P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1: 50

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1: 50 000

Arkusz KLIMONTÓW(887)

Warszawa 2006 Autorzy: Anna Jurczak-Drabek*, Marzena Małek** ElŜbieta Osendowska*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” SA, Zakład w Lublinie

ISBN

Spis treści I. Wstę p – A. Jurczak-Drabek ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Jurczak-Drabek...... 4 III. Budowa geologiczna – A. Jurczak-Drabek ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin – A. Jurczak-Drabek...... 11 1. Siarka rodzima...... 11 2. Kamienie drogowe i budowlane...... 13 3. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – A. Jurczak-Drabek...... 16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – A. Jurczak-Drabek...... 20 VII. Warunki wodne – A. Jurczak-Drabek ...... 24 1. Wody powierzchniowe...... 24 2. Wody podziemne...... 25 VIII. Geochemia środowiska ...... 28 1. Gleby - A. Pasieczna ...... 28 2. Pierwiastki promieniotwórcze - H. Tomassi-Morawiec...... 31 IX. Składowanie odpadów – M. Małek ...... 33 X. Warunki podłoŜa budowlanego – A. Jurczak-Drabek ...... 50 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Jurczak-Drabek ...... 52 XII. Zabytki kultury – A. Jurczak-Drabek...... 56 XIII. Podsumowanie – A. Jurczak-Drabek ...... 58 XIV. Literatura ...... 60

I. Wstęp

Arkusz Klimontów Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2006 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Klimontów Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w 2001 r. w Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologiczne- go w Warszawie (Bąk i in., 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcją opracowania MGśP (Instrukcja…., 2005). Informacje niezbędne do opracowania mapy uzyskano m.in. w: Centralnym Archiwum Geologicznym i Rejestrze Obszarów Górniczych w Warszawie, Archiwum Urzędu Marszał- kowskiego w Kielcach, Świętokrzyskim Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Kielcach, Wojewódzkim Oddziale SłuŜby Ochrony Zabytków w Kielcach, Instytucie Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, staro- stwach powiatowych, urzędach gminnych, nadleśnictwach oraz u uŜytkowników złóŜ. Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi, geochemia środowiska i składowanie odpadów, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studial- nych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy realizacji wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Klimontów ma powierzchnię 320 km2 i jest ograniczony nastę- pującymi współrzędnymi geograficznymi: od 21°15’ do 21°30’ długości geograficznej wschodniej i od 50°30’ do 50°40’ szerokości geograficznej północnej.

4 W układzie administracyjnym omawiany teren znajduje się w granicach dwóch woje- wództw: świętokrzyskiego (przewaŜająca część badanego obszaru) i podkarpackiego (część południowo-wschodnia). W obrębie województwa świętokrzyskiego teren arkusza naleŜy do powiatu staszowskiego (gminy: Bogoria, Staszów, Rytwiany, Osiek) oraz do powiatu sandomierskiego (gminy: Klimontów, Łoniów i niewielki fragment gminy Koprzywnica). Pozosta- ła, znajdująca się w granicach województwa podkarpackiego niewielka część naleŜy do powiatu tarnobrzeskiego (gmina Baranów Sandomierski). Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski (Kondracki, 2001) omawiany obszar połoŜony jest na styku dwóch prowincji fizycznogeograficznych: WyŜyny Małopolskiej i Północnego Podkarpacia (fig. 1). PrzewaŜająca część obszaru naleŜy do mezoregionu Niec- ka Połaniecka, leŜącego w południowo-wschodniej części WyŜyny Małopolskiej. Niecka ta jest wciśnięta klinem pomiędzy WyŜynę Kielecką na północy, a Nizinę Nadwiślańską na po- łudniu. Jest to płaskie rozciągające się równoleŜnikowo zapadlisko wypełnione mioceńskimi osadami gipsów, iłów i piasków, przykrytych częściowo osadami czwartorzędowymi. Teren jest słabo morfologicznie zróŜnicowany. Rzędne terenu wahają się od 180-200 m n.p.m. W północnej części omawianego obszaru zaznacza się w krajobrazie WyŜyna Kielecka. W granicach arkusza Klimontów wyróŜnić moŜna jej trzy mezoregiony: Pogórze Szydłow- skie, Góry Świętokrzyskie oraz WyŜynę Sandomierską. Centralną część WyŜyny Kieleckiej, pomiędzy dolinami Łagowianki i Koprzywianki, zajmują Góry Świętokrzyskie (Pasmo Wy- giełzowskie), obejmujące paleozoiczne struktury fałdowe, które ukazują się częściowo na powierzchni spod pokrywy warstw młodszych. Jest to właściwie płaskowyŜ zbudowany z mułowców, iłołupków i piaskowców kambryjskich, przykrytych pokrywą lessową. Maksy- malne wysokości dochodzą tutaj do 381 m n.p.m. Od zachodu Góry Świętokrzyskie graniczą z Pogórzem Szydłowskim, w którym, na podłoŜu paleozoicznym zalegają osady morskie miocenu, zaś od wschodu poprzez dolinę Koprzywianki z WyŜyną Sandomierską. Stanowi ona przedłuŜenie Gór Świętokrzyskich przykrytych pokrywą czwartorzędową, o miąŜszości do 30 m (lessy, gliny). Powierzchnia terenu jest stosunkowo płaska, rozcięta jedynie dolinami dopływów Wisły oraz siecią wąwozów lessowych. W morfologii południowo-wschodniej części obszaru badań, kilkudziesięciometrowym progiem erozyjnym, zaznacza się mezoregion Nizina Nadwiślańska. Stanowi ona jeden z ele- mentów Kotliny Sandomierskiej i obejmuje fragment doliny Wisły szerokości 8-12 km, cią- gnący się od Krakowa aŜ po Zawichost. Dolinę wypełniają czwartorzędowe osady piaszczysto-Ŝwirowe o miąŜszości kilkunastu metrów. Budują one głównie taras zalewowy Wisły,

5 a takŜe wyŜszy taras piaszczysty (częściowo z wydmami). Pod piaskami zalegają osady morskie miocenu, zawierające bogate złoŜa siarki w okolicach Tarnobrzega.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Klimontów na tle jednostek fizyczno-geograficznych wg J. Kondrackiego (red.) (2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionów, 3 - granica mezoregionów WyŜyna Małopolska Mezoregion Niecki Nidziańskiej: 342.28 – Niecka Połaniecka Mezoregiony WyŜyny Kieleckiej: 342. 34-35 – Góry świętokrzyskie, 342.36 – WyŜyna Sandomierska, 342.37 – Po- górze Szdłowskie Północne Podkarpacie Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej: 512.41 – Nizina Nadwiślańska, 512.45 – Równina Tarnobrzeska, 512.48 – PłaskowyŜ Kolbuszowski

Omawiany teren przecina gęsta sieć rzek i strumieni naleŜących do zlewni Wisły. Naj- większe z nich to: Koprzywianka, Kacanka i Korzenna. PrzewaŜająca część obszaru arkusza Klimontów leŜy w regionie klimatu wyŜynnego. Jedynie w części południowej wzdłuŜ doliny Wisły, ciągnie się region klimatu Pogórza Kar- packiego. Panuje tu klimat umiarkowanie ciepły, łagodny. Na badanym terenie przewaŜają wiatry wiejące z zachodu i północnego zachodu. Średnia temperatura roczna powietrza tego

6 obszaru wynosi od 6 do 8o C, opady atmosferyczne osiągają 600 mm/rok, a pokrywa śnieŜna zalega przez 70 dni w roku (Dynowska, Maciejewski, 1991; Stan…., 2006). UŜytki rolne zajmują do 70% powierzchni całego arkusza Klimontów, z czego grunty orne stanowią około 65%. Gleby naleŜą do wysokich klas bonitacyjnych, tworzą one waŜny potencjał środowiska przyrodniczego. Lasy pokrywają od 25 do 30% powierzchni terenu. Zwarte kompleksy leśne w centralnej i południowo-zachodniej części terenu arkusza naleŜą do Jeleniewsko-Staszowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Teren objęty arkuszem Klimontów ma charakter rolniczy, co jest naturalną konsekwen- cją istniejących warunków klimatyczno-glebowych. Rolnictwo jest oparte na rodzinnych go- spodarstwach chłopskich średniej wielkości. Część ludności jest zatrudniona w miejscowych zakładach usługowych i handlowych; część dojeŜdŜa do pracy do pobliskich miejscowości (Osiek, Staszów, Sandomierz, Tarnobrzeg). Największy zakład przemysłowy w tym rejonie to Kopalnia Siarki „Osiek”. Największymi miejscowościami na omawianym obszarze są Kli- montów i Osiek, które są siedzibami urzędów gmin. Obszar arkusza Klimontów ma dobrze rozwiniętą sieć komunikacyjną. Przez Klimon- tów przebiega droga krajowa nr 9 łącząca Radom z Rzeszowem i przejściem granicznym na Słowację w Barwinku. Przez Osiek przebiega droga nr 79 łącząca Kraków z Sandomierzem. Przez obszar arkusza Klimontów biegną lokalne ciągi komunikacyjne łączące Osiek z Jędrze- jowem (nr 765) oraz Koprzywnicę z Iwaniskami (nr 777).

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Klimontów przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Romanek, 1977; Romanek, Słowiok, 1975). LeŜy on na pograniczu dwóch jednostek strukturalnych: trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich i Zapadliska Przedkarpackiego wypełnionego osadami mioceńskimi. Podło- Ŝe skalne tego obszaru zbudowane jest ze skał prekambryjskich (wend) - nie odsłaniających się na powierzchni i paleozoicznych, ukazujących się w wielu miejscach na powierzchni terenu spod utworów mioceńskich i czwartorzędowych. W budowie geologicznej tej części ma- sywu świętokrzyskiego największe znaczenie i rolę rzeźbotwórczą odgrywają skały kambryjskie i dewońskie. Dominującym elementem tektonicznym na obszarze arkusza Klimontów jest antyklinorium chęcińsko-klimontowskie (PoŜaryski, red., 1974). Najstarszymi utworami na omawianym obszarze są mułowce z przeławiceniami pia- skowców kwarcowych oraz iłowców, zaliczane do dolnego kambru lub prekambru (wend). Stwierdzono je w otworach wiertniczych, pod osadami miocenu na południe od Wiśniowej,

7 Czajkowa i Zawidzy. Najstarszymi osadami odsłaniającymi się na powierzchni są mułowce, iłowce, piaskowce i piaskowce kwarcytowe dolnego kambru. Utwory te, silnie sfałdowane i zdyslokowane, odsłaniają się na duŜych przestrzeniach w północnej części obszaru. Ich miąŜszość oceniana jest na około 800 m. Osady ordowiku wykształcone są w postaci kompleksu piaskowców i mułowców glaukonitowych z chalcedonitem. Ukazują się one na powierzchni jedynie we wschodniej części obszaru badań (Kolonia Wysoki Małe), a ich miąŜszość wynosi około 16 m. Utwory syluru górnego (szarogłazy, szarogłazy zlepieńcowate, mułowce arkozowe i ar- kozy) biorą udział w budowie elementu tektonicznego Jurkowic, gdzie zostały odsłonięte w czasie prac ziemnych. Skały te zbudowane są głównie z okruchów skał wulkanicznych na- leŜących do grupy trachitów, porfirów i kwarcu. Towarzyszą one odsłaniającym się w Jurko- wicach dolnodewońskim: piaskowcom i piaskowcom kwarcowym przeławiconym osadami mułowcowymi i iłowcowymi. MiąŜszość tego kompleksu nie przekracza 40-50 m. Profil osadów dewonu środkowego (eifel) obserwować moŜna w kamieniołomie na po- łudnie od Jurkowic. Stanowi go 120 metrowy kompleks dolomitów marglistych i dolomitów płytowych, w stropie których występują iłowce dolomityczne i dolomity margliste. Wapienie rafowe Ŝywetu odsłaniają się jedynie w kamieniołomie połoŜonym w okolicy wsi Budy. Ich miąŜszość wynosi około 30 m. Skały karbonu reprezentowane są przez diabazy, lecz na omawianym obszarze badań nie zostały stwierdzone badaniami terenowymi. Znane z literatury miejsce ich występowania znajduje się na górze Zielonce koło Szymanowic. Kolejne ogniwo litostratygraficzne tworzą piaski, piaskowce neogenu oraz zlepieńce, zlepy piaszczysto-wapienne i ostrygowe występujące w spągu osadów mioceńskich. Zostały one stwierdzone w rejonie Bogorii, Łazisk i Nawodzic. LeŜą one bezpośrednio na utworach kambru i nie tworzą ciągłego poziomu w brzeŜnej strefie osadów mioceńskich Zapadliska Przedkarpackiego. WyŜszą pozycję stratygraficzną zajmują wapienie litotamniowe odsła- niające się m.in. w zboczach rzek Kocanki i Koprzywianki. Ich miąŜszość osiąga od 20 do 30 m. W południowej części obszaru arkusza Klimontów rozwinęły się osady mioceńskiej formacji ewaporatowej (baden), wykształcone jako gipsy, anhydryty i wapienie siarkono- śne, które mają waŜne znaczenie surowcowe. Utwory te, stwierdzone jedynie w otworach wiertniczych, osiągają około 60 m miąŜszości. Przykrywają je, odsłaniające się w wielu miejscach, osady sarmatu: szarozielone iły krakowieckie o zmiennej miąŜszości (od kilku metrów w okolicach Czajkowa do około 100 m w rejonie Wiśniówki) oraz wapienie detry-

8 tyczne, ciągnące się pasem w środkowej części obszaru pomiędzy Karolinowem, Smerdyną, a Dmosicami. Na całym obszarze badań występują osady czwartorzędowe, które są zróŜnicowane ge- netycznie i litologicznie (fig. 2). Do najstarszych osadów tego okresu zaliczono preplejsto- ceńskie Ŝwiry z okolic Szczeki i Strzegomia, ich miąŜszość nie przekracza jednego metra. W okolicy Klimontowa nawiercono około 4, 0 m warstwę Ŝwirów piaszczystych. W profilu osadów zlodowaceń południowopolskich występują: mułki akumulacji zasto- iskowej (w okolicy Wiązownicy, Strzegomia i Klimontowa) o miąŜszości do 14,0 m; gliny zwałowe i ich rezydua (zajmują obszary wysoczyznowe w środkowej i południowej części obszaru badań), o miąŜszości do kilku metrów; oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (w okolicy Mucharzowa, Szymanowic, Wiązownicy DuŜej i Czajkowa), o miąŜszości od 10 do 14 m (Romanek, 1977; Romanek, Słowiok, 1975). Na osadach zlodowaceń południowopolskich występują piaski i Ŝwiry rzeczne, które wypełniają obniŜenia wzdłuŜ dolin Kacanki i Koprzywianki. Powstały one w schyłkowym okresie interglacjału mazowieckiego. Osady tego typu występują pod przykryciem osadów lodowcowych zlodowaceń środkowopolskich. Osady zlodowaceń środkowopolskich na badanym obszarze są reprezentowane wyłącz- nie przez osady rzeczne. Jest to kilkunastometrowej miąŜszości seria piasków z wkładkami Ŝwirów, która tworzy wyraźny poziom tarasowy w dolinach Kacanki (okolice Czajkowa) i Koprzywianki (okolice Nawodzic). W czasie interglacjału eemskiego nastąpiła erozja i denudacja osadów zlodowaceń środkowopolskich. Ostatnie ogniwo plejstocenu na obszarze arkusza Klimontów stanowią osady zlodowaceń północnopolskich. W kompleksie osadów tych zlodowaceń moŜna wy- róŜnić: piaski rzeczne wzdłuŜ dolin Koprzywianki i Kacanki; lessy występujące zwartą po- krywą w północnej części obszaru badań, a w środkowej części płatami o zróŜnicowanym zasięgu. Na glinach zwałowych lub na powierzchniach tarasów rzecznych (dolina Korzennej) występują czwartorzędowe piaski eoliczne, w formie wydm. Piaski te obserwuje się głównie na obszarze wysoczyzny morenowej. Najmłodsze osady holoceńskie mają ograniczony zasięg, występują lokalnie na niewielkich obszarach. Z tego okresu pochodzą: piaski drobnoziarniste, mady i torfy, które wypełniają doliny większych rzek. Doliny mniejszych cieków pokryte są osadami piaszczystymi.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Klimontów na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red) (2006) Czwartorzęd; holocen: 1 – piaski, Ŝwiry mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 2 – piaski eoliczne w wy- dmach; plejstocen: 3 – lessy, 4 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; zlodowacenia północnopolskie: 5 – gliny, piaski i gliny z rumoszem, soliflukcyjno-deluwialne, 6 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; zlodowacenia środkowopol- skie: 7 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 8 – piaski i Ŝwiry sandrowe; zlodowacenia południowopolskie: 9 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 10 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 11 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; dolny plejstocen: 12 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; neogen-miocen: 13 – wapienie organodetrytyczne, siar- konośne, Ŝwiry, piaski i gipsy, 14 – iły, mułki, piaski, Ŝwiry z węglem brunatnym; dewon: 15 – wapienie, dolomity, margle, iłowce, łupki ilaste, piaskowce, mułowce i zlepieńce, 16 – piaskowce, mułowce z wkładkami iłów i zlepień- ców, iłowce i zlepieńce; sylur: 17 – mułowce, łupki ilaste, piaskowce, szarogłazy, kwarcyty i zlepieńce, 18 – łupki krzemionkowe, iłowce graptolitowe, wapienie, mułowce; kambr: 19 - piaskowce i kwarcyty z wkładkami łupków, mułowce i iłowce, 20 – piaskowce, iłowce, zlepieńce, mułowce, 21 – iłowce, mułowce, szarogłazy, tufity i piaskowce.

10 IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Klimontów udokumentowano dwa złoŜa kopalin podstawowych oraz osiem kopalin pospolitych. Dwa złoŜa zostały wykreślone z bilansu zasobów (Przeniosło red., 2005). Charakterystykę gospodarczą złóŜ i ich klasyfikację przedstawiono w tabeli 1.

1. Siarka rodzima ZłoŜa siarki związane są z wapienno-gipsowymi osadami badenu zapadliska przedkarpackiego (Gąsiewicz, 2000; Kubica i in.,1996; Pawłowski, 1970). Tworzą je wapienie siarko- nośne, zwykle margliste, o miąŜszości nie przekraczającej 30 m, otoczone przez kawerniste, płonne wapienie pogipsowe. Granica między wapieniami osiarkowanymi, a płonnymi jest nieregularna, a przejście od jednych do drugich stopniowe (Nieć, 2001). Siarka rozmieszczo- na jest w nich nieregularnie w postaci róŜnokształtnych skupień, wstęg i smug wypełniają- cych pory wapienne, tworząc niekiedy pseudowarstwowe skupienia. Występuje zwykle w postaci pylastej - słomkowoŜółtej lub zbitej – lekkobrunatnej, rzadziej jako odmiana krystalicz- na. Gipsy, które stanowią skałę macierzystą wapieni siarkonośnych, pojawiają się zazwyczaj w pewnej odległości od złoŜa. W latach od 1973 do 1976 udokumentowano wstępnie w kategorii C2 złoŜe „Osiek-Baranów Sandomierski” (Pawłowski i in., 1976). Obejmowało ono szereg pół złoŜowych, rozciągających się po obu stronach Wisły w pasie o długości 18 km, od miejscowości Niekrasów na zachodzie do Skopania na wschodzie (poza arkuszem Klimon- tów). W trakcie dalszych prac rozpoznawczych (do kategorii C1) obszar ten ze względów technicznych podzielono na trzy odrębne złoŜa: „Niekrasów” i „Osiek” - na lewobrzeŜnym odcinku doliny Wisły oraz „Baranów Sandomierski-Skopanie” w jej prawobrzeŜnej części, tylko niewielki fragment tego złoŜa znajduje się w granicach badanego arkusza. W 1986 r. skreślono z ewidencji zasobów kopalin złoŜe „Niekrasów”, którego średnia zasobność (3,15 t S/m2) była niŜsza od wymaganej przez kryteria bilansowości. Wschodni, bardziej za- sobny fragment (pole „E”) tego złoŜa, został włączony do złoŜa „Osiek” (Kowalik, Nowak, 1885).

ZłoŜe siarki rodzimej „Osiek” udokumentowane zostało w kat C1 w 1979 roku (Kowa- lik i in, 1979), po przeliczeniu zasobów w 1985 roku sporządzono dodatek do dokumentacji (Kowalik, Nowak, 1985). Ma ono kształt wieloboku o powierzchni 580 ha, wydłuŜonego w kierunku południowo-wschodnim. ZłoŜe ma formę pokładowo-gniazdową. MiąŜszość zło- Ŝa waha się od 4,0 do 36,5 m, średnia miąŜszość wynosi 17,1 m. Zawartość siarki zmienia się od 8,85 do 38,4% (średnio 30,1%), a zasobność jednostkowa złoŜa mieści się w przedziale od 1,75 do 26,92 Mg/m2 (średnio 11,5 Mg/m2), wskaźnik wytapialności wynosi 40,68.

11 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geolo- Numer Wydobycie Zasto- Przyczyny Wiek giczne bilan- Kategoria Stan zagospoda- złoŜa Nazwa Rodzaj kompleksu (tys. ton, sowanie Klasyfikacja złóŜ konfliktowości sowe (tys. ton, rozpoznania rowania złoŜa 3 na mapie 3 tys. m *) kopaliny złoŜa złoŜa kopaliny litologiczno- tys. m *) surowcowego wg stanu na 31.12.2004 r. ( Przeniosło red., 2005) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Klimontów- 1 g(gc) Q 17* C Z 0 Scb 4 A - Tenczynopol 1

2 Tenczynopol I g(gc) Q 10* C1 Z 0 Scb 4 A -

3 Jurkowice d D 6 813,0 B+C1 G 262 Skb, Sr 2 B U, L

4 Budy w, d D 116 465,0 B+C1+C2 G 576 Skb, Sw 2 B U, L Skb, Sd, 5 Bukówki pc kw Cm 585,0 C * Z 0 2 A - 1 Sb Osiek-Grabowiec 7 i(ic) Ng 65* C1 G 1* Scb 4 A - 12 12 dz. 390/2

8 Osiek S Ng 37 443,0 A+B+C1 G 760,7 Ch 2 C Gl, W, Z, U Baranów Sando- 9 S Ng 99 231,0 C N 0 Ch 2 C Gl, W, Z, U mierski-Skopanie* 1

10 Grabowiec i(ic) Ng 47* C1 G 1* Scb 4 A - g(gc), Tenczynopol Q, Cm ZWB i(ic) Osiek-Grabowiec i(ic) Ng ZWB Rubryka 2:* karta informacyjna złoŜa opracowana przy arkuszu Baranów Sandomierski (921) Rubryka 3: rodzaj kopaliny: S – siarka rodzima, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, d – dolomity, w – wapienie, pc kw – piaskowce kwarcytowe Rubryka 4: Cm – kambr, D – dewon, Ng – miocen, Q – czwartorzęd Rubryka 6: A, B, C1, C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; C1* – złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach ar- chiwalnych), Rubryka 9: kopaliny skalne: Ch – chemiczne, Scb – ceramiki budowlanej, Sb – budowlane, Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych, Sr – rolnicze, Sw - wapiennicze Rubryka 10: 2 – złoŜa rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie, 4 –złoŜa powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoŜa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: GL – ochrona gleb, L – ochrona lasów, U – ogólna uciąŜliwość dla środowiska, W – ochrona wód podziemnych, Z – konflikt zagospodarowania terenu

Nadkład, o średniej miąŜszości 114 m, przy wartościach skrajnych od 89 do 131 m, sta- nowią ilasto-margliste osady badenu oraz iły krakowieckie sarmatu i piaski czwartorzędowe. Kopalina wykorzystywana jest w przemyśle chemicznym. ZłoŜe jest częściowo zawodnione. Ustabilizowane zwierciadło wody poziomu czwartorzędowego znajduje się na głębokości od 0,3 do 5,0 m p.p.t., a poziomu mioceńskiego na głębokości od 3,38 do 27,7 m p.p.t. ZłoŜe siarki rodzimej „Baranów Sandomierski-Skopanie” udokumentowano w 1980 roku w kat C1 (Kowalik, Piskorz, 1980), na powierzchni 1 140,0 ha. Średnia miąŜszość kopaliny wynosi 21,0 m, średnia grubość nadkłady 207,0 m, a średnia zawartość siarki 33,1%. Większa część tego złoŜa połoŜona jest na arkuszu Baranów Sandomierski (921) i do tego arkusza jest dołączona karta informacyjna złoŜa. ZłoŜa siarki z punktu widzenia ich ochrony naleŜą do rzadkich w skali całego kraju – 2. Znajdują się one w zasięgu występowania gleb chronionych, stanową konflikt zagospodarowania terenu, są uciąŜliwe dla środowiska oraz zagraŜają reŜimowi wód podziemnych, więc są bardzo konfliktowe. Poza wymienionymi czynnikami złoŜe „Osiek” jest jedynym eksplo- atowanym złoŜem siarki, przez co powoduje dodatkowe zagroŜenie dla organizmów Ŝywych, przez emisję związków siarki do atmosfery.

2. Kamienie drogowe i budowlane W granicach obszaru arkusza Klimontów znajdują się trzy udokumentowane złoŜa kamieni budowlanych i drogowych: „Jurkowice”, „Budy” i „Bukówki”. Pierwsze dwa złoŜa znajdują się w obrębie dewońskiego kompleksu dolomitowo-wapiennego o miąŜszości około 200 m, który wykształcony jest w postaci szarych i ciemnoszarych zwięzłych dolomitów pły- towych z wkładkami łupków marglistych, przechodzących w wapienie dolomityczne i wapienie. ZłoŜa te znajdują się w obrębie południowego skrzydła antyklinorium klimontowskiego (element Jurkowic) w odległości około 1,5 km od drogi z Bogorii do Klimontowa.

ZłoŜe dolomitu „Jurkowice” udokumentowano w 1972 r. w kategorii C1, a dokumentacja z 2002 roku (Nieć, 2002) zastąpiła poprzednią, uzupełnioną dodatkiem nr 1 z 1982 r. i nr 2 z 2001 r. Kopaliną w złoŜu „Jurkowice” są zwięzłe, jasnoszare i ciemnopopielate dolomity. ZłoŜe ma powierzchnię 9,1 ha, miąŜszość złoŜa waha się od 16,5 do 58,8 m (średnio 32,8 m), stosunek grubości nadkładu do miąŜszości złoŜa wynosi 0,11. Nadkład, który stanowią czwar- torzędowe piaski i gliny pylaste oraz zwietrzelinowe z rumoszem dolomitów mieści się w przedziale od 0,0 m do 4,0 m grubości (średnio 3,0 m). ZłoŜe jest suche. Parametry jako- ściowe dolomitów ze złoŜa „Jurkowice” zestawiono w tabeli 2. Kopalina jest wykorzystywana do produkcji kruszyw łamanych i nawozów wapniowo-magnezowych.

13 ZłoŜe „Budy” o powierzchni 74,9 ha znajduje się około 0,7 km na wschód od złoŜa „Jurkowice”. Udokumentowane zostało w 1991 r. (Malenda, 1991). Występują w nim zbite, uławicone wapienie i dolomity dewońskie, barwy ciemno- i jasnopopielatej ze strzałkami kalcytu, które tworzą nieregularne, przewarstwiające się strefy. Średnia miąŜszość kopaliny wynosi 58,0 m, przy wartościach skrajnych od 39,85 do 82,4 m. Całość jest przykryta nadkła- dem czwartorzędowych piasków, glin i glin zwietrzelinowych z rumoszem dolomitowym o grubości od 0,0 do 20,0 m (średnio 4,4 m). Stosunek grubości nadkładu do miąŜszości złoŜa wynosi 0,05. ZłoŜe jest częściowo zawodnione. Ustabilizowane zwierciadło wody występuje na głębokości 37 m p.p.t. Kopalina jest wykorzystywana do produkcji kruszyw łamanych i nawozów wapniowo-magnezowych. Podstawowe parametry jakościowe kopaliny ze złoŜa „Budy” przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Parametry jakościowe dolomitów i wapieni dewonu środkowego Parametr ZłoŜe „Jurkowice” ZłoŜe „Budy” Gęstość pozorna Mg/m3) 2,70-2,81; śr.2,75 2,49-2,83; śr. 2,70 Nasiąkliwość wagowa (%) 0,3-3,5; śr. 1,0 0,34-2,13; śr. 0,77 Wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno- 96,0-237,0; śr. 141,0 38,6-189,3; śr. 130,5 suchym (MPa) Wytrzymałość na ściskanie na mokro (MPa) 80,0-153,0; śr. 90,0 32,6-141,0; śr. 81,5 Wytrzymałość na ściskanie po zamroŜeniu (MPa) 63,7-198,9; śr. 97,9 15,0-110,0; śr. 55,9 Ścieralność w bębnie Devala (%) 3,8-15,1; śr. 7,3 5,4-32,0; śr. 15,0 Mrozoodporność (cykle) 3,4-9,2 25 Współczynnik emulgacji 0,0-0,20; śr. 0,14 0,17-0,40; śr. 0,25

ZłoŜe dolnokambryjskiego piaskowca kwarcytowego „Bukówki”, o powierzchni 1,7 ha, udokumentowano w 1959 r. w miejscowości Rybnica na lewym brzegu rzeki Koprzywianka (Słowiok, 1959). Serię złoŜową tworzą naprzemianległe ławice zwięzłego piaskowca o le- piszczu krzemionkowym lub krzemionkowo-ilastym (grubości do 60 cm) i kilkucentymetro- we wkładki łupków ilastych lub kwarcytowych. MiąŜszość złoŜa waha się od 3,5 do 19,0 m, średnio wynosi 9 m, a lessowy nadkład osiąga średnio 2 m grubości, przy wartościach skrajnych od 0,0 do 3,5 m. Piaskowiec kwarcytowy zawiera około 98% kwarcu. Średnie właści- wości techniczne surowca ze złoŜa „Bukówki” są następujące: cięŜar objętościowy - 2,39 G/cm3, cięŜar właściwy - 2,68 G/cm3, ścieralność na tarczy Boehmego - 1,18 cm, wy- trzymałość na ściskanie – 126,5 MPa, nasiąkliwość - 3,39%, porowatość - 0,079%. ZłoŜe jest suche.

14 Z punktu widzenia ochrony złóŜ, trzy złoŜa kamieni budowlanych zaliczone zostały do klasy 2 (złoŜa rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie). Ze względu na ochronę środowiska złoŜa:„Jurkowice” i „Budy” zakwalifikowano do złóŜ kon- fliktowych (klasa B), gdyŜ są zlokalizowane na terenach leśnych lub na glebach chronionych, a złoŜe „Bukówki” do klasy A (małokonfliktowe).

3. Surowce ilaste ceramiki budowlanej Na obszarze arkusza Klimontów, w jego północno-wschodniej części, znajdują się dwa udokumentowane złoŜa glin zwałowych: „Klimontów-Tenczynopol” i „Tenczynopol I”. W południowej części obszaru badań występują dwa złoŜa iłów krakowieckich: „Grabowiec” i „Osiek-Grabowiec dz. 390/2”. ZłoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Klimontów-Tenczynopol” występuje w czwartorzędowych glinach zwałowych. Udokumentowane zostało w kategorii C1 (Florek, 1996). Powierzchnia złoŜa wynosi 1,1 ha. Kopalinę stanowi piaszczysta glina zwałowa, zale- gająca w postaci pokładu. MiąŜszość kopaliny waha się od 1,6 do 2,3 m, średnio 1,9 m. W nadkładzie występuje gleba i glina piaszczysta o średniej miąŜszości 0,34 m. Kopalina ma zastosowanie do produkcji ceramiki czerwonej. Charakteryzuje się następującymi średnimi parametrami: CaO – 3,85%, SO3 – 0,48%, MgO – 1,24%, skurczliwością wysychania średnio 4,0 %. Tworzywo ceramiczne po wypaleniu w temperaturze od 980 do 1020oC cechuje się wytrzymałością na ściskanie zmieniającą się od 13,2 MPa do 15,3 MPa, nasiąkliwością w wyrobach od 13,9 do 21,7%. ZłoŜe jest częściowo zawodnione.

ZłoŜe „Tenczynopol I” zostało udokumentowane w 1995 r. w kategorii C1 (Socha, 1995). Powierzchnia złoŜa wynosi 0,43 ha. Jest to złoŜe pokładowe, kopalinę stanowi piaszczysta glina zwałowa. Średnia miąŜszość kopaliny wynosi 2,8 m. W nadkładzie występuje gleba i glina piaszczysta o średniej miąŜszości 0,20 m. Kopalina ma zastosowanie do produkcji ceramiki budowlanej. Charakteryzuje się następującymi średnimi parametrami: CaO –

3,85%, SO3 – 0,48%, MgO – 1,24%, skurczliwością wysychania średnio 3,98 %. Tworzywo ceramiczne po wypaleniu w temperaturze od 960 do 1020oC, cechuje się wytrzymałością na ściskanie zmieniającą się od 13,2 MPa do 15,3 MPa, nasiąkliwością w wyrobach od 13,9 do 21,7% (śr. 15,0%). ZłoŜe jest częściowo zawodnione.

ZłoŜe „Grabowiec” udokumentowano w kategorii C1 w 2003 r. (Radomska, 2003). Jest to mioceńskie złoŜe iłów ceramiki budowlanej, o średniej miąŜszości kopaliny 7,28 m, przy wartościach skrajnych od 0,0 do 13,0 m. Nadkład (gleba i glina) ma grubość od 2,6 do 4,0 m, średnio 3,4 m. Powierzchnia udokumentowanego złoŜa wynosi 0,67 ha. Stosunek grubości

15 nadkładu do miąŜszości złoŜa wynosi od 0,3 do 0,73. Podstawowe parametry kopaliny są na- stępujące: zawartość ziaren margla powyŜej 0,5 mm - brak, woda zarobowa średnio 22,2%, skurczliwość wysychania średnio 7,5%), optymalna temperatura wypalania 960oC. Tworzywo ceramiczne wypalane w tej temperaturze posiada następujące parametry: wytrzymałość na ściskanie od 20,8 do 30,0 MPa (średnio 25,4 MPa), nasiąkliwość wyrobów od 12,7 do 15,2% (średnio 14,0%), mrozoodporność całkowita. Kopalina wykorzystywana jest do produkcji ceramiki budowlanej. ZłoŜe jest suche.

ZłoŜe „Osiek-Grabowiec dz. 390/2” udokumentowano w kategorii C1 w 1992 r. (Ka- sprowicz, 1992). Jest to mioceńskie złoŜe iłów ceramiki budowlanej. Powierzchnia udokumentowanego złoŜa wynosi 0,86 ha, średnia miąŜszości kopaliny osiąga 6,1 m. Warstwa gleb, gliny piaszczystej i pylastej w stropie złoŜa ma grubość od 0,6 do 1,1 m, średnio 0,9 m. Pod- stawowe parametry kopaliny są następujące: zawartość Na2SO4 - 0,13%, zawartość MgSO4 -

0,10%,, zawartość K2SO4 - 0,0%, zawartość ziaren margla - brak, woda zarobowa średnio 20,2 %, skurczliwość wysychania średnio 7,5%, optymalna temperatura wypalania 950oC. Tworzywo ceramiczne wypalane w tej temperaturze posiada następujące parametry: wytrzy- małość na ściskanie od 18,0 do 19,0 MPa (średnio 18,5 MPa), nasiąkliwość średnio 17,2%, mrozoodporność dobra. Kopalina wykorzystywana jest do produkcji ceramiki budowlanej. ZłoŜe jest suche. Z punktu widzenia ochrony złóŜ wszystkie złoŜa surowców ilastych zaliczone zostały do klasy 4 (złoŜa powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne). Ze względu na ochronę środowiska złoŜa: „Klimontów-Tenczynopol”, „Tenczynopol I” „Osiek-Grabowiec dz.390/2” i „Grabowiec”, naleŜą do złóŜ małokonfliktowych (klasa A). Klasyfikację złóŜ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Kielcach.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Klimontów aktualnie prowadzona jest eksploatacja siarki rodzimej, kamieni drogowych i budowlanych oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej. ZłoŜe siarki rodzimej „Osiek” eksploatowane jest w systemie ciągłym, metodą otworo- wą od kwietnia 1993 r. UŜytkownik złoŜa Kopalnie i Zakłady Chemiczne Siarki „Siarkopol” w Grzybowie, prowadzi działalność wydobywczą na podstawie koncesji wydanej w lipcu 1994 r., waŜnej do 2020 r. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 13,5 km2. Sto- sowana technologia podziemnego wytapiania siarki polega na zatłaczaniu przez otwory wiertnicze do złoŜa wody technologicznej o temperaturze 160ºC. Woda krąŜy w złoŜu w obiegu zamkniętym, po przejściu przez serię złoŜową jest częściowo odbierana z otworów

16 odpręŜających usytuowanych na przedpolu eksploatacji. Woda w ilości około 70 m3/h jest dostarczana z pobliskiej elektrowni w Połańcu. W eksploatację zaangaŜowanych jest około 60 otworów obsługiwanych przez 7 sterowni, połoŜonych aktualnie w północnej części złoŜa. Stopiona w złoŜu siarka jest wypompowywana na powierzchnię za pomocą spręŜonego powietrza i przesyłana rurociągiem do zbiorników magazynowych. Do sprzedaŜy jest przeznaczona siarka płynna, odbierana bezpośrednio z kopalni. Przeznaczona jest ona głównie na eksport, a takŜe na potrzeby krajowego przemysłu chemicznego. Projektując zagospodarowanie tego złoŜa (Jelonek, śurek, 1990) zakładano wielkość rocznego wydobycia w całym okresie, na poziomie 760 tys. ton siarki, oraz przełoŜenie koryta Wisły, w celu wybrania leŜących w jego strefie zasobów kopaliny. Z uwagi na spadek za- potrzebowania na siarkę, aktualny poziom wydobycia kształtuje się na poziomie około 500- 600 tys. ton/rok, co powoduje mniejsze tempo sczerpywania zasobów. W związku z tym oraz z uwagi na wysokie koszty inwestycji, zrezygnowano z przekładania koryta Wisły. Eksploatacja siarki poprzez zatłaczanie do złoŜa wód o wysokim ciśnieniu i temperaturze powoduje zarówno zmiany w złoŜu jak i w obszarach przyległych. Ilość zatłaczanej wody w wieloletnim procesie eksploatacyjnym systematycznie wzrasta. Przedsiębiorca prowadzi liczne działania, mające na celu przeciwdziałanie negatywnym skutkom eksploatacji na śro- dowisko naturalne. Dotyczą one usprawnienia technologii eksploatacji poprzez: wykorzysta- nie wód technologicznych w obiegu zamkniętym, hermetyzację odwiertów eliminującą tzw. erupcje, zamontowanie instalacji absorbcji związków siarki znad zbiorników siarki płynnej przy sterowniach bloków eksploatacyjnych (na mapie zaznaczone jako zakłady przeróbcze – inne). Na bieŜąco są zabezpieczane i likwidowane stare otwory eksploatacyjne. Eksploatacja ciągła dolomitów ze złoŜa „Jurkowice” prowadzona jest od 1972 r., wów- czas powstała dokumentacja podstawowa, eksploatacja okresowa jest notowana od 1945 roku. UŜytkownikiem złoŜa są Kopalnie Dolomitu S.A. w Sandomierzu. Aktualna koncesja na eks- ploatację kopaliny została wydana przez wojewodę świętokrzyskiego w 2003 r. i jest waŜna do 2019 r. Powierzchnia obszaru górniczego „Jurkowice II” wynosi 10,28 ha, a terenu górni- czego 67,94 ha. Wydobycie surowca prowadzone jest systemem ścianowym jednym lub dwoma poziomami wydobywczymi, z postępem frontu robót w kierunku granic złoŜa. W przyszłości przewiduje się zejście z eksploatacją do poziomu III (+220m). Podczas eksploatacji stosuje się metody strzałowe. Składowisko nadkładu znajduje się poza granicami obszaru eksploatacji. Istotnym utrudnieniem w eksploatacji złoŜa są powstające osuwiska. Rekul- tywacja terenów poeksploatacyjnych prowadzona będzie w kierunku leśnym. Kopalina wykorzystywana jest do produkcji kruszyw łamanych i nawozów wapniowo-magnezowych (po

17 kruszeniu, mieleniu, przesiewaniu, sortowaniu w zakładach przeróbczych zlokalizowanych w granicach terenu górniczego). Eksploatację wapieni i dolomitów ze złoŜa „Budy” rozpoczęto w 1976 r. Sąsiaduje ono od zachodu ze złoŜem „Jurkowice”. UŜytkownikiem obydwu złóŜ jest ten sam przedsiębiorca. Aktualna koncesja na eksploatację kopaliny wydana została w 2003 r. i jest waŜna do 2043 r. Obszar, na który wydano koncesję wynosi 13,25 ha. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 30,59 ha, a powierzchnia terenu górniczego 223,57 ha. Wydobycie kopaliny prowadzone jest systemem ciągłym, dwoma poziomami eksploatacyjnymi, przy zastosowaniu materiałów wy- buchowych. Kopalina po przeróbce jest wykorzystywana do produkcji kruszyw budowlanych oraz w przemyśle wapienniczym. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko stokowo- wgłębne. Składowisko nadkładu znajduje się poza granicami obszaru eksploatacji. Po wyeksploatowaniu kopaliny przewiduje się leśny kierunek rekultywacji terenu. Eksploatację iłów krakowieckich ze złoŜa „Osiek-Grabowiec dz.390/2” rozpoczęto w 1993 r. UŜytkownik złoŜa uzyskał koncesję na eksploatację kopaliny w 1994 r., waŜną do 2010 r. Powierzchnia obszaru górniczego „Grabowiec II” wynosi 1,39 ha, a terenu górniczego 1,68 ha. Eksploatacja prowadzona jest w sposób ciągły, a w jej wyniku powstaje wyrobisko wgłębne. Składowisko nadkładu znajduje się na zewnątrz granic złoŜa. Surowiec ma zastosowanie do produkcji ceramiki budowlanej, która odbywa się w sąsiadującej ze złoŜem cegielni. Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych będzie przebiegała w kierunku rolnym. ZłoŜe iłów krakowieckich „Grabowiec” jest eksploatowane od 2003 r. Koncesję na eks- ploatację surowca przeznaczonego do produkcji ceramiki budowlanej waŜną do 2023 r. uzy- skała Cegielnia nr 2 „GEO-FOL” s.c. w Osieku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 0,69 ha, a powierzchnia terenu górniczego 1,99 ha. Eksploatacja prowadzona jest w sposób ciągły, w wyniku której powstaje wyrobisko stokowe. Urobek ze złoŜa transportowany jest przy pomocy spycharek do leja zasypowego w sąsiadującej ze złoŜem cegielni. W cegielni produkowana jest cegła pełna i dziurawka oraz kratówka. Nadkład znajduje się na obrzeŜach złoŜa. Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych prowadzona będzie w kierunku leśnym. Na obszarze arkusz Klimontów znajdują się trzy złoŜa, na których eksploatacja została zaniechana. Eksploatację piaskowców kwarcytowych ze złoŜa „Bukówki” prowadzono w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Kopalina była wykorzystywana jako kamień łamany dla drogownictwa. Zasoby pozostające w złoŜu nie zostały rozliczone. W wyrobiskach poeksploatacyjnych następuje samorekultywacja. Gliny zwałowe ze złoŜa „Klimontów-Tenczynopol” były eksploatowane do roku 2001, a ze złoŜa „Tenczynopol I” do 1998 r. Kopalina była wykorzystywana do produkcji ceramiki

18 budowlanej. Po wygaszeniu koncesji, eksploatacja kopaliny z wymienionych złóŜ nie została wznowiona. Zasoby pozostające w złoŜach nie są rozliczone. Wyrobiska zostały wyrównane, a teren wokół niech zarasta samoistnie. ZłoŜe czwartorzędowych glin i kambryjskich iłów „Tenczynopol” (Prędota, 1964) zo- stało wykreślone z Bilansu zasobów w 1995 roku, natomiast złoŜe iłów mioceńskich „Osiek- Gragowiec” (Socha, 1992) w 2003 roku. Zasoby pozostające w złoŜu tego ostatniego zostały rozliczone i włączono je do udokumentowanego w sąsiedztwie złoŜa „Grabowiec”. Na obszarze arkusza Klimontów zachowały się miejsca, gdzie pozyskiwany był piaskowiec kwarcytowy przed II wojną światową w: Rybnicy, Królewicach, Skwirzynie, koło Klimontowa i Witowic (Cywicki, 1988). Pozyskiwanie kamieni budowlanych ma na omawianym obszarze wieloletnie tradycje (Cywicki, 1987; Cywicki, 1988; Lasak, 1985). Świadczą o tym liczne, rozsiane w terenie kamieniołomy. Centrum „rzemieślniczej”, prowadzonej ręcz- nie eksploatacji są okolice Smerdyny i Karolinowa. Wydobywa się tu w kilkudziesięciu ka- mieniołomach mioceńskie wapienie detrytyczne. WyróŜniają się one łatwością urabiania i obróbki, cechują się dobrą podzielnością, są miękkie w stanie surowym, a z upływem czasu twardnieją. Wyrobiska zlokalizowane są wzdłuŜ wychodni wapieni, ciągnących się równoleŜ- nikowo na długości kilkunastu kilometrów od Karolinowa aŜ po wschodni kraniec arkusza. Aktualnie czynne wyrobiska znajdują się jedynie w Karolinowie i Smerdynie. W najgłęb- szych wyrobiskach gromadzi się woda. Wyrabiane na miejscu róŜnej wielkości bloczki wapienne wykorzystywane są przy budowie podmurówek, ogrodzeń oraz jako elementy wykła- dzinowe. W przeszłości na obszarze objętym granicami arkusza Klimontów znanych było szereg punktów, gdzie prowadzono pozyskiwanie kopalin ilastych na potrzeby gospodarcze. Między innymi w Strzegomku i Strzegomiu czynne były małe cegielnie wykorzystujące iły krakowieckie do produkcji ceramiki budowlanej. Liczne były cegielnie polowe wykorzystujące gliny i lessy. Obecnie ten rodzaj działalności całkowicie zanikł, cegielnie zlikwidowano, stare wyrobiska uległy zatarciu (Mróz, 1987). Piaski neogeńskie (obecnie bez znaczenia przemysłowego) eksploatowano w przeszło- ści w okolicach Bogorii i w Szymanowicach dla przemysłu szklarskiego i odlewniczego oraz na potrzeby lokalne (Turowski, 1966; Turowski, 1970). W wyrobisku w Szymanowicach urządzono gminne wysypisko śmieci, a pozostałe zasoby piasku pozyskiwane są doraźnie na potrzeby gospodarcze miejscowej ludności. Piaski czwartorzędowe, głównie eoliczne na szerszą skalę wydobywane były w rejonie Golejowa i Strzegomka, gdzie w przeszłości były wyznaczone złoŜa o zasobach zarejestro-

19 wanych (Mróz, 1987). Wykorzystywano je do budowy nasypów kolejowych pobliskiej linii kolejowej Hrubieszów-Huta Katowice. ZłoŜe w Golejowie zostało wyeksploatowane, a teren został zrekultywowany, natomiast w Strzegomku wybrano tylko część zasobów. Piaski wydmowe wydobywane są teŜ w okolicach Smerdyny i Osieka. Szereg nielegal- nych punktów eksploatacji kruszywa naturalnego znajduje się w dolinie Koprzywianki, m.in. w okolicach Klimontowa i Nawodzic (Cywicki, 1988; Lasak, 1985; PyŜewicz, Gatkow- ski, 1989). Na mapie wszystkie te miejsca zaznaczono jako punkty występowania kopaliny. Surowiec z tych wyrobisk pozyskiwany jest okresowo, wyłącznie na potrzeby lokalne. Brak danych odnośnie parametrów zalegania kopaliny i jej cech jakościowych spowodował, Ŝe nie sporządzono dla nich kart informacyjnych.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Klimontów jest dobrze rozpoznany pod względem występowania kopalin, co pozwala na ocenę ich perspektyw oraz na wyznaczenie obszarów prognostycznych i perspektywicznych. Przy wyznaczaniu perspektyw surowcowych na tym obszarze kierowa- no się głównie wykonanymi pracami geologiczno-zwiadowczymi i przesłankami geologiczno-górniczymi przy uwzględnieniu uwarunkowań środowiska naturalnego (Gągol i in., 1992). W związku z wieloletnim, waŜnym znaczeniem surowcowym polskich złóŜ siarki rodzimej, związanych z mioceńską formacją ewaporatową Zapadliska Przedkarpackiego, siar- konośność tego obszaru została dobrze rozpoznana (Kubica i in., 1996; Nieć, 2001; Pawłow- ski, 1970). Obszary perspektywiczne wyznaczano głównie w sąsiedztwie lub na przedłuŜeniu udokumentowanych złóŜ (Kubica, 1991). Na omawianym terenie nie wyznaczono perspektyw surowcowych dla siarki rodzimej, gdyŜ zasobność wapieni siarkonośnych poza juŜ udoku- mentowanymi złoŜami nie spełnia wymagań kryteriów bilansowości (Zalecane…, 1994). W związku z tym zrezygnowano takŜe z zaznaczania jako obszaru perspektywicznego pozabi- lansowego złoŜa „Niekrasów”, które w 1986 r. skreślono z ewidencji zasobów kopalin. Z mioceńską formacją ewaporatową Zapadliska Przedkarpackiego wiąŜą się równieŜ perspektywy surowcowe dla gipsów. Jeden z takich obszarów, o charakterze prognostycznym wyznaczono w rejonie Woli Wiśniowskiej i Czajkowa (III). Ma on powierzchnię 4,2 km2. Pod nadkładem 14 m występują tutaj gipsy drobno- i skrytokrystaliczne, łupkowe o średniej miąŜ- szości 17,2 m, zawierające w profilu 82,7% CaSO4 2H2O (Kasprzyk, 1986). Zasoby prognostyczne oszacowane zostały na 46 mln ton (tab. 3). Realnie zasoby te mogą ulec zmniejsze- niu, gdyŜ teren obszaru prognostycznego jest częściowo zabudowany.

20 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubość kom- Średnia Numer Wiek kompleksu pleksu litolo- Zasoby w kate- Powierzchnia Rodzaj grubość Zastosowanie obszaru na litologiczno- Parametry jakościowe giczno- gorii D [tys. t, [ha] kopaliny nadkładu 1 kopaliny mapie surowcowego surowcowego tys.m3*] [m] [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Gęstość – 1,23 t/m3 Zawartość montmorillonitu – 37,06% I 53,1 be Ng 4,49 1,64 1 056 Sh, I Zawartość węglanów – 3,29% Skład ziarnowy, frakcja 0,053 – 89,60% CięŜar właściwy – 2,73 G/cm3 CięŜar objętościowy – 1,85 G/cm3 Nasiąkliwość wagowa – 12% II Wytrzymałość na ściskanie:

252 w Ng - na sucho – 4,9 MPa 0,35 27 36 000 Sb, Sbb (w dwóch

21 21 - na mokro – 3,2 MPa polach) - po zamroŜeniu – 3,1 MPa Ścieralność na tarczy Boehmego– 0,82 cm Współczynnik emulgacji – 0,25 III 420 gi Ng CaSO4 2H2O – 82,7% 14 17,2 46 000 Sb CięŜar objętościowy: 1,61 G/cm3 CięŜar właściwy – 2,65 G/cm3 IV 120 p Q Wilgotność optymalna – 11,5% 0,85 9,0 10 987* Sd Współczynnik filtracji – 4,2 m/d Wilgotność naturalna – 7,2%

Rubryka 3: p – piaski, be – iły bentonitowe, w – wapienie, gi - gipsy Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Ng – neogen Rubryka: kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych, Sbb – budowlane bloczne, Sh –hutnicze (odlewnictwo), I - inne (odbarwiacz)

Piaskowce kambryjskie badane były w rejonie Witowic (Cywicki, 1988; Wróblewski, 1971). Reprezentują je szare piaskowce kwarcytowe, zwięzłe, średnio- i gruboziarniste, śred- nioławicowe oraz piaskowce z przerostami łupków ilastych, mułowców i iłowców. Zawierają one 92,70% - SiO2 oraz 4,69% - Al2O3. Parametry jakościowe kwalifikują je jako dobry surowiec do produkcji: kamienia łamanego, kruszywa do betonu, kruszywa drogowego i kole- jowego. W rejonie tym wyznaczono obszar perspektywiczny, którego zasoby oceniono wstęp- nie na około 34 mln ton. Niewielkie obszary perspektywiczne dla dolomitów i wapieni dewońskich wyznaczono wokół udokumentowanych złóŜ tych kopalin („Budy” i „Jurkowice”). Na obszarze omawianego arkusza wychodnie wapieni detrytycznych neogenu (sarmat), uznano jako obszary perspektywiczne surowców budowlanych dla potrzeb lokalnych. Wy- chodnie te ciągną się pasem na długości kilkunastu kilometrów od Karolinowa do wschodniej granicy arkusza. Wapienie eksploatowane są od dawna na potrzeby lokalnego budownictwa. W latach 70-tych XX w. przeprowadzono ich badania pod kątem surowcowym (Bugajska- Pająk, 1974; Fiłon, Chomicka, 1977). W wyniku tych opracowań potwierdzono przydatność kopaliny w budownictwie do produkcji elementów budowlanych (bloki surowe, płyty okła- dzinowe). Jednak ze względu na jego niską wytrzymałość na ściskanie odstąpiono od dalszych prac dokumentacyjnych. Stwierdzono takŜe przydatność tej kopaliny do produkcji ce- mentu (surowiec wysoki) (Fiłon, Chomicka, 1977). W okolicach Smerdyny i Karolinowa w dwóch sąsiadujących z sobą polach o łącznej powierzchni 2,7 km2 oszacowano zasoby tych wapieni (tab. 3). Obszar ten zaznaczono na mapie jako obszar prognostyczny (II). W okolicach miejscowości Łaziska badaniami była objęta seria ilasto-mułowcowo- piaszczysta warstw baranowskich. Wykształcona jest ona w postaci oliwkowo-zielonych iłów bentonitowych o miąŜszości od 0,4 do 4,0 m, w spągu których występuje cienka (do 10 cm), nieregularna warstwa bentonitu. Była ona krótko eksploatowana w czasie II wojny światowej i w okresie powojennym. Obszar rozpoznano w kategorii C2 w 1971 r. (Jóźwiak, śurak, 1988; Migaszewski, Kwapisz, 1971), lecz nie wznowiono eksploatacji, a jego zasoby nie zostały ujęte w Bilansie zasobów. Wyznaczono tutaj obszar prognostyczny (I). Surowiec ze złoŜa moŜe być przydatny w przemyśle rafineryjnym, olejarskim, odlewniczym jako odbarwiacz (ziemie fulerskie). Podstawowe parametry jakościowe i zasoby kopaliny podano w tabeli 3. Poszukiwania iłów bentonitowych w okolicy Łaziska-Moszyny dały wynik negatywny. Na obszaru arkusza Klimontów kopaliny ilaste ceramiki budowlanej reprezentowane są przez: iły krakowieckie i iłołupki kambryjskie.

22 Iłołupki kambryjskie mogą być przydatne dla ceramiki budowlanej (Kozydra, 1977). W rejonie Przybysławic badano je wstępnie pod kątem przydatności jako surowca „niskiego” w przemyśle cementowym (Radwan, 1981). Zawierają one 70,10% - SiO2, 5,77% - Fe2O3 oraz 13,65% - Al2O3, co kwalifikuje je jako przydatne dla tego przemysłu. Obszar ich płyt- kiego występowania wyznaczono jako perspektywiczny. Ponadto w miejscowości Przyby- sławice pobrano próbki kopaliny i przebadano je pod kątem moŜliwości wykorzystania jako surowiec ilasty ceramiki budowlanej (Prędota, 1969). Posiadają one następujące parametry fizyko-mechaniczne: woda zarobowa–24,2%, skurczliwość suszenia–5,25%, skurczliwość całkowita–6,2%, wytrzymałość na ściskanie w temperaturze 900o C–12,8 MPa, co kwalifikuje je do produkcji cegły pełnej klasy 100. Nie wyznaczono obszaru prognostycznego, pomimo pozytywnych wyników badań jakościowych, poniewaŜ nie znana jest miąŜszość tej serii. Iły krakowieckie, zajmujące znaczne obszary w południowej części omawianego obszaru są dobrym surowcem dla ceramiki budowlanej. Były one w przeszłości eksploatowane dla potrzeb cegielni w Strzegomku (Mróz, 1987). Aktualnie wydobywa się je ze złóŜ w Grabow- cu. Szczegółowych badań surowcowych w tym rejonie nie prowadzono. W granicach arkusza istnieją perspektywy dla rozpoznania złóŜ iłów krakowieckich dla ceramiki budowlanej. Ob- szary perspektywiczne wyznaczono w rejonie ich wychodni, w okolicach Strzegomia, Su- chowoli i Grabowca (Romanek, Słowiok, 1975). Poszukiwania kruszywa naturalnego prowadzone były na obszarze całego obszaru arkusza Klimontów (Cywicka, 1982; Malec, 1988; Majewski, 1970; Mróz, 1987; Niszczyk, i in., 1990), co pozwoliło na wytypowanie kilka obszarów perspektywicznych i prognostycznych piasków czwartorzędowych (tabela 3). Są to osady pochodzenia rzecznego, eolicznego i rzadziej wodnolodowcowego, występujące na tym terenie w formie nieciągłych płatów i pokryw. Charakteryzują się znaczną zmiennością litologiczną i zróŜnicowaną miąŜszością od kilku do kilkunastu metrów. Jakość kopaliny w większości odpowiada normom dla kruszywa budowlanego i drogowego. W rejonie Osieka (PyŜewicz, Gatkowski, 1989; Turza, 1974) występują piaski drobno- i średnioziarniste barwy szarej o punkcie piaskowym 93% i zawartości pyłów mineralnych 1,2%, które w spągowych partiach posiadają niekiedy wkładki piaszczysto-Ŝwirowe. Seria piaszczysta ma od 5,3 m do 13,5 m grubości i zalega pod nadkładem 2,4 m. Zasoby szacun- kowe na tym obszarze oceniono na 14 577 tys. m3. Jego część znajduje się w obrębie sąsied- niego arkusza Połaniec. Występują one w obrębie gleb chronionych, co nie pozwala na wyznaczenie obszaru prognostycznego, a na zachód od niego badania dały wynik negatywny ze względu na małe zasoby i niską jakość surowca.

23 Podczas wstępnych prac geologicznych dla wytypowania złóŜ kruszywa naturalnego dla potrzeb budowanej linii kolejowej Hrubieszów-Huta Katowice pozytywnie zaopiniowano obszar występowania piasków eolicznych i wydmowych w Strzegomku o powierzchni około 120 ha (Kawarska, 1977; Kawarska, Sołtysik, 1978). Występują tutaj piaski pylaste i drobnoziarniste, sporadycznie średnioziarniste o średniej miąŜszości 9,0 m. Nadkład stanowią gliny piaszczyste i pylaste oraz piaski o grubości 0,2-3,8 m. W 1977 r. dla północnej części tego obszaru opracowano kartę rejestracyjną (Kawarska, Sołtysik, 1978), szacując zasoby piasków na 7811 tys. t, z czego do eksploatacji wytypowano fragment o powierzchni 8,7 ha i zasobach 544 tys. m3. Zostały one w większości wybrane. Oszacowanych w w/w karcie rejestracyjnej zasobów nigdy nie wprowadzono do Bilansu zasobów. Na mapie zaznaczono granice obszaru prognostycznego nr IV wyznaczonego w oparciu o dawne opracowania, z uwzględnieniem istniejącej eksploatacji. Jego zasoby prognostyczne i podstawowe parametry jakościowe podano w tabeli 3. Badania geologiczne, które były prowadzone w rejonie Kaczkówki stwierdziły wystę- powanie piasków wydmowych o średniej miąŜszości 2,35 m (Cywicki, 1987). Zasoby sza- cunkowe oceniono na 600 tys. ton. Nie spełniają one wprawdzie kryteriów dla złóŜ przemy- słowych, mogą jednak słuŜyć dla potrzeb lokalnych. W rejonie tym oraz koło Wagnerówki wyznaczono dwa obszary perspektywiczne. Badania piasków w rejonie Łukowicy, Klimontowa i Bogorii dały wyniki negatywne, poniewaŜ charakteryzują się małą miąŜszością i złą jakością surowca (Cywicki, 1987; Cywic- ki, 1988; Lasak, 1985). W obrębie arkusza Klimontów torfy występują głównie w dolinie rzeki Kacanki. Są to niewielkie obszary torfów turzycowych, zapiaszczonych i przewarstwianych madami. Ich miąŜszość nie przekracza zazwyczaj 1 metra. Nie mają one wartości złoŜowej i nie powinno się ich pozyskiwać ze względu na ochronę dolin rzecznych. Nie są ujęta w potencjalnej bazie surowcowej torfowisk sporządzonej w 1996 r. (OstrzyŜek, Dembek,1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Klimontów leŜy w dorzeczu górnej Wisły. Głównym ciekiem wodnym na tym terenie jest Koprzywianka wypływająca na południowych stokach Pasma Jeleniow- skiego (poza terenem arkusza). Rzeka ta będąca lewym dopływem Wisły, za pośrednictwem swoich dopływów: Kacanki, Korzennej, Iskrówki i Gorzyczanki odwadnia centralną, północ-

24 ną i północno-wschodnią część omawianego obszaru. Jego południowy i południowo- wschodni kraniec odwadniany jest za pośrednictwem niewielkich dopływów bezpośrednio przez Wisłę, przepływającą przez południowo-wschodni rejon omawianego obszaru na długo- ści kilkuset metrów. Natomiast niewielki, południowo-zachodni fragment arkusza będący obszarem źródliskowym dla kilku niewielkich potoków, naleŜy do zlewni Czarnej Staszow- skiej. Zlewnie Wisły, Koprzywianki i Czarnej Staszowskiej oddzielają od siebie działy wodne II rzędu. Poza rzekami występują takŜe na tym terenie naturalne i sztuczne zbiorniki wód powierzchniowych. Zbiorniki naturalne tworzą starorzecza Wisły (Jezioro DuŜe, Osieckie) oraz małe oczka wodne pochodzenia krasowego (np. w okolicach Mucharzowa). Sztucznymi zbiornikami wodnymi są stawy rybne (okolice Zawidzy, Julianowa). W granicach arkusza Klimontów systematyczną kontrolą jakościową w celu ochrony wód powierzchniowych przed zanieczyszczeniami objęto rzekę Koprzywiankę. W roku 2005 punkt kontrolno-pomiarowy zlokalizowany był na 33,4 km jej biegu, gdzie wody zaliczono do IV klasy (wody niezadowalającej jakości) (Stan…, 2006), w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11.02.2004 r. Zadecydowały o tym przekroczone zawartości na- stępujących wskaźników: ChZT-Mn – od 1,8 do 18,0 (śr. 4,42); ChZT-Cr – od 8,6 do 42,7 (śr. 15,61); azot Kjeldahla od 0,39 do 2,98 (śr. 0,913);wskaźniki bakteriologiczne i saprobo- wości. Głównym źródłem zanieczyszczeń wód powierzchniowych na tym obszarze są ścieki gospodarczo-bytowe z gospodarstw domowych i spływy deszczowe z terenów zajętych pod uprawę. Podatność gleb na erozję na tym terenie powoduje zanieczyszczenie wód rzecznych zawiesiną glebową i związkami biogennymi. DuŜym zagroŜeniem są gminne i „dzikie” wysypiska śmieci. Teren znajdujący się w południowo-wschodnim naroŜniku mapy w 2001 roku był zala- ny w czasie powodzi, co zaznaczono na mapie.

2. Wody podziemne Obszar arkusza Klimontów leŜy na pograniczu dwóch jednostek hydrogeologicznych: subregionu świętokrzyskiego i przedkarpackiego (Paczyński, red. 1993-1995). Jest to teren generalnie deficytowy dla zaopatrzenia w wodę. Ponad połowę powierzchni arkusza zajmują obszary bezwodne, na których brak jest uŜytkowych poziomów wodonośnych. W części pół- nocnej są to zalegające płytko pod powierzchnią utwory kambru, zaś na południu związane są one z iłami krakowieckimi. Utwory te mogą być zawodnione jedynie lokalnie, bez moŜliwo- ści uzyskania z nich większych ilości wody.

25 Nie występują na omawianej mapie główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP). Naj- bliŜsze takie zbiorniki połoŜone są na obszarach sąsiednich arkuszy: Staszów, Tarnobrzeg, Połaniec i Opatów (fig. 3).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Klimontów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (red.) (1990) 1. obszar wysokiej ochrony (OWO); 2. obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3. granica GZWP o charakterze poro- wym; 4. granica GZWP o charakterze szczelinowo krasowym Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodonośnych: Zbiornik Włostów – 421, dewon (D); Zbiornik Romanówka – 422, jura górna (J3); Subzbiornik Staszów – 423, trzeciorzęd (Tr); Dolina Borowa – 424, czwartorzęd (Q); Zbiornik Dębica-Stalowa Wola-Rzeszów – 425, czwartorzęd (Q)

UŜytkowymi poziomami wodonośnymi są dwa piętra wodonośne związane z osadami neogenu i czwartorzędu (Kos, 1997). Czwartorzędowy poziom wód podziemnych związany jest z plejstoceńskimi i holoceń- skimi osadami akumulacji rzecznej. Są to osady piaszczysto-Ŝwirowe, które występują w ob- rębie tarasów Koprzywianki i Wisły. Zalegają one na utworach nieprzepuszczalnych neogenu. Zasilanie wód poziomu czwartorzędowego odbywa się głównie poprzez bezpośrednią infiltra-

26 cję opadów atmosferycznych i wód powierzchniowych. Jego miąŜszość w dolinie Koprzy- wianki wynosi od 5 do 10 m, a studnie osiągają wydajności od 5 do 20 m3/h. W dolinie Wisły wodonośne piaski i Ŝwiry osiągają od 10 do 15 m miąŜszości, a wydajności studni wierco- nych wynoszą średnio od 15 do 30 m3/h (Kos, 1997). Poziom czwartorzędowy ze względu na brak izolacji od czynników zewnętrznych jest bardzo naraŜony na zanieczyszczenia. Wody tego poziomu charakteryzują się zwykle średnią jakością, gdyŜ stwierdza się w nich ponadnormatywne zawartości: Fe, NO3, SO4. Jedyne uję- cie komunalne z poziomu czwartorzędowego w Klimontowie, które zostało naniesione na mapę ma wydajność 46 m3/h. Obecnie zrezygnowano z eksploatacji ujęć tego poziomu w rejonie miejscowości Osiek, na rzecz lepszej jakościowo wody z poziomu neogeńskiego. Główny uŜytkowy poziom wodonośny, mający znaczenia gospodarcze, związany jest z wapieniami litotamniowymi i detrytycznymi neogenu. Rozciąga się on pasem szerokości kilku kilometrów przez centralną część omawianego obszaru, od okolic Bogorii w północno- zachodniej części po okolice Zawidzy na południowym wschodzie. MiąŜszość utworów wo- donośnych jest zróŜnicowana: od 10-20 m na obrzeŜach zbiornika, do 30-40 m w części centralnej. Zwierciadło wody występuje na głębokości średnio od 15 do 25 m. Potencjalna za- sobność wód jest silnie zróŜnicowana. NajwyŜsze wydajności (od kilkudziesięciu do 200 m3/h) osiągają studnie wiercone zlokalizowane w dolinach rzek i cieków wodnych, np. w: Osieku, Wiązownicy, Zawidzy, Kolonii Ruszczy (Kos, 1997). NajniŜsze wydajności (rzę- du kilku m3/h) są charakterystyczne dla terenów wyniesionych (np. okolice Bogorii, Sulisła- wic). Na przełomie lat 80-tych i 90-tych ubiegłego stulecia, w związku z uruchomieniem kopalni siarki „Osiek” i koniecznością zaopatrzenia w wodę pitną okolicznych mieszkańców, wykonano kilka nowych ujęć wód podziemnych. Wody te związane są z wapiennymi utworami neogenu. Jest to rejon Smerdyny, Wiązownicy i Zawidzy. Ujęcie wody w Wiązownicy posiada strefę ochrony pośredniej utworzoną przez Starostę Powiatu Staszów (Dec. nr OŚ.III KH-6223/13/03) wydaną dnia 14.08.2003 r., waŜną do 16.09.2013 r. Poziom neogeński jest na ogół dobrze izolowany przed przenikaniem zanieczyszczeń powierzchniowych co sprawia, Ŝe wody charakteryzują się naturalnym składem chemicznym i dobrą jakością pod względem fizyko-chemicznym i bakteriologicznym. Mogą więc być uŜywane dla potrzeb bytowych i gospodarczych bez uzdatniania. Na mapie zaznaczono ujęcia wód podziemnych z poziomu neogeńskiego o wydajności przekraczających 50 m3/h: Smer- dyna – 178 m3/h, Wiązownica – Kopalnia „Osiek” – 250 m3/h, Kolonia Ruszcza – 87 m3/h, Zawidza 76,5 m3/h, Osiek wieś 53,7 m3/h.

27 Dewoński poziom wodonośny, związany jest z utworami węglanowymi, występuje na omawianym obszarze badań w okolicy miejscowości: Budy i Jurkowice. Nie ma on jednak większego znaczenia uŜytkowego. Ze względu na to, Ŝe obszar jest deficytowy w wodę, występujące na tym terenie zbiorniki uŜytkowe wód podziemnych wymagają szczególnej ochrony zarówno w aspekcie ilo- ściowym jak i jakościowym. Słabo rozwinięte rolnictwo i przemysł nie powodują większego zagroŜenia dla wód powierzchniowych i podziemnych. Wyjątek stanowi obszar kopalni siarki „Osiek” poddany silnej antropopresji, spowodowanej eksploatacją siarki rodzimej. Eksploata- cja siarki ze złoŜa „Osiek” poprzez zatłaczanie wód o wysokim ciśnieniu powoduje zmiany reŜimu wód podziemnych zarówno w złoŜu jak i w jego obszarze górniczym. WiąŜe się to głównie z rozwojem stoŜka represji oraz ze zmianami chemizmu wód podziemnych. Otwo- rowa metoda wydobywania tej kopaliny moŜe spowodować lokalne przebicia wysoko zmine- ralizowanych wód podziemnych w strefę występowania wód pitnych (Jelonek, śurek, 1990). Przypadek taki miał miejsce w miejscowości Kolonia Osieczko. Inne potencjalne zagroŜenia dla wód podziemnych pochodzą z gminnych wysypisk śmieci zlokalizowanych na słabo izo- lowanym podłoŜu, ewentualnych awarii gminnych oczyszczalni ścieków, braku kanalizacji, intensywnego stosowania nawozów i środków ochrony roślin.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytko- wania oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 887 - Klimontów zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze- ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995).

28 Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 887 - dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Klimontów bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 887 - Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Klimontów

Metale N=9 N=9 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 3-49 19 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-2 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 8-49 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 1-5 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-6 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5-17 8 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,06 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 887 - Klimontów 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 9 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 9 wy Prawo wodne, Cr Chrom 9 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 9 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 9 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 9 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 9 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 9 2) Pb Ołów 9 grupa B - grunty zaliczone do uŜytków rolnych ą Hg Rtęć 9 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 887 - Klimontów do poszczególnych grup uŜytko- zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, wania (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 9 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd,

29 Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości wszystkich badanych pierwiastków w glebach arkusza są niŜsze od wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod względem zawartości metali, wszystkie badane próbki spełniają warunki klasyfikacji do grupy A. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

30 2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań

Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 10 do około 30 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 20 nGy/h i jest niŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma są bardziej zróŜnicowane - zmieniają się od około 12 do około 70 nGy/h i przeciętnie wynoszą około 35 nGy/h.

31 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Klimontów Klimontów arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 887W PROFIL ZACHODNI 887E PROFIL WSCHODNI (na osi rz osi (na Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

ę 5614626 5614254 dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych

5613470 5613245

5612032 m 5610688 m 5600868 5607728 5599485 5601899 5598327

0 5 10 15 20 25 30 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 32 32 StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5614626 5614254

5613470 5613245 5612032 m 5610688 m 5600868 5607728 5599485 5601899 5598327 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 2 4 6 8 10 12

kBq/m2 kBq/m2

Na powierzchni obszaru arkusza Klimontów występują głównie utwory neogenu i czwartorzędu. Osady neogenu (iły i wapienie) odsłaniają się przede wszystkim w środkowej i południowej części arkusza. Utwory czwartorzędowe to głównie gliny zwałowe, rezydua glin zwałowych i innych utworów czwartorzędowych oraz lessy. Największe nagromadzenia lessów występują na północnym wschodzie. W dolinach rzek zalegają holoceńskie osady rzeczne: mułki, piaski i Ŝwiry. Lokalnie występują lessy, piaski eoliczne oraz torfy. W profilu zachodnim wyŜszymi dawkami promieniowania gamma cechują się gliny zwałowe i utwory lodowcowe (piaski, Ŝwiry głazy) (20-35 nGy/h), w porównaniu z utworami piaszczysto-Ŝwirowymi i osadami reziduów (<20 nGy/h). W profilu wschodnim najwyŜszymi wartościami promieniowania gamma wyróŜniają się mady (40-70 nGy/h) oraz utwory lessowe (35-50 nGy/h) StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się od około 0,5 do około 3,5 kBq/m2, i są charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. StęŜenia cezu wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od około 1,0 do około 11,0 kBq/m2. Te nieco podwyŜszone lokalnie wartości związane są z niezbyt inten- sywną anomalią występującą w okolicach Tarnobrzega i nie stwarzają Ŝadnego zagroŜenia radiologicznego dla ludności.

IX. Składowanie odpadów

Celem opracowania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” jest wskazanie ob- szarów, które są predysponowane do lokalizacji w ich obrębie składowisk odpadów, przy jednoczesnym respektowaniu ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska przyrodniczego. Generalnie obszary te powinny spełniać kryteria lokalizacji składowisk odpadów zgodnie ze wskazaniami zawartymi w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 628) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. Nr 61, poz. 549). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przy- padkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących ak- tów prawnych, umoŜliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

33 Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo- kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować Ŝadnych skła- dowisk odpadów, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych skła- dowisk dla trzech typów odpadów (objaśnienia w tabeli 5), − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, oraz zgodności z planami zagospodarowania przestrzennego. Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąŜszość współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 gliny

Uwzględniając powyŜsze kryteria na arkuszu Klimontów wyznaczono: 1. obszary bezwzględnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów, 2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłoŜu (do głębo- kości 2,5 m - zmienne własności izolacyjne) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest moŜliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień, 4. wyrobiska związane z eksploatacją kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, połoŜone w obrębie określonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowią preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie:

34 − izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 5), − rodzajów przestrzennych ograniczeń warunkowych wynikających z potrzeby ochrony: b – otoczenia zabudowy i związane z infrastrukturą , p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, z – złóŜ kopalin. Lokalizacja przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagała ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgod- ności z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wydzielona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Klimontów (Romanek, 1977; Romanek, Słowiok, 1975) i zgodnie z przyjętymi kryteriami większość wy- stąpień glin zwałowych stanowi rejony o korzystnych warunkach izolacyjnych dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych, a obszary płytkiego zalegania stropu iłów krakowieckich i iłołupków kambryjskich – dla odpadów komunalnych i niebezpiecznych. MiąŜszość i litologia warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały 38 - otworami wiertniczymi zamieszczonymi na mapie dokumentacyjnej. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy Geośrodowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o śro- dowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Klimontów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kos, 1997). Wydzielono na tym terenie dwa stopnie zagro- Ŝenia w 5-stopniowej skali: wysoki (dla terenów bez izolacji) oraz niski (dla terenów o słabej izolacji). Są one funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (od- porność poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień zagroŜenia wód podziemnych jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod skła- dowiska odpadów.

35 Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze objętym arkuszem Klimontów prawie 70% powierzchni zajmują tereny o bezwzględnym zakazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wydzielono je ze względu na występowanie: − zwartej pokrywy lessowej (o miąŜszości do 20 m) w części północnej i północno- wschodniej pokrywającej zbocza Gór Świętokrzyskich i WyŜyny Sandomierskiej oraz Nieckę Nidziańską (na północ od linii: Bogoria, Jurkowice, Nawodzice, Bukowa i Wnorów) ze względu na silną skłonność lessów do suffozji, a w konsekwencji do osiadania zapadowego i rozwoju wąwozów; ponadto są to obszary występowania pod- legających ochronie gleb wysokich klas bonitacyjnych; − lasów o powierzchni powyŜej 100 ha (zajmujących głównie część zachodnią i środ- kową); − zalewowych (holoceńskich) i nadzalewowych (północnopolskich) tarasów w dolinach rzek: Wisły, Kacanki, Koprzywianki, Zawidzanki, Jaźwińskiej Strugi i Korzennej oraz ich dopływów; − obszarów zagroŜonych powodzią w dolinie Wisły; − terenów pociętych gęstą siecią małych dolinek denudacyjnych i wciosowych (m in. koło Kolonii Pęcławskiej, Witkowic i Podlesia, wzdłuŜ doliny Kacanki oraz w zlewni Zawidzanki) lub rowami melioracyjnymi (szczególnie liczne między Bukową a Wno- rowem); − terenów źródliskowych i otoczenia źródeł - szczególnie licznych koło Nawodzic, Wólki Sieraszewskiej, Jurkowic, Smerdyny, Wiązownicy Małej, Łazisk i Bogorii oraz terenów podmokłych, w tym chronionych łąk na gruntach pochodzenia organicznego (w dolinach koło Strzegomka, Pliskowoli, Suchowoli, Wiązownicy, Czajkowa Połu- dniowego i Gieraszowic); − zboczy i krawędzi erozyjno - denudacyjnych (o nachyleniu ponad 10° i wysokości 10 - 20m) wzdłuŜ doliny Kacanki (od Grobli do Królewic) i Koprzywianki (koło Nawo- dzic i od Gieraszowic do Dmosic); wyłączono równieŜ tereny o nachyleniu poniŜej 10°, ale opadające bezpośrednio do dolin większych rzek; Koprzywianki, Kacanki, Zawidzanki, Korzennej i Jaźwińskiej Strugi oraz nagromadzone u ich podnóŜy osady deluwialne, stoŜków napływowych i osuwisk (m.in. wzdłuŜ doliny Koprzywianki po- niŜej Klimontowa);

36 − obszarów zagroŜonych występowaniem zapadlisk terenu spowodowanych rozwojem zjawisk krasu reprodukowanego (m.in.: leje, podmokłe obniŜenia, ślepe dolinki) w re- jonach najpłytszego zalegania badeńskich gipsów i wapieni litotamniowych: między Wiśniową, Czajkowem Południowym, Wiązownicą DuŜą i Kolonią Wiązownica (niewielka ich część chroniona w formie ostoi); − wychodni wapieni badeńskich (część kamieniołomów zaproponowano objąć ochroną) koło Karolinowa, Smerdyny i Kolonii Polanki oraz odsłonięć wapieni i dolomitów dewońskich w obrębie silnie zaangaŜowanej tektonicznie jednostki - tzw. elementu Jurkowic; − strefy ochrony pośredniej wokół duŜego zespołu ujęć wód podziemnych (z wapieni mioceńskich) w Wiązownicy dla celów przemysłowych i komunalnych - obejmuje ponad 40 km2 w środkowej części obszaru arkusza; − zwartej zabudowy miasta Osiek oraz miejscowości (siedzib urzędów gminy) Bogoria i Klimontów; w Klimontowie uwzględniono obszar zabytkowego zespołu architekto- nicznego; − terenu górniczego wyznaczonego (między Osieczkiem, Wolą Małą i Zabłociem) dla złoŜa siarki „Osiek” - w jego granicy występują szkody górnicze spowodowane osia- daniem gruntu i rozwojem od 1993 roku stoŜka represji w związku z eksploatacją zło- Ŝa metodą podziemnego wytopu; − większych sadów koło Bukowej, Sulisławic, Wnorowa, Klimontowa i Przybysławic.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wisk odpadów obojętnych

Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w re- jonach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoŜa okre- ślone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 5). Wymagania te przewidują co najmniej jednometrową warstwę gruntów spoistych o współczynniku przepuszczalności ≤ 1 x 10-7 m/s bezpośrednio w podłoŜu składowiska. Na obszarze arkusza Klimontów takie warunki spełnia- ją gliny zwałowe zlodowaceń południowopolskich, iły krakowieckie (mioceńskie) i iłołupki dolnokambryjskie. Właściwości izolacyjne wymienionych gruntów są zróŜnicowane w zaleŜ- ności od ich litogenezy. Większość obszaru arkusza (na południe od wyłączonej z analizy i oddzielonej wysoką krawędzią wysoczyzny lessowej) stanowi słabo morfologicznie zróŜnicowana i pochylona na południe i południowy - wschód plejstoceńska powierzchnia zrównań. Pokrywają ją piaszczy-

37 sto - Ŝwirowe rezydua glin zwałowych, a miejscami takŜe gliny zwałowe zlodowaceń połu- dniowopolskich. Większe wychodnie glin znajdują się między Bogorią a Łaziskami, Jurkowi- cami a Smerdyną i koło Klimontowa - nieco mniejsze koło Czajkowa Południowego, Strze- gomia, Suchowoli i Grabowca. Charakteryzują się najczęściej silnym zwietrzeniem, przemy- ciem i zapiaszczeniem, małą zawartością frakcji ilastej oraz obecnością licznych okruchów skał lokalnych. MiąŜszość glin zwałowych (jeden poziom) nie przekracza kilku metrów, tylko w pojedynczych profilach w: Suchowoli, Wiązownicy, Smerdynie i Budach osiąga 10 – 12 m. Największe miąŜszości (14,5 – 16,2 m) stwierdzono w Moszynie i na zachód od Bogorii. W środkowej i południowej części arkusza pod glinami i ich rezyduami występują piaszczysto - Ŝwirowe osady wodnolodowcowe korelowane z transgresją zlodowaceń południowopol- skich (o miąŜszość od 1,2 m w Rogoźnie Szczeglickim do 6,5 m w Browarach i około 9 m w rejonie Strzegomka). W wielu miejscach osady rezydualne leŜą bezpośrednio na osadach wodnolodowcowych tworząc jeden nierozdzielony kompleks o łącznej miąŜszości od 6 – 7 m w Jurkowicach i Strzegomku do 15 m na południe od Moszyny (Romanek, 1977; Romanek, Słowiok, 1975). Budowa geologiczna podłoŜa czwartorzędu ma na omawianym obszarze wyjątkowo duŜy wpływ na naturalne własności izolacyjne warstw przypowierzchniowych, dlatego omó- wiono ją bardziej szczegółowo. Osady czwartorzędowe o miąŜszości do około 20 m (sporadycznie do około 30 m) leŜą na utworach mioceńskich zapadliska przedkarpackiego i południowego obrzeŜenia Gór Świę- tokrzyskich (południowa i środkowa część obszaru arkusza) oraz na sfałdowanych i zdyslo- kowanych paleozoicznych skałach antyklinorium klimontowskiego, stanowiącego element strukturalny trzonu Gór Świętokrzyskich (północna część obszaru arkusza). Antyklinorium klimontowskie to pochylony na południe płaskowyŜ zbudowany głów- nie z iłowców, mułowców, iłołupków i piaskowców kwarcytowych kambru dolnego (łącznie około 800 m). Odsłaniają się w strefie na północ od Kolonii Pęcławskiej, Jurkowic i okolic Klimontowa, często w zboczach doliny Koprzywianki i jej dopływów. Zdecydowanie mniej rozpowszechnione i cieńsze (do około 16 m) są piaskowce i mułowce ordowiku (wychodnie koło Kolonii Wysoki Małe). Szarogłazy i mułowce syluru górnego, dolnodewońskie piaski i piaskowce kwarcytowe (miąŜszość do 40 – 50 m), a takŜe środkowodewońskie dolomity margliste (około 120 m) i wapienie rafowe (około 30 m miąŜszości) budują element tekto- niczny Jurkowic. Na Pogórzu Szydłowskim (rejon Bogoria – Łaziska – Budy) oraz koło Na- wodzic skały paleozoiczne przykryte są nieciągłym kompleksem osadów dolnego badenu: piaskami, piaskowcami, zlepieńcami i zlepami piaszczysto – wapiennymi. Nieco młodsze

38 wapienie litotamiowe badenu (o miąŜszości 20 – 30 m) odsłaniają się w zboczach doliny Ka- canki i Koprzywianki. W południowej – leŜącej w Niecce Połanieckiej – części obszaru arkusza powierzchnię podczwartorzędową buduje kompleks ilasto-mułowcowo-marglistych utworów morskiej facji sarmatu (iły krakowieckie) o rosnącej ku południowi, ale zróŜnicowanej miąŜszości (od kilku do około 120 m). Podścielone są formacją chemiczną (baden górny) reprezentowaną przez porowate, kawerniste i spękane gipsy (na zachód i południe od Wiśniowej, Wiązownicy Du- Ŝej, Suchowoli i Strzegomia) oraz brekcje wapienie i siarkonośne wapienie (na wschód i po- łudnie od Suchowoli i Strzegomia) o łącznej miąŜszości do 60 m. Mają one znaczenie surowcowe – złoŜa siarki rodzimej „Osiek” i „Baranów Sandomierski – Skopanie”. Rejony płytkie- go zalegania podatnych na krasowienie gipsów (na wyniesionym bloku Czajkowa strop na 11 - 36 m p. p. t.) objawiają się na powierzchni terenu występowaniem lejów, zapadlisk i pod- mokłych obniŜeń – tzw. kras reprodukowany. Najmłodszymi osadami miocenu, na omawianym obszarze, są wapienie detrytyczne (facja brakiczna sarmatu) występujące równoleŜniko- wym pasem od Karolinowa przez Smerdynę od Dmosic. We wgłębnej budowie geologicznej obszaru arkusza Klimontów dominuje tektonika blokowa. Odnowione i ostatecznie przemodelowane na początku sarmatu (ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej) stare paleozoiczne struktury mają dominujący kierunek WNW - ESE. Nawiązują od niego m.in.: antyklinorium klimontowskie, a w zapadlisku przedkarpackim uskoki: Czajków – Bukowa – Zawidza, piskowolski i Strzegomia. W Górach Świętokrzyskich uzupełnieniem są struktury fałdowe o kierunku NW – SE oraz uskoki o wzajemnie przecina- jących się liniach. Tworzą podrzędne jednostki (m. in. element Jurkowic, strukturę koło Ko- lonii Wysoki Małe) o charakterze rowów tektonicznych, w których zróŜnicowane wiekowo, litologicznie i o róŜnym stopniu zaangaŜowania tektonicznego osady paleozoiczne mają niewielkie wychodnie. Ze względu na omówione wyŜej wyjątkowo słabe własności izolacyjne tutejszych glin zwałowych oraz specyfikę i złoŜoność wgłębnej budowy geologicznej (litologia i tektonika podłoŜa czwartorzędu) obszary preferowane dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wyznaczono tylko w miejscach, gdzie słabo przepuszczalne podłoŜe podczwartorzędowe wy- stępuje płytko lub miąŜszość glin jest stosunkowo duŜa. W części zachodnio-środkowej, po północnej stronie doliny Kacanki na zboczach Pogó- rza Szydłowskiego wyznaczono trzy niewielkie obszary POLS dla odpadów obojętnych (w większości o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoŜa). Gliny zwałowe (o miąŜszości 1 – 6 m) przykryte są lokalnie rezyduami piaszczysto - Ŝwirowymi o grubości ponad 2 m.

39 W ich podłoŜu na głębokości od 4,0 m (Czajków Północny) do około 5 –7 m (koło Podedwo- ru i Łepków) występuje warstwa nieprzepuszczalnych iłów i iłowców sarmackich (iłów krakowieckich) o grubości 30 – 47 m. PoniewaŜ wyznaczone obszary leŜą po północnej stronie uskoku Czajków – Bukowa – Zawidza, w ich głębszym podłoŜu brak podatnych na krasowienie gipsów (Kasprzyk, 1986; Romanek, 1977). Omawiane obszary nie mają warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych. Ze względu na połoŜenie na zboczach doliny Kacanki nie jest wskazane lokalizowanie tutaj składowisk odpadów komunalnych czy niebezpiecznych (mimo Ŝe warstwa izolacyjna występująca pod glinami zwałowymi spełnia kryteria dla tego typu obiektów). W części południowo-zachodniej, na zachód od Strzegomia i Zaleszczy wyrównaną powierzchnię terenu między dolinami dwóch cieków budują piaszczysto – Ŝwirowe rezydua glin o miąŜszości ponad 2 m, spod których na niewielkim obszarze odsłaniają się gliny zwa- łowe. Przyjęto, Ŝe moŜe to być potencjalny obszar lokalizacji składowisk odpadów obojęt- nych o zmiennych (słabo rozpoznanych) warunkach izolacyjnych. Brak tu profili wierceń dokumentujących zarówno miąŜszość glin zwałowych, jak teŜ głębokość stropu iłów krakowieckich. W pobliskim Strzegomiu i Mucharzowie strop ilastego kompleksu sarmackiego leŜy na głębokości 2 – 7,5 m. Obszar ten wymaga dokładniejszych badań poniewaŜ w jego sąsiedztwie, w zboczach doliny Jaźwińskiej Strugi znajdują się wychodnie (leŜących pod rezyduami) zastoiskowych mułków lessowatych. Charakteryzują się poziomym warstwowa- niem, a lokalnie takŜe zapiaszczeniem. Ich miąŜszość i rozprzestrzenienie nie są znane (Ro- manek, 1977). Północno – zachodnia część tego POLS leŜy w OCHK Jeleniowsko – Sta- szowskim, co jest powodem wyznaczenia warunkowego ograniczenia lokalizacyjnego. W części północno-zachodniej (rejon Bogorii, Moszyny, Rogoźna, Rogoźna Szczeglic- kiego i Łazisk) wyznaczono kilka niewielkich obszarów pod składowiska odpadów obojęt- nych. Powierzchnię zrównań pokrywają gliny zwałowe oraz ich piaszczysto – Ŝwirowe rezydua. Tylko w zboczach rozcinającej ją doliny Korzennej, odsłaniają się piaskowce i zlepy piaszczysto – wapienne badenu (koło Bogorii i Łazisk). Gliny mają zmienną miąŜszość od 2,0 (na południe i północ do Bogorii) - 5,0 m (w Kolonii Podlesie i w Rogoźnie) do 14,5 – 16 m w zachodniej części Bogorii i 16,2 m w Moszynie. Charakteryzują się duŜą zawartością frakcji piaskowej i wkładkami piasków. Gliny leŜą na piaszczysto–pyłowo–Ŝwirowych osadach wodnolodowcowych o miąŜszości od 1,2 m (Kolonia Podlesie) do 25,6 m (Moszyna), a lokalnie bezpośrednio na piaskowcach, zlepieńcach i wapieniach badenu. W miejscach gdzie gliny przykryte są piaszczystymi rezyduami (miąŜszość 1,3 – 5,0 m) tzn. na wschód od Mo- szyny i Łazisk oraz koło Rogoźna - wyznaczono obszary o zmiennych warunkach izolacyj-

40 nych podłoŜa. Na ogół swobodne, lokalnie lekko napięte zwierciadło wód podziemnych, wy- stępuje w tym rejonie na głębokości 12,0 – 27,0 m p. p. t. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla potencjalnych składowisk odpadów obojętnych występują w promieniu 1 km wokół zwartej zabudowy Bogorii, oraz w północnej części ze względu na ochronę krajobrazu (OCHK Jeleniowsko – Staszowski). Przy projektowaniu składowisk odpadów w okolicach Bogorii, Łazisk, Rogoźna i Moszyny naleŜy przeprowadzić uzupełniające badania geologiczne, poniewaŜ wyniki nowszych badań surowcowych w wielu miejscach nie potwierdziły ob- razu budowy geologicznej przedstawionego na SMGP ark. Klimontów. W części północno-wschodniej, na południe od szosy Klimontów – Koprzywnica po- wierzchnię zrównań pokrywają gliny zwałowe o miąŜszości od 2,5 m w Byszówce i połu- dniowej części Tenczynopola do 3,8 m w okolicach Rogacza. Podścielone są kilku – kilkunastometrowej miąŜszości piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, lokalnie takŜe mułkami lessowymi (zastoiskowymi). Strop powierzchni podczwartorzędowej w północnej części POLS zbudowany jest z iłowców, i iłołupków dolnokambryjskich (obniŜa się od około 2 – 4 m p. p. t. w Tenczynopolu do 18 – 23 m p. p. t. koło Byszówki i Rogacza), a na południe od Borek – Klimontowskich z wapieni detrytycznych sarmatu (odsłonięcia koło Kolonii Polanki i Kolonii Zbigniewice), podrzędnie takŜe piasków badeńskich. W miejscach, gdzie gliny zwa- łowe przykryte są ponad 2-metrowej grubości piaszczystymi rezyduami wyznaczono POLS o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoŜa Są to obszary na północ i południe od wsi Ro- gacz, na południe od Borek – Klimontowskich i w rejonie Kolonii Zbigniewice. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla ewentualnych składowisk odpadów wystąpią tylko w niewiel- kiej części omówionego rejonu – wokół zwartej zabytkowej zabudowy Klimontowa. Na potrzeby składowisk odpadów obojętnych, w części południowo-wschodniej arkusza, moŜna rekomendować obszary wokół Suchowoli i Osieka, koło Grabowca, Pliskowoli, Zabłonia, Dąbrowy i Mucharzowa. To fragment wyraźnie pochylonej na południowy – wschód plejstoceńskiej powierzchni zrównań. Sąsiedztwo doliny Wisły i nachylenie terenu powoduje, Ŝe obszar jest pocięty stosunkowo gęstą siecią dolin rzecznych (Jaźwińska Struga, Zawidzanka i Pliskowolka z licznymi dopływami). Ich zbocza, mimo Ŝe złagodzone delu- wiami, urozmaicają liczne dolinki wciosowe. Bardziej równinny teren występuje tylko mię- dzy Suchowolą a Pliskowolą. Okolice Mucharzowa i Zabłonia rozpoznane zostały w trakcie dokumentowania złóŜ siarki „Niekrasow” (Kowalik i in., 1982) i „Osiek – Baranów Sando- mierski” (Pawłowski i in., 1976). W profilu osadów czwartorzędowych przewaŜają piaszczysto – Ŝwirowe rezydua glin miejscami (na: północ od Osieka, wschód od Grabowca, północny – zachód od Suchwoli i południe od Zabłonia oraz koło Mucharzowa) nadbudowane piaskami

41 eolicznymi o łącznej miąŜszości od 3,0 m koło Zabłonia do 6,0 – 6,5 m koło Osieka, Małej Woli i Dąbrowy oraz 7,5 – 8,0 m koło Mucharzowa. Nieliczne i niewielkie powierzchniowo płaty glin zwałowych mają miąŜszość od 2,5 m koło Osieka do 8 – 12 m w rejonie Suchowo- li. Spełniają one wymagania stawiane naturalnym warstwom izolacyjnym dla potrzeb skła- dowisk odpadów obojętnych. W miejscach gdzie piaszczysto – Ŝwirowe rezydua glin leŜą bezpośrednio na iłach krakowieckich występują zmienne warunki izolacyjne podłoŜa. Wa- runkowe ograniczenia lokalizacyjne obejmują strefę w promieniu do 1 km wokół Osieka. O rekomendowaniu okolic Osieka, Pliskowoli, Suchowoli, Zabłonia i Mucharzowa na potrzeby wyłącznie składowisk odpadów obojętnych, pomimo obecności w strefie przypo- wierzchniowej serii iłów krakowieckich, decyduje sąsiedztwo kopalni siarki „Osiek”, prowa- dzącej wydobycie metodą podziemnego wytopu. Z najnowszych danych wynika, Ŝe po 13 latach eksploatacji wysokość podpiętrzenia wód podziemnych w rejonie złoŜa (stoŜek represji) wynosi prawie 29 m. StoŜek represji rozwija się w dwóch zasadniczych kierunkach: na północny – zachód (odnotowany juŜ w Pliskowoli) oraz na północny – wschód (wzdłuŜ doliny Wisły w kierunku Zawidzy). Dotychczasowe skutki – zmiana reŜimu wód podziemnych oraz osiadanie terenu (do 4 m w rejonie wydobycia) nie wykroczyły poza granicę terenu gór- niczego złoŜa „Osiek” (Socha, Sadowska, 2006; Meszczyński, Szczerbicka, 2006). Trudno jednak przewidzieć jaki obszar obejmą szkody górnicze po kolejnych 14 latach eksploatacji. Przez porównanie do sytuacji wokół kopalni siarki „Grzybów” moŜna przypuszczać, Ŝe sto- Ŝek represji wykroczy daleko poza teren górniczy (Zardzewiały, 2006). Kontakt wód technologicznych z otaczającymi złoŜe siarki gipsami moŜe nasilić rozwój zjawisk krasowych, a w konsekwencji zapadlisk na powierzchni terenu. Obszary na północ od Suchowoli, mimo Ŝe oddalone około 2 – 4 km od granic terenu górniczego złoŜa „Osiek”, leŜą na głównym kierunku rozwoju stoŜka represji. Brak dla nich dokumentacji wiertniczej. Profile otworów w Buczynach i Suchowoli (poza granicami POLS) wskazują na zróŜnicowanie połoŜenia stropu (od 0,8 do 12,0 m p.p.t.) oraz zmienną miąŜszość (od 24,2 do 78,0 m) serii iłów krakowieckich. W rejonie Buczyny iły są warstwowane marglami. Mimo występowania grubej warstwy iłów krakowieckich formy krasu reprodukowanego stwierdzono między wsiami Su- chowola i Wiązownica DuŜa (Mycielska, 1960; Romanek, 1977). Przedstawione argumenty przemawiają za ostroŜnymi planami zagospodarowania otoczenia kopalni siarki „Osiek” dla celów składowania odpadów. Naturalnej bariery izolacyjnej nie mają południowe zbocza Pogórza Szydłowskiego i Gór Świętokrzyskich, połoŜone między Kolonią Wysoki Małe, Smerdyną a Jurkowicami. Jest to prawie płaska, nachylona ku południowi powierzchnia denudacyjna rozwinięta na osa-

42 dach zlodowaceń południowopolskich. Nieciągły i cienki (0,5 – 5,1 m) pokład silnie zwietrza- łej gliny zwałowej przykryty jest tutaj piaszczysto – Ŝwirowymi rezyduami, miejscami takŜe piaskami eolicznymi. Osady czwartorzędowe o łącznej miąŜszości od 0,6 do 9,9 m wypełnia- ją obniŜenia, kieszenie, a nawet leje krasowe rozwinięte w płytko połoŜonym stropie skał mioceńskich (detrytycznych wapieniach sarmatu oraz litotamiowych wapieniach i zlepach piaszczysto – wapiennych badenu). Odsłonięcia zlepów sarmackich stwierdzono m. in. koło Bogorii i Łazisk w zboczach doliny Korzennej oraz koło Moszyny, Kolonii Pęcławskiej i Bud. Wychodnie wapieni badeńskich tworzą równoleŜnikowy pas niewysokich wzgórz (przedplejstoceńska powierzchnia zrównań) ciągnący się od Karolinowa przez Smerdynę, okolice Rybnicy do Gieraszowic. Eksploatowane od dawna w licznych kamieniołomach wapienie detrytyczne charakteryzują się m. in.: łatwą urabialnością i podzielnością, stosunkowo małą wytrzymałością na ściskanie i duŜą porowatością. W stropie do głębokości nawet 6 – 10 m są zwietrzałe, skawernowane i spękane (Bugajska-Pająk, 1974; Fiłon, Chomicka, 1977; Romanek, 1977). Na wychodniach wapieni litotamiowych między Smerdyną a Rybnicą spo- tykane są formy krasowe; leje, jamy i jaskinie. Ze względu na ciekawe struktury sedymentacyjne sarmackich wapieni detrytycznych (koło Smerdyny) oraz piaskowców i mułowców kambryjskich (koło Rybnicy – Bukówki) niektóre kamieniołomy zaproponowano objęciem ochroną w formie stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej. Ze względu na złoŜoność budowy geologicznej okolice: Jurkowic, Bud, Kolonii Pę- cławskiej i Kolonii Wysoki Małe uznano za pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej dla potrzeb składowisk odpadów. Silne zaangaŜowanie tektoniczne tych obszarów (liczne uskoki o przecinających się liniach, fałdy, zmienne kąty i kierunki upadu warstw) sprawia, Ŝe zróŜni- cowane litologicznie i wiekowo skały mają tu niewielkie wychodnie. Wyniki wierceń poszukiwawczych za złoŜami kruszywa naturalnego wykazały, Ŝe koło Łukawicy, Kaczkówki i Wagnerówki oraz na zachód od Strzegomka do głębokości 10,5 - 15,0 m występują osady piaszczyste i piaszczysto–pylasto–gliniaste, których nie moŜna uznać za naturalną warstw izolacyjną (Cywicka, 1982; Kawarska, 1977; Kawarska, Sołtysik, 1978). Tereny między Bogorią Jurkowicami a Smerdyną oraz koło Zawidzy stanowią obszar alimentacyjny głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego związanego z wapieniami badenu i sarmatu. Zasilanie tego porowo - szczelinowo - krasowego wodonośca odbywa się drogą bezpośredniej infiltracji opadów i przez spływ po południowym zboczu antyklinorium klimontowskiego. Poziom wodonośny jest tutaj słabo, a miejscami (m. in. między Bogorią a Ła- ziskami oraz Karolinowem a Rybnicą) całkowicie, pozbawiony izolacji od zanieczyszczeń z powierzchni ziemi. Powoduje to wysoki stopień jego zagroŜenia. W Smerdynie, Wiązowni-

43 cy Małej i Kolonii Wiązownica zlokalizowane są największe na tym terenie komunalne i przemysłowe ujęcia wód podziemnych. Uprzywilejowany kierunek spływu wód podziemnych i powierzchniowych to południowy – wschód - tzn. do Wisły (Kos, 1997; Meszczyński i in., 2001; Meszczyński, Szczerbicka, 2006). Bardzo dobra jakość wód podziemnych (nie wymagają uzdatniania) i korzystne parametry hydrogeologiczne omówionego poziomu były przyczynkiem do koncepcji włączenia okolic Smerdyny i Wiązownicy do obecnie dokumen- towanego neogeńskiego GZWP nr 423 „Subzbiornik Staszów” (Meszczyński i in., 2001).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych

Wymagania stawiane naturalnym barierom geologicznym dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych (tabela 5), na omawianym obszarze spełniają mioceńskie iły krakowieckie (iły i iłowce) i dolnokambryjskie iłołupki, a dla odpadów niebezpiecznych tylko iły krakowieckie. Południowa część omawianego obszaru (połoŜona w Niecce Połanieckiej stanowiącej brzeŜną część zapadliska przedkarpackiego) to rejon płytkiego występowania iłów mioceń- skich. Sarmackie iły i iłowce, a koło Osieka i Zabłonia – mułowce (określane jako iły krakowieckie) występują na głębokości od 0,4 (koło Zabłonia i Osieka) – 2,0 m (koło Grabowca) do 12 – 21 m na północ od Suchowoli (profile poza POLS). Najczęściej ich strop połoŜony jest na głębokości kilku metrów. Okolice wsi: Wiązownica DuŜa, Suchowola i Grabowiec to obszar rozległych wychodni tych utworów na powierzchni terenu (wyznaczono tu obszary perspektywiczne surowców ilastych ceramiki budowlanej). Osady ilaste miocenu odsłaniają się w niŜej połoŜonych miejscach – zboczach dolin oraz przyzboczowych częściach wierz- chowin. Na podstawie profili studziennych i otworów poszukiwawczych za siarką (Pawłow- ski i in., 1976) wiadomo, Ŝe całkowita miąŜszość ilastych osadów sarmackich wynosi od oko- ło kilku – 20 m koło Wiązownicy DuŜej do 80 – 100 m w rejonie Suchowoli i Grabowca. Największą grubość tej serii stwierdzono koło Małej Woli i w nadkładzie złoŜa siarki „Osiek” – do 126 m. Koło Grabowca (południowo - wschodnia część arkusza) wyznaczono obszar prefero- wany do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoŜa (uściślone wynikami nowszych wierceń w stosunku do SMGP ark. Klimontów). Se- rię iłów krakowieckich o miąŜszości 88 m przewiercono pod 2-metrowym nadkładem piaszczysto – gliniastych rezyduów w północnej jego części. Nie jest ona litologicznie jednorodna – ma kilkumetrowej miąŜszości wkładki iłów piaszczystych (na 11 – 16 m p.p.t.) oraz prze-

44 warstwienia margli w spągu. 13-metrową stropową część kompleksu iłów rozpoznano i udokumentowano w trzech małych (powierzchnia poniŜej 1,1 ha) złoŜach: „Grabowiec” „Osiek – Grabowiec” i „Osiek – Grabowiec dz. 320/2”. Nadkład stanowią tutaj gliny piaszczyste i pylaste o miąŜszości 0,6 – 4,0 m. Na powierzchni terenu iły krakowieckie odsłaniają się w zboczach doliny Zawidzanki (południowa część POLS). Omówiony teren ze względu na moŜli- wość wystąpienia ewentualnych szkód górniczych związanych z podziemnym wytopem siarki w kopalni „Osiek”, bliskość doliny Zawidzanki (nawiązuje swoim przebiegiem do uskoku Czajków – Bukowa - Zawidza) uchodzącej bezpośrednio do Wisły oraz zmienne warunki izolacyjne podłoŜa, zaproponowano pod lokalizację składowisk odpadów komunalnych. Za- gospodarowanie tego terenu będzie wiązało się z ograniczeniami związanymi z bliską zabu- dową wsi Suchowola i Grabowiec. Atutem są natomiast wyrobiska trzech kopalni iłów krakowieckich, które po zakończeniu wydobycia moŜna przeznaczyć na składowiska odpadów komunalnych. Koło Strzegomia pod składowiska odpadów komunalnych wskazano obszar gdzie iły krakowieckie odsłaniają się na powierzchni terenu. Lokalnie (w południowej części POLS) występują prawie 90- metrowej miąŜszości mułowce przykryte 2,0 metrową warstwą piaszczystych rezyduów glin (zmienne warunki izolacyjne podłoŜa). Omówiony obszar ma mało korzystne połoŜenie geomorfologiczne – na zboczu doliny rzecznej. Pomimo niewielkiego jej nachylenia (do 4 – 5) nie moŜna całkowicie wykluczyć wystąpienia tutaj zjawisk geodyna- micznych (w ekstremalnych warunkach). Ze względu na sąsiedztwo zwartej zabudowy wsi: Strzegomek, Strzegom, Zalesze i Mucharzów na całym obszarze POLS wyznaczono warunkowe ograniczenia lokalizacyjne. W części północno-wschodniej (po północnej stronie szosy Klimontów – Koprzywnica w osi antyklinorium klimontowskiego) odsłaniają się odporne na wietrzenie iłołupki i iłowce dolnokambryjskie, lokalnie przykryte glinami zwałowymi. Są to zróŜnicowane litologicznie, sfałdowane i zdyslokowane skały aleurytowo – pelitowe (iłowce, iłołupki, iłowce mułkowate i mułowce) z cienkimi wkładkami piaskowców o cechach kwarcytów. Całkowita ich miąŜ- szość wynosi około 800 m (Romanek, 1977). Iłołupki dolnokambryjskie były eksploatowane, jako surowiec dla przemysłu cementowego, ze złoŜa „Tenczynopol” (Kowalczyk, Gierowska – Szrajer, 1955; Radwan, 1981). W rejonie pobliskich Przybysławic uznano je za przydatne do produkcji cegły pełnej. Ich charakterystyczne parametry to m. in.: skurczliwość wysychania 5,25% i wytrzymałość na ściskanie 12,80 Mpa (Prędota, 1969). Skały dolnokambryjskie w rejonie Klimontowa, Tenczynopola i Przybysławic przykryte są glinami zwałowymi o miąŜszości od 1,6 do 8,9 m, które wydobywano ze złóŜ: „Tenczynopol”, „Klimontów–

45 Tenczynopol” i „Tenczynopol I”. Obszar płytkiego (strop do głębokości 10 m) występowania iłołupków dolnokambryjskich uznano za spełniający warunki izolacyjne podłoŜa dla składo- wisk odpadów komunalnych, a jego granice wyznaczono w oparciu o zasięg obszaru perspektywicznego surowców ilastych. Potwierdzić to powinny szczegółowe badania geologiczno – inŜynierskie i hydrogeologiczne. Strop utworów kambru dolnego obniŜa się w kierunku połu- dniowym do głębokości 18 – 23 m w rejonie wsi Byszówka i Rogacz. Ze względu na zaanga- Ŝowanie tektoniczne tych skał (uskoki, fałdy, kąty upadu warstw od 10 do 90°) rejon Klimon- towa nie moŜe być rekomendowany pod budowę składowisk odpadów niebezpiecznych. Na całym obszarze omówionego POLS wyznaczono warunkowe ograniczenia lokalizacyjne związane z zabudową Klimontowa i kilku innych wsi. Niewielki obszar równiny w części północno-zachodniej (na zachód od wsi Łaziska) w efekcie kilkakrotnych poszukiwań surowcowych uznano za perspektywiczny dla iłów bentonitowych. Pod rezyduami piaszczysto – gliniastymi (o grubości około 2 m) występują gliny zwałowe (miąŜszość od 1,9 do 7,1 m) podścielone sarmackimi oliwkowo – zielonkawymi iłami bentonitowymi o miąŜszości 0,4 – 4,0 m. W ich spągu stwierdzono nieregularną 0,1- metrową warstewkę bentonitu. Wymienione osady zalegają na piaskach i piaskowcach badeń- skich. Iły bentonitowe charakteryzują się bardzo dobrymi cechami izolacyjnymi ze względu na duŜą zawartość montmoryllonitu (od 33 do 65% - średnio 37%) oraz silnymi właściwo- ściami pęczniejącymi (do 200%) – (Biskupska, 1956; Majewski, Sołtysik, 1969; Migaszew- ski, Kwapisz, 1971). Obszar występowania iłów bentonitowych o miąŜszości 1 – 4 m pod piaszczysto – gliniastym nadkładem (zmienne warunki izolacyjne) zaproponowano pod loka- lizację składowisk odpadów komunalnych. Jeśli szczegółowe badania geologiczne (w tym hydrogeologiczne) nie potwierdzą tych wniosków, będzie to dobry obszar pod lokalizację składowisk odpadów obojętnych. Grubość naturalnej warstwy izolacyjnej (gliny czwartorzę- dowe i iły mioceńskie) będzie wynosiła łącznie 3 - 11 m. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne na omówionym POLS wiąŜą się z sąsiedztwem wsi Łaziska i ochroną kopalin (obszar prognostyczny dla iłów bentonitowych). W przyszłości po wyeksploatowaniu złóŜ bentonitu mogą w nich powstać składowiska odpadów komunalnych. Występowanie iłów bentonitowych ogranicza się do okolic Łazisk, co wykazały negatywne wyniki poszukiwań koło Ro- goźna Szczeglickiego i Moszyny (JóŜwik, śurak, 1988). Pod składowiska odpadów niebezpiecznych wskazano cztery obszary połoŜone w rejo- nach wychodni oraz płytkiego występowania iłów krakowieckich pod utworami czwartorzę- dowymi. Spośród licznych odsłonięć iłów tylko obszary koło Strzegomia, Kłody, Szczeki i na południe od Granicznika leŜą w oddaleniu od terenu górniczego złoŜa siarki „Osiek” i poza

46 głównym kierunkiem rozwoju stoŜka represji. Wyznaczony na wierzchowinie koło Strzego- mia POLS został rozpoznany w czasie dokumentowania złóŜ siarki „Niekrasow” (Kowalik i in., 1982). Iły odsłaniają się tam na powierzchni terenu (w części północnej uznanej za per- spektywiczną dla tej kopaliny), bądź przykryte są warstwą glin i piaszczystych jej rezyduów o grubości do 2 – 5 m (w części południowej zmienne warunki izolacyjne). MiąŜszość serii ilastej koło Strzegomia wynosi do 124 m. Pod względem litologicznym ilaste osady sarmatu są niejednorodne. Typowe iły i iły pylaste to tylko stropowa część ( do około 20 m). PoniŜej występują mułowce i iłowce odcinkami laminowane piaskiem, z kilkumetrowej miąŜszości wkładkami piasków ilastych. Stwierdza się w nich wody zawieszone o zwierciadle silnie na- piętym stabilizującym się kilka metrów p. p. t. W części południowo- zachodniej (koło wsi Kłoda i Szczeka) oraz środkowej (na połu- dnie od Granicznika) wyznaczono trzy niewielkie obszary POLS dla składowisk odpadów niebezpiecznych. PołoŜone są w granicach wychodni i płytkiego występowania iłów krakowieckich. Nie mają dokumentacji wiertniczej. Koło Granicznika wskazany POLS leŜy w obszarze perspektywicznym surowców ilastych. Ewentualna lokalizacja składowisk odpadów niebezpiecznych na wszystkich wytypo- wanych obszarach powinna być poprzedzona analizą geośrodowiskową ze względu na bli- skość zabudowy Strzegomia, Strzegomka, Mucharzowa i kilku innych mniejszych wsi. Na potencjalnych obszarach lokalizacji składowisk odpadów udokumentowano płytkie występowanie iłów (do 10 m) otworami wiertniczymi koło wsi: Czajków Północny, Grabo- wiec, Zawidza, Osiek, Pliskowola, Zabłonie, Mucharzów i Strzegom. Mogą one być wskaza- niem do ewentualnego dalszego rozpoznania geologicznego w celu określenia przydatności dla określonego typu składowisk odpadów. Na obszarze arkusz Klimontów znajdują się trzy wysypiska odpadów komunalnych. Wysypisko w Podlesiu koło Bogorii zostało zamknięte w 2004 roku. W Szymanowicach Dol- nych (gmina Klimontów) wysypisko zlokalizowane jest w piaskowni nad doliną Koprzy- wianki. Jest to obszar POLS o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoŜa wyznaczony dla składowisk odpadów obojętnych. Poza granicą POLS, ale w obrębie wychodni iłów krakowieckich koło Grabowca, urządzono wysypisko dla miasta i gminy Osiek. Składowiska odpa- dów komunalnych w Grabowcu i Szymanowicach Dolnych mają zostać przebudowane w celu dostosowania ich do wymogów ochrony środowiska.

47 Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych

Najlepsze naturalne warunki izolacyjne dla potencjalnych składowisk odpadów obojęt- nych występują między Tenczynopolem a wsią Rogacze. Na wyrównanej powierzchni terenu wystepuje ciągła warstwa glin zwałowych o miąŜszości 2,5 – 3,8 m. Bezpośrednio pod nimi występuje 800–metrowy kompleks prawie nieprzepuszczalnych iłołupków dolno-kambryjskich. Ku południowi i wschodowi warunki izolacyjne podłoŜa pogarszają się: strop iłołup- ków kambryjskich obniŜa się, a pod glinami pojawiają się piaski oraz mułki lessowate. W obszarze tym brak uŜytkowego poziomu wodonośnego. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne na części obszaru związane będą z sąsiedztwem zabudowy Klimontowa. Bardzo dobre warunki izolacyjne dla składowisk odpadów obojętnych mają okolice Su- chowoli i Pliskowoli. Jest to równina zbudowana z piaszczysto – Ŝwirowych rezyduów glin o miąŜszości do około 6 m oraz lokalnie płatów glin zwałowych o grubości do 8 – 12 m. LeŜą na miąŜszej (do 80 – 120 m) serii iłów krakowieckich. Obszary te nie są ograniczone warun- kowo. Nie występuje tu uŜytkowy poziom wodonośny. Przeszkodą w zagospodarowaniu tych terenów jest połoŜenie w rejonie zagroŜonym w przyszłości szkodami górniczymi związany- mi z podziemnym wytopem siarki w kopalni siarki „Osiek”. Pod składowiska odpadów komunalnych najkorzystniejsze są okolice Grabowca. Jest to obszar wychodni i płytkiego połoŜenia (strop na głębokości 0,6 do 4,0 m) iłów krakowieckich, których miąŜszość wynosi tu ponad 80 m. Nadkładem dla nich są gliny piaszczyste i piaszczysto - gliniaste utwory rezydualne – stąd zmienne warunki izolacyjne podłoŜa. Do- datkowym atutem rekomendowanego obszaru są wyrobiska trzech kopalni iłów krakowieckich (w przyszłości moŜe kolejne na obszarze perspektywicznym surowców ilastych), które po zakończeniu eksploatacji mogą być przekształcone na składowiska odpadów komunalnych. Okolice Grabowca pozbawione są uŜytkowego poziomu wodonośnego. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne wiąŜą się tutaj z bliskością zabudowy Grabowca i Suchowoli. Spośród obszarów płytkiego występowania i wychodni iłów krakowieckich najkorzyst- niejszą lokalizację dla potrzeb składowisk odpadów niebezpiecznych ma wierzchowina na wschód od Strzegomia. Na powierzchni terenu, a w części południowej pod nadkładem piaszczystych rezyduów i glin zwałowych o grubości kilku metrów występuje seria ilasta miocenu o miąŜszości do 124 m. W znacznej części jest to obszar perspektywiczny surowców ilastych ceramiki budowlanej. W przeszłości istniały tu małe kopalnie iłów i cegielnie. Tereny te pozbawione są uŜytkowego poziomu wodonośnego. Warunkowe ograniczenia związane są z za- budową okolicznych wsi.

48 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na potencjalnych obszarach predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów znajduje się jedno wyrobisko surowców ilastych i jedno kruszywa naturalnego. Wyrobisko kopalni iłów krakowieckich „Osiek – Grabowiec” połoŜone jest na południe od wsi Grabo- wiec. Jest to brzeŜna część POLS o zmiennych warunkach izolacyjnych. Na sąsiadujących dwóch złoŜach iłów: „Grabowiec” i „Osiek – Grabowiec dz. 320/2” gliniasty nadkład (o gru- bości od 0,1 do 4,0 m) został juŜ zdjęty. Po zakończeniu eksploatacji ich wyrobiska mogą być przeznaczone na składowiska odpadów komunalnych (po wykonaniu wyprzedzających badań geologicznych, które m.in. zlokalizują ewentualne wkładki piaszczyste w stropie kompleksu iłów). Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne przy zagospodarowaniu wyrobisk iłów krakowieckich wiąŜą się z bliskością zabudowy wsi Suchowola i Grabowiec oraz ochroną złóŜ. Nie bez znaczenia jest teŜ sąsiedztwo doliny Zawidzanki i jej dopływu. Ze względu na trudne obecnie do przewidzenia rozmiary szkód górniczych wokół, eksploatowanego metodą podziemnego wytopu złoŜa siarki „Osiek”, wyrobisk w Grabowcu nie zaproponowano na skła- dowiska odpadów niebezpiecznych. Wyrobisko piasków na północ od Osieka połoŜone jest równieŜ w obszarze o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoŜa. W dnie piaskowni (na głębokości około 4 m) odsła- niają się iły i mułowce sarmackie, które mają bardo dobre własności izolacyjne. Po wykonaniu badań geologiczno – inŜynierskich i uszczelnieniu ścian wyrobisko moŜna przekształcić na składowisko odpadów obojętnych, a moŜe nawet komunalnych. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla tego typu obiektu wiąŜą się z bliskością zabudowy miasta Osieka i wsi Su- chowola. Uwzględnić naleŜy takŜe skutki ewentualnych szkód górniczych związanych z wy- dobyciem siarki ze złoŜa „Osiek”. Naturalnej izolacji podłoŜa nie ma wyrobisko piasków czwartorzędowych połoŜone na południe od Strzegomek – Gór. Jego ewentualne zagospodarowanie na składowisko odpadów obojętnych będzie wymagało wykonania sztucznych izolacji dna i ścian bocznych. W otoczeniu występują warunkowe ograniczenia lokalizacyjne ze względu na ochronę: przyrody (OCHK Jeleniowsko – Staszowski), zabudowy i kopalin (obszar prognostyczny dla piasków). Pozostałe wyrobiska piasków czwartorzędowych zlokalizowane są na obszarach wyłą- czonych z moŜliwości składowania odpadów - w dolinach Koprzywianki i Kacanki oraz koło Smerdyny. Liczne czynne i nieczynne kamieniołomy sarmackich wapieni detrytycznych (w Karoli- nowie, Smerdynie Kolonii Polanki) oraz dewońskich wapieni i dolomitów (w Budach i Jur-

49 kowicach) nie mogą być brane pod uwagę jako ewentualne miejsca składowania odpadów. Decyduje o tym silne spękanie, zwietrzenie, miejscami takŜe skrasowienie ich stropu oraz znaczny stopień zaangaŜowania tektonicznego (uskoki, fałdy). Istniejące w przeszłości na obszarze arkusza wyrobiska iłów krakowieckich i glin czwartorzędowych koło Strzegomia i Strzegomka oraz iłów bentonitowych koło Łazisk ule- gły zatarciu (samorekultywacji). Po zakończonej eksploatacji zrekultywowano równieŜ wyrobiska glin zwałowych i iłołupków dolnokambryjskich w Tenczynopolu. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predestynowane do składowania odpadów na- leŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektować odpowiednie badania geologiczne, hydrogeologiczne i geologiczno-inŜynierskie. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska (w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk) na obszarze planowanego składowiska odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno- inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu lokalizacji nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu pod obiekty szczególnie uciąŜliwe dla środowiska i zdrowia ludzi oraz mogących pogorszyć stan środowiska. Oprócz bowiem ograniczeń prawnych, odnoszą- cych się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi występowania w podłoŜu utworów słabo przepuszczalnych, sta- nowiących dobrą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Przy ustalaniu warunków geologiczno-inŜynierskich na terenie arkusza Klimontów po- minięto: rejony występowania powierzchniowych złóŜ kopalin, tereny leśne i rolne w klasie bonitacyjnej I-IVa, łąki na glebach pochodzenia organicznego, obszar międzywala Wisły oraz rejony zwartej zabudowy miejskiej. Z waloryzacji wyłączono równieŜ obszar głębino- wych złóŜ siarki rodzimej „Osiek” i „Baranów Sandomierski-Skopanie”, na których zlokalizowane są otwory eksploatacyjne, rurociągi przesyłowe oraz zabudowania kopalni. W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego obszar ten jest wyłączony z zabudowy.

50 Obszary korzystne i niekorzystne dla budownictwa wydzielone zostały na podstawie map: topograficznych, geologicznych (Romanek, Słowiok, 1975) i hydrogeologicznych (Kos, 1997). Na obszarach o warunkach korzystnych dla budownictwa występują grunty: spoiste (w stanach: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym) oraz sypkie (średniozagęszczone i zagęszczone), na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wody grun- towej występuje na głębokości większej niŜ 2,0 m. Obszary te, to głównie miejsca występo- wania skonsolidowanych glin zwałowych zlodowaceń południowopolskich, piasków wodnolodowcowych i rzecznych (z wodą gruntową na głębokości większej niŜ 2 m p.p.t.), lokalnie nieskonsolidowanych mułków i piasków zastoiskowych. Morfologicznie są to głównie obszary wysoczyzny morenowej i równin sandrowych. Obszary o korzystnych warunkach gelo- giczno-inŜynierskich występujące w środkowej części obszaru badań (rejon Smerdyny) leŜą na wapieniach neogenu, a w części południowej (rejon Suchowoli) na iłach krakowieckich. Niewielkie fragmenty o korzystnych dla budownictwa warunkach spotyka się we wschodniej części obszaru badań, w okolicy: Klimontowa, Borku Klimontowskiego i Skwirzowej. Rejony o warunkach geologiczno-inŜynierskich niekorzystnych i utrudniających budownictwo, to obszary występowania gruntów słabonośnych: organicznych, spoistych w stanie plastycznym i miękkoplastycznym, grunty niespoiste, luźne, obszary płytkiego występo- wania wód gruntowych (0-2 m). Warunki geologiczno-inŜynierskie utrudniające budownictwo, występują w północnej i północno-wschodniej części obszaru arkusz gdzie rozprzestrzenione są lessy o miąŜszości do 20 m (pokrywają one zbocza Gór Świętokrzyskich i WyŜyny Sandomierskiej oraz Nieckę Nidziańską, na północ od linii: Bogoria, Jurkowice, Nawodzice, Bukowa i Wnorów). Osady te przy zwiększonej wilgotności charakteryzują się skłonnością do osiadania zapadowego i rozwoju wąwozów. Wywołane to jest między innymi zjawiskami sufozji (wypłukiwanie drobnych cząsteczek mineralnych ze skał sypkich), której sprzyja urozmaicona morfologia terenu. MoŜe to spowodować zapadanie i osuwanie się gruntu (Malinowski, 1971). NaleŜy zaznaczyć, Ŝe znaczne obszary występowania lessów zostały wyłączone z waloryzacji geologiczno-inŜynierskiej ze względu na obecność na nich gleb chronionych. Warunki utrudniające budownictwo występują w rejonie wychodni wapieni badeńskich koło Karolinowa, Smerdyny i Kolonii Polanki. Charakteryzują się one najczęściej silnym zwietrzeniem, miejscami takŜe skrasowieniem stropu oraz znacznym stopniem zaangaŜowa- nia tektonicznego (uskoki, fałdy).

51 Niekorzystne warunki wyznaczono w dolinach rzek, gdzie poziom zwierciadła wód gruntowych znajduje się zazwyczaj na głębokości mniejszej niŜ 2 m, na obszarach podmo- kłych oraz zwłaszcza tam, gdzie występują zagroŜenia powodziowe (rejon międzywala Wi- sły). Pod względem litologicznym osady słabonośne to: grunty niespoiste luźne (piaski, Ŝwiry i namuły rzeczne) oraz grunty organiczne (namuły torfiaste, torfy). Jako niekorzystne dla budownictwa wydzielono równieŜ obniŜenia terenu w obrębie występowania pokryw glin zwa- łowych, gdzie tworzą się liczne, lokalne zabagnienia (gliny w stanie plastycznym) oraz obszary występowania zjawisk krasowych, zwłaszcza tam, gdzie płytko pod powierzchnią terenu występują gipsy – (okolice Wiśniowej i Czajkowa). Otworowa eksploatacja złoŜa siarki rodzimej „Osiek” nie wpływa w sposób znaczący na warunki podłoŜa budowlanego. Maksymalne wielkości osiadania powierzchni terenu w rejonie najwyŜszej zasobności złoŜa wynoszą średnio 4,0 m. Nieprzepuszczalny nadkład nad złoŜem zbudowany jest z iłów krakowieckich i warstw pektynowych, który pod względem stopnia plastyczności jest zaliczany do półzwartych, zwartych, skonsolidowanych i bardzo skonsolidowanych. W wyniku osiadania mogą w profilu pionowym powstawać szczeliny od- pręŜające, ale z uwagi na podatność tych utworów na pęcznienie (około 30%) proces ten jest znacznie ograniczony (Górka, Wilk, 1996). Nie obserwuje się negatywnych wpływów otwo- rowej eksploatacji siarki rodzimej poza granicą obszaru górniczego. Na terenie gdzie występują szkody górnicze, zjawiska krasowe czy zapadliska, warunki gruntowe są skomplikowane, dlatego teŜ w przypadku projektowania inwestycji budowlanych pierwszą czynnością winno być sporządzenie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Klimontów posiada wysokie walory środowiska naturalnego ze względu na krajobraz, lasy, zbiorowiska roślinne oraz obecność gleb wysokich klas bonitacyjnych. Wynika to z połoŜenia na styku kilku zróŜnicowanych jednostek fizycznogeograficznych. Walory przyrodniczo-krajobrazowe terenu objętego arkuszem Klimontów są chronione poprzez ustanowienie obszaru chronionego krajobrazu i pomników przyrody. W zasięgu badanego obszaru arkusza znajduje się znaczny fragment Jeleniewsko-Staszowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (OCHK J-S), którego całkowita powierzchnia wynosi 28 469 ha. Wchodzi on w skład Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych obejmującego tereny o największych walorach przyrodniczych województwa świętokrzyskiego (Stan…, 2006). Cechą charakterystyczną wymienionego obszaru chronionego krajobrazu są rozległe

52 kompleksy lasów, o zróŜnicowanej florze i faunie. Obszar ten spełnia niezwykle waŜną rolę w utrzymaniu równowagi stosunków wodnych i klimatycznych rejonu. Walory przyrodnicze badanego obszaru wzbogaca występowanie licznej grupy pomni- ków przyrody Ŝywej (tab. 6). Są to pojedyncze drzewa lub grupy drzew, które podlegają ochronie ze względu na swoje unikatowe rozmiary, wiek lub gatunek. Najwięcej jest lip i dę- bów. Czasami pomniki te znajdują się na terenie parków podworskich. Tabela 6 Wykaz pomników przyrody Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu na ochro- Miejscowość zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie ny Powiat 1 2 3 4 5 6 Bogoria Parafia Bogoria 1 P 1988 PŜ –klon pospolity Kośc. Rzym.-Kat. staszowski Bogoria Parafia Bogoria 2 P 1988 PŜ – lipa drobnolistna Kośc. Rzym.-Kat. staszowski Bogoria Parafia Bogoria 3 P 1988 PŜ – lipa drobnolistna Kośc. Rzym.-Kat. staszowski Bogoria Parafia Bogoria 4 P 1988 PŜ – klon pospolity Kośc. Rzym.-Kat. staszowski Bogoria Parafia Bogoria 5 P 1988 PŜ – lipa drobnolistna Kośc. Rzym.-Kat. staszowski Bogoria przy drodze Bogoria 6 P 1988 PŜ – lipa drobnolistna 13 km od Staszowa staszowski Bogoria 7 P Witowice 1988 PŜ – lipa drobnolistna staszowski Olbierzowice Para- Klimontów 8 P fia Kośc. Rzym.- 1991 PŜ –lipa drobnolistna Kat. sandomierski Nowa Wieś dz. nr Klimontów PŜ – aleja drzew pomnikowych 9 P 289 przy drodze 1988 (70 szt. modrzewi europejskich) Klimontów-Staszów sandomierski Górki Klimontow- Klimontów 10 P 1988 PŜ – sosna czarna (2 szt.) skie sandomierski Górki Klimontow- Klimontów 11 P 1988 PŜ –buk pospolity skie sandomierski Górki Klimontow- Klimontów 12 P 1988 PŜ – buk pospolity skie sandomierski Górki Klimontow- Klimontów 13 P 1988 PŜ – lipa drobnolistna skie sandomierski Górki Klimontow- Klimontów 14 P 1954 PŜ – lipa drobnolistna skie park podworski sandomierski Klimontów Parafia Klimontów 15 P 1988 PŜ –lipa drobnolistna Kśc. Rzym-Kat. sandomierski

1 2 3 4 5 6 Klimontów Parafia Klimontów 16 P 1992 PŜ – lipa drobnolistna Kśc. Rzym-Kat sandomierski Klimontów Parafia Klimontów 17 P 1995 PŜ – jesion wyniosły Kśc. Rzym-Kat sandomierski Bogoria 18 P Budy 1954 PŜ – dąb szypułkowy staszowski Wiśniowa w parku Staszów 19 P podworskim dz. nr 1988 PŜ – topola biała 592 staszowski Wiśniowa w parku Staszów PŜ – topola biała 20 P podworskim dz. nr 1988

592 staszowski Wiśniowa na łące Staszów 21 P 1988 PŜ – lipa drobnolistna 100m od parku staszowski Wiązownica Staszów 22 P 1954 PŜ – dąb szypułkowy w parku staszowski Jeziory Łoniów 23 P 1991 PŜ – dąb szypułkowy w centrum wsi sandomierski Łoniów 24 P Skwirzowa 1997 PŜ – wiąz szypułkowy sandomierski Ruszcza Płaszczy- Łoniów 25 P zna, wzdłuŜ granicy 1988 PŜ – lipy drobnolistne (38 szt.) parku sandomierski Ruszcza Płaszczy- Łoniów 26 P 1988 PŜ – dąb szypułkowy zna w parku sandomierski Ruszcza Płaszczy- Łoniów 27 P 1988 PŜ – wiąz szypułkowy zna w parku sandomierski Zawidza, przy dro- Łoniów 28 P 1954 PŜ – topola biała dze 4 km od Osieka sandomierski

Rubryka 2 - P – pomnik przyrody Rubryka 6 - Rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

WaŜnym elementem środowiska przyrodniczego na arkuszu Klimontów są gleby chronione. O ich jakości decyduje rodzaj skał macierzystych. Obszar badany w zdecydowanej większości pokrywają kompleksy bielicowe, pseudobielicowe, brunatne i czarnoziemy, a w dolinach większych rzek takŜe mady i gleby mułowo-torfowe. Tworzą one Ŝyzne kompleksy przydatności rolniczej: pszenny bardzo dobry, dobry i wadliwy, a w dalszej kolejności: Ŝytni, zboŜowo-pastewny i uŜytki zielone. W północnej i północno-wschodniej części omawianego arkusza dominują gleby brunatne na podłoŜu lessowym. Część gleb naleŜących do klasy uŜytków rolnych od I do IVa, a takŜe łąki na gruntach pochodzenia organicznego zaliczono do chronionych. UŜytki rolne są wykorzystywane pod uprawy buraków cukrowych, pszenicy, ziemniaków oraz pod warzywnictwo i sadownictwo. Zajmują one głównie północną i wschodnią część omawianego obszaru (Gągol, i in., 1992).

54 Lasy są na obszarze arkusza Klimontów waŜnym elementem krajobrazu i pełnią szereg funkcji (ochronne, produkcyjne, rekreacyjne). Zwarte skupiska leśne pokrywają do 30% badanego obszaru. Największe z nich, zlokalizowane w południowo-zachodniej części są frag- mentem duŜego kompleksu – Lasów Golejowskich. Są to lasy mieszane, gdzie głównymi gatunkami są: sosny, dęby i brzozy. W części południowej na siedliskach borowych przewa- Ŝają drzewostany sosnowo-dębowe z domieszką brzozy i olszy. W środkowej części obszaru arkusza występują lasy mieszane z większą ilością drzew liściastych (buki). Zbocza lessowe zajmują dąbrowy z udziałem innych gatunków liściastych: brzozy, grabu i lipy. Na pozosta- łym obszarze występują lasy grądowe mieszane z bukiem, dębem, grabem i klonem. Spełniają one funkcje produkcyjne oraz słuŜą: ochronie gleb przed erozją, ochronie i retencji wód, ko- rzystnie wpływają na klimat, pełnią funkcje rekreacyjne (Gągol, i in., 1992). Według koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998) w południo- wo-wschodniej część arkusza przebiega fragment międzynarodowego korytarza ekologiczne- go 28 m – Tarnobrzeski Wisły. PołoŜenie arkusza Klimontów na tle mapy systemu ECONET obrazuje figura 5. Na obszarze arkusza Klimontów nie ma terenów, które byłyby elementami systemu NATURA 2000 (Natura..., 2005). Na omawianym obszarze autorzy MGGP (Bąk, i in., 2001) zaproponowali utworzenie dwóch stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej (tab. 7). Pierwsze w okolicach Smerdyny, gdzie występują ciekawe struktury sedymentacyjne mioceńskich wapieni detrytycznych. Drugie stanowisko, z licznymi odsłonięciami naturalnymi i sztucznymi piaskow- ców i mułowców kambryjskich oraz wapieni mioceńskich, znajduje się w malowniczym terenie doliny Koprzywianki (Rybica-Bukówki). Tabela 7 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej Numer Gmina Miejscowość Rodzaj obiektu Uzasadnienie wyboru obiektu Powiat 1 2 3 4 5 Ciąg wyrobisk na wychodniach mioceń- Karolinów- skich wapieni detrytycznych, struktury 1 Staszów Wr Smerdyna sedymentacyjne, skamieniałości (waŜne Staszowski w skali ponadregionalnej) Wysoka lewobrzeŜna skarpa Koprzy- wianki z odsłonięciami skał kambryjskich 2 Rybnica – Bukówka Klimontów Wr, O i wapieni mioceńskich (waŜne w skali Sandomierski ponadregionalnej)

Rubryka 4 – rodzaj obiektu: Wr - wyrobisko, O - odsłonięcie

55 W rejonie Czajkowa i Woli Wiśniowskiej obserwuje się unikatowe w skali kraju zjawiska występowania krasu gipsowego (powierzchniowego, podziemnego i reprodukowanego), bardzo bogatego w formy i zjawiska (Drzał, 1988). Objawia się on w krajobrazie w postaci bezodpływowych lejów, zapadlisk, ślepych dolinek krasowych, niecek, jeziorek i płytkich jaskiń. Fragmenty kopalnego systemu krasowego w wapieniach litotamniowych (jaskinia, jamy) spotkać moŜna w rejonie Smerdyny (Gubała, i in., 1998).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Klimontów na tle mapy systemów ECONET (Liro red., 1998) 1 – obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 23M – Doliny Środkowej Wisły, 31M - Świętokrzyski; 2 – międzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 28m – Tarnobrzeski Wisły; 3 – obszar węzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 20K – Cisowsko - Orłowiński

XII. Zabytki kultury

Arkusz Klimontów naleŜy do atrakcyjnych krajobrazowo i kulturowo obszarów dawnej ziemi sandomierskiej, a obecnie regionu świętokrzyskiego (Zabytki…, 1973). Pierwsi osadni- cy przybyli na tutejsze Ŝyzne tereny około 4000 lat temu. Spuścizną długiej historii tego re-

56 gionu są cenne zabytki kultury materialnej – od stanowisk archeologicznych po zabytki architektoniczne. Do najcenniejszych stanowisk archeologicznych naleŜą kurhany w Nowej Wsi i w miejscowości Szczeka oraz cmentarzysko kurhanowe w Strzegomiu. W granicach arkusza zwraca uwagę zabytkowy Klimontów połoŜony w malowniczej okolicy, pełnej wąwozów w dolinie Koprzywianki. ZałoŜony został około roku 1240 przez Jana Zbigniewa Ossolińskiego. Od roku 1869 Klimontów nie jest juŜ miastem, lecz pozostał tu miejski układ z zabudową architektoniczną rynku pochodzącą z XVIII-XIX wieku. Naj- cenniejszym zabytkiem w tej miejscowości jest barokowy zespół kościoła kolegiackiego p.w. św. Józefa (XVII w.) z rokokowym XVIII-to wiecznym wnętrzem. Innymi cennymi zabytka- mi Klimontowa są: renesansowy zespół klasztorny dominikanów (kościół p.w. św. Panny Marii i św. Jacka (XVII w.) wraz z podominikańskim zespołem klasztornym z XVII w., ogro- dzenie z bramą oraz klasycystyczna synagoga z XIX w., najstarsza część cmentarza. Układu urbanistyczny miasta objęty został ochroną konserwatorską. W innych miejscowościach poza Klimontowem do rejestru zabytków wpisane zostały następujące obiekty architektoniczne i sakralne: renesansowy pałac Ossolińskich z XVII w. wraz z parkiem w Górkach Klimontow- skich; zespól kościoła parafialnego p.w. św. Trójcy z XVIII w. w Bogorii; oś k ciół p.w. św. Michała z XVIII w. z późnoklasycystycznym zabytkowym ołtarzem głównym w Wiązownicy; zespół pałacowo-parkowy w Wiązownicy-Dziękach; kamienny, późnoromański kościół z XIII w., rozbudowany około 1600 r. (obecnie waŜny ośrodek kultu Matki Boskiej Sulisławskiej) wraz z zespołem kościelnym w Su- lisławicach; drewniany kościółek parafialny z XVI w., p.w. Matki Boskiej Bolesnej w Strzegomiu; o ś k ciół parafialny p.w. św. Stanisława z renesansowym ołtarzem w Osieku; zabytkowy, pochodzący z XVII w. pałac rodziny Tarłów odbudowany po zniszcze- niach wojennych, (obecnie izba pamięci Hugona Kołłątaja) w Wiśniowej. W miej- scowym kościele parafialnym znajduje się urna z sercem tego wielkiego Polaka. Zabytkowe cmentarze wojenne z lat 1914-1915 wpisane do rejestru zabytków znajdują się w Adamczowicach, Rogaczu i Kolonii Pęcławice. Cmentarze parafialne wpisane do rejestru zabytków są w: Bogorii, Klimontowie, Sulisławicach, Olbierzowicach, Strzegomiu, Wią- zownicy-Kolonii, Wiązownicy Małej.

57 Ochroną konserwatorską są teŜ objęte parki podworskie i wiejskie w miejscowościach: Ujanowice, Witowie, Jurkowice, Julianów, Byszów, Dmosice, Ruszcza-Płaszczyzna, Suli- szów, Wiązownica. W miejscowości Sulisławie na obszarze arkusza znajduje się jeden z najlepiej zachowa- ne klasztorów zgromadzenia Cystersów, którzy sprowadzili się na te tereny w 1140 roku do wsi Zbrzeźnica pod Jędrzejowem. W sąsiednich miejscowościach (poza badanym terenem): Wiślica, Koprzywnica, Sandomierz moŜna obejrzeć cenne zabytki tego zgromadzenia. Przez obszar arkusz przebiegają interesujące piesze szlaki turystyczne w okolicach Klimontowa i Karolinowa.

XIII. Podsumowanie

Obszar objęty arkuszem Klimontów ma zdecydowanie rolniczy charakter. Podstawą gospodarki rolnej są Ŝyzne gleby. Naturalne warunki glebowe i klimatyczne zapewniają wysokie plony zbóŜ, roślin zielonych i dają dobre efekty w hodowli. Na bazie rolnictwa rozwija się przemysł rolno-spoŜywczy i przetwórczy. Głównymi ośrodkami administracji gminnej są miejscowości: Klimontów i Osiek. Pełnią one funkcje obsługi w zakresie słuŜby zdrowia, szkolnictwa i kultury dla ludności omawianego regionu. W obrębie arkusza Klimontów rozpoznano i udokumentowano dziewięć złóŜ: dwa siarki rodzimej, trzy kamieni budowlanych i cztery złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej. WaŜną rolę w gospodarce regionu odgrywa kopalnia otworowa siarki „Osiek”, eksploatu- jąca rzadkie w skali kraju złoŜe, jest to największy zakład przemysłowy w okolicy, który daje zatrudnienie miejscowej ludności. Kopalina wykorzystywana jest w przemyśle chemicznym. Aktualnie poza siarką na obszarze arkusz Klimontów eksploatuje się kamienie budowlane ze złoŜa „Jurkowice” i „Budy” oraz iły do wyrobu ceramiki budowlanej ze złoŜa „Grabowiec” i „Osiek-Grabowiec dz. 390/2”. W oparciu o opracowania archiwalne wyznaczono cztery obszary prognostyczne dla: bentonitów, wapieni, gipsów i piasków, jak równieŜ kilkanaście perspektywicznych obszarów występowania piaskowców kwarcytowych, iłów i piasków. Poszukiwania złóŜ kruszywa naturalnego zakończyły się wynikami negatywnymi. Eksploatacja siarki stwarza duŜe zagroŜenie dla środowiska naturalnego, które odzwier- ciedla się na badanym obszarze poprzez osiadanie terenu, zanieczyszczenie gleb, wód powierzchniowych i podziemnych oraz powietrza. Władze samorządowe powinny dbać o to, aby nie dopuścić do degradacji środowiska przyrodniczego. Głównym uŜytkowym poziomem wodonośnym na omawianym obszarze są wody zwią- zane z osadami neogenu. Poziom czwartorzędowy ma znaczenie podrzędne. Ujmowane są

58 studniami o zróŜnicowanej wydajności od kilku, kilkunastu m3/h do 250 m3/h. Wody mioceń- skie są częściej wykorzystywane gdyŜ charakteryzują się dobrą jakością, nie wymagają uzdatniania, są średnio twarde, o niskiej zawartości Ŝelaza. Na obszarze arkusza Klimontów preferowane obszary lokalizacji składowisk odpadów wiąŜą się z występowaniem płaskich plejstoceńskich powierzchni zrównań zbudowanych z glin zwałowych zlodowaceń południowopolskich oraz piaszczysto – Ŝwirowych rezyduów. LeŜą one na słaboprzepuszczalnych iłach i iłołupkach dolnokambryjskich oraz na mioceńskiej serii ilastej (iłach krakowieckich) w zapadlisku przedkarpackim. Najkorzystniejsze tereny dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych są w okolicy Tencznopola, Byszówki i Rogacz. Równie dobre warunki występują koło Pliskowoli i Suchowoli. Dla składowisk odpadów niebezpiecznych wytypwano obszary płytko występujących i odsłaniających się na powierzchni iłów krakowieckich w okolicy Strzegomia. Jeśli szczegółowe badania geologiczno- inŜynierskie i hydrogeologiczne nie potwierdzą ich przydatności dla tego typu składowisk to moŜna je rekomendować dla odpadów komunalnych. Pod składowiska odpadów komunalnych najlepiej nadają się tereny na północ od Grabowca (m. in. z powodu istniejących tam wyrobisk w kopalniach iłów). Na duŜej części potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów wyznaczono warunkowe ograniczenia wynikające z sąsiedztwa zabudowy mieszkaniowej, ochrony kopalin i krajobrazu. Większość tych obszarów pozbawiona jest uŜytkowego poziomu wodonośnego. Pomimo Ŝe ponad połowa powierzchni arkusza Klimontów leŜy w zapadlisku przedkarpackim (obszar płytkiego występowania iłów krakowieckich) występują tu stosunkowo słabe warunki dla lokalizacji składowisk odpadów. Wynika to ze specyfiki budowy geologicznej brzeŜnej części zapadliska oraz z niekorzystnego wpływu na górotwór podziemnego wytopu siarki ze złoŜa „Osiek”. Po zakończeniu eksploatacji obszary między Mucharzowem, Buczy- ną Grabowcem i Osiekiem powinny być ponownie przeanalizowane pod kątem występowania szkód górniczych i ich wpływu na moŜliwość lokalizacji składowisk odpadów. Wytypowane obszary naleŜy brać pod uwagę równieŜ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niŜ składowiska odpadów, gdyŜ wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Teren objęty arkuszem odznacza się małą lesistością, ale moŜe stanowić znakomitą bazę turystyczno-rekreacyjną ze względu na walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe. Tury- styka i agroturystyka mogą stanowić podstawę do rozwoju rekreacji zorganizowanej. Dodat- kowym walorem turystycznym tego obszaru są cenne zabytki kultury polskiej.

59 XIV. Literatura

BĄK B., RADWANEK-BĄK B., SZELĄG A., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Klimontów (887) wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa BISKUPSKA Z., 1956 – Wyniki badań nad bentonitami regionu Świętokrzyskiego w latach 1956 – 1959. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BUGAJSKA-PAJĄK A., 1974 – Charakterystyka geologiczno-surowcowa utworów węgla- nowo-detrytycznych miocenu południowego obrzeŜenia Gór Świętokrzyskich ze szczególnym uwzględnieniem rejonu Smerdyny i Kikowa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. CYWICKA K., 1982 – Sprawozdanie geologiczne z badań zwiadowczych za kruszywem naturalnym w obrębie czasz projektowanych zbiorników wodnych w województwie tarnobrzeskim. Arch. Przeds. Geol. Kielce. CYWICKI R., 1987 – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych i moŜliwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Bogoria, województwo tarnobrzeskie. Arch. Geol. Urz. Marszałkowskiego w Kielcach. CYWICKI R., 1988 – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych i moŜliwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Klimontów, województwo tarnobrzeskie. Arch. Geol. Urz. Marszałkowskiego w Kielcach DRZAŁ M., 1988 – Ochrona przyrody Niecki Nidziańskiej. Studia Ośrodka Dok. Fizjograf., t. XVI. PAN. Kraków. DYNOWSKA I., M. MACIEJEWSKI (red), 1991 – Dorzecze górnej Wisły. PWN. Warsza- wa-Kraków. FIŁON Dz., CHOMICKA G., 1977- Orzeczenie geologiczne o złoŜu wapieni organodetry- tycznych mioceńskich „Smerdyna”. Arch. Przeds. Geol. Kielce. FLOREK E., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa surowca gliniastego „Kli-

montów-Tenczynopol” w kategorii C1 do produkcji cegły palonej. Arch. Urz. Mar- szałkowskiego w Kielcach. GĄGOL J., HERMAN G., NOWAK M., 1992 – Atlas geologiczno-sozologiczny złóŜ kopalin Ponidzia w skali 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol. Warszawa. GĄSIEWICZ A., 2000 – Sedymentologia i diageneza wapieni poselenitowych a model gene- tyczny polskich złóŜ siarki rodzimej. Prace Państw. Inst. Geolog., t. CLXXII. War- szawa.

60 GÓRKA J., WILK J., 1996 – Program prac geologicznych dla oceny wpływu kopalni siarki „Osiek” na jakość i reŜim wód podziemnych wraz z koncepcją ochrony tych wód. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol. Warszawa. GUBAŁA J., KASZA J., URBAN J., 1998 – Jaskinie Niecki Nidziańskiej. Pol. Tow. Nauk o Ziemi. Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państw. Inst. Geol. Warszawa. JAGODZIŃSKA B., KALITIUK R., 2000 – Dokumentacja badań geoelektrycznych na wybranych profilach obserwacyjnych w rejonie zlewni Koprzywianki i Opatówki. Arch. PG POLGEOL S.C. w Warszawie Zakład w Lublinie. JELONEK E., śUREK E., 1990 – Projekt zagospodarowania złoŜa siarki rodzimej „Osiek” z ustaleniem zasobów przemysłowych. Kopalnie Dolomitów S.A. Sandomierz. JÓŹWIAK M., śURAK A., 1988 – Sprawozdanie geologiczne z prac zwiadowczych dla określenia perspektyw udokumentowania złóŜ bentonitów i iłów bentonitowych w utworach trzeciorzędowych na terenie województwa kieleckiego i tarnobrzeskiego. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol. Warszawa.

KASPROWICZ M., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoŜa surowca ilastego połoŜonego na działce 390/2 w miejscowości Osiek-Grabowiec. Arch. Geol. Urz. Marszałkowskiego w Kielcach. KASPRZYK A., 1986 – Badania litologiczno-surowcowe gipsów mioceńskich w rejonie Sta- szowa, Woli Wiśniowskiej i Chmielnika. Arch. Przeds. Geol. Kielce. KAWARSKA L., 1977 – Sprawozdanie z wstępnych badań wykonanych dla wytypowania złóŜ piasku przy linii Hrubieszów-Huta Katowice. Odcinek Kozłów-Strzegomek. Arch. Przeds. Geol. Kielce. KAWARSKA L., SOŁTYSIK J., 1978 – Karta rejestracyjna złoŜa piasków przeznaczonych do budowy linii kolejowej Hrubieszów-Huta Katowice w miejscowości Strzegomek. Arch. Przeds. Geol. Kielce. KLECZKOWSKI A., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków. KONDRACKI J.(red.), 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KOS M., 1997 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 z Objaśnieniami. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

61 KOWALIK I., NOWAK K., 1985 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa siarki „Osiek” w kategorii C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

KOWALIK J., PISKORZ S., 1980 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa siarki rodzimej „Baranów-Skopanie”, woj. Tarnobrzeg. Arch. Przeds. Geol. Kielce. KOWALIK J., PISKORZ A., PISKORZ S., ŚMIECH S., 1979 – Dokumentacja geologiczna

w kat. C1 złoŜa siarki rodzimej „Osiek” miejscowości: Pliskowola, Mikołajów, Osieczno, Łęg, Lipnik, gm. Osiek, woj. tarnobrzeskie. Arch. Przeds. Geol. Kielce. KOWALIK J., ŚMIECH S., PISKORZ A., 1982 – Dokumentacja geologiczna w kat. C + C złoŜa siarki „Niekrasow”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KOZYDRA Z., 1977 – Katalog wybranych złóŜ surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce. Wyd. Geol. Warszawa. KUBICA B., 1991 – Zasoby perspektywiczne siarki. (w): Zasoby perspektywiczne kopalin Polski. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KUBICA B., JÓZEFKO U., PANEK E., SKRZYPCZAK R., 1996 – Atlas geologiczno- sozologiczny Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego w skali 1:50 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LASAK J., 1985 - Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych i moŜliwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Staszów, województwo tarnobrzeskie. Arch. Geol. Urz. Marszałkowskiego w Kielcach. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej. ECONET. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MAJEWSKI W., 1970 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za piaskami w rejonie Wola Wiśniowska-Łukawica, powiat Staszów. Arch. Przeds. Geol. Kielce. MAJEWSKI W., SOŁTYSIK J., 1969 – Sprawozdanie geologiczne z prac zwiadowczych za złoŜami belemnitu w miejscowości Łaziska. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MALEC K., 1988 – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych i moŜliwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Koprzywnica, województwo tarnobrzeskie. Arch. Geol. Urz. Marszałkowskiego w Kielcach. MALENDA K., 1991 – Dokumentacja geologiczna złoŜa wapieni i dolomitów dewońskich

„Budy” z zasobami w kategorii B+C1+C2 w Budach, gm. Bogoria, woj. tarnobrzeskie. Centr Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

62 MALINOWSKI J., 1971 – Badania geologiczno-inŜynierskie lessów. Wyd. Geol.. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red), 2006 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MESZCZYŃSKI J., SZCZERBICKA M., 2006 – Pierwszy poziom wodonośny. Występowa- nie i hydrodynamika. Mapa w skali 1:50 000 arkusz Klimontów + objaśnienia (w opracowaniu). MESZCZYŃSKI J., SZCZERBICKA M., WILGAT J., 2001 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych zlewni Koprzywianki i Opatów- ki, Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIGASZEWSKI Z., KWAPISZ B. 1971 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 złoŜa trzeciorzędowych iłów bentonitowych „Łaziska”. Arch. Przeds. Geol. Kielce. MRÓZ W., 1987 – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych i moŜliwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Rytwiany, województwo tarnobrzeskie. Arch. Ge- ol. Urz. Marszałkowskiego w Kielcach. MYCIELSKA E.,1960 – Formy krasowe na północ od Osieka Sandomierskiego. Prz. Geogr. t. 32, z. 4. Natura 2000 na tle innych form ochrony przyrody, 2005 – Min. Środ. Warszawa. NIEĆ M., 2001 (w): Surowce mineralne Polski. Surowce chemiczne. Siarka. Wyd. Centrum PPGSMiE PAN Kraków. NIEĆ M., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoŜa dolomitów dewońskich „Jurkowice”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. NISZCZYK E., GAD A., GIEŁśECKA D., 1990 – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych i moŜliwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Łoniów, woje- wództwo tarnobrzeskie. Arch. Geol. Urz. Marszałkowskiego w Kielcach. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochrona i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i UŜytków Zielnych. Falenty. PACZYŃSKI B., red., 1993-1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Część I i II. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PAWŁOWSKI S., 1970 – Geologia złóŜ siarki w Polsce. Biul. Inst. Geol. Warszawa. PAWŁOWSKI S., PAWŁOWSKA K., KUBICA B., 1976 – Dokumentacja geologiczna no- woodkrytego złoŜa siarki rodzimej „Osiek-Baranów”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

63 POśARYSKI W., (red), 1974 – Budowa geologiczna Polski. Tektonika. Wyd. Geol. War- szawa. PRĘDOTA Z., 1964 – Karta rejestracyjna złoŜa surowca ilastego „Tenczynopol” jako surowca ceramiki budowlanej dla cegielni Tenczynopol. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PRĘDOTA Z., 1969 – Opinia geologiczna o moŜliwości wykorzystania surowca ilastego w miejscowości Przybysławice. ZUG i T. Kielce. PRZENIOSŁO S. (red.), 2005 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2004 r. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. PYśEWICZ L., GATKOWSKI Z., 1989 - Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych i moŜ- liwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne gminy Osiek. Arch. Geol. Urz. Mar- szałkowskiego w Kielcach. RADOMSKA H, 2003 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kopaliny ilastej „Grabowiec”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. RADWAN D., 1981 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych dla stwierdzenia występowania triasowych i kambryjskich surowców ilastych jako surowca „niskiego” dla przemysłu cementowego w rejonie Klimontów-Chęciny. I etap. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ROMANEK A., 1977 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Klimontów. Wyd. Geol. Warszawa. ROMANEK A., SŁOWIOK G., 1975 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Klimontów. Wyd. Geol. Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paździer- nika 2002 r., poz. 1359. SŁOWIOK G., 1959 – Karta rejestracyjna złoŜa kopalni piaskowca kwarcytowego „Rybnica- Bukówki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SOCHA R., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa surowca ilastego „Osiek- Grabowiec” do produkcji ceramiki budowlanej. Arch. Geol. Urz. Marszałkowskiego w Kielcach. SOCHA R., 1995 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa surowca gliniastego w kat.

C1 do produkcji cegły palonej wraz z projektem zagospodarowania złoŜa „Tenczy- nopol”. Arch. Geol. Urz. Marszałkowskiego w Kielcach.

64 SOCHA R., SADOWSKA A., 2006 – Operat oceny wpływów eksploatacji na górotwór i tereny górnicze – analiza chemizmu i reŜimu wód trzecio- i czwartorzędowych. Ko- palnia i Zakłady Chemiczne Siarki „Siarkopol” S.A. z siedzibą w Grzybowie. Ko- palnia Siarki „Osiek”. Stan ś rodowiska w województwie świętokrzyskim w roku 2005, 2006 – Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska w Kielcach, Biblioteka Monitoringu Środowiska. Kielce. TUROWSKI A., 1966 – Uproszczona dokumentacja złoŜa piasków kwarcowych „Szymano- wice”. Arch. Przeds. Geol. Kielce. TUROWSKI A., 1970 – Orzeczenie geologiczne dotyczące piasków kwarcowych w rejonie Bogorii. Arch. Przeds. Geol. Kielce. TURZA M., 1974 – Sprawozdania z badań geologicznych z określeniem zasobów perspektywicznych złoŜa piasków budowlanych w rejonie Połaniec-Osiek. Arch. Przeds. Geol. Kraków. WRÓBLEWSKI T., 1971 – Charakterystyka geologiczna i technologiczna kwarcytów i pia- skowców kwarcytowych Gór Świętokrzyskich. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol. Warszawa. Zabytki architektury i budownictwa w Polsce-województwo kieleckie., 1973 – PWN War- szawa. Zalecane kryteria bilansowości złóŜ kopalin., 1994 – Min. Ochr. Środ., Zas. Nat. i Leśn. Warszawa. ZARDZEWIAŁY M., 2006 – Likwidacja zagroŜeń ekologicznych w Kopalni Siarki „Grzy- bów”. Miesięcznik WUG nr 8.