grada Kosova (pri{tine) i obuhvata jednu povr{inu od 62 km2. zahvaljuju}i geografskoj pedolo{koj poziciji, klimatskim uslovima, planin - ski masiv Grmija je dosta bogat kako u pogledu flore, vegetacije tako i faune. od dosada{njih istra`ivanja evidentirano je oko 600 vrsta vaskularne flore, od kojih su 5 endemi~ne. isto tako su registrovane 5 vrsta vodozemaca, 7 vrsta gmizavaca, 19 vrsta sisara i oko 30 vrsta ptica. zbog posebnih prirodnih lepota, izvornih vrednosti i estetskih prirodnih, koje su od kul - turno-obrazovnog, nau~nog, i turisti~ko-rekreativnog zna~aja, u 1987. godini, skup{tina op{tine pri{tina je uzela pod za{titu kompleks “Grmija”, u kategoriji regionalnog parka prirode u povr{ini od 1.126.01.00 ha. 34

sl. 22. planinski masiv prokletija

5.19. proKLetiJe predLo@eni naCionaLni parK

“prokletije” po geolo{kom, geomorfolo{kom, floristi~kom, faunisti~kom pogledu, pred - stavlja najzna~ajniji i najinteresantniji masiv za Kosovo i {ire. u prokletijama, po studijama se nalazi preko 1.500 biljnih vrsta, mnoge od tih vrsta su relikti: acer heildreichii, asyneuma trichocalicinum, Campanula lingulata, Cardamine glauca itd. na bazi dosada{njih istra`ivanja fauna „prokletija“ sastoji se od: 8 vrsta riba, 13 vrsta vodozemaca, 10 vrta gmizavaca, 148 vrsta ptica, 36 vrsta sisara (ne ra~unaju}i slepe mi{eve), 129 vrsta leptirova reda Lepidoptera, itd.

inicijativa da se “prokletije” proglase nacionalni park je po~ela 19970. godine da bi se posle nastavila 2002. godine. u skladu sa ovom inicijativom predvi|eno je da se u nacionalnom parku obuhvate delovi teritorije op{tina pe}, Junik, istok, de~ane i \akovica u povr{ini od oko 60.000 ha. 35 6. STANJE ZA[TI]ENIh ZONA 36 6. stanJe za[ti]eniH zona

tokom 2008 – 2009 bilo je nekoliko zna~ajnih aktivnosti za za{ti}ene zone i bio- raznovrsnost.

• 54 novih prirodnih zona su uzete pod za{titu gde je njihov ukupan broj pove}an na 97.

• zbog gubitka prirodnih vrednosti, 12 monumenata prirode je izbrisano sa centralnog registra za{ti}enih zona.

• u procesu pripreme su tri projekt-zakona: zakon kojim se menja projekt-zakona za za{titu prirode, projekt-zakon o nacionalnom parku “{ar planina“ i projekat-zakon o nacionalnom parku “prokletije”,

• tokom 2009. godine po~ela je priprema strategije i akcionog plana za Bio- raznolikost 2010 – 2020.

• ura|eno je zoniranje nacionalnog parka (np) “{ar planina“ i predlo`eno za za{titu jo{ 10 ostalih prirodnih rezervata.

• pripremljen je nacrt prostornog plana np-a “{ar planina“ koji se razmatra od odnosnih op{tina koje u~estvuju u njegovom okviru,

• nastavljena su istraìvanja u pe}ini “velika klisura” u rugovskoj klisuri i u pe}ini radavca od strane slova~kih speleologa u saradnji sa udruènjem speleologa “aragoniti” iz pe}i i ekspertima az@sK. op{ta duìna istraènih kanala i galerija u pe}ini “velika klisura” je oko 13 km.

• od kori{}enja prirode bez jednog odr`ivog kriterijuma, u zna~ajnoj meri su o{te}eni ekosistemi i biolo{ka raznovrsnost za{titnih zona,

• najve}e posledice ovog razvoja je imao nacionalni park “[ar planina“ u kome pored problema njegovog rukovo|enja, evidentirani su i mnogi drugi problemi kao {to su: nastavak gradnje ku}a u zoni prevalac, ilegalna se~a {uma, o{te}enje {uma i panorame kao posledica kori{}enja kamena, {tete od prirodnih nepogoda od vetra i snega, o{te}enja od {tetnih insekata, od ba- canja sme}a, itd.

• od ovih uticaja nisu po{te|ene ni ostale za{ti}ene zone kao {to su: “Gadim- ska pe}ina”, park ”Grmija” i “Miru{a”, “Bifurkacija nerodimka” i ostale zone. 37 6.1. za[ti]ene prirodne zone aktuelno broj za{ti}enih prirodnih zona je 97 i obuhvata povr{inu od 47.842,34 ha (4.39 % teritorije Kosova). u okviru ovih zona ulazi: 11 prirodnih rezervata (“Bifurkacija reke nerodimka”, “rezervat arnena”, “ropski vrh”, “rusenica”, itd.) i nacionalni park (“{ar planina”), 82 Monumenata prirode (“izvor Belog drima”, “Gadimska pe}ina”, “ru - govska klisura”, “sveti most”, mnogi biomonumenti”, itd.), 2 regionalna parka prirode (“Grmija” i “Miru{a”) i jedan park {uma (“Borovi de~ana”) . najve}u povr{inu za{ti}enih zona zauzima nacionalni park “{ar planina“ sa 84% ukupne povr{ine za{ti}enih zona. tabela 1. za{ti}ene zone prirode po kategorijama Karta za[ti]eniH zona 39 tabela 2. za{ti}ene zone 40 41 42 43 44 6.2. upravLJanJe za[ti]eniM zonaMa

upravljanje za{ti}enih prirodnih zona se radi sa ciljem: • nau~nih istra`ivanja; • za{tite divljih vrsta, stani{ta i ekosistema; • o~uvanja genetske raznovrsnosti i vrsta; • staranje o uslugama za sredinu; • za{tite specifi~nih karakteristika prirodnog i kulturnog nasle|a; • turizma i rekreacije; • obrazovanja i osiguranja pristupa javnosti informacijama; • odr`ivog kori{}enja resursa od prirodnih ekosistema; • o~uvanja kulturnih i tradicionalnih karakteristika.

status za{ti}enih zona prirode se defini{e sa podzakonskim aktima u skladu sa za - konima koji odre|uju stepen za{tite i principe upravljanja po svakoj kategoriji. u skladu sa zakonom o za{titi prirode, za svaku za{ti}enu zonu prirode se odre|uje stepen i, ii i iii za{tite.

akt o progla{enju za{ti}ene zone prirode odre|uje cilj upravljanja i posebne mere za za{titu prirode i tehnike koje se primenjuju u za{ti}enoj zoni prirode. posle usvajanja akta o progla{enju za{ti}ene zone prirode usvaja se plan upravljanja od organa koji ju je stavio pod za{titu i koji se usvaja od Ministarstva. samo 3 za{ti}ene zone do danas imaju upravne organe.

upravljanje nacionalnim parkom “[ar planina” se vr{i od uprave parka sa sedi{tem u prizrenu koji radi u okviru Mspp. uprava momentalno upravlja teritorijom na - cionalnog parka na povr{ini od 22 230 ha, koja se nalazi u op{tinama prizren (19 500 ha) i suva reka (2 730 ha). dok, deo nacionalnog parka koji pripada op{tini {trpce se ne upravlja od institucija i zakona republike Kosova.

rezervati koji se nalaze unutar teritorije nacionalnog parka su: vrh arnena, veliki Bor, o{ljak i rusenica a istima upravlja uprava np “{ar planina”, dok ostali rezervati (“vrh ropsa”, “Gubavac”, “Gazimestan”, ”Ko`njer”, ”prilepske planine”, ”Bifurkacija reke nerodimke”, ”Kamilja” nemaju organe uprave.

regionalnim parkom “Grmija” upravlja javno preduze}e “Hortikultura”, a regionalni park “Miru{a” nema organ uprave. “Gadimskom pe}inom“ upravlja organ koji nije pod nad - zorom vlade, dok ostali spomenici prirode se upravljaju od odnosnih op{tinskih vlasti. 45 6.3. stanJe prirodniH resursa u naCionaLnoM parKu “[ar pLanina” i rezervati unutar parKa ocena stanja prirodnih resursa np-a za 2007 – 2008. godinu je ura|ena na bazi stal - nih aktivnosti (istraìvanja, monitoringa i kontrola) na terenu koje su se primenjivale u svim rejonima uprave nacionalnog parka koji se nalaze na teritoriji op{tina prizren i suva reka gde su analizirani uticaji i negativne posledice bioti~kih faktora (ljudi, in - sekata i biljnih bolesti) i abioti~nih (poàra, prirodnih nepogoda, vetra, snega, itd.) na floru i faunu kao i na {umske i travne ekosisteme np-a. stanje {umskih ekosistema stanje {uma nacionalnog parka, posebno ~etinara, je te{ko kao posledica uticaja negativnih bioti~nih i abioti~nih faktora. ovi faktori su uticali na pogor{anje zdravstvenog stanja {uma prouzrokuju}i zna~ajne {tete {uma. u nekim {umama, posebno hrastovine, uticaj ovih faktora ugroàva njihovu biolo{ku egzistenciju. ve}ina bukove {ume, koja ima {iroku rasprostranjenost u nacionalnom parku, je u do - brom stanju, dok jedan deo ove {ume pretrpeo {tetu od ilegalne se~e i prirodnih ne - pogoda. ukupna {teta {uma tokom 2008. godine od ilegalne se~e {uma u np-u je bila 1608.04 m 3. zna~ajnije {tete su bile u rejonu deloca, dok u ostalim rejonima uprave np-a je bilo {tete u iznosu od 271.3 m 3.

Kao posledica masivne se~e u ovom regionu nacionalnog parka, republici Kosovo je naneta zna~ajna ekolo{ka, socijalna i ekonomska (finansijska) {teta u iznosu od 412 356.00 € od ukupne {tete {uma od 498 247.00 €. u rejonu Mu{ti{ta izraènije se~e se javljaju u mestima ,,Laz” i ,,dugi kamen ”, dok u regionu rusenice kao posledica kori{}enja kamena od firme ,,vëllezërit e Bashkuar” iz Mu{ti{ta, kompletno su o{te}ene niske {ume u povr{ini od oko 1 ha. ilegalna se~a {uma u teritoriji op{tine prizren, u pore|enju sa onom u suvoj reci, znatno je manja i uglavnom se sre}e u rejonima Manastreca, Ljubinja i prevalca. sporadi~ne {tete u bukovim {umama tokom 2008. godine su potvr |ene i od prirodnih nepogoda (vetar i sneg), ali njihov intenzitet nema poseban negativni efekat na razvoj {uma. zdravstveno stanje {uma borovine (pinetum heldreichii) je lo{a, kao posledica poàra koji su bili u 2000 i 2007. godine, kao i pove}anja {tetnih insekata (koji ìve ispod 46 kore drveta bora Blastophagus sp.), koji su se masivno pojavili posle poàra, kao rezul - tat slabljenja imuniteta o{te}enih stabala. treba ista}i da se u okviru o{te}enih {uma nalaze i striktni rezervati bora: vrh arnena, o{ljak i veliki Bor, koji su isto tako, pretr - peli zna~ajne {tete {uma. {uma bora, zbog endemoreliktnog karaktera, predstavljaju najva`nije {ume nacionalnog parka, me|utim, upravo ove {ume su najvi{e i o{te}ene. osu{ena stabla su podlegla procesu truljenja i lomljenja koje se prouzrokuju od sna`nih planinskih vetrova.

nedostaje prirodno obnavljanje {uma bora kao posledica zna~ajnog o{te}enja {uma, slabljenju vitaliteta drva i gustog prisustva travnih vrsta. stanje ovih {uma, imaju}i u vidu visok intenzitet njihovog su{enja, mo`e se smatrati kao prirodna katastrofa.

po{to se radi o endemoreliktnim {umama bora, gde su sanitarne mere u nekim zonama zakasnile, treba videti mogu}nost da se biolo{ki procesi ostave prirodi, dok od sanitarnih mera da se primene samo postavljanje feromona (biolo{kih zamki) za suzbijanje insekata koji `ive ispod kore drveta.

stanje vegetacije trave (pa{njaka)

stanje pa{njaka visokih planina je dobro jer je njihovo kori{}enje znatno opalo posle rata 1999. godine kao posledica drasti~nog smanjenja broja stoke u selima okolo ter - itorije nacionalnog parka i u regionu prizrena uop{te. stanje endemskih biljaka se prikazuje kao dobro, me|utim regeneracija je ograni~ena kao posledica te{kih kli - matskih uslova, njihovog malog broja i dominacije ostalih vrsta.

na pogor{avanju stanja travnih vegetacija u prevali su uticali i parkiranje automobila i bacanje sme}a od strane mnogobrojnih posetilaca koji pose}uju ovo mesto. tokom poslednje dve godine su ugro`ene od degradacije i travne vegetacije u regionu Crni Kamen, kao posledica pove}anja broja posetilaca tokom leta, posebno danima vikenda.

stanje flore

stanje retkih travnih biljaka, koje daju jednu posebnu vrednost flori nacionalnog parka, je dobra i odr`iva. ove biljke se uglavnom nalaze u vi{im zonama (preko 2000 m) nacionalnog parka i sastavni su deo pa{njaka visokih planina.

od vrsta koje imaju posebnu vrednost za nacionalni park, proverene su dobrom stanju ove stenoendemske biljke: achillea alexandris regis u o{ljaku, Brunmullera dieckii kod pa{alare, Crocus scardicus, dianthus scardicus, Lilium albanicum u {arplanini, itd.

neke retke vrste lekovitih biljaka su objekat ilegalnog kori{}enja od neodgovornih ljudi. najugroènija biljka je gor~ica (Gentiana lutea) koja se sakuplja od lokalnih stanovnika i raznih ljudi koji je koriste za trgovinu (li~nu dobit) po{to ona ima posebna lekovita svojstva. tokom 2008. godine poku{aji za ilegalno sakupljanje ove biljke su bili ograni~eni zbog ~estih kontrola na terenu od strane uprave nacionalnog parka, po lokacijama gde je ona prisutna. 47 stanje faune stanje faune u nacionalnom parku, imaju}i u vidu socio-ekonomsko stanje i nivo svesti populacije kao i nedostatak primene zakona, moè se oceniti kao dobra. treba ista}i da se stanje divljih ìvotinja pobolj{alo posle formiranja uprave nacionalnog parka u okviru Mspp-a, gde su ovi prirodni resursi dobili bolju institucionalnu za{titu. ovo je uticalo na razvoj i konstantno pove}anje broja divljih ìvotinja, posebno mrkog medveda, jelena i divljih koza. od pra}enja ura|enih na terenu, potvr|ena su ve}ina divljih ìvotinja od prethodnih istraìvanja, dok podaci o nekim zna~ajnijim vrstama koje su prisutne na teritoriji nacionalnog parka su predstavljeni u slede}oj tabeli: tabela 3: stanje divljih ìvotinja u nacionalnom parku “{ar planina” za 2008. godinu

ve}ina vrsta sisara, koji su bili registrovani u prethodnim istraìvanjima su potvr|eni na terenu, me|utim za odre|ivanje njihovog broja potrebno je intenzivnije pra}enje po svim regionima nacionalnog parka. zdravstveno stanje divljih ìvotinja je dobro, dok konstantna opasnost za divlje ìvotinje predstavlja ilegalni lov od neodgovornih lica. najugroènije vrste od ilegalnog lova su divlja koza i jeleni. 48 zoniranje nacionalnog parka “[ar planina”

agencija za za{titu `ivotne sredine na Kosovu (az@sK) u saradnji sa institutom za prostorno planiranje (ipp) i upravom nacionalnog parka “{ar planina” (unp), na bazi projekta za formiranje zona u nacionalnom parku za potrebe kreiranja prostornog plana, tokom 2008 – 2009. godine je zavr{ila profesionalne radove kao {to su:

• istra`ivanje prirodnih vrednosti nacionalnog parka u svim postoje}im rezervatima i onima koji su predlo`eni,

• predlog za{titnih zona i, ii i iii i odre|ivanje granica ovih zona,

• priprema mapa i izve{taja o formiranju zona nacionalnog parka, itd.

na bazi prirodnih vrednosti potvr|enih na terenu, profesionalni tim i M`spp su predlo`ili pored ~etiri postoje}a rezervata ( veliki Bor, o{ljak, Bor i rusenica), progla{enje i jo{ 10 ostalih zona kao zona kategorije za{tite i, odnosno kao striktne rezervate prirode:

• Kopilica, dupnica i Bistrica na teritoriji so prizren

• Bistra, potok durle, Livadi{te i Klisura na teritoriji so {trpce,

• pa{alare i sveta Ledina na teritoriji so suva reka i

• Luboten na teritoriji so Ka~anik.

Kao za{titna zona ii predlo`ene su:

• sve {ume izvan striktnih rezervata prirode,

• travni ekosistemi koji okru`uju striktne zone prirode (tampon zona),

• travni ekosistemi koji se karakteri{u sa bogatom bio-raznovrsno{}u (raznolikost biljnih vrsta) i koji se nalaze na kosim terenima ugro`enim od erozije.

Kao za{titna zona iii su predlo`ene zone travnih povr{ina koje su namenjene za pa{njake, razvoj turizma, sportsko-rekreativnih aktivnosti i izgradnju turisti~kih objekata kao i privatne svojine (livade) lokalne zajednice koje se nalaze blizu sela koje se grani~e sa teritorijom nacionalnog parka. 49

sl. 23. zonalna karta nacionalnog parke “[ar planina” 50 6.4. stanJe ostaLiH rezervata

osim 4 rezervata koji se nalaze u unutra{njosti nacionalnog parka “{ar planina” (vrh arnena, rusenica, Koxhaballkan i o{ljak)koji obuhvataju jednu povr{inu od 385 ha ili 45.5 % ukupne povr{ine rezervata, postoji jo{ 7 drugih rezervata. na teritoriji prokletija su 4 rezervata: Ko`njer, Gubavac, prilepske planine i vrh robsa u povr{ini od oko 209 ha ili 24.7 % povr{ine za{ti}enih rezervata. oko 30% povr{ine za{ti}enih rezervata odnosno: Bifurkacija reke nerodimlje, bre`uljak Kamilje i Gazimestan nalaze se izvan ovih dveju zona.

negativni uticaji antropogenskih faktora kao {to su: ilegalna gradnja i intervencije bez nau~nog kriterijuma, nekontrolisana se~a ali i ostali ne-antropogenski faktori po rez - ervatima prirode na Kosovu kao: bolesti, po`ari, itd, su u direktnoj suprotnosti sa cil - jevima za{tite, zakonodavstvu na snazi i me|unarodnim normama. takvi uticaji i nedostatak institucionalne i nau~nog staranja ~ine da ovi rezervati zauvek izgube nji - hove prirodne karakteristike zbog kojih su stavljeni pod za{titu 10 .

Jedan takav primer je Bifurkacija reke nerodimlje koja jo{ uvek nije funkcionalna kao posledica mnogih prepreka u koritu reke, posebno na levoj pritoci.

sl. 24. Mapa prirodni rezervata

10 neki aspekti ugro`enosti biodiverziteta u striktnim rezervatima prirode na Kosovu, institut albshkenca tirana, 2008 51 6.5. stanJe spoMeniKa prirode u okviru za{titnih zona, spomenici prirode po broju zauzimaju prvo mesto sa njih 82, dok su po povr{ini na drugom mestu sa 6.296,93 ha. od ovih 55 spomenika su botani~kog karaktera, 15 hidrolo{kog, 7 geomorfolo{kog, 4 speleolo{kog i i memo rijalnog karaktera. zone gde je bilo uticaja tokom dve zadnje godine su: Gadimska pe}ina, rugovska Klisura, izvor Belog drima sa pe}inom i vodopadom kod radavca, tok reke Miru{e, itd. zbog gubitka prirodnih vrednosti, 12 spomenika su skinuti sa centralnog registra za{ti}enih zona. tabela. 4. spomenici prirode koji su skinuti sa registra za{ti}enih zona

• stanje Gadimske pe}ine tokom 2009. Godine odlukom vlade republike Kosovo uzeta je pod za{titu Gadim - ska pe}ina kao spomenik prirode sa posebnim zna~ajem. ali jo{ uvek nema nekog rezultata od primene ove odluke. isto tako tokom ove godine je izvr{ena redefinicija granice Gadimske pe}ine i izrada karte. u Gadimskoj pe}ini, jo{ uvek ostaju isti problemi koji su prisutni od minulih godina. spoljna de{avanja i njihovi uticaji u pe}ini kao {to su:

• pojava erozije kamenitog materijala od {krilje, • Gradnja objekata u za{ti}enoj zoni i u blizini pe}ine, 52 • rad kamenoloma gde se eksploati{e kamen kre~njaka, • uticaj miniranja na destabilizaciju pe}ine, • razne aktivnosti na koritu reke Klisura ispred pe}ine, itd. dok se u unutra{njosti pe}ine uo~avaju ozbiljni problemi kao {to su: • veliki rascepi na ulazu i na po~etku kanala Galerije suza. • opasnost od kolapsa i obru{avanja delova kamenja u hodnicima po kojima prolaze posetioci; • vidljive hidrogeolo{ke promene, {to se vidno ispoljilo sa smanjenim pro- tokom podvodnih voda. • pojava mahovine i pe~uraka kao posledica mikroklimatskih promena, uslovl- jenih hermeti~kim zatvaranjem ulaza-izlaza kao i dugotrajno i neadekvatno osvetljenje; • Fizi~ka o{te}enja (lomljenja, itd.) kao i mehani~ko ~i{}enje ukrasa; • natpisi i grafiti po koridorima pe}ine {tete ugledu i originalnosti pe}ine; • neadekvatno osvetljenje i neispravnost elektri~ne mre`e predstavlja opasnost za posetioce; • ilegalna istra`ivanja ostalih koridora, bez konsultacija sa odgovornim institu- cijama; • neprofesionalno upravljanje pe}inom, itd. 53

sl. 25. o{te}enja Gadimske pe}ine 54 55

sl. 26. Granica Gadimske pe}ine 56 istra`ivanje pe}ine kod radavca i “velike klisure”

tokom 2008 i 2009. godine u pe}ini “velika Klisura” u rugovskoj Klisuri i u pe}ini kod radavca nastavljena su istra`ivanja od strane slova~kih speleologa u saradnji sa udru`enjem speleologa “aragonit” iz pe}i i sa Kosovskom agencijom za za{titu sre - dine.

pe}ina radavca se sastoji od ~etiri morfolo{ka elementa: glavne galerije, leve, desne i vertikalnog kanala. ukupna du`ina istra`enih kanala u pe}ini kod radavca je oko 1420 m, dok je horizontalni kanal dug oko 700 m. ulaz u pe}inu se nalazi na oko 578 m nadmorske visine.

Karakteristi~no za pe}inu kod radavca je kanal sa kadama koji se pojavljuje u nas - tavku centralne galerije. du`ina kanala sa kadama je oko 80 m, {irina od 4 - 8 m, dok je visina izme|u 3-5 m.

Kade su pore|ane i u donjem delu su manjih dimenzija, ~esto su po dve ili po tri i daju kanalu izgled mozaika. ve}ina kada je bez vode, a u nekima od njih ostaju jez - era tokom cele godine.

najve}i deo galerija i koridora je zaga|en od prisustva slepih mi{eva i od raznih grafita i natpisa. pojava koja uznemirava za pe}inu kod radavca je ulazak neodgov - ornih lica u pe}ini.

sl. 27. ulaz u pe}inu radavca 57

sl. 28. Kade u pe}ini radavca

istra`ivanja u pe}ini “velika klisura“ su po~ela u maju 1992. godine od nekoliko slova~kih speleologa, iako su lokalni stanovnici znali dosta ranije o ovoj pe}ini.

sl. 29. ulaz u pe}inu “velika klisura” u rugovskoj klisuri 58 u pe}ini su se do sada istraìla pet nivoa. prvi nivo je nivo reke koji je dosta akti - van. ovaj nivo dostiè do 66 m od ulaza odakle se moè spustiti na korito reke preko nekoliko uskih kanala u formi kosih cevi. ovde nailazimo na sedimente ili raznobo - jni talog.

drugi nivo se nalazi u proseku 15-20 m iznad aktivnog toka podvodne reke. posle prvog polu-sifona, pe}ina je odli~no ukra{ena sa svim mogu}im vrstama speleo-deko - racija kao: stalaktita, stalagmita, kolona, jezera sa kristalima i biseri od kalcija, itd.

Jedna druga karakteristika pe}ine su nekoliko mesta gde obi~no ima nekoliko protoka vode. oni su ravniji, ali prolazi u njima su dosta kosi, vi{e od 60 stepeni i zavr{avaju se sa nekoliko brana-malih stena ispunjenih vodom.

tokom ekspedicija (2008 - 2009), se radilo na merenju ostalih koridora i galerija u pe}ini gde je upotpunjena digitalna karta pe}ine razmera 1:200. 11 istra`ivanje i koridora i galerija u pe}ini “velika Klisura“ i pe}ine kod radavca }e se nastaviti i u narednim godinama.

sl. 30. delovi profila pe}ine “velika klisura“ ura|enog od slova~kih spelelologa

11 www.aragonit-speleo.org 59

sl. 31. Kristali od pe}ine “velika klisura“

sl. 32. tabela sa informacijama u pe}ini “velika klisura“ 60 • tok reke Miru{e

u srednjem toku reke Miru{e (za{ti}ena zona sLK br. 44/76,1982), sagra|ena je jedna brana na du`ini od oko 20 m i {irini 10 m. izgradnja brane je uticala na degradaciju korita i normalnog toka vode. ova akumulacija predstavlja uznemirenost i za lokalne stanovnike zato {to predstavlja opasnost od poplava tokom prole}a i zime, dok tokom leta uti~e na nedostatak vode u koritu reke Miru{a. za posledicu, u reci Miru{a je kon - statovano masivno umiranje riba i ostalih stvorenja a isto tako ovo je uticalo i na vodopade reke Miru{e, prekinuv{i normalan protok vode. (Fotografija 33).

izgradnja akumulacije je ra|ena bez jedne autenti~ne hidrogeolo{ke studije kao i bez uzimanja u obzir sredine.

sl. 33. degradacija korita reke Miru{a (29.05.2009) 61 • izvor Belog drima u za{ti}enoj zoni izvora Belog drima i pe}ine kod radavca uo~ene su zna~ajne in - tervencije na dva lokaliteta za{ti}ene zone.

• Kod izvora Belog drima bilo je intervencija od strane ljudskog faktora, izgra|en je jedan rezervoar vode za hidocentralu u radavcu koji se nalazi ispod izvora Belog drima. ova intervencija je ura|ena betonom i `elezom {to {teti prirodnoj originalnosti ovog spomenika.

• negde oko 100 m blizu izvora Belog drima vegetacija je prili~no o{te}ena, seku se drva obi~nog graba (Caprinus betulus), stabla hrasta (Quereous pu- berscens). ova masivna se~a stabala direktno uti~e na kvarenje panorame i na pojavu erozije.

sl. 34. intervencija kod izvora Belog drima 62 6.6. stanJe prirodniH reGionaLniH parKova

• regionalni park Miru{a

tokom ove dve godine nastavljeni su radovi na novim ugostiteljskim objektima, sa iz - gradnjom tri restorana. ove {tete vegetaciji su prime}eni problemi koji tako|e o{te}uju prirodne vrednosti i biodiverzitet zone. {to je zabrinjavaju}e je da nema nadzornog or - gana za regionalni park Miru{a.

isto tako i stanje geo-morfolo{kog nasledstva u slivu reke Miru{a je alarmantno. pe}ine, iako u zna~ajnom broju sa retkim prirodnim, nau~nim, turisti~kim, historijskim vrednostima, skoro su zaboravljene i bez adekvatnog staranja od op{tinskih organa i centralnih institucija. one, iako su evidentirane su jo{ neistra`ene, ne markirane, bez za{ti}enog statusa, nejasne i neodre|ene administracije. u ovim pe}inama ilegalno ulaze neodgovorna i neprofesionalna lica, tako da ~esto o{te}uju retke kristale, un - utra{njost pe}ina i bacaju otpade u njima 12 .

sl. 35. Lomljenje kristala u pe}ini ponorca

12 Bajraktari F. (2009): prirodno nasledstvo u slivu reke Miru{a (magistarni rad) pri{tina 63 • regionalni park Grmija uprkos dobrog odr`avanja rekreativne zone od strane nadzorne organizacije, prime}eni su problemi u vezi ~uvanja drugih vrednosti u drugim zonama. znatna o{te}enja u toku 2008 – 2009 su na~injena u ekosistemu i drve}u preko ek - sploatacije {uma od uticaja insekata (slika 36, b). tako|er su evidentirano i ovi upadi: izgradnja fontane (slika 36, c), postavljanje antena na vi{im vrhovima (slika 36, e) i unutar rekreativne zone (slika 36, a), prisustvo suvih drva i miniranih zona (foto 36, d), otpadi u dubljim delovima parka itd. ostaje problem nedostatak nadle`nog plana, markiranje i zoniranje parka, itd.

slika 36. stanje parka Grmija 64

tabela 5. ilegalni upadi u za{ti}enim zonama 2008-2009

izvor: inspektorat M@spp 65 6.7. predLo@ene zone za za[titu tokom perioda 2002 – 2006. godine Kosovski institut za za{titu prirode je priznao i evidentirao nove prirodne vrednosti za 19 op{tina. u toku ovog procesa su predlo`ene preko 200 novih zona za za{titu razli~itih kategorija za{tite, ve}ina od njih prirodni spomenici sa botani~kim, hidrolo{kim, geomorfolo{kim karakterom itd. tokom perioda 2006-2009. godine broj za{ti}enih zona je u znatno porastao. od predlo`enih zona uzete su pod za{titom 58 njih: 11 u op{tini Glogovac, 13 u op{tini srbica, 5 u op{tini Klina, 14 u op{tini suva reka i 15 u op{tini istok.

2003. godine je po~ela inicijativa za progla{enje pod za{titom jo{ jednog drugog na - cionalnog parka “prokletije ”. Kizp u saradnji sa univerzitetom pri{tine i drugim insti - tucijama, je pripremio stru~no obrazloènje. o~ekuje se usvajanje zakona o progla{enju teritorije “prokletija” nacionalnim parkom na povr{ini od 60.000. stavljanjem pod za{titu ove i ostalih predloènih zona, za{ti}ena povr{ina na Kosovu bi se znatno pove}ala. u daljem obra|ivanju su ostale jo{ 159 druge predloène zone.

tabela 6. predlo`ene zone za za{titu prema op{tinama 66 “prokletije”, predlo`eni nacionalni park

inicijativa za progla{enje “prokletija” nacionalnim parkom je po~ela 1970. godine od strane zavoda za za{titu Kulturnih spomenika i nastavljena je ponovo 1985. godine od strane Kosovskog zavoda za za{titu prirode.

prema ovoj inicijativi nacionalni park “prokletije” bi obuhvatio delove teritorije op{tine pe} i de~ani. po{to op{tina de~ani nije dala saglasnost za ovo, odlu~eno je da se samo deo koji pripada op{tini pe} proglasi nacionalnim parkom i istovremeno je pripremljena “studija za opravdanje progla{enja prokletija u op{tini pe} nacionalnim parkom”. Me|utim i ova inicijativa nije bila uspe{na u finaliziranju progla{enja.

2002. godine, Kosovski institut za za{titu prirode ponovo je pokrenuo progla{enje “prokletija” nacionalnim parkom. prema ovoj inicijativi, bilo je predvi|eno da nacionalni park obuhvati delove teritorija op{tina pe}, istok, de~ani i \akovica. skup{tine pomenutih op{tina nisu dale saglasnost 13 za ovu inicijativu.

tokom 2003. godine je pripremljena studija “studija za opravdanje progla{enja “prokletija“ nacionalnim parkom i istovremeno je pripremljen i nacrt zakona za to. ini - cijativu su podr`ale i vlada i skup{tina Kosova na sednici odr`anoj 3.4.2003. Me|utim kasnije nacrt zakona nije dobio potrebnu podr{ku.

ali ovo je i dalje cilj Ministarstva sredine i prostornog planiranja. 2009. godine je ponovo formirana radna grupa za izradu nacrta zakona za progla{enje “prokletija” na - cionalnim parkom.

tako|e nije nedostajala ni inicijativa civilnog dru{tva. decembru 2009. godine je po~eo projekat “prokletije – nacionalni park, pro et contra”. projekat je finansijski podr`an od strane Kosovske fondacije za otvoreno dru{tvo KFos, a izvr{ava ga regionalni centar za sredinu reC, kancelarija na Kosovu.

Jedan od najve}ih problema na teritoriji “prokletija” predstavlja nekontrolisana se~a {uma {to ima nenadoknadive posledice i koja se osim gubitka mase drva, direktno odraàva i na reme}enje ekosistema, ugroàvanje ìvotinjskog sveta, razaranju pejzaà, pojavu erozije itd.

drugi problem je i nedostatak prostornog i razvojnog plana zona, gradnja hotelskih ob - jekata itd.

Gradnja je naj~e{}a u turisti~kim zonama: u rugovskoj klisuri, Boge, Le~inat, itd.

13 so pe} re{enje br.352-5339/2002; so deçani-01/63, 3 septembar 2002; so ~akovica- re{enje 01Br. 372/2002; so istok-Burim- saglasnost 01 br. 41/2002 67

7. Biodiverzitet 70 Mrki medved (ursus arctos)

duìna: do 2m, teìna: 150-250 kg. opis: Mrki medved je jedan od najve}ih mesojeda i od najprostranjenih na svetu. status: uop{teno, se smatraju ugroènim i zakonom za{ti}eni. i na Kosovu, mrki medved je za{ti}en za - konom. populacije su uglavnom male i nalaze se u zonama koje su ostavljene u svojem divljem stanju, ali koje su opkoljene zonama sa ljudskim aktivnostima. Kao ìvotinje koje jedu sve, mrki medvedi se upu}uju prema zonama gde mogu da na |u hranu koja se konzumira od ljudi. pretnje za medveda su lov i fragmentacija stani{ta. rasprostranjenost i stani{te: ova vrsta je rasprostranjena u severnoj, isto~noj i ju`no- isto~noj evropi. u regionu, rasprostranjenost mrkog medveda pripada istom kao i raspros - tranjenost {uma bukve. Kod nas, osim na {ar planini i prokletijama nalazimo ga i u drugim {umskim zonama pokrivenim {umama i `bunjem. ishrana: Medvedeva hrana je jako razli~ita i sadrì trave, zelje, korenje, {umske kupine, pti~ja jaja i male ìvotinje, med i vo}e. pona{anje: uop{teno, mrki medved se kre}e no}u ali ponekad i danju. iako nisu potpuno letargi~ni i mogu se lako probuditi, oba pola su skloni da budu u za{ti}ena mesta kao {to su pe}ine tokom zimskih meseci. Mrki medvedi su uglavnom pla{ljivi ali mogu postati agresivni u za{titi svojih mladunaca. umnoàvanje: umnoàvanje se de{avaju od Maja do Jula. ra |aju se u Januaru i po~etkom Februara kad je majka u letargi~nom stanju i rodi 3 do 10 mladunaca. zov: reànje.

ris (Lynx lynx) duìna: 80-130 cm, teìna: 32 kg. opis: velika ma~ka sa kratkim repom i kafenim pegama na crvenkastom krznu. Mladi se lako razlikuju od drugih vrsta ma~aka po pun |ama koje imaju do u{iju koje drè nagore. status i stani{te: retka vrsta i u opasnosti od nestanka. Male podpopulacije, koje su ostale u Centralnoj evropi, su izolovane i pate of fragmentacije stani{ta. na Kosovu uìvaju status zakonske za{tite kao retka i ugroèna vrsta. rasprostranjenost i stani{te: u Centralnoj evropi ova vrsta nadìvi samo u nekim regionima. Jedan on regiona Centralne evrope koji je poznat po prisutnosti ove vrste je deo dinarskih {uma na Kosovu (ruseni~ki rezervat u np “{ar planina ”), albaniji, republici Makedoniji i u Gr~koj. Balkanski ris ima veoma malu populaciju sa manje of 100 njih. na teritoriji np “{ar planina” se nalazi rezervat strik - tno ruseni~ki gde se nalazi ova retka vrsta. pona{anje: Kre}u se samo no}u i sami. Kada mu nedostaje hrane, traì je na povr{ini od oko 30 km. ne migrira i ne pada u letargiju. ishrana: ris se hrani ìvotinjama sa kopitama, drugim malim ìvotinjama ali i pticama koje ubija jednim ujedom u grlo. umnoàvanje: umnoàva se jednom godi{nje, po~etkom prole}a. rodi 1-4 slepih mladunaca, koji su za{ti}eni krznom, i koji sazrevaju u drugoj godini. zov: retko se ~uje. Ma~je hrkanje i rikanje. 71 divokoza (rupicapra rupicapra) duìna: 1.1-1.8 m, teìna: 35-50 kg. opis: obi~an je stanovnik visokih zona regiona koji se nalazi u izolovanim kolonijama. odrasli ove vrste koji li~e na kozu imaju dva kratka roga, belo lice sa dve crne crtice ({are). Leti krzno je mrko otvorene boje dok zimi postaje gotovo crne boje. status: populacija ovih divokoza je mala i ugroèna od konzumiranja za meso, kao od ljudi isto i od pasa, fragmentacije stani{ta i turisti~kih aktivnosti. Kod nas uìva zakonsku za{titu kao retka i ugroèna vrsta. rasprostranjenost i stani{ta: rasprostranjena u evropi. podvrsta Balkana (rupiccapra rup - icapra balcanica) ìvi u ve}ini {umskih regiona Kosova, uglavnom u {arskim planinama i na prokletijama (rezervat Ko`njera). Broje se do stotina. ìve u planinskim masivima, str - mine, kr{evima i {umama ali i u alpinskim pa{njacima, me{ovitim {umama i zonama zasa |enim ~etinarima. ishrana: uglavnom se hrane li{}em, travom, plodovima itd. pona{anje: divokoze su druèljubive, ìve u malim ~oporima tokom leta, dok zimi se sku - pljaju u ~oporu od preko stotinak njih. ènke i mladun~ad se nalaze u ~oporu od 5-30 ìv - otinja, dok odrasli mu{karci vole da ostanu sami tokom ve}eg dela godine. divokoza ne migrira i ne pada u letargiji. umnoàvanje: Mnoì se jedanput godi{nje, u prole}e. ra |a 3-12 jari}a koji se brzo razviju i prate odraslu kozu. osamostale se u drugoj ili tre}oj godini i ìve do 20 godina. zov: ima zov koji je sli~an onom od doma}e koze.

[umski orao (aquila chrysaetos) duìna: 76-89 cm, otvorena krila: 190-227 cm. opis: dobro poznata ptica meso`der, koja se uglavnom sre}e u {umskim predelima regiona. ima dobre lete}e sposobnosti i veliku brzinu manevri - ranja. Lako se uo~ava ~ak i iz daleka zahvaljuju}i vratu i dugom i {irokom repu kao i duìni krila. odrasli imaju ùto perje na vratu i glavi i potpuno su kafane boje sa bledim {arama na gornjoj strani krila. Mali imaju bele pege na krilima i na repu, {to ih lako razlikuje od odraslih. rasprostranjenost i stani{te: ìve u {umskim predelima i po kr{evima. Kod nas i nalazimo u {arskim planinama i prokletijama. umnoàvanje: Mnoè se po kr{evima i velikim drve}em. ènka snosi dva jaja, sa kafenim pegama. Gnezde se u aprilu i grejanje jaja traje oko {est nedelja. u ve}ini slu~ajeva samo jedan od mladih preìvi prvih 11 nedelja i postigne potpun rast. ishrana: uglavnom se sastoji od ze~eva i jarebica ali i od crknutih ìvotinja, sitnijih ìvot - inja. zov: u vidu ”kjek-jek-kjek...”. 72 divlji petao (tetrao urogallus)

duìna: 60-87 cm, otvorena krila:87-125 cm. opis: veoma velike ptice. uspinju}i se u letu sa velikom bukom krila. Letovi su kratki, brzi i u pravoj liniji. divlji petao je poznat zbog zapanjuju}eg flirtovanja mu{karaca, drànje vrata pravo i repa podignutog kad igra. Mu{karac ima teàk kljun, ùte boje. ènke su braon boje sa crnim linijama na grudima. rasprostranjenost i stani{te: Kod nas ìve po ~etinastim ili me{anim {umama, zonama sa starim borovima u kr{evima kao {ar i prokletije. na kraju prole}a se spu{taju po livadama gde mu{karci igraju svoje pa - rade. umnoàvanje: prave gnezda krajem aprila. ènka snese 7-11 jaja, inkubacija traje 24 - 26 dana i pti}i su u stanju da lete kratko kad napune 2-3 nedelje. u stanju su da potpuno lete nakon 2-3 meseca. ishrana: Jedu ~etinje, li{}e i cve}e. zov: uve~e se ~uje pjesma “ko-krekkorok”. Mu{karci se odazivaju sporije i sa pon - avljanjem “grak”. Celi zov traje 5-7 sekundi i moè se ~uti do 200-300 m.

Bela roda (Ciconia ciconia)

duìna: 100 - 115 cm, ra{irena krila: 195 - 215 cm. opis: Jasno se razlikuje od ostalih vrsta porodice ~avki zbog belog tela, crnih {ara na krilima, i crevnim kljunom i nogama. u letu je fantasti~an sa vidljivim prstima. Bele grudi. voli ravan let i najbolje upotrebljava tople vazdu{ne struje. rasprostranjenost i stani{te: ptica koja gnezdi i koja se dosta lako nalazila tokom 50 – 60 god, naro~ito u dolinama. nalazi se ~esto u poljoprivrednom zemlji{tu i po mo~varama. vi|a se u malim grupama tokom jesenje selidbe. umnoàvanje: na Kosovu se jo{ ne zna ta~an broj gnezda bele rode. Gnezda gradi na vrhu visokih objekata, visokom drve}u ili po dalekovodima. Gnezda su prevelika i sastavljaju se ukr{tanjem gran~ica. snose 3-5 bela jaja koja se izleù nakon 33-34 dana. pti}i postignu let posle 56-64 dana. ishrana: se uglavnom sastoji od malih ìvotinja kao {to su àbe, zmije, ribe, malih glodara, crva, malih ptica itd zov: uglavnom tih, sa jakim udaranjem kljuna, pogotovu kad se partneri sretnu u gnezdu. 73 7.1. stanJe Biodiverziteta

Geografska pozicija, geolo{ki, pedolo{ki, hidrolo{ki faktori, reljef i klima, su neki od fak - tora koji su omogu}ili da Kosovo ima bogate krajeve i biolo{ki diverzitet. stanje flore i vegetacije najva`nije zone za floru Kosova se smatraju {ar planina, prokletije, pa{trik, Koritnik itd na osnovu dosada{njih istraìvanja flore evidentirano je preko 1800 vrsta biljaka vasku - larne flore, iako se pretpostavlja da je njihov broj ve}i (oko 2.500). u okviru istraìvanih vrsti, nekih 200 njih su endemi~ne, endemoreliktne i subendemi~ne. naro~ito je va`na grupa lokalnih endemika, broj kojih je jo{ uvek nedefinisan u potpunosti, neke od kojih imaju ograni~enu rasprostranjenost. iako je fitodiversitet Kosova vekovima kori{}en, zabrinjavaju}e je da u zadnje vreme ovaj na~in kori{}enja je neracionalan i bez planiranja, {to u budu}e moè imati nepredvi|ene posledice. velike {tete se uzrokuju flori medicinskih, aromat~nih i in - dustrijskih biljaka od strane njihovih sakuplja~a. stanje faune u faunisti~kom aspektu Kosovo se karakteri{e sa velikim brojem vrsti iako istraìvanja u ovom pravcu nisu zavr{ene. najbogatije oblasti sa faunom na Kosovu su svi {umski masivi Kosova ali vredi spomenuti: [ar planine i prokletije. ra~una se da na Kosovu ìve oko 250 vrsta ki~menjaka, 200 vrsti leptira i preko 500 taksona vodenog makrobentosa. istaìvanje riba uprkos bogatoj mreì reka Kosova jo{ nema potpun inventar vrsta riba, zbog manjka ihtiofaunisti~kih istraìvanja. do danas su izvr{ena istraìvanja jednog broja reka na Kosovu i evidentirano je ukupno 30 vrste riba. od njih je u reci Beli drim prisutno 18 vrsta riba 14 , a u reci Lap 12 vrsta 15 , dok u reci drenica 17 vrsta 16 .

14 Grapci – Kotori, L. (2006) utical ekolo{kih faktora na dinamici populacije vrste riba u reci Beli drim, doktorska disertacija, up-FsHMn, pri{tina 15 Gashi, a. (2006) Biocenolo{ka i ekolo{ka analiza makrozoobentosti i nektona reke Lap, doktorska disertacija, up-FsHMn, pri{tina 16 Maxhuni, Q. (2009) uticaj ekolo{kih faktora na dinamiku populacija riba rijeke drenice, magistarski rad, us – pMF, sarajevo 74

tabela 7. vrste riba evidentirane na rekama: Beli drim, Lap i drenica 75 • Biodiverzitet mo~vare Henca 17 tokom 2008 – 2009 god je istraìvana prva mo~vara na Kosovu. to je mo~vara Henca sa povr{inom od preko 50 ha. stvorena je ve{ta~ki krajem 60tih godina pro{log stole}a sa ciljem uzgoja ribe {arana. zbog prirodnih sukcesija tokom ~etrdesetak go - dina ona je dobila potpuni karakter mo~vare i danas je pogodan biotip za razne vrste biljaka i ìvotinja. tu su identifikovana 19 vrsti vaskularnih biljaka a od ìvotinjskog sveta: 4 vrsta riba, 2 vrste vodozemaca, 3 vrste reptila, 41 vrsta ptica, 2 vrste sisara i 8 vrsti leptira familije odonata. ali smatra se da je ovaj broj mnogo ve}i.

slika 37. nad - gledanje ptica u mo~vari Henca, pored aerodroma pri{tine

•aktivnosti u okviru projekta pti~ijeg gripa u okviru saradnje sa slu`benicima agencije za veterinu i ishranu kao i sa onima iz Fao tokom 2008-2009 god u okviru projekta za pti~iji grip u saradnji sa slu`benicima agencija za veterinarstvo i ishranu kao i sa onima iz Fao realizovano je nadgledanje nekih lokacija (stani{ta) sa divljim pticama selicama i doma}im kao: mo~vara Henca, Batlavsko jezero, Badovac i radoni}, kao i nekoliko glavnih reka: Beli drim, sitnica itd. 18

17 sherifi, Y., Bego, F., Mustafa, B., etemi, F., veselaj, z. (2010): doprinos predstavljanju biodiverziteta mo~vara i zna~aj za{tite istog na Kosovu, 4-a me~unarodna konferencija nau~nika BaL- Wois 2010, ohrid, republika Makedonija 18 Maxhuni, Maxhuni, Q. (2009): neki aspekti faune ptica na Kosovu, Konferenciaj me~unarodne grupe za ispitivanje voda, 18 – 21 septembar 2009. godina, texel, Holandija Q. (2009):. 76 8. reGionaLane i Me\unarodne aKtivnosti i iniCiJative

Balkanski park Mira

prema iuCn, pograni~ni parkovi se defini{u kao; “pograni~ne za{ti}ene zone koje su formalno posve}ene za za{titu i pa`nju zbog biolo{ke mnogovrsnosti, kulturnih i prirod - nih naslednih vrednosti kao i promocije mira i saradnje”.

inicijativa za stvaranje me|ugrani~nog parka na trouglu granice Kosova – albanije – Crne Gore, je potekla od civilnog dru{tva i nevladinih organizacija. u okviru aktivnosti i anga`ovanja za osnivanje ovog parka treba ista}i opunomo}enje asocijacija za sred - inu tro-grani~ne zone poznatih kao “Koalicija Me|ugrani~nog parka u Balkanu”.

ove povr{ine su ugro`ene od depopulacije, te imenovanje ovih povr{ina kao za{ti}ene me|ugrani~ne zone bi bilo dobrodo{lo za lokalno stanovni{tvo da preko ekoturizma i drugih dobiti ostane na ovim prostorima {to je jedan od ciljeva stvaranja ovog me~ugrani~nog parka. osim ovoga park bi podstaknuo strane investitore i istovre - meno bi osigurao bolju za{titu prirodnog i kulturnog nasledstva.

sastanci raznih nivoa su se odr`ali na sva tri mesta i postignuta je saglasnost i podr{ka te je dobilo podr{ku od stane donatora kao {to su: Gtz, unep, iuCn, reC, KFos itd.

inicijativa za evropski zeleni pojas

Kancelarija programa za ju`no-isto~ne evrope iuCn, u saradnji sa lokalnim partner - ima za Kosovo, albaniju i Makedoniju kao i podràna od strane envseC, ostvarila je projekat “Civilno-vojna saradnja za podsticanje o~uvanja prirode tokom “evropskog ze - lenog pojasa” (Ju`no-isto~na evropa)” na trome|i Kosova, albanije i Makedonije. pro - jekat je ostvaren u toku 2008 i finansiran je od savezne nema~ke agencije za za{titu prirode (Bfn). Glavni cilj ovog projekta je bio da se pribliè civilni i vojni sektori, kom - biniraju}i za{titu prirode sa za{titom mira u tro~lanoj zoni, koja formira deo integralne ekolo{ke mreè evropskog zelenog pojasa 19 .

evropska inicijativa zelenog pojasa ima za viziju ostvarivanje ekolo{ke mre`e koja ide od Balti~kog do Crnog mora, obuhvataju}i niz najva`nijih stani{ta u oblasti biodi - verziteta i takore}i sve biografski nestale regione evrope.

19 http://www.europeangreenbelt.org/ 77

slika 38. u~esnici ovog projekta tokom obuke u Kuksu

tokom izvo|enja ovog projekta zajedno su se sastali akteri za za{titu prirode, vojska i grani~na policija i predstavnici lokalnih vlada da raspravljaju o zajedni~kim interes - ima za o~uvanje prirode kao i pronala`enje puteva saradnje izme|u njih. to se ost - varilo pomo}u sastanaka i treniranja sa gore pomenutim u~esnicima u vezi ekolo{kih i socijalno-politi~kih pitanja grani~nog regiona. organizovane aktivnosti u okviru ove podr{ke

• radni sastanak sa identifikovanim u~esnicima iz tri zemalja u~esnica u pro- jektu kao i me|unarodnim zastupnicima projekta, u skadru 22-23 septembra 2008. • treniranje u~esnika odgovornih za pograni~nu zonu projekta u Kuks 23-24 oktobra 2009. • treniranje u~esnika odgovornih za pograni~nu zonu projekta u Mavrovo (Makedonija) 29-31 oktobra 2009. • treniranje u~esnika odgovornih za pograni~nu zonu projekta u prevalac (Kosovo) 3-4 novembra 2009.

Kao proizvod ovih treniranja u okviru ovog projekta je i {tampanje materijala sa ek - skurzije koji ima za cilj da sluì kao predmet za uìvanje i za{titu prirode regiona, koja predstavlja jedno zajedni~ko bogatstvo naroda koji tu ìve. ovo izdanje ima za cilj da iza|e u susret grani~noj policiji, licima koji su zaduèni za konzerviranje prirode kao i lokalnim vlastima u albaniji, Kosovu i Makedoniji stavljaju}i im na raspolaganju jednu stvar za saradnju u oblasti konzerviranja prirode u me|ugrani~nim regionima. izdanje ima za cilj da bude instrument za uìvanje i za{titu prirodnih vrednosti u zajedni~kim 78 grani~nim zonama i koja istovremeno sudeluje i u zelenom pojasu jugoisto~ne evrope, kao i u uve}anju nivoa svesti o prirodnim vrednostima regiona kod ~lanova grani~ne policije i drugih aktera.

Mre`a zelenih zona koja se sastoji od za{ti}enih zona }e doprineti na o~uvanju bio - diverziteta – inicijalno usagla{avaju}i metoda menad`menta sa obe strane granice. ze - leni pojas ujedinjuje nacionalne parkove, prirodne parkove, biosferi~ke rezervate i za{ti}ene me|ugrani~ne zone, kao i one koje su neza{ti}ene tokom kroz granice i podr`ava inicijative za regionalni razvoj koji se osniva na o~uvanju prirode.

sama inicijativa se nadgleda od strane koordinatora iuCn za zeleni pojas. region - alna kancelarija iuCn za evropu, sa sedi{tem u Briselu, sluì kao sekretarijat evropske inicijative zelenog pojasa. Kao klju~na ta~ka 23 zemlje koje su u~lanjene u inicijativu zelenog pojava sluè me|unarodni organi ovla{}eni od strane odre|enih dràvnih agencija za o~uvanje prirode i regionalni razvoj.

priznaju}i takvu strukturu, inicijativa pridaje potreban zna~aj ~injenici da zeleni pojas moè biti od posebne vrednosti za u~esnike ove inicijative. 79 Geotrip-2009 “prokletije” organizovano od proGeo - albanija u saradnji sa proGeo - Kosovo prokletije, sa~injavaju veli~anstveni alpski geopark koji se prostire u tri dràve: albaniji- Kosovu-Crnoj Gori. Geoekskurzija 2009 je ostvarena na pragu finalnog sastanka plan - ete (iYpe) koji se odràvao 20-22 novembra 2009 u Lisabonu, portugal. Jedinstvenost Geotrip-a 2009 je zajedni~ka organizacija sa ~lanovima proGeo iz albanije i sa Kosova. Geotrip 2009 je organizovan u obliku trodnevnog projekta u prokletijama al - banskih alpa i na krajnjem severu istih, na teritoriji Kosova. Geoekskurzija “Geo trip 2009” je podràna i od strane albanske geolo{ke slu`be. raspored Geotrip 2009 je bio skadar-Koman, Bajram Cur-val - bona, rugovska klisura, izvor Belog drima, izvor istoka, termalni izvor Banja, vodopadi Miru{e i Gadimska pe}ina.

sl. 39. u~esnici “Geotrip 2009” iz proGeo-albania i proGeo-Kosova

u~estvovanje u okviru aktivnosti MaB-unesCo

od 11-15 novembra 2008. u nacionalnom parku centralnog Balkana u republici Bugarskoj odràn je Me|unarodni seminar sa ulogom o~uvanja prirode preko MaB-a u jugoisto~noj evropi. organizator je bila kancelarija unesCo - BresCHe italije u saradnji sa Ministarstvom ìvotne sredine Bugarske i Komitetom MaB za Bugarsku. poseban zna~aj uklju~enja Kosova u ove sastancima je bilo uklju~enje Kosova u tokove dràva ~lanica jugoisto~ne evrope kao i dobijanje iskustva za unapre|enje o~uvanja prirode. sl. 40. u~estvovanje u aktivnosti MaB-a 80 obeleàvanje 22. maja – Me|unarodnog dana biodiverziteta

sa motom “Biodiverzitet, osiguranje `ivota za na{ svet koje se menja”, Ministarstvo sredine i prostornog planiranja, odnosno Kosovska agencija za za{titu sredine u saradnji sa asocijacijom za Kulturu i obrazovanje - aKea, tokom 2009 je slavilo 22 maj, svetski dan Biodiverziteta.

proslava ovog dana na Kosovu je imalo cilj senzibilizaciju javnosti da ne smatraju bio - diverzitet samo kao vrednost za konzumiranje i kratkotrajnu i direktu upotrebu nego i da smatraju njegovo o~uvanje i za{titu kao moralnu obavezu, tako da budu}im gen - eracijama ostavljamo ovu sredinu isto tako bogatu kako {to smo je nasledili od na{ih prethodnika.

ovom prilikom, osim poruka od predstavnika vladinih i nevladinih organizacija za `iv - otnu sredinu, prikazane su i prezentacije od posebnog zna~aja za biodiverzitet. tako|e su distribuisani posteri i bro{ure posebno pripremljene za ove aktivnosti, a organizo - vana je jedna izlo`ba sa slikama od vrednosti biodiverziteta Kosova.

sl. 41. slike sa obele`avanja dana biodiverziteta 81

9. pravni i instituCionaLni oKvir 82 pravni oKvir tabela 8. zakoni usvojeni od skup{tine Kosova koje se povezuju sa sredinom 83 administrativna nare|enja drugi va`ni pod-zakonski akti su: • administrativno nare|enje: o na~inu i obliku za odr`avanje Centralnog registra o za{ti}enim zonama prirode (br.04/2006-M`spp, septembar 2006) • administrativno nare|enje: o na~inu markiranja prirodnih za{ti}enih zona (br.01/07-M`spp , decembar 2006) • administrativno nare|enje: za planove upravljanja za{ti}enih zona prirode. (Br 11/07 –M`spp, novembar 2007) • administrativno nare|enje: za kriterijume i procedure za kori{}enje pe}ina • administrativno nare|enje: za izdavanje ekolo{ke dozvole (Br.26/05-M`spp, novembar 2005) • administrativno nare|enje: o kriterijumima za odre|ivanje za{ti}enih vodenih zona i njihove mere za{tite izvora pija}e vode (br.13/07-M`spp) • administrativno nare|enje: o primeni zakona za prostorno planiranje u vezi osnovnih elemenata o sadr`aju prostornih planova za posebne zone (br.2005/42-M`spp, mart 2005) • odluke o za{ti}enim zonama

Ministarstvo `ivotne sredine i prostornog planiranja je u pripremi odre|enog broja nacrta zakona od velikog zna~aju za za{titu prirode kao {to su:

• nacrt zakona o za{titi prirode, • nacrt zakona o nacionalnom parku “[ar planina ”, • nacrt zakona o nacionalnom parku “prokletije”. strategija i plan delovanja za `ivotnu sredinu vlada Kosova je juna 2004. godine usvojila strategiju Kosova za sredinu, a na os - novu ovog dokumenta i obaveza koja proisti~u iz zakona za za{titu sredine, tokom 2006 god je sastavljen i plan Kosova za delovanje u sredinama 2006 - 2010.

Glavni cilj ovog plana {to se ti~e za{tite prirode je bio: “ stvaranje efikasnijeg za - konskog i institucionalnog sistema za o~uvanje biodiverziteta i prirodnog nasledstva, kao i stavljanje pod za{titom 10% teritorije Kosova". za postizanje ovog cilja, uprkos pripremanju nekolicine projekata, nijedan od njih do danas nije se po~elo ostvarivati. tokom 2009 je tako|e po~elo pripremanje strategije i plana delovanja za biodiverzitet 2010 – 2020. 84 instituCiJe za za{titu prirode

skup{tina Kosova

najvi{i zakonodavni organ na Kosovu sastavljen je od 120 poslanika. u okviru skup{tine deluje funkcionalna komisija za sredinu i prostorno planiranje koja u 2005 godini se ujedinila sa komisijom za poljoprivredu, {umarstvo i ruralni razvoj sa 15 ~lanova. skup{tina usvaja zakon za za{titu prirode, progla{ava nacionalna parkove, usvaja strategiju za za{titu prirode, itd.

vlada Kosova sastavljena od 18 ministarstva u ~ijem je okviru i Ministarstvo sredine i prostornog planiranja.

Ministarstvo `ivotne sredine i prostornog planiranja (M@spp) izme|u ostalog je odgov - orno da “sastavlja politike, primeni zakone i nadgleda aktivnosti za za{titu sredine, obuhvataju}i i vodene resurse, vazduh, zemlju, biodiverzitet”.

u okviru M`spp je i direkcija nacionalnog parka {ar planina {ar koji se bavi upravl - janjem teritorije nacionalnog parka.

nadgledanje primene ovog zakona i podzakonskih akata donetih na osnovu tog za - kona vr{i Ministarstvo preko inspektora za za{titu prirode u okviru inspektorata `iv - otne sredine.

Kosovska agencija za za{titu `ivotne sredine

Kaz`s je osnivana nakon usvajanja zakona za za{titu sredine 20 od strane skup{tine Kosova. u okviru agencije su: Kosovski institut za za{titu `ivotne sredine (Kiz@s) i Hidrometeorolo{ki institut Kosova (HMiK). du`nosti agencije su nadgledanje sredine, informisanje javnosti i lokalnih institucija ali i onih me|unarodnih za stanje sredine na Kosovu kao i istra`iva~ki i nau~ni projekti iz oblasti sredine.

Kosovski institut za za{titu prirode

Je osnivan u 1974 god pod nazivom zavod Kosova za za{titu prirode. prema zakonu za za{titu prirode 21 , institut izvr{ava stru~ne radove za za{titu prirode u okviru az@sK kao {to su: • sakupljanje i izrada podataka u vezi za{tite prirode; • sastavljanje odre|enih osnova za vrste biljaka, `ivotinja, pe~uraka, stani{ta i ekosistema; • nadgledanje stanja biolo{ke raznolikosti i predlaganje mera za za{titu prirode`

20 zakon za za{titu sredine 2003/9 21 ~lan 9.2. zakona o za{titi prirode br.2006/22 85 • sa~injavanje statisti~kih analiza, sastavljanje rezultata i izve{taja za stanje za{tite prirode; • primena me|unarodnih akata za za{titu prirode. ta~nije ovaj institut ne funkcioni{e, ali se za{tita prirode realizuje preko jednog sek - tora u okviru Kosovske agencije za za{titu `ivotne sredine.

Ministarstvo poljoprivrede, {umarstva i ruralnog razvoja, sastavlja politike za poljoprivredu, {umarstvo, lov, ribolov, itd.

[umska agencija Kosova

[aK-a je odgovorno za pitanja u vezi regulisanja {uma i {umskog zemlji{ta, admin - istraciju i upravljanje {umskog javnog zemlji{ta i {uma u nacionalnim parkovima Kosova, osim onih pitanja koje zakon posebno odre|uje kao odgovorno{}u nekog drugog organa vlade.

Muzej Kosova – sektor prirode u njenom okviru ~uva prirodno nasledstvo Kosova. skup{tine op{tina, u skladu sa zakonom za za{titu prirode, strategijom i planom de - lovanja te dokumentima za prostorno planiranje obavezuju se 22 da: se brinu za o~uvanje raznolikosti u svojoj teritoriji, da objave za{ti}ene zone koje su u njihovoj nadle`nosti, da osiguraju uslove za za{titu i o~uvanje za{ti}enih zona koje su pod nji - hovom nadle`no{}u, da u~estvuju u sastavljanju planova za upravljanje za{ti}enim zonama koje su u njihovoj nadle`nosti, da informi{u javnost za stanje prirode na nji - hovim teritorijama i preduzetim merama za o~uvanje i njenu za{titu, itd. nau~ne institucije akademija nauka Kosova i univerzitet pri{tine se bave nau~nim istra`ivanjima i prou~avanjima iz oblasti prirode i biodiverziteta. organizacije civilnog dru{tva za pitanja `ivotne sredine prema zadnjim procenama sa~injenim 2006. godine, zaklju~uje se da je na Kosovu registrovano 30 aktivnih nvo za sredinu. prema prostiranju ove nvo dolaze iz 15 op{tina Kosova, a najvi{e su aktivne u pri{tini. prema ovoj proceni, u polovini op{tina Kosova uop{te nema registrovanih nvo za sredinu. uprkos znatnom broju nvo za sredinu, skoro nijedna od njih nema svoj program koji je orijentisan same za za{titu prirode i biodiverziteta.

22 ~lan 10 zzs 2006/22 86 10. proBLeMi i preporuKe

problemi:

• nedovoljna primena postoje}ih zakona; • nezadovoljavaju}e preme{tanje direktiva za ptice i stani{ta u zakonu o prirodi; • nedostatak strategije i plana delovanja za prirodu i biodiverzitet; • nedostatak jedne institucije koja se isklju~ivo bavi za{titom prirode (institut za za{titu prirode); • nedostatak organa upravljanja za za{ti}ene zone; • nedostatak prostornih i planova upravljanja za za{ti}ene zone; • nekontrolisano kori{}enje prirodnih resursa u za{ti}enim zonama; • nedostatak nau~nih istra`ivanja za biodiverzitet; • nedostatak potpunog inventara za floru, faunu i stani{ta; • nedovoljan bud`et za za{titu prirode; • nedostatak dovoljnih kadrova za za{titu prirode.

preporuke:

• usvajanje 3 nova zakona: zakona za za{titu prirode, zakona za nacionalni park “{ar planina i onog za nacionalni park “prokletije”, • podr{ka istra`iva~kim projektima za inventarisanje vrsti i stani{ta, pe}ina itd. • sastavljanje Crvene Liste flore i faune; • podr{ka me|ugrani~nim projektima za za{titu prirode; • priprema prostornih i upravlja~kih planova za za{ti}ene zone prirode; • sastavljanje programa i projekata za senzibilizaciju i pove}anje svesti za za{titu prirode • osnivanje koordinacione kancelarije za identifikaciju, ratifikaciju i primenu dokumenata i drugih me|unarodnih dogovora za za{titu prirode. 87 11. Literatura

1. arkivi i iKMn-së (2004): raportet, dokumentet dhe aktvendimet për zonat e mbrojtura, 2. Bajraktari, F. (2009): trashëgimia e natyrore në pellgun e lumit Mirusha, (punim Masteri), prishtinë, 3. Bajraktari, F., sherifi, Y., Berisha, a., Behrami, s., Maxhuni, Q. (2010): pro- tected and proposed for protection hydric monuments in Kosovo 2002-2008 , the Fourth international scientific Conference BaLWois 2010, ohrid, re public of Macedonia 4. Behrami, s., Bajraktari, F., Maxhuni, Q., abazi, sh., zogaj, n. (2007): in ventory and protection of geo – monuments in Kosovo, the 12 th regional Conference on Geoconservation and proGeo Working Group 1 annual Meet- ing, Ljubljana, slovenia, 5-9 september 5. Berisha, a., Bajraktari, F., sherifi, Y., Hajdari, r. (2009): zonat e mbrojtura të natyrës dhe zonat e propozuara për mbrojtje në Kosove në periudhën 2000 - 2008, “alb shkenca” , tetovë. 6. eKMn (1975): natyra e Kosovës, publikim për Bjeshkët e nemuna , enti për Mbrojtjen e natyrës së Kosovës, prishtinë. 7. eKMn (1982): arsyeshmëria shoqërore e shpalljes së pjesës së Malit sharr në Kosovë për park Kombëtar, prishtinë, 8. eKMn (1985): studim mbi arsyeshmërinë e shpalljes së një pjese të Bjeshkëve të nemuna park Kombëtar, prishtinë. 9. Bajraktari, F. & Maxhuni, Q. (2007): Caves - value and their protection in Kosova , 13 th international Cave Bear symposium 20-24 september, Brno, Czech republic 10. Gashi, a. (2006): analiza biocenologjike dhe ekologjike e makrozoobentosit dhe nektonit të lumit Llap, disertacion i doktoraturës, up - FsHMn, prishtinë 11. Grapci – Kotori, L. (2006): ndikimi i faktorëve ekologjik në dinamikën e pop- ullatave të llojeve të peshqve në lumin drini i Bardhë, disertacion i dok - toraturës, up - FsHMn, prishtinë 12. http://www.aragonit-speleo.org/ 13. iKMn (2003): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së Malishevës 14. iKMn (2003): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së Gjakovës, 15. iKMn (2003): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së skenderajt 16. iKMn (2003): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së Gjilanit; 17. iKMn (2003): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së rahovecit, 88 18. iKMn (2003): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së Klinës, 19. iKMn (2004): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së drenasit, 20. iKMn (2004): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së istogut, 21. iKMn (2004): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së podujevës 22. iKMn (2004): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së Mitrovicës 23. iKMn (2005) raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së vitisë 24. iKMn (2005): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së obiliqit 25. iKMn (2005): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së vushtrrisë, 26. iKMn (2005): studimi i arsyeshmërisë për shpalljen e zonave te mbrojtura në teritorin e Komunës së istogut, 27. iKMn (2005): studimi i arsyeshmërisë për shpalljen e zonave te mbrojtura në territorin e Komunës së drenasit, 28. iKMn (2005): studimi i arsyeshmërisë për shpalljen e zonave te mbrojtura në territorin e Komunës së Malishevës, 29. iKMn (2005): vlerat e trashëgimisë natyrore të Kosovës, 30. iKMn (2006) raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së Lipjanit, 31. iKMn (2006): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së Fushë Kosovës 32. iKMn (2006): studimi i arsyeshmërisë për shpalljen e zonave te mbrojtura në territorin e Komunës së podujevës, 33. iKMn (2006): studimi i arsyeshmërisë për shpalljen e zonave te mbrojtura në territorin e Komunës së obiliqit, 34. iKMn (2006): studimi i arsyeshmërisë për shpalljen e zonave te mbrojtura në territorin e Komunës së Klinës , 35. iKMn (2006): studimi i arsyeshmërisë për shpalljen e zonave te mbrojtura në territorin e Komunës së skenderajt, 36. iKMn (2007): raport i njohjes dhe evidentimit të vlerave të natyrës në territorin e Komunës së shtimes 37. Krasniqi, e., Berisha, a., Mala, Xh., Maxhuni, Q., Bajraktari, F., Hajdari, r., Hoti, H. (2007): stenoendemic species of Kosova`s flora, 31 st international symposium on vegetation in se europe, 04-06 July 2007 prishtina, Kosova 38. Ligji për Mbrojtjen dhe zhvillimin e vlerave natyrore dhe të vlerave të Kri- juara me punë të ambientit të njeriut (“GzK” 39/88) 89 39. Ligji për Mbrojtjen e natyrës (2005/02-L18) rreg. nr. 2006/22 të datës 24.04.2006 40. Ligji për parkun Kombëtar “Mali sharr” GzK. 11/86, Kuvendi i Kosovës, pr- ishtinë, 41. Ligji për themelimin e entit Krahinor për Mbrojtjen e natyrës (“GzK”. 15/81) 42. Ligjin për entin e Kosovës për Mbrojtjen e natyrës dhe Mjedisit (“GzK”nr. 38/89) 43. Maxhuni, Q. (2009): some aspects of birds fauna in Kosovo , international Wader study Group Conference, 18 – 21 september 2009, texel, netherland 44. Maxhuni, Q. (2009): uticaj ekoloških faktora na dinamiku populacija riba rijeke drenice, magistarski rad, us – pMF, sarajevo 45. Millaku, F. (1999): Flora subalpike dhe alpine e alpeve shqiptare (Kosovë) , disertacion i doktoratures up- FsHMn, prishtinë 46. Mti. regjioni turistik i Bjeshkëve të nemuna, 2007, prishtinë, Broshurë 47. pllana, r. Gashi, G., Bajraktari, F., Behrami, s. (2006): Hidrologig Heritage in the system of natural values and its protection in Kosova , Balwois, ohër 48. pllana, r., pruthi, v. (2003): raporti për shpellat ne Kosovë, MMpH, prishtinë 49. pruthi, v., restelica, s., Hajra, H., Bajraktari, F.(2005): shpella e Gadimes - Monument i veçantë, 22-28, Maj, sarajevë, Bosnje. 50. rexhepi, F. (1986): Flora e Maleve të larta të Kosovës , etMMK, prishtinë. 51. rexhepi, F. (1994): vegjetacioni i Kosovës (1), up, FsHMn, prishtinë. 52. sherifi, Y.(2010) ekosistemi i Ligatinës në Henc / radevë, mundësitë e menaxhimit të qëndrueshëm të sajë,punim Master, up-FsHMn, prishtine 53. sherifi, Y., Mustafa, B. (2002): disa veçori të faunës së Malit sharr, studime Gjeografike, nr. 14. akademia e shkencave dhe arteve të shqipërisë, 54. sherifi, Y., Mustafa, B. (2004): vështrim i shkurtër i faunës së Bjeshkëve të nemuna (alpeve Lindore shqiptare), studime Gjeografike, nr. 15. akademia e shkencave dhe arteve të shqipërisë 55. shoqata e ekologëve të Kosovës (2002): Biodiversiteti i Gërmisë, vlerat dhe rreziqet që e kërcënojnë, publikim, prishtinë 56. vendimi për ndarjen e seksionit për mbrojtjen e natyrës (“GzK”. 42/74) 57. veselaj, z., Mustafa, B., Hajdari, a., sherifi, Y. (2008): disa aspekte të kër- cënimit të biodiversitetit në rezervatet strikte të natyrës në Kosovë, instituti albshkenca tiranë, 58. veselaj, z., sherifi, Y. (2001): Llojet e rralla bimore dhe shtazore të Kosovës, publikim ekoklina & iMnMK, prishtinë. izve[taJ o stanJu prirode 2008 - 2009

izdava~: Ministarstvo sredine i prostornog planiranja agencija Kosova za za{titu sredine institut Kosova za za{titu prirode

izve{taj pripremili: Ylber sherifi, {ef sektora za za{titu prirode Msc. Fadil Bajraktari, slu`benik za za{ti}ene zone Mr. sc. Qenan Maxhuni, slu`benik za biodiverzitet

Lektor: tone Buzhala - Gashi

dizajn: Ylber sherifi arianit dërguti

omot i zadnja strana: photo from the front cover: Bekim Bytyqi (landscape from sharri) photo from last page: nexhmedin ramadani (landscape from sharri)

[tampano u {tampariji: in design

® zabranjeno neovla{}eno umno`avanje i kopiranje

pri{tina, 2010