T.C. MARMARAÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYATARATIRMALARIENSTĐTÜSÜ TÜRKDÜNYASICOĞRAFYASIANABĐLĐMDALI KARAÇAYÇERKES(ÖZERK) CUMHURĐYETĐ’NĐNDEMOGRAFĐKYAPISI

YÜKSEKLĐSANSTEZĐ MuratTOPÇU ĐSTANBUL,2006 T.C. MARMARAÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYATARATIRMALARIENSTĐTÜSÜ TÜRKDÜNYASICOĞRAFYASIANABĐLĐMDALI KARAÇAYÇERKES(ÖZERK) CUMHURĐYETĐ’NĐNDEMOGRAFĐKYAPISI

YÜKSEKLĐSANSTEZĐ MuratTOPÇU Danıman:Yrd.Doç.Dr.HülyaKAYALI ĐSTANBUL,2006

ÖNSÖZ Bu çalımada Kuzey Kafkasya’da yer alan, Rusya Federasyonu’na bağlı KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı, temel demografik tanımlar çerçevesindeincelenmitir. Karaçay ve Nogay Türklerinin, Çerkes, Abaza ve Rusların temel nüfusunu oluturduğuKaraçayÇerkesCumhuriyeti1922yılındaözerkbölgeolarakkurulmutur. SSCBdağıldıktansonra,1991yılındaRusyaFederasyonu’nabağlıcumhuriyetstatüsü almıtır. Türkiye’de bölge üzerine yapılan çalımalar, kaynakların çoğunlukla Rusça olması nedeniyle çok azdır. Rusça kaynakları kullanma imkânı olması böyle bir çalımanınortayaçıkmasınısağlamıtır. Çalımadaesasolarak1939,1959,1970,1979,1989yıllarındayapılanSSCBve 2002RusyaFederasyonugenelnüfussayımlarınınverilerindenyararlanılmıtır.Bunun dıında istatistik verileri ve konu üzerine yayınlanmı eserler de çalımaya kaynak olmutur. KaraçayÇerkesCumhuriyeti’nindemografikyapısıaltıbölümdeincelenmitir. Genel tanıtımı amaçlayan birinci bölümden sonra, ikinci bölümde nüfusun dağılıını etkileyen faktörler olarak KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin coğrafi özellikleri incelenmitir. Üçüncü bölümde, KaraçayÇerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Tarihi Geliimi balığıaltındabölgenin18.ve19.yüzyıllardakiidariyapısıvenüfusu,nüfusungeliimi elealınmıtır. Dördüncübölümde,öncekibölümlerdeedinilenbilgilerıığındanüfusundağılıı venüfusyoğunluğuincelenmitir. Beincibölümde,doğumveölümmiktarları,doğurganlık,evlenmeveboanma, tarihtekinüfushareketlerivegöçbalıklarıaltındanüfushareketlerielealınmıtır. Altıncı bölümde ise nüfusun sosyal nitelikleri incelenmektedir. Bu bölümde nüfusunetnikyapısı,dildurumu,oturduğuyeritibarıylanüfus,yavecinsiyetyapısı, hanehalkı yapısı, nüfusun medeni durumu ve eğitim durumu mevcut veriler ıığında değerlendirilmitir. KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı üzerine Türkçede ilk olduğunudüündüğümbutezçalımamsırasındatevikediciveyardımsevertutumuyla bana yol gösteren, en iyisi olması için çaba gösteren tez danımanım, hocam Yrd.Doç.Dr.HülyaKayalı’yateekkürederim. MuratTopçu

ÖZET Bu çalımada, Rusya Federasyonu’na bağlı KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı incelenmektedir. Kuzey Kafkasya’da bulunan KaraçayÇerkes Cumhuriyeti Abhazya, Gürcistan, Rusya içinde de KabardeyBalkar Cumhuriyeti, StavropolveKrasnodarbölgeleriilesınırkomusudur.1922yılındaözerkbölgeolarak kurulmutur. Nüfusu esas olarak Karaçay ve Nogay Türklerinden, Çerkes, Abaza ve Ruslardanolumaktadır. Bu tez çalımasında KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı nüfusunun geliimi, nüfusun dağılıı, nüfus hareketleri ve nüfusun sosyal nitelikleri balıkları altında incelenmitir. Çalımada 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 ve 2002 yıllarındayapılangenelnüfussayımısonuçlarıileistatistikverileriesasalınmıtır.

ANAHTARKELĐMELER Abaza, Adıge, Battalpaa, Çerkes, Çerkez, demografi, göç, Kafkas, Kafkasya, Karaçay,Kazak,Kuban,Nogay,nüfus,nüfuscoğrafyası,RusyaFederasyonu,Stavropol ABSTRACT ThisstudyfocusesonthedemographicstructureoftheRepublicofKarachay CherkessinRussianFederation.TheRepublicofKarachayCherkessislocatedinthe NorthCaucasia.ShebordersAbkhazia,GeorgiaandtheRepublicofKabadianBalkaria, Stavropol, Krasnodar in the Russian Federation. She was founded as Karachay Cherkess Autonomous Region in 1922. Her population is mainly composed of KarachayandNogayTurks,Circassian(Cherkess),AbazaandRussians. In this study, the demographic structure of Republic of KaracayCherkess is examinedundertheheadingsasthepopulationgrowth,thepopulationdistrubition,the changes in the population and social characteristics of the population. The study is basedonthecensusesintheyears1939,1959,1970,1979,1989and2002,additionally statisticaldata.

KEYWORDS Abaza, Adyghe, Battalpasha, Cherkess, Circassian, demography, migration, Caucasia,Karachay,Cossak,Kuban,Nogay,population,populationgeography,Russian Federation,Stavropol. ĐÇĐNDEKĐLER TABLOLĐSTESĐ……………………………………………………………….. IV EKĐLLĐSTESĐ………………………………………………………………… XII EKLER…………………………………………………………………...... XIV KISALTMALAR……………………………………………………………….. XV GĐRĐ……………………………………………………………………………. 1 I.KARAÇAYÇERKESCUMHURĐYETĐ’NĐNCOĞRAFĐKONUMU...... 3 II.KARAÇAYÇERKESCUMHURĐYETĐ’NĐNCOĞRAFĐ ÖZELLĐKLERĐ...... 5 A.Yeryüzüekilleri...... 5 B.Đklim...... 7 C.BitkiÖrtüsü...... 10 D.AkarsularveGöller...... 11 E.TarımveHayvancılık...... 14 F.YeraltıKaynakları...... 15 G.Sanayi...... 15 H.Ulaım...... 16 Đ.Turizm...... 16 III.KARAÇAYÇERKESCUMHURĐYETĐNÜFUSUNUNGELĐĐMĐ...... 19 A.18.ve19.YüzyıllardaBölgeninRusya’nınĐdariYapısıĐçindekiYerive Nüfusu...... 19 1897RusyaĐmparatorluğuBirinciGenelNüfusSayımı...... 28 B.KaraçayÇerkesÖB’ninKuruluuveYapılanĐdariDüzenlemeler...... 30 C.GenelNüfusSayımlarınaGöreKaraçayÇerkesÖzerkBölgesi/ CumhuriyetiNüfusununGeliimi...... 32 IV.NÜFUSUNDAĞILII...... 52 NüfusYoğunluğu…...... 55 V.NÜFUSHAREKETLERĐ...... 57 A.YıllıkDoğumMiktarları...... 57 B.YıllıkÖlümMiktarları,Nedenleri,ÖlümYaSınırı,BebekÖlümlerive

I Nedenleri...... 59 C.Doğurganlık...... 66 D.EvlenmeveBoanma...... 73 E.DoğalNüfusArtıı...... 75 F.TarihiGeliimĐçindeNüfusHareketleri...... 79 1.Rusya’nınBölgeyiĐgaliveYerliNüfusunGöçEttirilmesi...... 81 2.KaraçaylarınOrtaAsya’yaSürgünü...... 82 G.ĐçveDıGöçler,Nedenleri,CoğrafiDağılımı,GöçeKatılanNüfusun YaYapısı...... 84 GöçmenlerinEtnikYapısı...... 92 VI.NÜFUSUNSOSYALNĐTELĐKLERĐ...... 98 A.NÜFUSUNETNĐKYAPISI...... 98 1.SovyetveRusTerminolojisindeEtnikKavramlarveAdlandırmalar.... 98 2.KaraçayÇerkesCumhuriyetiNüfusunuOluturanEtnikGruplar…..... 102 a.Karaçaylar...... 102 b.Çerkesler...... 103 c.Abazalar...... 104 d.Nogaylar...... 105 3.KaraçayÇerkesCumhuriyeti’niOluturanEtnikGruplarınNüfusu….. 106 EtnikGruplarınKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndekiNüfusu...... 116 (1).EtnikGruplarınBölgelereGöreDağılımıveNüfusları...... 121 (2).EtnikGruplarınehirveKırNüfusları...... 134 B.NÜFUSUNDĐLDURUMU...... 138 1.KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeKonuulanDiller...... 138 a.Karaçayca...... 138 b.Nogayca...... 139 c.Çerkesçe...... 140 d.Abazaca...... 140 2.Karaçayca,Çerkesçe,AbazacaveNogaycaKonuanlarınNüfusu...... 141 C.OTURDUĞUYERĐTĐBARIYLANÜFUS...... 148 1.YerleimYerlerininĐdariYapısıveGruplandırılması...... 148

II 2.KırehirNüfusuveehirleme...... 154 a.ehirlerinNüfusu...... 161 (1).Çerkessk...... 161 (2).UstCeguta...... 164 (3).Karaçayevsk...... 165 (4).Teberda...... 166 b.ehirTipiYerleimlerin(Kasabaların)Nüfusu...... 168 3.DoğumYerineGöreNüfus...... 169 D.NÜFUSUNYAVECĐNSĐYETYAPISI...... 173 1.NüfusunYaYapısı...... 173 a.YaBağımlılıkOranı...... 192 b.OrtalamaYa…...... 196 2.NüfusunCinsiyetYapısı...... 196 EtnikGruplarınYaveCinsiyetYapısı…...... 199 E.HANEHALKINÜFUSU...... 202 F.NÜFUSUNMEDENĐDURUMU...... 219 G.NÜFUSUNEĞĐTĐMDURUMU...... 230 SONUÇ...... 242 KAYNAKÇA...... 247

III TABLOLĐSTESĐ SayfaNo Tablo1 X.Revizyon(1858)veYerelSayımVerilerineGöre1850’li YıllardaKuzeyKafkasyaNüfusununEtnikYapısı……………... 22 Tablo2 1867YerelSayımınaGöreK.KafkasyaNüfusununEtnikYapısı 26 Tablo3 1882YerelSayımınaGöreKubanOblastı’nınEtnikYapısı…… 27 Tablo4 RusyaĐmparatorluğu1897YılıBirinciGenelNüfusSayımı– NüfusveNüfusYoğunluğu……………………………………… 28 Tablo5 1897NüfusSayımınaGöreKubanOblastı’nınEtnikYapısı……. 29 Tablo6 1882ve1897YıllarındaBatalpaaUyezdi’ninEtnikYapısı…… 30 Tablo7 1939NüfusSayımınaGöreKaraçayveÇerkesÖzerkBölgeleri HalklarınınRusyaBölgelerindekiNüfusu...... 34 Tablo8 1959NüfusSayımınaGöreKÇÖBHalklarınınRusya BölgelerindekiNüfusu...... 37 Tablo9 1970NüfusSayımınaGöreKÇÖBHalklarınınRusya BölgelerindekiNüfusu...... 38 Tablo10 1979NüfusSayımınaGöreKÇÖBHalklarınınRusya BölgelerindekiNüfusu...... 40 Tablo11 1989NüfusSayımınaGöreKÇÖBHalklarınınRusya BölgelerindekiNüfusu...... 43 Tablo12 2002NüfusSayımınaGöreKaraçayÇerkesCumhuriyeti HalklarınınRusyaBölgelerindekiNüfusu...... 46 Tablo13 GenelNüfusSayımlarınaGöreKÇÖB/KÇCNüfusu………...... 49 Tablo14 YıllaraGöreKÇÖB/KÇCNüfusu……………………………... 50 Tablo15 19791988ve19892002YıllarındaKÇCveKomu CumhuriyetlerinYıllıkNetNüfusArtıı………………………… 50 Tablo16 19912000YıllarındaKÇCveKomuCumhuriyetlerinNüfus Artıı……………………………………………………………… 51 Tablo17 19902005YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninSürekli Nüfusu…………………………………………………….…… 51 Tablo18 1989ve2002YıllarındaRayonlarınNüfusYoğunluğu...... 56

IV Tablo19 19902004YıllarıArasındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’nde DoğumMiktarları………...... 58 Tablo20 19892003YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’nde DoğurganlıkHızı……………...... 58 Tablo21 19902004YıllarıArasındaKÇC’deÖlümMiktarları………..... 60 Tablo22 KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeÖlümHızı…………………… 60 Tablo23 GenelÖlümHızı………………………………………...... 61 Tablo24 ÖlümNedenlerineGöreÖlenlerinDağılımı…………………...... 62 Tablo25 19952004YıllarındaKÇC’deTrafikKazalarındaÖlenlerin Sayısı……………………………………………………………... 62 Tablo26 KÇC’deNeonatalvePostneonatalBebekÖlümleri……….…….. 63 Tablo27 KÇC’deNeonatalvePostneonatalBebekÖlümleriBebek Ölümleri………………………………………………………… 64 Tablo28 EnDüükBebekÖlümüGöstergeleriOlanRusyaBölgeleri……. 64 Tablo29 1YaındanÖnceÖlenBebeklerinÖlümNedenlerineGöre Dağılımı...... 65 Tablo30 2002NüfusSayımındaDoğurduklarıÇocukSayısınaGöre Kadınlar...... 68 Tablo31 DeğiikEğitimSeviyelerindeKadınlarTarafındanDoğurulan OrtalamaÇocukSayısı...... 69 Tablo32 DoğurulanÇocukSayısınaGöreEtnikGruplar...... 71 Tablo33 2002NüfusSayımındaMilliyetlerineveDoğurduklarıÇocuk SayısınaGöreKadınlar...... 72 Tablo34 2002NüfusSayımındaKÇC’deHerEtnikGruptanKadınların DoğurduklarıÇocukSayısınaGöreOranı...... 73 Tablo35 YıllaraGöreKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeEvlenenlerinve BoananlarınSayısıveOranı…………………………………… 74 Tablo36 19902000YıllarındaKaraçayÇerkesveKomu CumhuriyetlerdeEvlenmeveBoanmaOranı………..………… 75 Tablo37 19902004YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeDoğal NüfusArtıı……………………………………………………… 76

V Tablo38 19702003YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeDoğum ÖlümMiktarlarıveDoğalNüfusArtıı...... 77 Tablo39 2003ve2004YıllarındaKÇC’deDoğalNüfusArtıı,Evlilikve BoanmaGöstergeleri……………….…………………………… 77 Tablo40 2003ve2004YıllarındaKÇC’deDoğalNüfusArtııDinamiği.... 78 Tablo41 RFGüneyFederalBölgesi’ndeDoğalNüfusArtıı………...... 78 Tablo42 SürgünEdilenKaraçaylarınNüfusu…………………………… 82 Tablo43 ÖzelYerleimlerdeYaayanKuzeyKafkasyaHalklarınınNüfusu (19451950)……………………………………………………… 83 Tablo44 20032004YıllarındaKÇCNüfusununGöçDinamiği……...…... 88 Tablo45 2003ve2004YıllarındaKÇC’deGöçHareketleri………………. 89 Tablo46 2003ve2004YıllarındaKÇCNüfusununRusyaDıınaGöçü….. 89 Tablo47 19972000YıllarındaGöçmenlerinHareketĐstikametlerineGöre Dağılıı…………………………………………………………... 90 Tablo48 20032004YıllarındaKÇC’deehirveKırNüfuslarınaGöreGöç 91 Tablo49 OcakEylül2004Döneminde14veÜzeriYatakiGöçmenlerin YaYapısı(DıGöç)……………………………………………. 92 Tablo50 RusGöçmenleriKÇC’denGöçeZorlayanEtkenlerAnketi…..… 93 Tablo51 19971998YıllarındaEtnikKökenlerineGöreGöçEdenlerin Sayısı……………………………………………………………... 94 Tablo52 20032004YıllarındaKÇC’deGöçmenlerinEtnikKökeni ...... 96 Tablo53 2002SayımınaGöreKÇCEtnikGruplarınınUlusalAidiyet Tanımlaması……………………………………………………... 101 Tablo54 1819.YüzyıllardaKuzeyKafkasyaNüfusununEtnikYapısı….. 107 Tablo55 19141920VerilerineGöreK.KafkasyaNüfusununEtnikYapısı 108 Tablo56 NüfusSayımlarınaGöreKaraçayÇerkesCumhuriyetiHalklarının SovyetCumhuriyetlerindekiNüfusu...... 110 Tablo57 SayımYıllarınaGöreKaraçayÇerkesÖb/Cumhuriyeti’ninEtnik Yapısı...... 112 Tablo58 1989ve2002SayımlarındaKÇCEtnikGruplarınınSSCB,Rusya veKÇC’dekiNüfusları…………………………………………. 115

VI Tablo59 GenelNüfusSayımlarınaGöreKaraçayÇerkesÖb/Cumhuriyeti HalklarınınRusya’dakiNüfusu………………………………….. 116 Tablo60 19891998YıllarıArasındaKÇC’deEtnikGruplarınNüfusu…... 117 Tablo61 SayımYıllarınaGöreKÇÖB/Cum.HalklarınınNüfuslarıve Oranları…………………………………………………………... 118 Tablo62 2002NüfusSayımındaKaraçayÇerkesCumhuriyetiNüfusunun EtnikYapısı...... 119 Tablo63 1903YılındaKaraçayKöylerininNüfusu...... 122 Tablo64 1959YılındaKÇÖBNüfusununBölgelereGöreEtnikDağılımı 127 Tablo65 SayımYıllarınaveBölgelereGöreKaraçaylarınNüfusArtıı… 128 Tablo66 SayımYıllarınaGöreKÇÖB’ninBazıRayonlarındaEtnik GruplarınNüfusuveOranı……………………………………… 129 Tablo67 SayımYıllarınaGöreKÇÖBRayonlarındaRusNüfusu………… 130 Tablo68 1989YılındaRayonlaraveEtnikGruplarınNüfusÇoğunluğuna GöreYerleimYerleri…………………………………………… 131 Tablo69 KÇÖBNüfusununehirlereveRayonlaraGöreEtnikYapısı (1989)…………………………………………………………….. 132 Tablo70 19892002YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’nde MilliyetlereGöreNüfusHareketleri…………………………….. 134 Tablo71 KÇÖB’deEtnikGruplarınSayımYıllarınaGöreehirveKır Nüfusları………………...... 134 Tablo72 1959,1979,1989ve2002SayımSonuçlarınaGöreKaraçayların veÇerkeslerinehirveKırNüfuslarıOranı(TümRusya)….… 135 Tablo73 1989ve2002SayımlarındaKaraçayÇerkesÖb/Cumhuriyeti NüfusununehirveKırNüfuslarınaGöreEtnikYapısı………... 136 Tablo74 KaraçayÇerkesCumhuriyetiHalklarınınehirveKır/Erkekve KadınNüfusu(2002)(TümRusya)…………………...... 137 Tablo75 1959ve1970NüfusSayımlarınaGöreAnadiliniBilmeOranı… 141 Tablo76 1989SayımınaGöreKÇÖBHalklarınınDilDurumu………..… 142 Tablo77 2002SayımınaGöreDilBilenlerinNüfusu…………………...… 143 Tablo78 2002SayımınaGöreKÇCHalklarınınRusçayaHâkimiyeti…... 144

VII Tablo79 2002NüfusSayımınaGöreKÇCHalklarınınRusyaFederasyonu BölgelerindekiNüfusuveRusçayaHâkimiyeti...... 144 Tablo80 DiğerEtnikGruplardanKÇCHalklarınınDilleriniBilenNüfus (2002)(RusçaDıında)……………………………………...... 147 Tablo81 NüfusSayısınaGöreRayonlarınGruplandırılması……………... 149 Tablo82 NüfusSayısınaGöreehirlerinveehirTipiYerleimlerin Gruplandırılması……………………………………………….... 150 Tablo83 RayonYönetimineBağlıehirTipiYerleimlerinNüfusSayısına GöreGruplandırılması…………………………………………... 150 Tablo84 ehirYönetimineBağlıehirTipiYerleimlerinNüfusSayısına GöreGruplandırılması…………………………………………... 150 Tablo85 KÇC’deRayonların,YerleimYerlerininveKırsalYönetimlerin Sayısı…………………………………………………………….. 151 Tablo86 NüfusSayısınaGöreKırsalYerleimYerlerininGruplandırılması 151 Tablo87 KırsalYerleimSayısınaGöreRayonlarınGruplandırılması…..... 152 Tablo88 KırsalYönetimSayısınaGöreRayonlarınGruplandırılması….... 152 Tablo89 KırsalYerleimSayısınaGöreKırsalYönetimlerin Gruplandırılması……………………………………………...... 152 Tablo90 NüfusSayısınaGöreKırsalYönetimlerinGruplandırılması…… 153 Tablo91 KaraçayÇerkesÖb/Cumhuriyeti’ninYıllaraGöreehirKır NüfuslarıveOranları……………………………………………. 155 Tablo92 19982005YıllarındaRayonlarınNüfusu……………………… 158 Tablo93 1989ve2002SayımlarınaGöreRayonlarınNüfusu…………… 158 Tablo94 2002NüfusSayımınaGöreKÇC’deYerleimYerlerininNüfusu 159 Tablo95 19892005YıllarındaehirlerinNüfusu……………………….... 161 Tablo96 ÇerkesskehrininYıllaraGöreNüfusu………………………..... 162 Tablo97 1989ve2002GenelNüfusSayımlarınaGöreÇerkesskehrinin ErkekveKadınNüfusu………………..………………………… 162 Tablo98 1989SayımınaGöreÇerkesskNüfusununEtnikYapısı...... 162 Tablo99 UstCegutaehrininYıllaraGöreNüfusu……………………… 164 Tablo100 1989ve2002GenelNüfusSayımlarındaUstCegutaehrinin

VIII ErkekveKadınNüfusu…………………………………………. 164 Tablo101 KaraçayevskehrininYıllaraGöreNüfusu……………………... 165 Tablo102 1989ve2002GenelNüfusSayımlarındaKaraçayevskehrinin ErkekveKadınNüfusu………………………………………….. 166 Tablo103 TeberdaehrininYıllaraGöreNüfusu………………………….. 167 Tablo104 1989ve2002GenelNüfusSayımlarındaTeberdaehrininErkek veKadınNüfusu………………………………………………… 167 Tablo105 ehirTipiYerleimlerinYıllaraGöreNüfusu…………………... 168 Tablo106 2002NüfusSayımındaDoğumveĐkametYerineGöreKÇC Nüfusu...... 170 Tablo107 1939NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöre KaraçayÖzerkBölgesi’ninNüfusu...... 174 Tablo108 1939NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreÇerkes ÖzerkBölgesi’ninNüfusu...... 175 Tablo109 1959NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇÖB Nüfusu...... 178 Tablo110 1970NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇÖB Nüfusu...... 179 Tablo111 1979NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇÖB Nüfusu...... 182 Tablo112 1989NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇÖB Nüfusu...... 184 Tablo113 1996ve1997YıllarındaKÇCSürekliNüfusununYaYapısı… 185 Tablo114 2002NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇC Nüfusu...... 187 Tablo115 SayımYıllarınaveYaGruplarınaGöreKaraçay–Çerkes Cumhuriyeti’ninNüfusu...... 190 Tablo116 19952001YıllarındaYaBağımlılıkOranı……………………... 192 Tablo117 YıllaraGöreKÇCNüfusununYaBağımlılıkDurumu...... 193 Tablo118 1989ve2002SayımlarınaGöreKÇCNüfusununYaYapısıve YaBağımlılıkDurumu...... 194

IX Tablo119 CinsiyeteveYaGruplarınaGöreKaraçayÇerkesCumhuriyeti Nüfusu(2002)……………………………………………………. 195 Tablo120 KÇC’de19862002YıllarındaCinsiyetOranı……………...... 197 Tablo121 NüfusSayımlarınaGöreKÇÖB/Cumhuriyeti’ndeCinsiyetlere Göreehir–KırNüfuslarıveOranları………………………… 198 Tablo122 1989SayımınaGöreÇerkesveKaraçayKadınlarınDoğurduğu OrtalamaÇocukSayısı…………………………………………… 200 Tablo123 1989NüfusSayımıve1994MikroSayımSonuçlarınaGöre KaraçaylarınveÇerkeslerinYaGruplarınınOranı………..…… 200 Tablo124 2002SayımınaGöreKaraçaylarınveÇerkeslerinYaYapısı… 201 Tablo125 KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeHanehalkıYapısı(2002)…… 202 Tablo126 2002SayımındaYaGruplarınaGöreKÇCHanehalkıNüfusu..... 203 Tablo127 KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeEvsizHanehalkı(2002)……… 204 Tablo128 2002NüfusSayımınaGöreĐkiveyaDahaFazlaKiidenOluan, Tiplerine,Ölçeğineve18YaındanKüçükÇocukSayısınaGöre HanehalkıNüfusu...... 205 Tablo129 2002NüfusSayımındaKÇC’deHaneÖlçeğineveÜyelerinin MilliyetineGöreĐkiveDahaFazlaKiidenOluanHanehalkı Nüfusu...... 207 Tablo130 2002NüfusSayımınaGöreKÇC’deÇalıanveBakımaMuhtaç KiiSayısınaGöreĐkiveDahaFazlaKiidenOluanHanehalkı Nüfusu...... 208 Tablo131 GeçimKaynaklarınaveYaGruplarınaGöre1KiidenOluan HanehalkıNüfusu...... 210 Tablo132 2002NüfusSayımındaKÇCHanehalkıNüfusununCinsiyetve YaGruplarınaGöreSürekliĐkametYerlerindeKalmaSüresi...... 211 Tablo133 HanehalkıÖlçeğineGöre1989ve2002SayımlarıArasında ĐkametYeriniDeğitirenNüfus...... 215 Tablo134 1979YılındaKÇÖBHalklarındaEvlilikDurumu……………… 219 Tablo135 1982YılındaKarııkEvliliklerinSıklığı……………………...... 220 Tablo136 19391967YillarindaKaraçaylardaEvlenmeYaı……………… 221

X Tablo137 2002NüfusSayımındaCinsiyete,YaGruplarınaveEvlilik DurumunaGöreKÇCNüfusu...... 223 Tablo138 2002SayımınaGöreKÇC’deEvlilikDurumu…………………. 224 Tablo139 2002NüfusSayımındaCinsiyete,YaGruplarınaveEvlilik DurumunaGöreKaraçaylarınveÇerkeslerinNüfusu………… 224 Tablo140 2002NüfusSayımındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’nde CinsiyeteveEvlilikDurumunaGöreEtnikGruplarınNüfusu...... 226 Tablo141 2002NüfusSayımındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeEvlilik DurumunaGöreEtnikGruplarınehirveKırNüfusu...... 228 Tablo142 1989SayımındaKÇÖB’deCinsiyeteGöreEğitimSeviyesi...... 233 Tablo143 1989SayımındaKÇÖB’deCinsiyeteGöreEğitimSeviyesi...... 234 Tablo144 2002SayımındaehirveKırNüfusunaGöreÖğrenimSeviyesi.. 235 Tablo145 2002NüfusSayımınaGöreKÇC’deEkonomikOlarakFaal NüfusunEğitimSeviyesi...... 236 Tablo146 2002NüfusSayımındaEğitimSeviyesineveCinsiyeteGöreKÇC Nüfusu...... 237 Tablo147 2002NüfusSayımındaEğitimSeviyesineGöreKaraçaylarınve ÇerkeslerinNüfusu...... 241

XI EKĐLLĐSTESĐ SayfaNo ekil1 KÇCveKomuKafkasCumhuriyetleri...... 3 ekil2 KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninCoğrafiKonumu...... 4 ekil3 KaraçayÇerkesCumhuriyetiFizikiHaritası...... 6 ekil4 KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninĐklimHaritası...... 8 ekil5 KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeAkarsular...... 13 ekil6 KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeÖlümYaSınırı...... 63 ekil7 2002NüfusSayımınaGöreKÇC’deBalıcaEtnikGruplarınOranı.... 121 ekil8 1989SayımınaGöreKÇÖB’deEtnikGruplarınBölgelereDağılımı... 133 ekil9 KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninĐdariBölgeleriveYönetim Merkezleri...... 148 ekil10 SayımYıllarınaGöreKÇC’ninehirveKırNüfuslarınınArtıı...... 156 ekil11 SayımYıllarınaGöreKÇC’deehirveKırNüfusuOranları...... 156 ekil12 2002SayımındaKÇCNüfusununYerleimYerlerineGöreDağılımı. 157 ekil13 1939NüfusSayımındaKaraçayÖzerkBölgesiNüfusununCinsiyete veYaGruplarınaGöreDağılımı...... 173 ekil14 1939NüfusSayımındaKaraçayÖzerkBölgesiehirveKır NüfusununCinsiyeteveYaGruplarınaGöreDağılımı...... 175 ekil15 1939NüfusSayımındaÇerkesÖzerkBölgesiNüfusununCinsiyeteve YaGruplarınaGöreDağılımı...... 176 ekil16 1939SayımındaÇerkesÖzerkBölgesi’ninCinsiyeteveYa GruplarınaGöreehirveKırNüfusu...... 177 ekil17 1959NüfusSayımındaKaraçayÇerkesÖzerkBölgesiNüfusunun CinsiyeteveYaGruplarınaGöreDağılımı...... 178 ekil18 1959SayımındaKÇÖB’ninCinsiyeteveYaGruplarınaGöreehir veKırNüfusu...... 179 ekil19 1970NüfusSayımındaKaraçayÇerkesÖzerkBölgesiNüfusunun CinsiyeteveYaGruplarınaGöreDağılımı...... 180 ekil20 1970SayımındaKÇÖB’ninCinsiyeteveYaGruplarınaGöreehir veKırNüfusu...... 181

XII ekil21 1979NüfusSayımındaKaraçayÇerkesÖzerkBölgesiNüfusunun CinsiyeteveYaGruplarınaGöreDağılımı...... 182 ekil22 1979SayımındaKÇÖB’ninCinsiyeteveYaGruplarınaGöreehir veKırNüfusu...... 183 ekil23 1989NüfusSayımındaKÇÖBNüfusununCinsiyeteveYa GruplarınaGöreDağılımı...... 184 ekil24 1989SayımındaKÇÖB’ninCinsiyeteveYaGruplarınaGöreehir veKırNüfusu...... 185 ekil25 2002NüfusSayımındaKaraçayÇerkesCumhuriyetiNüfusunun CinsiyeteveYaGruplarınaGöreDağılımı...... 186 ekil26 2002SayımındaKÇC’ninCinsiyeteveYaGruplarınaGöreehirve KırNüfusu...... 189 ekil27 SayımYıllarınaGöreKÇC’deYaBağımlılıkDurumu...... 193 ekil28 NüfusSayımlarınaGöreKÇC’deCinsiyetOranı...... 197 ekil29 NüfusSayımlarınaGöreKÇC’deehirveKırNüfuslarınınCinsiyet Oranı...... 198 ekil30 2002SayımındaKÇC’deehirveKırNüfusununHanehalkıYapısı... 203 ekil31 2002SayımınaGöreKÇC’deEtnikGruplarınEvliErkekveKadın Nüfusları...... 225 ekil32 2002SayımınaGöreKÇC’deEtnikGruplarınEvliErkekveKadın Oranları...... 227 ekil33 2002SayımınaGöreKÇC’deEtnikGruplarınHiçEvlenmemiErkek veKadınOranı...... 229

XIII EKLER

EK–1 KaraçayÇerkesCumhuriyetiHaritası(90x90,Ölçek1:200000)

XIV KISALTMALAR BDT :BağımsızDevletlerTopluluğu

KÇC :KaraçayÇerkesCumhuriyeti

KÇÖB :KaraçayÇerkesÖzerkBölgesi

ÖB :ÖzerkBölge

ÖSSC :ÖzerkSovyetSosyalistCumhuriyeti

RGAE :RusyaDevletEkonomiArivi

RF :RusyaFederasyonu

RSFSC :RusyaSovyetFederatifSosyalistCumhuriyeti

SFSC :SovyetFederatifSosyalistCumhuriyeti

SSCB :SovyetSosyalistCumhuriyetleriBirliği

STTSA :Stanitsa(Kazakköyü)

TY :ehirTipiYerleim

XV GĐRĐ KuzeyKafkasya,coğrafiyakınlığıvetarihigeçmiinedeniyleTürkiyeileyoğun ilikisiolanbirbölgedir.OsmanlıDevletiileilikisi16.yüzyılsonlarındabalamıolsa da Kafkasya’nın ve Kafkasyalıların Türklerle ilikisi çok eski dönemlere kadar uzanmaktadır. Tarihi geçmii dıında Kafkasya, nüfusu dolayısıyla da Türkiye için önemlidir. Türkiye’de de nüfusları bulunan Karaçaylar, Balkarlar, Kumuklar ve Nogaylar gibi Türk kökenli halklar Kuzey Kafkasya’da yaamaktadır. Ayrıca, yerli Kafkas halklarından Çerkeslerin ve Abazaların Kafkasya’dan çok daha fazla nüfusu Türkiye’dedir. Buna rağmen Kafkasya ve nüfusu konusunda yapılmı çalımalar son derece sınırlıdır. Mevcut çalımaların çoğu tarihle ilgilidir. Bu boluğu doldurmak amacını güden bu tez çalıması, Rusya Federasyonu’nun Kuzey Kafkasya’daki cumhuriyetlerindenKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninnüfusunukonualmaktadır.Rusya Federasyonu’nunbugünküidariyapısıiçinde,GüneyFederalBölgesi’nin13biriminden biriolanKaraçayÇerkesCumhuriyeti1922yılındaStavropol’ebağlıbir“özerkbölge” olarakkurulmutur.1991’deRusyaFederasyonuiçinde“KaraçayÇerkesCumhuriyeti” olanbölgeninkendidevletbakanı,parlamentosu,bayrağıvardır. KaraçayÇerkesCumhuriyetiKuzeyKafkasya’daTürklerinhemsayıhemdeoran olarakenbüyüknüfusasahipolduğutekcumhuriyettir. Karaçay Türklerinin tamamı, NogayTürklerininde%15’ibucumhuriyetteyaamaktadır.80civarındaetnikgrubun temsilcisininyaadığıKaraçayÇerkesCumhuriyeti’nindiğerkurucuhalklarıÇerkesler veAbazalardır. KaraçayÇerkes Cumhuriyeti etnik bir ad taımasına rağmen tarihi veya etnik sınırlara dayanan bir idari yapı değil, daha çok Çarlık Rusyası’nın askeri güvenlik kaygılarına ve kısmen coğrafi sınırlara dayanarak kurulmu yapay bir idari birimdir. Bugünkü nüfus kompozisyonu Rusya’nın 19. yüzyılda uyguladığı sürgün ve iskân politikalarının bir sonucudur. 1820’lerden itibaren Rusya’nın hâkimiyetine giren bölgede 19. yüzyılda büyük nüfus değiiklikleri olmutur. Rusya hükümeti yerli nüfusun büyük kısmını Osmanlı topraklarına göç ettirerek yerlerine Rus Kazaklarını yerletirmitir.SovyetlerBirliğikurulurkenvarolanidariyapıbüyükölçüdekorunmu, Kuban Oblastı’na bağlı Batalpaa Otdeli 1922 yılında KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’nedönütürülmütür. Bölgenüfusuhakkındageçmiyüzyıllaraaitdemografikverihemenhiçyoktur. Đlk nüfus verileri bölgenin Rusya’nın hâkimiyeti altına girmeye balamasıyla, 1830’lardan itibaren elde edilmitir. Ancak bunlar da çoğunlukla askeri istihbarat raporlarınadayanantahminiverilerdir.ĐlkgenelnüfussayımıÇarlıkzamanında,1897 yılındayapılmıtır.Buçalımadaesasalınanverilerise,KaraçayÇerkesÖzerkBölgesi kurulduktansonra yapılan1939,1959,1970,1979,1989ve2002nüfussayımlarının sonuçlarınadayanmaktadır. KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde nüfusla ilgili ayrıntılı kayıtlar (doğum, ölüm, göç vb.) 1992 yılından sonra tutulmaya balamıtır. Rusya Devlet Đstatistik Komitesi’nininternetsitesindenveyayınlarındanbubilgilereulamakmümkündür.Bu çalımadakullanılanenönemliverikaynaklarındanbirideUNESCOveAçıkToplum Enstitüsü’nünibirliğiylekurulan“NüfusveToplum”dergisininelektronikversiyonu “Demoscope” olmutur. Bu sitede yapılan bütün nüfus sayımlarının sonuçları yer almaktadır.Enayrıntılıbilgilerineldeedildiği2002genelnüfussayımıiçinayrıbirsite mevcuttur.

2 I.KARAÇAYÇERKESCUMHURĐYETĐ’NĐNCOĞRAFĐKONUMU

KaraçayÇerkes Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya’da, Karadeniz ile Hazar Denizi arasında,BüyükKafkasDağları’nın“dağönü”olarakadlandırılankuzeyeğimindeyer alanRusyaFederasyonu’nabağlıfederalbircumhuriyettir.(EK–1,ekil1–2).Yaklaık 43 020’ile44 020’enlemlerve39 045’ile42 030’boylamlararasındabulunur.Toprakları Elbrus dağı sırtlarından batıya ve kuzeye doğru, dağ eteklerine kadar uzanır. Cumhuriyet, Rusya Federasyonu topraklarının % 0.08’ini, Kafkasya’nın % 9’unu kaplamaktadır ve Rusya’nın 83. büyük idari birimdir. Sınırları arasındaki mesafe kuzeyden güneye 140, batıdan doğuya 170 kilometredir. Kuzeyde ve kuzeydoğuda RusyaFederasyonu’nunStavropolKrayı,batıdaKrasnodarKrayı,doğudadaKabardey Balkar Cumhuriyeti ile sınır komusudur. Güneyde Ana Kafkas Sıradağları boyunca Abhazya ve Gürcistan ile olan sınır aynı zamanda Rusya Federasyonu’nun devlet sınırıdır. KaraçayÇerkes Cumhuriyeti, 1963’te kurulan Kuzey Kafkasya Ekonomik Bölgesi’nin ve Rusya Federasyonu’nun Mayıs 2000’deki yeni idari düzenlemesi sonucundakurulan Güney FederalBölgesi’nin 13bölgesinden biridir. Güney Federal Bölgesi’nioluturandiğerbölgelerAdıgey,Çeçenistan,Dağıstan,Đnguetya,Kabardey Balkar,Kalmukya,KaraçayÇerkes,KuzeyOsetya–Alanyacumhuriyetleri;Krasnodar ve Stavropol krayları; Astrahan, VolgogradveRostovoblastlarıdır.

KÇC’nin bakenti 117 bin nüfuslu Çerkessk’tir. 14.100 km 2 yüzölçümüne ve 31,2 kii/km 2 nüfus yoğunluğuna sahip cumhuriyette8rayon(il),4ehir, 7 ehir tipi yerleim (kasaba) ve 139 kırsal yerleim ekil1.KÇCveKomuKafkasCumhuriyetleri bulunmaktadır.1

1“KaraçayevoÇerkesskayaRespublika”,Razdel2.YugRossii:ObçayaHarakteristikaRegiona(Bölüm II. Güney Rusya: Bölgenin Genel Özellikleri), Rostov Devlet Üniversitesi, http://ippk.rsu.ru/sci_pub/regio_kurlek/a2_01.htm ,(Eriim:21.12.2004).

3 ekil2.KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninCoğrafiKonumu

Yüzölçümü ve nüfus olarak Kuzey Kafkasya’nın nispeten küçük bir cumhuriyetidir; sadece Adıgey ve Đnguetya’dan daha büyüktür. Kurulduğu 1922 yılından itibaren 1990’lara kadar bölünme, lağvedilme, yeniden kurulma ve sınır değiikliği gibi çok sayıda müdahaleye uğramıtır. KaraçayÇerkes Cumhuriyeti SovyetlerBirliğidöneminde“özerkbölge”(avtonomnayaoblast)statüsüyleStavropol Krayıiçindeyeralmıtır.1990yılındaStavropolKrayı’ndanayrılarak“KaraçayÇerkes ÖzerkSovyetSosyalistCumhuriyeti”,1991yılındaSovyetlerBirliği’nindağılmasıyla da “KaraçayÇerkes Cumhuriyeti” adıyla Rusya Federasyonu’na bağlı federal cumhuriyetolmutur.

4 II.KARAÇAYÇERKESCUMHURĐYETĐ’NĐNCOĞRAFĐ ÖZELLĐKLERĐ

A. Yeryüzüekilleri Genel olarak Kafkasya genç dağlık bir coğrafyadır. Jeolojik bakımdan KÇC toprakları üç bölgeye ayrılmaktadır: 1) Esas olarak üçüncü zaman ve daha sonraki zamanlaraaitkatmanlarınyeraldığıdüzlükkuzeybölgesi;2)TebeirveJuradönemleri oluumlarının bulunduğu orta bölge (dağ önü); 3) Kambriyen öncesi ve paleozoik oluumların yer aldığı, Ana Kafkas ve Bokovoy (Peredovoy) sıralarının bulunduğu güneybölgesi.

KaraçayÇerkesCumhuriyetiBüyükKafkasDağları’nınkuzeyeğiminde,Elbrus Dağı’nın batısında ve kuzeyinde yer almaktadır. Toprakları güneyde ana sıradağların sırtlarındankuzeydeKafkasönünekadaruzanır.Yeryüzüekilleridüzlük,dağönüve dağlıkolaraküçeayrılır.Rölyefesasolarakdağlıktır;ülkeninüçteikisiyüksekliği2ile 4binmetrearasındadeğiendağlarlakaplıdır.KuzeydeKubanovasınındoğaluzantısı sayılan, deniz seviyesinden en çok 500 metre üzerinde yükseltileri olan düzlük arazi cumhuriyettopraklarınınüçtebirinikaplar.2(ekil3)

Sıçyovıye dağlarının eteklerinden balayan küçük ovalar bakent Çerkessk’in kuzeyindeKubannehrikıyılarına,Kuban’ınbatısındadaKüçükZelençuknehrinekadar uzanır.BüyükveKüçükZelençuknehirleriarasındadahabüyükvedüzovalarbulunur. Kuzeydekiovalardaçokyüksekolmayantepelerbirbiriniizler,bunedenleKÇC’ninbu bölgesi“tepelikovalık”bölgeolarakadlandırılır.Ekilebilirarazilerbüyükçoğunlukla bubölgedebulunur.

Çerkessk’in kuzeydoğusunda çok yüksek olmayan Sıçyovıye (“Kukumav”) dağları uzanır. En yüksek noktası 888 metre olan bu dağlar Kavkazski kasabasının yakınlarında yükselir. Dağların büyük kısmı sürülmü arazidir. Sıçyovıye dağlarının güneyinde,batıdoğuyönündeyineçokyüksekolmayanPastbiçnıy(“Otlak”)dağları

2 “Severnıy Kavkaz” (“Kuzey Kafkasya”), Regionı Rossii (Rusya’nın Bölgeleri) , SSCB Bilimler Akademisi,CoğrafyaEnstitüsü,Moskova1957,s.357363.

5 yükselmektedir. Zengin kireçtaı yatakları nedeniyle bu dağlar Melovıye (“Tebeir”) dağlarıolarakdaadlandırılmaktadır.

ekil3.KaraçayÇerkesCumhuriyetiFizikiHaritası

KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin hemen hemen ortasında, batıdan doğuya doğru,nehirvadileriylekesilenSkalistıy(“Kayalık”)dağlarıuzanır.Kuzeyyamaçları eğimli,güney yamaçlarıdiktir.En yükseknoktası, dağların doğu kısmında, Uçkeken köyünün güneyindebulunanKüçük Bermamıt’tır(2643 m.). Skalistıy dağlarında çok sayıdamağara,BiyçesınvePokunSırtgibiyaylalarvardır.

Skalistıydağlarının güneyinde,Bokovoy (“Yan”,“Bitiik”)dağlarıuzanır.Bu dağlaraAnaKafkasSıradağları’nınönündeolduklarıiçinPeredovıye(“Ön”)dağlarıda denir.Bokovoydağlarının3600–3700metreyekadarulaanbirçokzirvesivardır.Bu

6 zirvelerden bazılarının kuzey yamaçlarında bütün yaz boyunca kar kalkmaz, bazı kısımlarındadabuzullararastlanır.Bokovoydağlarınınyamaçlarıormanlarlakaplıdır; buradaçoksayıdadere,gölveçağlayanvardır.

KaraçayÇerkes Cumhuriyeti ile KabardeyBalkar Cumhuriyeti sınırında bulunan, Karaçayların Mingitav, Çerkeslerin Ohamaho adını verdiği Elbrus Dağı Kafkaslar’ınveAvrupa’nınenyüksekzirvesidir.Yüksekliği5642metredir,sönmübir volkan kabul edilir. Kükürtlü, Ullu Hurzuk, Ullu Kam gibi daha sonra birleerek Kuban’ıoluturanbirçoknehirkaynağınıElbrus’unbuzullarındanalır.

KÇC’ninengüneyinde,AbhazyaveGürcistanilesınırı oluturan Ana Kafkas Sıradağlarıyükselir.AnaKafkasSıradağlarıayrıcaVodorazdelnıySıradağlarıolarakda adlandırılır;kaynağınıonungüney yamaçlarındanalan nehirler Karadeniz’e ve Hazar Denizi’ne, kuzey yamaçlarından alan nehirler de Hazar ve Azak denizlerine dökülür. Ana Kafkas Sıradağları Küçük Laba nehrinin yukarı kısımlarından itibaren, doğudan batıyadoğru100kilometrelikbirduvargibi yükselir.3000metreden yukarıkısımlar buzullarla kaplıdır. Bazı vadilerde buzulların 2000 metreye kadar indiği görülür. KafkaslarınenbüyükbuzullarıolanAlibek,Amanauz,Uzunkol,Ullukam,Tonguzorun, Azav,BızıngıveDıhsuvbubölgedeyeralır.Sıradağlarınen yüksekzirvesi,Teberda nehrinin yukarılarında bulunan Dombay Ülgen’dir (4046 m.). Psı (3790 m.) ve Guandra (3984 m.) diğer önemli zirvelerdir. Kluhor, Maruh ve Sançara gibi önemli geçitler KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’ni Abhazya’ya bağlar ve Karadeniz’e açılır.3 (EK–1)

B. Đklim KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin farklı yeryüzü ekillerinin, Karadeniz’e ve HazarDenizi’neyakınolmasınıniklimözellikleriüzerindebüyüketkisivardır.Genelde karasaliklimözelliklerigörülmektedir.Cumhuriyet’teocakayıortalamahavasıcaklığı

3AnikanovM.V.,StepanovV.V.,Susokolov.Ag.e.; GeografiyaKavkaza(KafkasyaCoğrafyası), http://wkavkaz.narod.ru/otxt/caucas.html (Eriim:26.07.2005);Hapayev,Safar,“KaraçayevoÇerkesiya, NaKrayRodnoy”(KaraçayÇerkes,Yöremiz),Çerkessk,1992,s.512;KÇCresmiinternetsitesi, www.kchr.info ,(Eriim:16.05.2005).

7 3,2°C,temmuzayıortalamahavasıcaklığı20,6°C’dir. Maksimum sıcaklık 39 °C, minimumsıcaklık29°Colarakölçülmütür. 4

KÇC toprakları, genel olarak yeryüzü ekilleriyle belirlenen iklim kuaklarına bölünür.KuzeysınırlarındanPastbiçnıy Dağları’nın yamaçlarına kadar ılımlı karasal iklim hâkimdir. Bunu esas olarak kuzeyden ve kuzeydoğudan gelen hava kütleleri biçimlendirir.Buradayıllıkortalamahavasıcaklığı9°C,yıllıkortalamayağımiktarı 520mm.dir.(ekil4)

ekil4.KaraçayÇerkesCumhuriyeti'ninĐklimHaritası

KÇC’ninbukısmında,ortalamahavasıcaklığı20°Colankuruvesıcakbiryaz hâkimdir;maksimumhavasıcaklığıseyrekolarak40°C’yeulaır.Buradadoneylülayı 4“Prirodnıyeusloviya”(“DoğaKoulları”),KaraçayevoÇerkesskayaRespublika, http://kcr.narod.ru/customs/kcrtodayr.html (Eriim:15.03.2005).

8 sonunda balar, nisan baında sona erer. Ocak ayı ortalama hava sıcaklığı 4,2 °C, minimumhavasıcaklığı33°C’dir.Kıınazkaryağar.

Cumhuriyet’in yüksekliği 800 ile 1200 metre arasında değien alçak dağlık bölgesindeılımaniklimhâkimdir.Bukuaktayıllıkortalamahavasıcaklığı8–9°C’dir; maksimumhavasıcaklığı38°C,minimumhavasıcaklığıise34°C’dir.Kıınortalama havasıcaklığı3,4°C’dir.KÇC’deyıllıkortalamayağımiktarı650–700mm.dir.

Orta dağlık bölgede iklim ılıman ve nemlidir. Burada, çok yüksek olmayan platolarda,denizseviyesinden1200–2000metreyüksekliktebulunandağlararasındaki derelerdemikroiklimolumasındaSkalistıyveBokovoysıradağlarınınrolübüyüktür. Dağlarkuzeydoğudanvegüneybatıdangelensistenvesoğukrüzgârlardanbüyükölçüde korumasağlar.

BukuaktabazıiklimselfarklılıklarıolansağlıkvedinlenmemerkeziTeberda ileturizmmerkezleriDombayveArhızbulunur.Teberdaehrindegüneıınımısüresi yılda2200saateulaır. Burada güneligünler yılda ortalama 90, günesiz günler ise toplam 16 gündür ve güne ıınımı 250 gün bulutluluk yüzünden biraz azalır. Teberda’darüzgârazdır,yıllıkortalamahızı1,8m/s.’dir.AnaKafkasSıradağları’ndan esendağrüzgârlarıkıdönemindesıcaklıkgetirir;buradakıınortalamahavasıcaklığı 2,3 °C’dir. Yıllık ortalama nispi nem oranı % 70’tir, yılda ortalama 700 mm. yağı düer.Kıburayadağlardan,baharisekuzeydengelir.Teberda’dayazsıcaktır,ortalama havasıcaklığı15,5°C’dir.Yılıneniyizamanısonbaharkabuledilir;enfazlaaçıkgün sayısıbudönemedüer,azyağıolur.(ekil4)

Arhız’ınveDombay’ıniklimibenzerdirveTeberda’nıniklimiyledebenzerlikler gösterir. Fakat Arhız’da geni vadilerde aydınlanma daha iyidir. Arhız yerleiminde yıllıkortalamahavasıcaklığı5°C,temmuzayıortalamahavasıcaklığı15°C,ocakayı 5,8°C’dir.Nispinemoranı%72,yıllıkortalamayağımiktarı820mm.dir.Arhız’dave Dombay’dakıyaklaıkdörtaysürer.Đlkkargenelliklekasımortasındadüer,nisan ortasındaisetamamenkalkar.Karörtüsününkalınlığı50santimetreden1,52,5metreye kadardeğiir.ArhızveDombay’dakııngüneligünsayısıçoktur,hava18°C’yekadar ısınır.

9 2000ile4000metrearasıyüksekdağlıkbölgedeiklimdeğiir.Yıllıkortalama havasıcaklığı2°Cile4°Carasındaolup,iklimsoğukturvedonolmayandönem80ile 125 gün arasıdır. Yılda yaklaık 2000 mm. yağı düer. Ekimkasım ayları karla kaplıdır,hazirantemmuzdaisekarkalkar. 5

C. BitkiÖrtüsü CumhuriyetinflorasındatemeliniKafkastürlerininoluturduğu,235’iendemik olmaküzere1260’tanfazlabitkitürübulunur.Üçüncüzamandankalmareliktler,step vehattaçölunsurlarıvardır.24türçiçeklibitki,yokolmatehdidialtındaolantürlerin girdiğiRusya’nın“KırmızıKitabı”ndayeralmaktadır.

Bitki örtüsü step, orman, subalpin ve alpin eritler olarak ayrılır. Step karakteristikdeğildir,yoğunsteperidiyoktur.Bueritteözellikleadaçayı,binyaprak, çobançantası, peygamber çiçeği, step yabani buğdayı gibi çok yıllık otsu bitkiler hâkimdir.6

Dağönüstepbitkileriyavayavaçayırstepörtüsüiledeğiirvebudageni yapraklıormanlara(kayın,gürgen,mee)dönüür.Dağlarda2200metreyekadariğne yapraklıormanlar(çam,köknar,ladin)vardır.Yabanimeyveağaçlarıda(elma,armut, erik,kiraz,kukirazı)çoktur.Ormankenarlarında,kuruyamaçlardatıptadakullanılan eki meyveli kırmızı amberbaris bulunur. Orman eridinin alt kısmında, diğer yararlı çalıbitkilerindenakdiken,kuburnu,kızılcıkvedenizcehrisiyetiir.Kafkashanımeli, değiikeğreltiotu,düğünçiçeğiveçançiçeğitürlerideormaneridineözgüdür.

KÇC’ninormanalanı432.997hektardır.Ormanlarcumhuriyetintoplamalanının yaklaık % 30’unu oluturur. Orman eridinin bitki örtüsü step eridinden zengindir. Bütün ormanlar, sadece seçilmi ağaçların kontrollü kesimine izin verilen 1. grup ormanadâhildirKaraçayÇerkesCumhuriyetiormanlarındabazılarıreliktveendemik olan120’denfazlaağaçveçalıtürüyetiir.

5 KaraçayevoÇerkesskaya Respublika (KaraçayÇerkes Cum.), http://ine.ru/alania.htm , (Eriim: 28.08.2004). 6“Prirodnıyeusloviya”(“DoğaKoulları”)…

10 1700 ile 2400 metre arası yükseklikteki subalpin eritte bitki örtüsü çok çeitlidir. Yüksek otlar, çalılıklar, seyrek ve eğri orman (kısa boylu, eğri gövdeli ağaçlardan oluan orman) hâkimdir. Üçüncü zaman relikti olan ormangülü (rododendron)buerideözgüdür.Subalpineridinçiçeklibitkilerininçoğutemmuzve ağustostaaçar.

2500ile3200metrearasıyüksekliktekialpinçayırlarda3tipçeitbitkiörtüsü görülür; alçak boylu otlardan oluan çayırlar ve kayalık bitkileri. Alçak boylu otsu bitkilerdenbuzulçuhaçiçeği,centiyana,çayırıtırçiçeği,safran,menekev.dhâkimdir. Kaya bitkileri genelde bitki örtüsünün en üst sınırını olutururlar. Burada en yaygın bitkilermanet,menekeveçançiçeğidir.Dahayukarıda,dağlarınkarlarlavebuzullarla kaplı zirvelerinde ve sırtlarında toprak ve yüksek bitkiler yoktur. Bitki organizmalarındansadeceyosunarastlanır. 7

D. AkarsularveGöller KaraçayÇerkes Cumhuriyeti su rezervi bakımından zengindir. Kafkas sıradağlarınınkuzeyeğimindekiakarsularKubanhavzasınaaittir.130civarındabuzul kaynaklıdağgölüveçoksayıdaçağlayanbulunmaktadır.KÇCtopraklarındabüyüklü küçüklü172akarsuakar.BunlardanenbüyükleriKuban,BüyükveKüçükZelençuk, Teberda, Urup ve Büyük Laba nehirlerdir. Kafkasya'nın en büyük nehirleri Elbrus dağındakibuzullarındandoğmaktadır.8(ekil5)

KaynağınıElbrusdağınınbatıyamaçlarındakibuzullardanalanKubannehrive kollarıyoğunbirağeklindecumhuriyettopraklarınıkaplamaktadır.Kuban’ıntoplam uzunluğu941kilometredirve187kilometresiKÇCtopraklarındaakmaktadır.Hurzuk, Ullu Kam ve Uçkulan nehirleri Uçkulan köyü yakınlarında birleerek Kuban adını almaktadır.Kubannehri,yukarıkesimlerindedoğutarafından Hudes, Đndi, Amankol vd. kolları, batı tarafından da Duvut, Gilaç, Teberda ve diğer nehirleri almaktadır. TeberdaKaraçayevskehrindeKuban’akarımaktadır.

7http://www.elbrusoid.ru/ 8KaraçayevoÇerkesskayaRespublika, http://ine.ru(Eriim:27.11.2005)

11 KÇC’nin suyu en fazla olan nehirlerinden biri olan Teberda, Gonaçhir ve Amanauz nehirlerinin birlemesiyle oluur. Dağlardaki karlardan ve buzullardan beslenenbüyüklüküçüklüonlarcanehirTeberda’yadökülür.BunlardanHacıbiy,Ullu Hatipara, Muhu, Gidam batısından; Gedej, Ullu Murucu, umka ve Camagat da doğusundanTeberda’yakarıır.

KubannehriÇerkesskehrininaağısındaKüçükveBüyükZelençuk,Urupve Labagibisuyubolbirkaçkoldahaalır.BunlarKuban’ınKÇCtopraklarındadoğanve akanbatıkollarıdır.Doğukollarınınisesuyuazdır.

Büyük Zelençuk 9 deniz seviyesinden 1500 m. yukarıdaki Arhız yerleiminin güneyinde, Psı ve Kızgıç nehirlerinin birlemesiyle oluur. Kaynaklarından itibaren nehrintoplamuzunluğu160km.dir.Kollarınınçoğu yukarı kesimlerinde ona karıır. BüyükZelençuk’unbatıkaynağıolanPsınehri,BelayaveAmanauz’unbirlemesiyle oluur.PsıbatıdanArhız,doğudandabuzullardançıkanSofyanehirlerinialır.Büyük Zelençuk’un doğudaki kaynağı olan Kızgıç, yukarı kesimlerde Çertova Melnitsa boğazında dar bir kanyonu geçer. Zelençukskaya stanitsasının kuzeybatısında Büyük Zelençuk’aKâfarnehrikatılır.

Hazar havzasına ait ve onun kolu Podkumok ile Terek’in kolu Malka nehirleridekaynaklarınıKÇCtopraklarındanalmaktadır.

Ekonomikaçıdanbüyükönemiolanbunehirlerdenhemiçmesuyusağlamada hemdesulamadayararlanılmaktadır.StavropolKrayı’nasusağlayanBüyükStavropol Kanalı sistemi de cumhuriyet topraklarında kurulmu ve ilemektedir. Kollarıyla birlikteuzunluğu160km.yibulmaktadır.

9Zelençuknehrininadıyerlidillerde“Đncik”veya“Đncic”tir.

12

ekil5.KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeAkarsular

Dağlardaki birçok nehir göllerden çıkmaktadır. KÇC’deki göller esas olarak karstik,morenvetektonikgöllerdir.Karstik vemorengöller,meneleriitibarıylabuz tutarlar.Kuban’ınüstkesimlerindebulunanenbüyükgöllerUlluköl(Uçkulannehrinin havzası)veHurlaköl’dür(Hudesnehrininbatısında).Teberdanehrihavzasında100’den fazlagölvardır.BunlardanenbüyükleriMurucu,Kluhor,Tumanlıköl,Baduk,Hacıbiy, KıngırçatveKaraköl’dür.AksautveMaruhanehirlerininyukarıkesimlerindedegöller vardır,fakatenfazlagölBüyükZelençukhavzasındabulunmaktadır.SadeceArhız’da 70’tenfazladağgölüvardır.Birçokgöl2500–3000m. yüksekliktedirve yılınbüyük kısmındabuzlavekarlakaplıdır.Yaklaık2500metreyükseklikte,BüyükZelençuk’un sağ kolu Rapoçay nehrinin kaynaklarında 7 metre derinliğindeki Çabaklıköl bulunmaktadır.

13 Kızgıç nehri havzasında 17 göl vardır. Arhız yerleiminin batısında, Urup nehrinin kaynaklarında ve Büyük Laba havzasında onlarca büyük dağ gölü bulunmaktadır.

KÇC maden suyu kaynakları bakımından da zengindir. Özellikle Elbrus Dağı yakınlarındaçoksayıdakaynakbulunur.SadeceUlluHurzuknehrihavzasında20’den fazlakaynakvardır.

KÇC’dekienbüyükbuzullarAnaKafkasSıradağlarıüzerindebulunanCalauçat, Alibek, Amanauz ve Ullu Kam nehrinin kaynağını aldığı, 7,5 km. uzunluğundaki Kükürtlü’dür.Bölgedetoplam352buzulvardır. 10

E. TarımveHayvancılık Dağlıkgüneydevedağönüdenilenkuzeydetarımekonomisifarklıdır.Güneyde hayvancılık ağırlıktadır; koyunculuk, meyvecilik ve arıcılık geleneksel olarak gelimitir.11 KÇC’ninKubanboyudüzlüğününucuolankuzeyovalıkkısmındahemen hemenaralıksızsürülmütopraklarbulunmaktadır.Dahaçoktahılekimiyapılır.Burada 130–150m.humuslukaratoprakhâkimdir.Çarlıkdöneminde24,8hektarolanekilebilir alan 1955’te 174.000 hektara çıkmıtır. Ekilebilir alanlar bugün cumhuriyet topraklarınınyaklaık%50’sinikaplar.Buğday,mısır,ayçiçeği,ekerpancarı,patates bataolmaküzeresebzeyetitirilir.Dahayüksekkesimlerdeağırlığıyulafalmaktadır. Çevredeki büyük ehirlerin patates ihtiyacı büyük ölçüde KÇC tarafından karılanmaktadır.Vejetasyondönemicumhuriyetinkuzeyinde182gündürvetarımiçin elverilidir.Güneyindekidağlıkbölgelerdeise50–75gündür.Toprakveiklimkoulları tahıl,ekerpancarı,sebzegibitarımınbalıcakollarınıngelimesinimümkünkılar.12

DağlıkKaraçaybölgesindetarımalanlarınınazlığınedeniyletarımKaraçayların ekonomisinin balıca geçim kaynağı olmamıtır. Bahçecilik ve bağcılık, Karaçay'da ancak 17. yüzyıl sonlarında ve 18. yüzyıl balarında gelimeye balamıtır. Tarım

10 KaraçayevoÇerkesskaya Avtonomnaya Oblast, www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/059/057.htm (Eriim:19.12.2005) 11 AnikanovM.V.,StepanovV.V.,Susokolov.A.g.e.,s.59. 12 “Naprekrestkedrevnihputey–KaraçayevoÇerkesiya”(EskiYollarınKavağındaKaraçayÇerkes”), http://ine.ru/alania.htm (Eriim:23.10.2004)

14 ekonomisinintemelietvesüthayvancılığıdır;koyun,keçi,büyükbahayvanvedomuz yetitirilir;atçılıkvetavukçulukyapılır.

Son yıllarda tarım ürünleri üretimi dümütür. 2000 yılında 1995 yılına göre tahılvebaklagilüretimi%18,ekerpancarı%56,ayçiçeği%44,4,patates2mislinden fazla,et5misli,süt2,1misli,yumurta9,8misliveyünüretimide3,6misliazalmıtır. Aynıdönemdetarımürünleriüreteniletmelerdedeüretimdümütür.Builetmelerde üretimhacmi%12,1azalmıtır.13

F. YeraltıKaynakları Arazinin jeolojik yapısı yeraltı kaynaklarının dağılımını belirlemektedir. Kuzeydeki düzlük bölgede temel yeraltı kaynakları metalik olmayan yapı materyalleridir. Skalistıy sırasının uzantılarında ve daha güneyde, Humara, Tolstobugorskoyev.d.rastlanantakömürü19.yüzyılortalarındanitibarençıkarılmaya balanmıtır. Urup nehrinin üst kesimlerinde bakır pirit (kalkopirit) elde edilir. Barit, aıboyası (okra) ve sülüğen yatakları Urup ve Maruha nehirlerinin üst kesimlerinde, Biyçesin platosunda, Büyük Zelençuk havzasında bulunmaktadır. Kamennomost kasabasınınyakınındaandezit,Kuban’ınüstkesimlerinde,Hurzukköyününgüneyinde granit çıkarılır. Teberda nehrinin üst kesimlerinde siyah ve beyaz mermer yatakları iletilir. Köndelenle dağının batı eğiminde ve Gidam nehri ağzının yakınında, Agur vadisinde de mermer yatakları vardır. Teberda’dan, Kuban’ın üst kesimlerinden çıkarılan mermer ve granit geni ölçüde kullanılır. Bölgenin değiik yerlerinde atee dayanıklıkilrezervleribulunmutur.Ayrıcaantimon,boksitvearsenikkaynaklarıda bilinmektedir.

Yeraltıkaynaklarıarasındakömür,demircevheri,altın,gümü,değerlimetaller, mermer,granit,alçıtaıönemlidir.KÇCmineralkaynaklarıbakımındanzengindir.

G. Sanayi KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde balıca sanayi kolları gıda, kimya ve petrokimyadır. Makine yapımı ve ağaç ileme, kömür ve maden cevheri sanayi de 13 BayramukovĐ.H.,KaraçayevoÇerkesskayaavtonomnayaoblast,Hozyaystvo(Ekonomi), www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/059/057.htm (Eriim:17.01.2004).

15 gelimektedir.Kömür,kurun,çinko,bakır,granitvemermergibiKÇC’ningüneyinde çıkarılanyeraltıkaynaklarıkuzeydekisanayitesislerindeilenmektedir.Cumhuriyet’te çimento,seramikvesilikattuğladâhilinaatmalzemeleri,prefabrikbetonarmeyapılar ve ürünler, metal olmayan yapı malzemeleri, inaat alçısı v.d malzemeler üretilmektedir.

2001 yılında KÇC’de kayıtlı 1299 sanayi iletmesi vardı. Bunlardan 23’ü (% 1,8) devlete ve belediyelere aitti. 1198’i (% 92,2) özel iletme ve 33’ü de (% 2,5) devletveözelteebbüsortakiletmelerdi.Faaliyetteolaniletmesayısı575idi(Toplam sayının%44,3’ü);bunlarıniçindebüyükveortaölçekliolanlarınsayısı59’du.2000 yılındasanayiüretimibelirginbiristikrarakavumutur.2834milyonrublebedelinde üretimyapılmıtır.Öncekiyılagöreenbüyükartıkimyavepetrokimyakollarında(% 148,8),hafifsanayide(%147,1),demirdıımetalürjide(%127,7),makineyapımve metalilemekollarında(%124,7)olmutur.Üretimdeenbüyükpay(%94,5)büyükve ortaölçekliiletmeleredümektedir.

2000 yılında KaraçayÇerkes Cumhuriyeti sanayii içinde balıca yeri üretim hacminegöreusanayikollarıalmaktadır:Kimyavepetrokimyasanayi1042,5milyon ruble (Toplam üretim hacmi içinde % 36,8). Unculuk dâhil gıda sanayi 570 milyon ruble(%20,1).Đnaatmalzemelerisanayi440,5milyonruble(%15,5).Elektrikenerjisi 390,5milyonruble(%13,8).

Diğer sanayi kollarında ise durum öyledir: Makina yapım ve metal ileme sanayi170milyonruble(Toplamüretimhacmiiçinde%6).Demirdıımetalürji154,1 milyonruble(Toplamüretimhacmiiçinde%5,4).Orman,keresteilemeveselüloz kâğıtsanayi39,1milyonruble(%1,4).Hafifsanayi11,2milyonruble(%0,4).Matbaa sanayi 7,1 milyon ruble (% 0,3). Tıp sanayi 4,1 milyon ruble (% 0,14). Cam ve porselenfayanssanayi1,1mil.ruble(%0,04).Diğersanayikolları3,7mil.ruble(% 0,13). 14

14 http://www.elbrusoid.ru/

16 H. Ulaım 19. yüzyılda yerleim yerleri kendi aralarında ve dı dünyayla sadece dar dağ patikalarıyla bağlıydı. Özellikle dağlık Karaçay bölgesi ulaım ağı bakımından son derecekötüdurumdaydı.1860’lardaKubanOblastıElbrusOkruguyönetimiilkolarak dağlık bölgelerde yol yapmıtır. Yol Ak Kala, Takepir köylerinden ve Kuban Vadisi’ninüstkesimlerindengeçerekBatalpainsk’iUçkulan’labirletiriyordu.Birsüre sonrayoldiğerköyleredeulamı,DuvutveCazlıkköyleridıdünyayabağlanmıtır.

Kayalık arazi nedeniyle uzun ve zorlu bir çalımadan sonra 1879 yılında yol Karaçay bölgesinin merkezine ulamıtır. Ama dağlardan gelen seller yüzünden bazı bölümleri uzun sürede, bazıları da tekrar yapılmıtır. Daha sonra Mara ve Teberda vadilerinegidenyolyapılmıtır.1875’teRostovVladikafkasdemiryoluaçılmıtır.15

Gelimibiryolağıbulunmamasıgeçmiteekonomikilikileringelimesinide büyükölçüdeengellemitir.SovyetlerBirliğidönemindeNevinnomıssk’tanÇerkessk’e vedahaöteye,UstCegutayerleiminekadardemiryoluhattıdöenmitir.Bugündetek demiryoluağıbudur.Demiryollarınınuzunluğu50km.dir.Karayoluulaımınispeten gelimitir.BalıcaotoyoluAskeriSohumYolu’dur.YolÇerkessk’tenKaraçayevsk’e ve devamla Teberda ve Dombay tarafına, Kluhor geçidine gitmektedir. Karayolu ağı 3349km.denfazladır.Genelkullanımaaçıkotoyollar1639km,federalotoyolise436 km.uzunluğundadır.Çerkessk,havayoluylaRusya’nınyakınbüyükehirlerinebağlıdır.

Đ. Turizm KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde en önemli turizm bölgesi, Teberda Milli Parkı’nı da içine alan Elbrus bölgesidir. Rusçada “Prielbrus” olarak adlandırılan bu bölge,geçmiyıllardaturizmvekayaktesisleriyle,dağcılıkmerkeziylebütünSovyetler Birliği’ndeünlüydü.Esizdoğalveiklimselkoulları,oldukçabüyükkapasitelitesisler 1980’lerinsonundave1990’larınbaındayılda800binkadarturistivesporcuyuburaya çekiyordu.Dombay,TeberdaveArhız’dabulunanturistiktesisler,turizmvedinlenme merkezleriaynıanda6binkiiyi,dağcılıkkamplarıda1000kiiyiağırlayabiliyordu.

15 Tekeyev,KemalM.,“KaraçayevtsıiBalkartsı”(“KaraçaylarveBalkarlar”),Moskova,1989.

17 KÇC halkından 10 binden fazla kii de turizm sektöründe çalııyordu. Balıca tatil kollarıkayak,dağyürüyüüveatlıspor,sağlıkturizmiydi.

19921999 döneminde Rusya’da yaanan yüksek enflasyon, iletmelerin, organizasyonlarınvehalkıngelirinindümesi,Rusyavatandalarıiçindünyanındiğer tatilmerkezlerininaçılmasıgibinedenlerdenKÇCturizmindebüyükbirdüüyaandı. Kafkasya’dayaananetnikçatımalarvesuçoranınınartmasıda“Prielbrus”usevenleri korkutanbiretkenoldu.

Eski canlılığına kavuamasa da KÇC turizmi bugün yava yava toparlanmaktadır.Turizmvedağcılıktesislerininmodernletirilmesi,ulaımyollarının geniletilmesigibiçalımalaryürütülmektedir. 16

16 KaraçayÇerkesCumhuriyeti–Turizm,http://www.elbrusoid.ru; Beroyev,B.M.,Prielbrusye,Moskova 1984.

18 III.KARAÇAYÇERKESCUMHURĐYETĐNÜFUSUNUNGELĐĐMĐ

A.18.ve19.YüzyıllardaBölgeninRusya’nınĐdariYapısıĐçindekiYerive Nüfusu Rusya’nın idari sisteminin temeli I. Petro’nun 18 Aralık 1708tarihli kararnamesiyle atılmıtır. Bu tarihte Rusya 8 büyük “guberniya”ya bölünmütür; guberniyalar da kendi içlerinde “uyezd”lere ayrılmıtır. II. Katerina döneminde bazı “guberniya”lar,birtüraskerivalilikolan“namestniçestvo”laradönütürülmütür.Sınır bölgelerindeveKazaklarınyerletirildiğitopraklardaguberniyalarınkarılığıolanidari birimler “oblast” olarak adlandırılmıtır. 18.20. yüzyıllarda sınır bölgelerinde birkaç guberniyanın dâhil olduğu büyük bölgeler “kray”ları (kenar, uç) oluturmutur. 1888’den itibaren Kazakların yaadığı topraklarda “okrug”ların veya “uyezd”lerin karılığıolarak“otdel”lerkurulmutur.17

Bu çalımada “guberniya” karılığı olarak “eyalet”, “namestniçestvo” karılığı olarakda“genelvalilik”terimlerikullanılmıtır.“Uyezd”,“oblast”ve“otdel”gibiidari birimlerin adları ise, Türkçede yerlemi karılıkları olmadığı için olduğu gibi bırakılmıtır.

Kafkasya Rusya tarafından 150 yıldan fazla bir sürede ele geçirilmitir. Ele geçirilentopraklardaRusya’nınkendiidarisistemindenfarklıbirsistemkurulmuve yenitopraklarelegeçirildikçe,artlardeğitikçebusistemdesüreklideğimitir.

RusbirlikleritarafındanKafkasyasınırındailkkez1735yılındaistihkâmlarve kaleler kurulmaya balanmıtır. 5 Mayıs 1785’te II. Katerina’nın emriyle bugünkü Mozdok, Stavropol, Kızlyar ve Astrahan topraklarını içine alan Astrahan Eyaleti lağvedilmiveyerine“KafkasyaGenelValiliği”kurulmutur.(YönetimmerkeziMalka nehrinin Terek’e karıtığı yerde kurulan Yekaterinograd; merkez 1790’da yeniden Astrahan’ataınmıtır).KubantarafıKafkasyaGenelValiliği’nedâhiledilmi,valiliğin topraklarıda“Astrahan”ve“Kafkas”olmaküzereikioblastaayrılmıtır.

17 TarhovS.A.,“ĐzmeneniyeadministrativnoterritorialnogodeleniyaRossiizaposledniye300let”(Son ÜçYüzYılĐçindeRusya’nınĐdariYapısındakiDeğiiklikler), GeografiyaGazetesiElektronikVersiyonu. http://geo.1september.ru/article.php ,(Eriim:27.09.2005).

19 Yine II. Katerina’nın emriyle Karadeniz (Çernomorski) Kazak Ordusu kurularak,1792’deAzakDenizi’ndenUstLabakalesinekadar,Kuban’ınyukarıakıntısı boyunca bütün topraklar Kazaklara “bağılanmıtır”. 1792’den 1798’e kadar Kuban nehri üzerinde Karadeniz (Çernomorskaya) ve Kuban kordon hatları ina edilmitir. 1792 yılında,inaedilenbuistihkâmlarvekaleler toplu halde “Kafkas Hattı” olarak adlandırılmıtır.

Çar I. Pavel’in idari reformları sırasında Kafkasya Genel Valiliği’nin adı 1796’da tekrar Astrahan Eyaleti olarak değitirilmitir. 1803 yılında Laba nehri ağzından Hazar Denizi kıyısına, Manıç’ın kuzeyine kadar bütün topraklar Astrahan Eyaleti’nden alınarak “Kafkasya Eyaleti” adıyla yeni bir idari birim kurulmutur. Yönetimmerkeziolaneyaletbe“uyezd”ebölünmütür:Aleksandrovski, Yekaterinodar,Kızlyar,MozdokveStavropol.24Temmuz1822’deKafkasyaEyaleti “Kafkas Oblastı” olarak yeniden düzenlenmi ve yönetim merkezi Stavropol’e taınmıtır.

BugünKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninbulunduğuKubanbölgesi1820’lerden itibaren Rusya’nın hâkimiyetine girmeye balamıtır ve bu süreç 1860’larda tamamlanmıtır. Bu nedenle 19. yüzyılın ilk yarısına ait nüfus verileri tamamen tahminidir.Mevcutnüfusbilgilerigenellikleaskeriistihbaratraporlarınadayanmaktadır

Çarlık yönetimi tarafından vergi mükellefi listelerinin düzenlenmesi ve düzeltilmesi amacıyla belli aralıklarla, sadece belli yataki erkekleri kapsayan “revizyon”lar yapılmıtır. Kafkasya’nın bölgeleri Rusya’nın idari sistemine dâhil oldukça, yapılan bu “revizyon”larda Kafkasyalı nüfusla ilgili bilgiler de yer almaya balamıtır. V. Revizyon ve yerel sayım verilerine göre, 19. yüzyıl baında Kuzey Kafkasya’nın “Kafkas Dağlarında” karısında gösterilen yerli nüfusu 508.000 kiidir. BununiçindeNogaylar4.400,Karaçaylar3.600veÇerkesler500.000kiidir.18

Mayıs 1847’de Kafkas Oblastı, Kafkas Hattı’nı da içine alacak ekilde düzenlenerek“StavropolEyaleti”nedönütürülmütür.1856yılındaKafkasHattı,bütün TerekveMalkahavzasınıiçinealandoğuyarısıSolKanat,KubanhavzasıdaSağKanat

18 KabuzanV.M.,“Naseleniye…,s.144,Tablo14.

20 olmak üzere ikiye ayrılmıtır. Karadeniz Kıyı Hattı’nın Kuban ağzından Gagra derbentine (Abhazya) kadar olan kısmı da Sağ Kanat’a bağlanmıtır. Böylece Kafkas Hattı’nın Sağ Kanadı, Kuban’a yerletirilen Karadeniz ve Hat Kazaklarının toprakları dıında,kuzeydenvedoğudanKubannehriylevebuKazak ordularının topraklarıyla; batıdaKaradeniz’levegüneydenKafkasdağlarıylasınırolmutur.SınırElbrusdağıve Küçük Laba kaynakları arasında Kafkas sıradağları çizgisinden geçerek Küçük Laba kaynaklarındanitibarengüneybatıyadönmektevedüzbirçizgihalindeGagraburnuna kadarinmektedir.Butarihtenitibarenbütünbutopraklar“Kubanötesi”(Zakuban)ve buradayaayanhalklarda“Kuban(ötesi)halkları”olarakadlandırılmayabalamıtır.19

Kafkas Hattı’nın bugünkü KaraçayÇerkes Cumhuriyeti topraklarını içine alan Sağ Kanadı’nın geniliği oldukça büyüktür ve kendi içinde dörde bölünmektedir: 1) Kubanhattı,2)Labahattı,3)Zelençukhattıve4)Belayanehrindeyenidenbalatılanve istihkâmlardanbirinekadaruzananhat.Buhatlarda“uçastok”denilenveherbirinde Kazak Hat Ordusu’nun “brigada” denen birer birliğininbulunduğudahaaltbirimlere ayrılmaktadır. Kuban hattında UstLaba, Proçnookop, Stavropol ve Batalpaa olmak üzere 4 uçastok yer almaktadır. 1841’de yapımına balanan Laba Hattı, Proçnıy Okop’tan UstLaba istihkâmına kadar uzanmaktadır ve buraya 13 Kazak stanitsası (köyü)yerletirilmitir.ZelençukhattıiseNadejinskiistihkâmındanbalamaktadır.20

1858yılındayapılanX.Revizyonveyerelsayımverilerinegöreoluturulantablo nüfushakkındagenelbirfikirvermektedir.(Tablo1).BuyıllardaKuzeyKafkasya’nın düzlükbölgelerineKazaklaryerletirilmi,yerlihalkisedağlaraçekilmidurumdadır. 1860 yılında Kuban Oblastı’nın kurulacağı Sağ Kanat’ta 1.102.400 kii olan toplam nüfusiçindeyerlihalktan626.000kiiyaamaktadır.Bunüfustan586.000kiiÇerkes (Bunun içinde Kabardeyler 51.000 kii olarak ayrıca gösterilmitir), 24.000 kii Karaçay,16.000kiideNogaydır.Busayılargerçeğeyakıngörünmemektedirvedaha 19 Anuçin D.G., “Oçerk gorskih narodov Pravogo Krıla Kavkazskoy Linii” (“Kafkasya Hattı Sağ Kanadı’nınDağlıHalkları”),VoyennıySbornik(AskeriKülliyat),No1,St.Petersburg,1860; Kaynak: “RusskiyeavtorıXIXvekaonarodahtsentralnogoiseverozapadnogoKavkaza”(“MerkeziveKuzeybatı KafkasyaHalklarıHakkındaXIXYüzyılRusYazarlarınınYazdıkları”), Cilt2,ELFAYayınevi,Nalçik 2001. 20 StalKarlF.,“Etnografiçeskiyoçerkçerkesskogonaroda(1852)”(“ÇerkesHalkıÜzerineEtnografya Denemesi”), RusskiyeavtorıXIXvekaonarodahtsentralnogoiseverozapadnogoKavkaza(Merkezive KuzeybatıKafkasyaHalklarıHakkındaXIXYüzyılRusYazarlarınınYazdıkları) ,Cilt1,ELFAYayınevi, Nalçik2001.

21 sonrakiverilerleçelimektedir.Abazalartablodagösterilmemitir.24binkiigösterilen Karaçaylarisesonrakiyıllaraaitverilerde15–16binkiigörünmektedir.21

Tablo1 X.Revizyon(1858)veYerelSayımVerilerineGöre1850’liYıllardaKuzeyKafkasyaNüfusununEtnikYapısı (kii) Toplam Rus Ukraynalı Nogay Çerkes Karaçay StavropolEyaleti 153.000 97.600 34.700 15.600 SağKanat(Kuban) Yey 78.700 78.700 Yekaterinodar 63.600 63.600 Taman 60.200 60.200 DağlıHalkların 94.800 94.800 Topraklarında KafkasDağlarında 626.000 16.000 586.000 24.000 Toplam 923.300 297.300 16.000 586.000 24.000 KubanKazak 179.100 142.400 36.700 Ordusu SağKanatToplam 1.102.400 142.400 334.000 16.000 586.000 24.000 SolKanat(Terek) 90.600 50.300 18.900 10.500 Kizlyar 77.200 4.200 65.400 Mozdok 22.200 0.900 11.700 2.000 TerekKazakOrdusu 98.900 68.100 20.400 KafkasDağlarında 290.000 36.000 SolKanatToplam 578.900 123.500 39.300 87.600 38.000 KaradenizKıyıHattı 9.400 8.900 GENELTOPLAM* 1.843.700 372.200 408.000 119.200 624.000 24.000 Kaynak: Kabuzan,s.189,Tablo55. * Bu sayıya Dağıstan Oblastı’nın nüfusu da eklendiğinde (404.200 kii), Kuzey Kafkasya’nın toplam nüfusu 2.247.900kiiolmaktadır.Dağıstan’daKafkasyalınüfusdıındasadece200Rusyaamaktadır.

Karaçaybölgesi,KafkasHattı’nınsağvesolkanatlarıarasındatekirtibatbölgesi olduğundan Ruslar tarafından stratejik açıdan çok önemli görülmütür ve erken bir tarihte, 1822 yılında Rusya tarafından ele geçirilmitir. 1834’e kadar kendi beyleri (“biy”) tarafından yönetilen Karaçaylarda ve diğer halklarda bu tarihten itibaren “komiserlik” (pristavstvo) yönetimi kurulmutur. Yerli nüfus be komiserin (pristav) yönetiminebağlanmıtır:1)Nevinnomıssk’tabulunanKubanötesihalklarıbakomiseri Mansur, Kıpçak ve Karamirza Nogayları ile Dudaruko Abazalarını yönetmektedir. 2) UstCegutaistihkâmındabulunanTohtamıkomiseriTohtamıNogaylarını ve Kuban Abazalarından Looları yönetmektedir. 3) Zelençuk hattı komutanına bağlı olarak 1848’de görevlendirilen ve Nadejinski istihkâmında bulunan komiser, Kabardey 21 KabuzanV.M.,“NaseleniyeSevernogoKavkazavXIXXXvekahEtnostatistiçeskoyeissledovaniye” (1920.YüzyıllardaKuzeyKafkasya’nınNüfusu–EtnoĐstatistikAratırması),RusyaBilimler AkademisiRusyaTarihiEnstitüsü,St.Petersburg,1996

22 Çerkeslerini ve Baılbay Abazalarını yönetmektedir. 4) Besleney ve Kuba Ermenileri komiseriNavruzNogaylarını,SultanNogaylarınınbirkısmını,BesleneyleriveKuban Ermenileriniyönetmektedir.5)LabakomiseriTemirgoyveRusya’yabağlananHatukay Çerkesleriniyönetmektedir;Temirgoyevskayastanitsasındayaamaktadır.

1848’de Karaçay Komiserliği’ne birkaç Abaza köyü dâhil edilmitir. 1856–57 yıllarında var olan Teberda Komiserliği daha sonra Karaçay Komiserliği’ne bağlanmıtır.Sonolarak,1861yılındaKaraçay Komiserliği ile Tohtamı Komiserliği YukarıKuban(VerhneKubanskoye)Komiserliğiolarakbirletirilmitir.

1859’daeyhamil’inteslimolmasıylaDağıstan’daveÇeçenistan’dadireniin sona ermesi, Rusya hükümetinin bütün gücünü ve dikkatini Kuzeybatı Kafkasya’ya toplamasını sağlamıtır. Bu, yeni ele geçirilen topraklarla birlikte yeni idari düzenlemelergetirmitir.ubat1860’taÇarII.Aleksandr’ınkararnamesiyleKaradeniz KazakOrdusu’nunadı“KubanKazakOrdusu”olarakdeğitirilmitir.Aynıyılınkasım ayında Kafkas Hattı Stavropol Eyaleti’nden ayrılarak, Kuban Kazak Ordusu’nun toprakları sayılan Sağ Kanat “Kuban Oblastı”, Terek Kazak Ordusu’nun toprakları sayılanSolKanatda“TerekOblastı”adlarıylaikiyeniidaribirimkurulmutur.Aynı kararnameye göre Kafkas sıradağlarının kuzeyinde kalan bütün topraklar, yani StavropolEyaletiileKubanveTerekoblastlarıbundansonra“KuzeyKafkasya”olarak adlandırılacaktır. Böylece Kafkasya Genel Valiliği 1860 yılında Kuzey Kafkasya ve KafkasÖtesi(Zakavkazye)olarakikibirimeayrılmıtır.22

Kuzey Kafkasya’nın batı kısmında yer alan Kuban Oblastı’nın alanı, Kuban nehrininvekollarınınakıntısıboyunca89.665km 2dir.GüneydeAnaKafkasSıradağları bölgeyi Karadeniz sahilinden ve Kutais Eyaleti’nden ayırmaktadır. Kuzeyde Don Oblastı(DonKazakOrdusu’nuntoprakları)ilesınırdır.DoğudaTerekOblastı’ylasınırı ElbrusDağıveuzantılarından,StavropolEyaleti’ylesınırıdaYeynehrivekollarından geçmektedir.KubanOblastıbatıda yarımadaeklindeKaradeniz’eveAzakDenizi’ne sokulmaktadır.Kubannehri,oblastınehirboyuncauzananstepdüzlüğü(Prikuban)ve 22 “Reformı6070hgodovXIXv.naDonuiSevernomKavkaze”(“XIXYüzyılın6070’liYıllarında Don’daveKuzeyKafkasya’daReformlar”).ĐstoriyaDonaiSevernogoKavkaza(DonveKuzeyKafkasya Tarihi), Rusya Soros Vakfı “Açık Toplum” Enstitüsü. http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/XIXend XX/Reforms_adm.htm ,(Eriim:19.04.2005).

23 güneydeki dağlık bölge (Zakuban) olmak üzere ikiye bölmektedir. 2.275.000 kiilik nüfusunun(ehirlerde186bin)%91’iRus,%9’uiseKafkasyalıdır.Topraklarının% 56’sıKazakstanitsalarının(köy),%21’iözelkiilerin,%12’siKazakOrdusu’nunve% 8’ihazineninmülkiyetindedir.

Bugünkü KaraçayÇerkes Cumhuriyeti toprakları genel olarak Kuban Oblastı’nın Batalpaa Otdeli sınırları içinde yer almaktadır. Kuban Oblastı’nın güneydoğusunda, Kafkas sıradağlarının kuzey eğiminde yer alan Batalpaa Otdeli 12.730 km 2 yüzölçümüne sahiptir ve Laba, Psekups, Urup, Zelençuk ve Elbrus okruglarındanolumaktadır.KaraçaylarElbrus,NogaylarZelençukveUrup,Abazalar Zelençuk ve Elbrus, Çerkesler ise bütün okruglarda yaamaktadır. Otdel’in kuzey ve ortakısmındanüfus,Kuban’ınherikiyanındaçoğunluklaRuslardanolumaktadır.23

1864 yılında KafkasRus Savaı’nın sona ermesi ve Kafkasyalı yerli nüfusun çoğunun göç ettirilmesi sonucunda yeniden idari düzenlemeler yapılmıtır. O tarihte Kuban Oblastı Bjeduğ, Abadzeh ve apsığ okrugları ile Yukarı ve Aağı Kuban komiserliklerinden olumaktadır. 30 Eylül 1864’te Yukarı ve Aağı Kuban komiserlikleri kaldırılarak yerine Karaçay, Abaza ve Ermeni uçastoklarından oluan Yukarı Kuban Okrugu kurulmutur. Bjeduğ Okrugu Hamıey ve Çerçeney uçastoklarınaayrılarakolduğugibikorunmutur.AbadzehOkrugudaYukarıveAağı Labauçastoklarınaayrılarakaynıekildekalmıtır.apsığlarıntamamıgöçettiğinden1 Ekim’denitibarenapsığOkrugukaldırılmıtır.24

1865yılındaKubanOblastı’nınokrugsayısıbeeçıkarılmıtır:Elbrus(Karaçay ve Kuma nehri boylarındaki Çerkes köyleri), Zelençuk (Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar), Urup (Çerkesler, Nogaylar, Ermeniler), Laba (Laba ve Belaya nehirleri boyunda yaayan Batı Çerkesleri) ve Psekups (Kuban’ın orta akıntısı ve Psekups’un aağı akıntısı boyunda yaayan Batı Çerkesleri) okrugları kurulmutur. 1865–1866

23 “Kubanskiye voyskovıye vedomosti” (“Kuban Ordu Bülteni”), No 15, 1867, Erudutsiya – Rusya ElektronikAnsiklopedi,http://www.erudition.ru/referat/printref/id.25956_1.html ,(Eriim:03.06.2005). 24 Kumıkov T.H., “Đdari Düzenlemeler Hakkında Kuban Oblastı Birliklerine Emir 30 Eylül 1864”. Problemı kavkazskoy voynı i vıseleniye çerkesov v predelı Osmanskoy imperii (2070e gg. XIX v.) (KafkasSavaıProblemleriveÇerkeslerinOsmanlıĐmp.TopraklarınaTehciri(19.yy.2070’liYıllar)), Sbornikarhivnıhdokumentov (ArivBelgeleri) .,Nalçik,2001,No265,s.323.

24 yıllarınaçıkarılankararnamelerleKubanveTerekoblastlarında“askerihalkyönetimi” uygulamasıbalamıtır.25

1Ocak1871’deKubanveTerekoblastlarındaaskerihalkyönetimikaldırılarak, köyleri idari birime dönütüren “sivil yönetime” geçilmitir.26 Askeri okruglar kaldırılarak yerine sivil “uyezdler” kurulmutur. Kuban Oblastı Yey, Temrük, Yekaterinodar, Batalpaa ve Maykop uyezdlerine bölünmütür. Bu tarihe kadar ayrı okruglarda (Elbrus, Zelençuk ve Urup) yaayan Karaçaylar, Abazalar, Çerkesler ve Nogaylar komu Kazak stanitsalarıyla birlikte Batalpaa Uyezdi’nde toplanmıtır. Bugünkü KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin tekbir idaribirimolarak yaklaıksınırları ilkkezbutarihteortayaçıkmıtır.

A.F.Rittih1875 yılında yayınlanan çalımasında,1867 verilerine göre Kuzey Kafkasya’nınetnik yapısınıveetnik gruplarınnüfuslarını vermektedir. (Tablo 2). Bu tabloya göre Batalpaa, Kuban Oblastı’nın en büyük nüfuslu uyezdidir. Baka tablolarda görülen Ukraynalılar (Kazaklar) burada muhtemelen Rus nüfusa dâhil edilmitir.NogaynüfusuBatalpaa’dayokgösterilmitir.Karaçaylarisetablodahiçyer almamaktadır.

25 AskeriHalk Yönetimi (Voyennonarodnoye upravleniye) : Yönetimin siviller, Kazaklar ve yerli halk (Dağlılar) için ayrı ayrı olduğu sistem. Yerli halk üzerindeki bütün askeri, idari ve kısmen polisiye ve yargı erki oblastların askeri komutanlığının elinde toplanıyordu. Okrugun baında ordu subaylarından atananokrugkomutanı,kalemileriiçinokrugkomutanından,yardımcısından,sağlıkçıdan,ikiçevirmen, sekreter,yerlihalktanikitemsilciveikikadıdanoluanokrugidarelerikurulmutu. 26 Köy yönetimi (Aulnoye (Selskoye) Upravleniye) sistemine göre, yönetimin en alttaki halkası köy meclisleriydi.30vedahaazhaneliköylerdebütün hanereisleri mecliste yeralıyordu.300hanedenaz köylerdemeclis,seçilen30temsilcidenoluuyordu.Hanesayısı300’denfazlaysaher10haneiçin1kii seçiliyordu. Toprak dağıtımından toplumsal konulara kadar köyü ilgilendiren birçok konu köy meclislerininyetkisindeydi.KöyyönetimiyapısıitibarıylabirçokyöndenKazaklarınstanitsayönetimine benziyordu. (Sbornik Svedeniy o Terskoy Oblasti (Terek Oblastı Hakkında Bilgiler Külliyatı), Vladikafkas,1878.Vıp.1.S.99).

25 Tablo2 1867YerelSayımınaGöreKuzeyKafkasyaNüfusununEtnikYapısı(kii) Toplam Rus Ukraynalı Nogay Çerkes Abaza Alman Rum Ermeni Stavropol 384.800 171.000 110.200 79.900 1.100 100 5.200 Eyaleti KubanOblastı Yey 116.600 115.600 500 800 Temrük 94.400 93.100 800 Yekaterinodar 118.000 107.000 11.000 Batalpaa 150.600 108.700 30.700 7.400 400 100 3.300 Maykop 124.700 94.400 29.500 800 Toplam 604.300 203.100 315.700 71.700 7.400 2.000 900 3.300 TerekOblastı Pyatigorsk 91.200 70.500 13.000 3.200 1.600 1.400 300 Georgiyevsk 114.500 58.000 30.000 26.000 500 Vladikafkas 131.300 37.700 8.000 200 400 4.000 Grozni 109.800 28.600 13.000 Kizlyar 29.400 21.600 2.000 5.800 HasavYurt 46.400 800 8.400 4.000 Vedeno 22.400 200 1.600 Argun 22.100 100 Toplam 567.100 217.500 45.000 11.600 47.000 2.300 3.400 14.100 GENEL 1.556.200 591.600 470.900 91.500 118.700 7.400 5.400 4.400 22.600 TOPLAM* *BusayımverilerindeÇerkeslerAdıgeyli(44.400kii),Bjeduğ(6.500kii),Çerkes(1.200kii)veKabardey(66.600kii)olarak sınıflandırılmıtır.Karaçaylarınnüfusugösterilmemitir. Kaynak: Rittih A.F., Plemennoy sostav kontingentov russkoy armii i mujskogo naseleniya Yevropeyskoy Rossii. (Avrupa Rusyası’nınErkekNüfusununveRusOrdusu’nunKavimYapısı).St.Petersburg,1875,s.330339//Kabuzan,Tablo64,s.198 201. 1880’li yıllarda Kuban ve Terek oblastlarında yeni idari düzenlemeler yapılmıtır.Kafkasya’nınRusya’ylabütünlemesürecininbüyükölçüdetamamlandığı düünülerek, III. Aleksandr’ın kararnamesiyle 22 Kasım 1881’de Kafkasya Genel Valiliği kaldırılmıtır. Böylece Kafkasya doğrudan Rusya’nın idari sistemine dâhil edilmitir.KubanOblastı’nınuyezdsayısıbetenyediyeçıkarılmıtır.(Yekaterinodar, Yey,Temrük,Zakuban,Maykop,BatalpaaveKavkaz).

1882yılınaaitaağıdakitabloda(Tablo3),öncekitabloylakarılatırıldığında nüfus sayılarında büyük fark görülmektedir. Batalpaa Uyezdi’nin 1867’de 150.600 olan nüfusu 15 yıl sonra 159.000 olmutur. 1867’de Batalpaa’da 30.700 kii olan Çerkes nüfusu 1882’de 11.300 kiiye inmitir, ancak Kuban Oblastı toplamında sayı yakındır.Bufarklılıklar yeniidaridüzenlemeninsonucuolsa gerekir.Maydanolarak yazılanuyezdMaykop’unyanlıyazılmıekliyadakısabirdönemkullanılmıismi olabilir.Karaçaylarınnüfusugerçeğeenyakınolarakbutablodaverilmitir.

26 Tablo3 1882YerelSayımınaGöreKubanOblastı’nınEtnikYapısı(Nüfus(kii)veOran(%)) Uyezd/ Yekaterinodar Yey Temrük Zakuban Maydan Batalpaa Kavkaz Toplam Milliyet 10.400 10.400 Abaza %6.5 %1 4.500 1.000 1.000 900 2.100 3.700 13.200 Alman %2.1 %0.6 %1 %0.5 %1.3 %2.1 %1.3 20.700 1.200 400 31.400 11.300 700 65.700 Çerkes %9.7 %0.7 %16.4 %7.5 %34.3 300 4.800 6.200 Ermeni 600 200 200 100 %0.2 %2.7 %0.6 Eston 200 200 16.500 17.000 Karaçay 500 %10.4 %1.6 KazanTatarı 200 200 1.100 Leh 300 100 100 500 100 %0.1 5.500 5.500 Nogay %3.5 %0.5 1.300 1.300 Oset %0.8 %0.1 1.600 2.300 Rum 300 200 200 %1.6 %0.2 56.100 17.100 6.200 15.700 109.500 89.400 128.400 422.900 Rus %26.1 %10.9 %6.2 %32.6 %63.1 %56.2 %73.3 %41 132.000 141.800 90.100 32.000 29.900 21.100 36.400 483.300 Ukraynalı %61.4 %87.5 %90.3 %66.5 %17.2 %13.3 %20.8 %46.8 800 2.600 Yahudi 700 200 200 300 %0.5 %0.3 214.900 162.100 99.800 48.100 173.500 159.000 175.100 1.032.500 Toplam %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100 Kaynak: KavkazskiKalendarna1886god.Tiflis.1885,s.191–192//Kabuzan,Tablo65,s.202.

1888 yılında idari bölgeler yeniden düzenlenmi ve uyezdler “otdel”lere çevrilmitir. Zakuban’ın adı değitirilerek Laba Otdeli olmutur. Otdeller de kendi içinde “uçastok”lara ayrılmaktadır. Batalpaa Otdeli’nde Çerkes, Abaza ve Nogay köyleriyenikurulanBiberduçastokuna;KaraçayköyleriilebirÇerkes(Humara)vebir Abaza köyü de (KumaAbazinski) Humara uçastokuna bağlanmıtır. Be ehrin (Yekaterinodar, Maykop, Yey, Temrük, Anapa) bulunduğu Kuban Oblastı’nın idari merkezi yine Yekaterinodar (bugünkü Krasnodar) olmutur. Oblastın baında, askeri olaraktümenkomutanı,sivilolarakdagenelvali(gubernator) yetkilerine sahip, aynı zamanda Kuban Kazak Ordusu atamanı olan bir komutan tayin edilmitir. Otdellerin baındaKazakatamanları,okruglarınveuçastoklarınbaındaisebütünaskeriveidari

27 yetkiyi ellerinde bulunduran Rus subayları bulunmaktadır. Bu düzenlemeyle Kuzey Kafkasya’da“askeriKazakyönetimi”kurulmutur.27

1897RusyaĐmparatorluğuBirinciGenelNüfusSayımı ÇarlıkRusyası’nınilkvetekgenelnüfussayımı9 ubat1897’de yapılmıtır. Doğrudan etnik aidiyet sorulmamı, anadili esas alınmıtır. 8 yılda değerlendirilen sonuçlar1905’te25tabloiçerenikicilthalindeyayınlanmıtır.28

1897 yılı sayım verilerine göre, daha sonra KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin kurulacağı toprakların yer aldığı Batalpaa Uyezdi’nin nüfusu 215.400 kiidir. Nüfus yoğunluğu Kuban Oblastı’nın ve Kafkasya’nın genelinden düük olmakla birlikte, Rusyagenelnüfusyoğunluğununhemenhemenüçkatıdır.Erkekvekadınnüfuslarıve oranlarıkonusundaveribulunamamıtır.

Tablo4 RusyaĐmparatorluğu1897YılıBirinciGenelNüfusSayımı–NüfusveNüfusYoğunluğu Nüfus(kii) NüfusYoğunluğu Erkek % Kadın % Toplam (kii/km 2) Rusya 62.477.348 49.7 63.162.673 50.3 125.640.021 6.24 Kafkasya 4.886.713 52.6 4.402.651 47.4 9.289.364 21.15 KubanOblastı 973.023 50.7 945.858 49.3 1.918.881 22.15 Batalpaa 215.400 16.81 Uyezdi Kaynak: “100letsovremenipublikatsiisvodnıhitogovVseobçeyperepisinaseleniya1897goda.”(1897Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarının Yayınlanmasının 100. Yılı). Aktarma: Pervaya Vseobçaya perepis naseleniya RossiyskoyĐmperii1897g.(1897RusyaĐmparatorluğuBirinciGenelNüfusSayımı).RedaktörN.A.Troynitski.t.I.S. Peterburg,1905.Demoscope.

1897 sayımına göre Batalpaa Uyezdi’nde 5332 hane “Dağlı” (yerli) nüfus vardır.28“Dağlı”köyübulunmaktadırvebuköylerde37.353kiidenoluan5332aile yaamaktadır. 69 kii ailesizdir. Köylerin toplam nüfusu 37.422 kiidir ve hepsi

27 “Administrativnıyepreobrazovaniya8090hgodovXIXvekanaDonuiSevernomKavkaze”(“XIX Yüzyıl8090’liYıllardaDon’daveKuzeyKafkasya’daYapılanĐdariDüzenlemeler”).ĐstoriyaDonai Severnogo Kavkaza (Don ve Kuzey Kafkasya Tarihi), Rusya Soros Vakfı “Açık Toplum” Enstitüsü. http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/XIXendXX/Reforms_adm.htm ,(Eriim:19.04.2005). 28 Grigorianz, Margarita, “Pervıy Demografiçeski Avtoritet Rossii” (“Rusya’nın Đlk Demografik Otoritesi”), Naseleniye&Obçesvo (RBA Demografi ve Ekoloji Merkezi Bilgi Bülteni) , No 19, Mayıs 1997;http://www.stapravda.ru/projects/perepis/text/02.shtml (Eriim:01.11.2004)

28 Müslümandır.8415konutvardır.BatalpaaOtdeliKubanOblastı’nınenyoğunnüfuslu idaribirimidir.29

Kabuzan’ın verilerine göre ise Kuban Oblastı’nda yerli nüfus (Nogay, Çerkes, Abaza, Karaçay) 98.200 kiidir. Bu nüfusun 55.500’ü Batalpaa’da yaamaktadır ve 26.877kiisiKaraçaydır.

Tablo5 1897NüfusSayımınaGöreKubanOblastı’nınEtnikYapısı(kii) Uyezdler Rus Ukraynalı Nogay* Çerkes Abaza Karaçay Yekaterinodar 83.800 126.900 19.900 Batalpaa 90.300 58.400 5.700 12.500 10.400 26.900 Yey 65.400 205.100 800 Kavkaz 125.000 114.000 Laba 230.000 57.900 Maykop 161.200 88.600 19.800 2.100 Temrük 58.700 257.900 500 Toplam 814.400 908.800 5.700 53.500 12.500 26.900 Kaynak: Kabuzan,Tablo66,s.203206.PervayaVseobçayaperepisnaseleniyaRossiyskoyimperii1897(1897 RusyaĐmparatorluğuBirinciGenelNüfusSayımı),Vıp.17.SPb.,1905,s.10–38. *NogaylarayrıcaDağıstanOblastı’nda1,9,StavropolEyaleti’nde19,6(Aleksandrovski3,7,göçebe15,9),Terek Oblastı’nda35,7;toplam62,9binkiidir.

Batalpaa Uyezdi’ne ait 1882 yılı verileriyle 1897 sayımı sonuçları karılatırıldığında, Karaçaylar dıında yerli halkların nüfusunda artı olmadığı ve yoğun RusUkraynalı yerleimi nedeniyle genel nüfus içindeki oranlarının dütüğü görülmektedir.Karaçaylarınnüfusuise14 yıliçinde17binden27bineçıkmıtır.Bu artıa rağmen ancak genel nüfus içinde oranlarını korumayı baarmılardır. Bölgeye yerleengöçmenlerarasındaUkrayna’dangelenlerçoğunluğuoluturmaktadır.

29 GiS.N.;“GortsıseverozapadnogoKavkazapomaterialamIvserossiyskoyperepisinaseleniya1897 g.”(“18971.RusyaGenelNüfusSayımınaGöreKuzeybatıKafkasyaDağlıları”), ÇerkesiyavXIXveke (1.KoehablForumuBelgeleri) ,Maykop1991.

29 Tablo6 1882ve1897YıllarındaBatalpaaUyezdi’ninEtnikYapısı(kii) 1882 1897 Halk Nüfus % Nüfus % Rus 89.400 56.2 90.300 41.9 Ukraynalı 21.100 13.3 58.400 27.1 Belorus 800 Leh 300 Alman 2.100 1.3 4.400 2 Yahudi 700 Ermeni 400 Rum 200 400 Oset 1.300 0.8 Abaza 10.400 6.5 10.400 4.8 Çerkes 11.900 7.5 12.500 5.8 Nogay 5.500 3.5 5.700 2.6 Tatar 1.200 0.6 Karaçay 16.500 10.4 26.900 12.5 Eston 200 800 Diğer 2.200 1 Toplam 158.600 100 215.400 100 Kaynak: Kabuzan,Tablo65–66,s.202–206.

B.KaraçayÇerkesÖzerkBölgesi’ninKuruluuveYapılanĐdari Düzenlemeler KubanOblastı’ınidari yapısı1918 yılınakadar aynı kalmıtır. 1918 Mart ayı sonundaKubanOblastı’ndaSovyetiktidarıkurulduktansonra,13Nisan1918’deKuban Sovyet Cumhuriyeti ilan edilmi ve bugünkü KaraçayÇerkes toprakları ona dâhil edilmitir. Kuban Sovyet Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918’de Karadeniz Sovyet Cumhuriyeti ile birleerek KubanKaradeniz Sovyet Cumhuriyeti’ni oluturmutur. Çarlık yanlısı Beyazların Gönüllü Ordusu’nun saldırıları devam ederken Kuban KaradenizSovyetCumhuriyeti5Temmuz1918’deStavropolSovyetCumhuriyetiile birleerek Kuzey Kafkasya Sovyet Cumhuriyeti’ni kurmutur. Onun varlığı da Aralık 1918 sonunda, bütün Kuzey Kafkasya Beyaz Ordu tarafından igal edilince son bulmutur.

20 Ocak 1921’de Özerk Dağlı Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Avtonomnaya GorskayaSSR)ilanedilmitir.30 KubanOblastı’nabağlıKaraçayOkruguveBatalpaa

30 ÖzerkDağlıSSC7ulusalbölgeden(okrug)oluuyordu:Kabardey,Balkar,Karaçay,KuzeyOsetya, Nazran (Đngu), Çeçen ve Kazak Sunja. Kaynak : “Obrazovaniye SSSR” (“SSCB’nin Kuruluu”), http://www.hiedu.ru/xbooks/xbook010/01/index.html?012.htm

30 Otdeli’ningüneybölümüdeÖzerkDağlıSSCiçindeyeralmıtır.Ancakaılamayaniç anlamazlıklarnedeniyleDağlıCumhuriyetivarlığınısürdürememitir.Biryılsonra,12 Ocak1922’deBatalpainsk’tetoplanankongrede“KaraçaylarlameskûntopraklarDağlı Cumhuriyeti’nden;BatalpaaOtdeli’ninÇerkeslerlevealtıKazakstanitsasıylameskûn güneykısmıKubanKaradenizOblastı’ndanalınarak,idaremerkeziBatalpainskolmak üzerebutopraklardanbirleikKaraçayÇerkesÖzerkBölgesi(KaraçayevoÇerkesskaya Avtonomnaya Oblast) kurulması” kararı alınmıtır. Bölge, 1924 yılında Güneydoğu Krayı’na bağlanmıtır.31 11.673km 2yüzölçümünesahipKaraçayÇerkesÖzerkBölgesi be okrugtan oluuyordu: Batalpaa, Elburgan, Uçkulan, Humara ve MaloKaraçay.32 Ancak Karaçaylar, Çerkesler ve Kazaklar arasında devam eden anlamazlıklar yüzünden özerk bölgenin varlığı sadece dört yıl sürmütür. 26 Nisan 1926’da Kazakların yerleik olduğu Batalpaa ve Zelençuk okrugları KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’ndenalınarakayrıbirBatalpaarayonukurulmuveKuzeyKafkasyaKrayı’nın Armavir Okrugu’na bağlanmıtır. KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi lağvedilerek yerine “Karaçay Özerk Bölgesi” (Karaçayevskaya Avtonomnaya Oblast) ve “Çerkes Ulusal Bölgesi” (Çerkesskiy Natsionalnıy Okrug) kurulmutur. Çerkes Ulusal Bölgesi doğrudan Kuzey Kafkasya Krayı icra komitesi yönetimine verilmitir. Bu arada KaraçayÖzerkBölgesi’ninveÇerkesUlusalBölgesi’ninyönetimorganları,kendiidari sınırlarıdıındabırakılanBatalpainskayastanitsasındakalmıtır.

ÇerkesUlusalBölgesi“Elburgan”ve“AbazaNogay”olmaküzereikirayondan oluuyordu. 30 Nisan 1928’de Çerkes Ulusal Bölgesi Kuzey Kafkasya Krayı içinde “Çerkes Özerk Bölgesi”ne (oblast) dönütürülmütür. Çerkes Özerk Bölgesi’nin merkeziBatalpainskayastanitsasıolmutur(1931’deehirstatüsüalmıtır).

26Ağustos1929’daKaraçayÖzerkBölgesi’ninmerkezi,yenikurulanMikoyan ahar(bugünküKaraçayevsk)olmutur.1930yılında,milliparkolanLabinskuçastoku Karaçay Özerk Bölgesi’ne verilmitir. 10 Haziran 1931’de Batalpaa rayonu

31 GüneydoğuBölgesi(Kray)1924yılındakuruldu.AynıyıladıKuzeyKafkasyaBölgesi(Kray)olarak değitirildi.19371943arasındaOrconikidze,dahasonradaStavropolKrayıolarakadlandırıldı.Krayın yönetimmerkeziStavropol(193543arasındaadıVoroilovsk)ehriidi.Kaynak :“ObrazovaniyeSSSR” (SSCB’ninKuruluu)... 32 OçerkiistoriiKaraçayevoÇerkesii(KaraçayÇerkesTarihiDeneme),T.II.,s.89,Stavropol,1967ve 1972.

31 lağvedilerekZelençukskayaveKardonikskayastanitsalarıKaraçaybölgesine,birkısım toprakları da Çerkes bölgesine dâhil edilmitir. 193335’te ekilebilir topraklarıyla birlikteKruglayavePregradnayastanitsaları,dahasonradaKrasnodarKrayı’nabağlı Psebay rayonunun Kurcinovski yerleimi (selsovyet) Karaçay Özerk Bölgesi’ne bağlanmıtır.

C.GenelNüfusSayımlarınaGöreKaraçayÇerkesÖB/Cumhuriyeti NüfusununGeliimi SovyetlerBirliğidöneminde1926,1939,1959,1970,1979ve1989yıllarında, RusyaFederasyonudönemindede2002yılındagenelnüfussayımlarıyapılmıtır.Doğal ve göçe bağlı nüfus artılarına dair veriler sadece 90’lı yıllar için mevcuttur. Daha öncekidönemeaitsadecenetnüfusartııverileribulunmaktadır.

1922 yılında kurulan Sovyetler Birliği’nin ilk genel nüfus sayımı 17 Aralık 1926’dayapılmıtır.Ayrıntılıverilerineldeedildiğisayımınsonuçları1928–1933yılları arasında 56 cilt olarak yayınlanmıtır. KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi bu sayımdan sekizayöncelağvedilerekyerine“KaraçayÖzerkBölgesi”ve“ÇerkesUlusalBölgesi” kurulmutur.33 1926 nüfus sayımının bu bölgelerle ilgili elimizdeki verileri çok sınırlıdır.

ĐkinciSovyetlerBirliği genelnüfussayımıAralık 1933tarihineplanlanmıtır. Ancak1932–1934yıllarındaSSCB’ninyoğunnüfusluyerlerindeyaananbüyükkıtlık nedeniylesayımgerçekletirilememitir.1–5Ocak1937’deyapılanveStalin’inbüyük umutbağladığısayımaırtıcısonuçlarvermitir:SSCBnüfusutoplam156milyonkii çıkmıtır, yani 11 yılda nüfus sadece 7,2 milyon kii artmıtır. Uygulanan yanlı ekonomikpolitikalaryüzünden7milyoncivarındainsanınaçlıktanölmesisonucunüfus artıının çok az olması, be yıllık yoğun ateizm propagandasından sonra hiç ateist olmaması,10yaveüzerinüfusundörttebirininokumayazmabilmemesigibisonuçlar üzerine Stalin bu sayımı “zararlı” ilan etmi ve sonuçları açıklanmamıtır. Sayımı düzenleyenler ve birçok görevli çalıma kamplarına gönderilmi, bazıları da kuruna dizilmitir.

33 “Pyatıy punkt vserossiyskoy perepisi” (“Rusya Genel Nüfus Sayımının Beinci Maddesi”), Vremya Novostey(Moskva) ,(30.04.2002),www.perepis2002.ru, (Eriim:06.02.2005).

32 17 Ocak 1939’da “doğru” sonuçları veren plan dıı yeni bir nüfus sayımı yapılmıtır. Sayımın amacı ne pahasına olursa olsun SSCB’nin nüfus artıını göstermektirvebuamacınaulamıtır.Açıklananverilergeneltabloyuvermediği,eksik veçelikiliolduğuiçineletirilmektedir.Sayımsonuçlarıiktidarıntakdirinikazanmı ama uzmanlar tarafından hiçbir zaman güvenilir kabul edilmemitir. 1939 sayımının ayrıntılıolmayansonuçları1939–1940yıllarındayayınlanmıtır.Ancakbalayansava toplanan bütün materyallerin ilenmesine izin vermemitir. Bu sayım döneminde Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri ayrı idari birimler olarak Stavropol Krayı’na bağlıdır.

1939 sayımına göre Karaçay Özerk Bölgesi’nin nüfusu 150.303 kii, Çerkes ÖzerkBölgesi’ninise92.898kiidir.ĐkibölgenintoplamnüfusuRusyanüfusunun% 0.22’sinioluturmaktadır.BubölgelerdeyaayanetnikgruplarınRusya’dakinüfusları Tablo7’degörülmektedir.Karaçaylar74.500kiinüfuslarıylaRusyanüfusuiçinde% 0.07oranasahiptirve%94,3’üKaraçayÖzerkBölgesi’nde yaamaktadır.Dıarıdaki nüfusunda%80’ikomuStavropolKrayı’ndayaamaktadır.

85.642kiilikÇerkesnüfusuRusyanüfusunun%0.08’inioluturmaktadır.Bu yıllarda“Çerkes”KabardeylerdıındakiÇerkeslerinortakadıolarakkullanılmaktadır. Krasnodar Krayı’nda ve ona bağlı Adıgey Özerk Bölgesi’nde yaayanlar da Çerkes nüfusuna dâhildir. Bundan sonraki sayımlarda Adıgey Özerk Bölgesi’ndekiler “Adıgeyli”,KaraçayÇerkesÖzerkBölgesi’ndekiler“Çerkes”olarakayrılmıtır.

1939 yılında Rusya’daki toplam Nogay nüfusu 36.095 kiidir. Fakat bu nüfusununsadecealtıdabiriÇerkesÖzerkBölgesi’ndedir.YerleikolduklarıStavropol Krayı,ÇerkesÖzerkBölgesiveDağıstandıında yaayanNogaylarınhangibölgeden olduklarınadairveriyoktur.14.740kiiolanAbazanüfusutümRusyanüfusunun% 0.01’ini oluturmaktadır. Karaçayların, Çerkeslerin, Abazaların ve muhtemelen Nogaylarındatamamınayakınıkendiidaribölgelerindeyaamaktadır.

33 Tablo7 1939NüfusSayımınaGöreKaraçayveÇerkesÖzerkBölgeleriHalklarınınRusyaBölgelerindekiNüfusu(kii) Bölge/ Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet AltayKrayı 2.498.597 6 5 50 1 OyrotÖzerkOblastı 162.179 0 0 1 0 KrasnodarKrayı 3.172.674 102 22 64.177 34 AdıgeyÖzerkBölgesi 241.799 1 2 55.048 1 KrasnoyarskKrayı 1.960.524 10 5 125 2 HakasÖzerkBölgesi 272.730 0 0 3 0 Taymır(DolganNenets)Ulusal 28.711 2 1 7 1 Bölgesi EvenkUlusalBöl. 9.460 0 0 0 0 PrimorskiKrayı 906.805 11 8 63 1 UssurBölgesi 438.947 5 8 32 1 StavropolKrayı 1.950.887 73.656 30.429 17.159 14.418 KaraçayÖzerkBölgesi 150.303 70.301 713 505 3.893 ÇerkesÖzerkBölgesi 92.898 631 6.156 16.010 10.245 HabarovskKrayı 1.459.729 25 6 133 6 AmurBölgesi 448.259 4 0 16 0 KamçatkaBölgesi 132.799 0 0 4 0 KoryakUlusalBöl. 25.160 0 0 1 0 ÇukotkaUlusalBöl. 21.524 0 0 0 0 AağıAmurBölgesi 98.480 0 0 6 0 SahalinBölgesi 99.925 0 0 1 0 YahudiÖzerkBölgesi 108.938 0 1 10 1 ArhangelskOblastı 1.216.730 29 2 34 0 NenetsUl.Böl. 47.617 0 0 1 0 VologodOblastı 1.661.285 4 5 30 1 VoronejOblastı 3.551.329 6 7 72 3 GorkiOblastı 3.869.887 7 4 74 3 ĐvanovOblastı 2.649.429 5 3 22 2 ĐrkutOblastı 1.303.997 19 16 106 2 KalininOblastı 3.213.139 7 9 69 2 KirovOblastı 2.226.193 3 3 84 1 KuybıevOblastı 2.766.436 34 20 91 6 KurskOblastı 3.143.067 4 4 22 1 LeningradOblastı 6.432.052 23 11 136 3 Leningradehri 3.191.304 12 4 70 2 MoskovaOblastı 8.917.311 62 21 295 14 Moskovaehri 4.137.018 42 10 178 10 MolotovOblastı 2.087.518 5 3 47 1 MurmanskOblastı 291.178 0 0 8 0 NovosibirskOblastı 4.050.260 6 6 170 3 OmskOblastı 2.378.410 5 12 139 85 HantıMansıUl.Böl. 93.274 0 0 19 0 YamalNenetsUl.Böl. 45.840 0 0 1 0 OrlovOblastı 3.532.713 5 6 66 3 PenzenOblastı 1.710.517 3 2 34 1 RostovOblastı 28.92.580 62 24 344 12 RyazanOblastı 2.267.908 4 3 45 1 SaratovOblastı 1.798.514 6 9 44 2 SverdlovskOblastı 2.511.309 6 4 48 2 SmolenskOblastı 2.686.029 15 6 55 2

34 Bölge/ Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet StalingradOblastı 2.288.139 12 42 230 6 TambovOblastı 1.877.900 3 3 10 2 TulaOblastı 2.048.695 4 4 30 1 ÇelyabinskOblastı 2.801.853 5 4 76 1 ÇitinOblastı 1.158.574 17 10 114 9 ÇkalovOblastı 1.676.668 7 2 50 1 YaroslavOblastı 2.284.255 8 16 59 10 BakırÖSSC 3.158.969 16 5 45 1 BuryatMoğolÖSSC 545.766 9 1 37 0 DağıstanÖSSC 930.416 87 4.677 219 24 KabardeyBalkarÖSSC 359.219 98 491 263 33 KalmukÖSSC 220.684 0 0 4 5 KarelyaÖSSC 468.898 17 8 29 8 KomiÖSSC 318.996 2 0 9 0 KırımÖSSC 1.126.429 12 7 54 1 MariÖSSC 579.610 1 1 5 0 MordovaÖSSC 1.188.004 5 3 36 1 VolgaAlmanÖSSC 606.532 2 4 17 2 KuzeyOsetyaÖSSC 329.205 35 13 97 13 TataristanÖSSC 2.915.277 5 5 21 1 UdmurtCum. 1.219.350 14 4 12 3 ÇeçenĐnguÖSSC 697.009 9 139 463 6 ÇuvaÖSSC 1.076.810 1 1 10 0 YakutistanÖSSC 413.198 1 0 10 0 AldanBölgesi(Okrug) 53.282 0 0 1 0 RusyaSFSC 109.397.463 74.500 36.095 85.642 14.740 Kaynak: RGAERF(eskiTSGANHSSSR),fond1562,opis336,ed.hr.9661001(Tablof.15A.Natsionalnıysostav naseleniya po SSSR, respublikam, oblastyam, rayonam – Bölgelere Göre SSCB Nüfusunun Etnik Yapısı)), www.demoscope.ru

ĐkinciDünyaSavaı’ndansonrakiilknüfussayımı15Ocak1959’dayapılmıtır. Son sayımla arasında 20 yıl gibi uzun bir süre olmasının nedeni, Đkinci Dünya Savaı’ndan sonraki ekonomik zorluklar olduğu kadar, Sovyet yönetiminin sava dönemindekidoğrulanmayanbüyükinsankaybınadikkat çekmeme arzusudur. Sayım sonuçlarında ortaya çıkan, tümSSCB’de 1000 erkeğe 1220 kadın oranı büyük erkek nüfuskaybınıgöstermektedir.

1939 ve 1959 sayımları arası, KÇÖB’nin demografik yapısında büyük değiikliklerin yaandığı bir dönem olmutur. Đkinci Dünya Savaı sırasında Nazi Almanyası’nın Sovyetler Birliği’ne saldırmasıyla balayan “Büyük Anavatan Savaı”nda özellikle genç nüfustan çok sayıda kayıp verilmitir. Karaçay ve Çerkes özerkbölgeleriTemmuz1942’denOcak1943’e kadarAlmanNazibirliklerininigali altında kalmıtır. Karaçaylar Nazilerle ibirliği yapmaklasuçlanmıveSSCBYüksek

35 Sovyeti’nin 12 Ekim 1943’te aldığı kararla Karaçay Özerk Bölgesi lağvedilerek toprakları komu oblast ve cumhuriyetler arasında paylatırılmıtır. 2 Kasım 1943’te Mikoyanahar’ın adı Kluhori olarak değitirilmi, eski Mikoyan ve Uçkulan rayonlarıyla birlikte Rusya’dan alınarak Gürcistan’a verilmitir. Pregradni rayonunun birkısmıKrasnodarKrayı’nınMoltovrayonunakatılmıtır.LağvedilenKaraçayÖzerk Bölgesi’nin diğer rayonları ise doğrudan Stavropol Krayı yönetimine bağlanmıtır. ÇerkesÖzerkBölgesi’ninsınırlarıvestatüsüdeğiikliğeuğramamıtır.KaraçayÖB’nin kaldırılmasından bir yıl sonra, 2 Kasım 1944’te bütün Karaçay halkı Orta Asya’ya sürgünedilmitir.

Hruçev döneminde Karaçay halkı üzerindeki suçlama kaldırılmı ve 9 Ocak 1957’de,merkeziÇerkesskehriolmaküzere,KaraçayveÇerkesözerkbölgelerinin12 Ekim 1943 sınırları esas alınarak KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi (Karaçayevo Çerkesskaya Avtonomnaya Oblast) yeniden kurulmu ve Stavropol Krayı’na bağlanmıtır. 15 Ocak 1957’de, Gürcistan’a verilen Kluhor rayonu iade edilmitir. Kluhori ehrinin adı Karaçayevsk, Kluhor rayonunun da Karaçay rayonu olarak değitirilmitir.34 Bundan sonra, Sovyetler Birliği’nin son yıllarına kadar KÇÖB’nin sınırlarındavestatüsündedeğiiklikolmamıtır.

KÇÖBtekbiridariyapıolarakilkkez1959genelnüfussayımındasayılmıtır. Busayımdabölgenintoplamnüfusu277.959kiidirveRusyanüfusunun%0.24’ünü oluturmaktadır. (Tablo 8). Sonuçları 1939 sayımıyla karılatırmak sağlıklı değildir. Çünkü Karaçay ve Çerkes bölgelerinin birletirilmesi dıında, birlemeden önce bazı sınırdeğiiklikleriolmuvesürgünegidipdönenKaraçalarınnüfusununbirkısmıOrta Asya’da kalmıtır. 1959 sayımında yerli halkların Rusya bölgelerindeki nüfuslarıyla ilgiliayrıntılıveribulunamamıtır.TümRusya’daKaraçaylarınnüfusu,öncekisayıma göre % 5,3 azalarak 70.537 kiiye dümütür. Ancak Rusya dıındaki, özellikle Kazakistan ve Kırgızistan’daki nüfuslarını eklediğimizde Karaçayların toplam nüfusu 81.403kiiolmaktadırvesürgünerağmen%7artmıtır.(Tablo70)

34 Revnivtsev,M.V.;“ KaraçayevoÇerkesiya”(KaraçayÇerkesCumhuriyetiDevletAriviMüdürüE.M. Canibekova tarafından 20 Kasım 1993 tarihinde sağlanan materyallerden yararlanılmıtır.) www.vexillography.narod.ru/subjects/karacaj.htm (Eriim:06.12.2004).

36 Önceki sayımda 85.642 kii olan Rusya’daki Çerkes nüfusu 1959 sayımında 28.986kiigörünmektedir.Bununnedeni,dahaöncebelirtildiği gibi“Çerkes” adının farklı kullanılmaya balamasıdır; Adıgey Özerk Bölgesi’ndeki Çerkesler “Adıgeyli” olarak ayrılmıtır. Abaza ve Nogay nüfuslarında çok az artı olduğu görülmektedir. Öncekinüfussayımındaolduğugibi,herhalkınnüfusununtamamınayakınıyinekendi bölgesindeyaamaktadır.

Tablo8 1959NüfusSayımınaGöreKÇÖBHalklarınınRusyaBölgelerindekiNüfusu(kii) Bölge/Milliyet ToplamNüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza KrasnodarKrayı 3.762.499 2.284 AdıgeyÖB 284.690 71 StavropolKrayı 1.882.911 69.255 17.595 24.641 18.526 KaraçayÇerkesÖB 277.959 67.830 8.903 24.145 18.159 DağıstanÖSSC 1.062.472 14.939 KabardeyBalkarÖSSC 420.115 420 384 166 103 ÇeçenĐnguÖSSC 710.424 4.123 277 RSFSC 117.534.315 70.537 37.656 28.986 19.059 Kaynak: RGAERF(eskiTSGANHSSSR),fond1562,opis336,ed.hr.1566a1566d (Tablo3,4NüfusunMilliyetlereveAnadilineGöreDağılımı)

SSCB’ninüçüncügenelnüfussayımı15Ocak1970’teyapılmıtır.Sayım8gün sürmütür. Organizasyon ve içerik bakımından önceki iki sayımla aynıdır, ancak çok daha fazla veri sağlanmıtır. Zamandan ve paradan tasarruf amacıyla ilk kez bilgiler nüfusun hepsinden değil dörtte birinden alınmıtır. Sayım listelerinde “yer değitiren nüfus” için ilk kez genellikle içilerin, memurların ve yüksek öğretim öğrencilerinin doldurduğuözelbölümyer almıtır.Kiilereserbestçe konutuğu bir SSCB dili olup olmadığıilkkezsorulmutur.

1970 genel nüfus sayımına göre KÇÖB’nin nüfusu 344.651 kiidir ve Rusya nüfusunun % 0.26’sını oluturmaktadır. 1959 sayımına göre büyük nüfus artıı olmutur;nüfus%24artmıtır.Buartıbüyükölçüde dıarıdan göçebağlıdır. Đkinci DünyaSavaı’ndansonrabalatılanbüyüksanayihamleleriSovyetlerBirliği’ndebüyük nüfus hareketleri yaratmı, değiik bölgelerden çok sayıda göçmen KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’ne yerlemitir. Bu hareketlilik KÇÖB’nin yerli nüfusunu çok etkilememitir.Yerlihalklardankendibölgesidıındayaayanyineçokazkiivardır.

37 Karaçayların % 9,1’i, Çerkeslerin % 18’7’si, Abazaların da % 8’i Rusya’nın diğer bölgelerindeyaamaktadır.BölgehalklarındanStavropol’de yaayanların sayısında az daolsaartıolduğugörülmektedir.Komubölgelerdıındaençoktercihedilenbüyük ehir Moskova’dır. Moskova’da KÇÖB yerli halklarından toplam 330 kii yaamaktadır.(Tablo9)

Tablo9 1970NüfusSayımınaGöreKÇÖBHalklarınınRusyaBölgelerindekiNüfusu(kii) Bölge*/ ToplamNüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet ArhangelskOblastı 1.401.289 41 21 15 16 NenetsUlusalBölgesi 39.119 1 0 0 0 VologodOblastı 1.295.897 9 0 4 0 MurmanskOblastı 799.527 25 9 13 6 KarelyaÖSSC 713.451 7 0 11 2 KomiÖSSC 964.802 32 10 31 12 KaliningradOblastı 731.936 8 2 11 5 LeningradOblastı 1.435.729 24 5 7 6 Leningradehri 3.949.501 97 8 70 13 NovgorodOblastı 721.471 1 2 3 1 PskovOblastı 875.293 1 0 2 0 BryanOblastı 1.581.950 11 2 3 2 VladimirOblastı 1.510.913 12 2 6 1 ĐvanovOblastı 1.339.110 12 7 14 9 KalininOblastı 1.717.237 12 7 6 2 KalugaOblastı 994.876 17 5 5 3 KostromaOblastı 870.575 46 11 14 10 MoskovaOblastı 7.061.008 284 84 227 49 Moskovaehri 5.774.529 127 100 69 34 OrlovOblastı 931.028 7 1 11 1 RyazanOblastı 1.411.590 4 5 10 3 SmolenskOblastı 1.106.066 8 9 4 1 TulaOblastı 1.952.467 12 6 8 9 YaroslavOblastı 1.400.224 6 0 3 0 GorkiOblastı 3.682.484 19 8 14 3 KirovOblastı 1.727.348 2 6 3 2 MariÖSSC 684.748 4 15 1 1 MordovaÖSSC 1.029.562 3 3 1 0 ÇuvaÖSSC 1.223.675 1 1 0 0 BelgorodOblastı 1.261.140 14 1 4 0 VoronejOblastı 2.526.928 53 3 19 3 KurskOblastı 1.473.864 33 6 5 0 LipetsOblastı 1.224.344 6 2 5 2 TambovOblastı 1.511.938 5 2 8 1 AstrahanOblastı 867.483 23 64 32 12 VolgogradOblastı 2.322.910 52 19 49 25 KuybıevOblastı 2.750.926 21 9 37 3 PenzenOblastı 1.535.970 11 5 4 2 SaratovOblastı 2.454.083 48 18 40 7 UlyanovOblastı 1.224.748 2 4 2 0

38 Bölge*/ ToplamNüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet KalmukyaÖSSC 267.993 388 57 134 102 TataristanÖSSC 3131238 15 6 4 3 KrasnodarKrayı 4.509.807 196 98 3508 77 AdıgeyÖzerkBölgesi 385.644 41 12 136 21 StavropolKrayı 2.305.780 103.229 22.402 32.250 23.862 KaraçayÇerkesÖzerkBölgesi 344.651 97.104 11.062 31.190 22.896 RostovOblastı 3.831.262 348 108 189 75 DağıstanÖSSC 1.428.540 47 21.750 83 19 KabardeyBalkarÖSSC 588.203 864 380 303 275 KuzeyOsetyaÖSSC 552.581 94 114 202 31 ÇeçenĐnguÖSSC 1.064.471 48 5.534 267 52 KurganOblastı 1.085.560 3 6 3 0 OrenburgOblastı 2.049.976 19 6 6 1 PermOblastı 3.023.443 41 27 59 10 KomiPermyakUl.Böl. 212.141 3 1 13 0 SverdlovskOblastı 4.319.741 61 23 48 7 ÇelyabinskOblastı 3.288.801 14 11 42 6 UdmurtÖSSC 1.417.675 3 3 5 0 BakurdistanÖSSC 3.818.075 19 13 26 2 AltayKrayı 2.670.261 26 4 17 3 DağlıkAltayÖzerkBöl.(imdiAltayCum.) 168.261 7 0 0 0 KemerovOblastı 2.918.353 23 13 39 3 NovosibirskOblastı 2.505.249 10 7 14 4 OmskOblastı 1.823.831 22 2 21 4 TomskOblastı 785.706 19 0 16 0 TümenOblastı 1.406.101 12 5 36 3 HantıMansıUl.Böl. 271.157 2 4 8 0 YamalNenetsUl.Böl. 79.977 3 0 14 1 KrasnoyarskKrayı 2.961.991 52 40 56 36 HakasÖzerkBöl. 445.824 16 8 10 3 Taymır(DolganNenets)Ul.Böl. 38.060 1 0 1 2 EvenkUl.Böl. 12.658 2 0 0 0 ĐrkutOblastı 2.313.410 18 14 57 10 UstOrdınUl.Böl. 146.412 2 1 3 0 ÇitinOblastı 1.144.918 8 3 17 3 AginUl.Böl. 65.768 0 0 0 0 BuryatÖSSC 812.251 5 4 14 3 TuvaÖSSC 230.864 9 1 9 0 PrimorskiKrayı 1.721.285 42 27 48 15 HabarovKrayı 1.345.907 25 7 25 7 YahudiÖzerkBöl. 172.449 4 0 1 0 AmurOblastı 793.449 5 4 10 1 KamçatkaOblastı 287.612 14 4 10 7 KoryakUl.Böl. 30.917 4 2 1 0 MagadanOblastı 352.481 26 10 26 12 ÇukotkaUl.Böl. 101.184 7 4 4 4 SahalinOblastı 615.652 5 7 11 7 YakutistanÖSSC 664.123 21 7 30 6 RusyaSFSC(Toplam) 130.079.210 106.831 51.159 38.356 24.892 Kaynak: RGAERF(eskiTSGANHSSSR),fond1562,opis336,ed.hr.39984185 (Tablo7s.NüfusunMilliyetlereveAnadilineGöreDağılımı) *Rusçaidaribirimlerinkarılıklarıuekildeverilmitir:ASSR(AvtonomnayaSovyetskayaSosyalistiçeskayaRespublika) –ÖSSC(ÖzerkSovyetSosyalistCum.);Oblast–Bölge;AvtonomnıyOblast–ÖzerkBölge;NatsionalnıyOkrugUlusalBölge

39 Dördüncü SSCB genel nüfus sayımı 17 Ocak 1979’da yapılmıtır. Organizasyonu ve verilerin ilenmesi bakımından öncekilerden oldukça farklıdır. Sonuçları, nüfus yapısındaki değiiklikler hakkında geni bilgiler vermitir. Đlk defa kadınların doğurduğu çocuk sayısı sorulmutur. Çalıabilir yataki ve ekonomide istihdamlı nüfus hakkında bilgiler elde edilmitir. 1979 sayımına göre KÇÖB’nin nüfusu367.111kiidirveRusyanüfusuiçindeoranı%0,26’dir.1970sayımınagöre nüfusartıı%6,5olmutur,fakatRusyanüfusuiçindekioranıaynıkalmıtır.(Tablo10)

Kendiidaribölgesidıındayaayannüfusöncekisayımagöreartmıtır;özellikle Abazalarda ikiye katlanmıtır. Karaçayların % 13,2’si, Çerkeslerin % 22,6’sı ve Abazaların % 15,8’i Rusya’nın diğer bölgelerinde yaamaktadır. Dıarıdaki nüfus büyük ölçüde komu bölgelerde, Stavropol ve Krasnodar’da toplanmıtır. Bakent Moskova’da bile toplam sayı 1000 kiiyi bulmamıtır. Bu oranlara Rusya dıındaki Sovyet cumhuriyetlerinde yaayanlar dâhil değildir. Etnik grupların nüfusları ayrıntılı olarakBölümVI/A’daincelenmektedir.

Tablo10 1979NüfusSayımınaGöreKÇÖBHalklarınınRusyaBölgelerindekiNüfusu(kii) Bölge*/ ToplamNüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet ArhangelskOblastı 1.466.016 33 18 27 30 NenetsUlusalBölgesi 47.218 3 0 1 3 VologodOblastı 1.309.331 14 21 30 17 MurmanskOblastı 977.832 42 21 37 17 KarelyaÖSSC 732.193 10 10 12 27 KomiÖSSC 1.110.361 75 26 61 15 KaliningradOblastı 807.985 15 6 17 3 LeningradOblastı 1.512.871 28 31 41 26 Leningradehri 4.568.548 161 71 144 60 NovgorodOblastı 722.125 6 10 16 7 PskovOblastı 850.939 17 5 13 7 BryanOblastı 1.508.552 6 21 29 30 VladimirOblastı 1.585.613 13 31 46 25 ĐvanovOblastı 1.323.852 18 12 18 14 KalininOblastı 1.659.120 20 24 33 15 KalugaOblastı 1.007.786 10 10 20 10 KostromaOblastı 802.420 15 3 7 2 MoskovaOblastı 6.334.118 133 117 186 151 Moskovaehri 7.931.602 328 126 319 144 OrlovOblastı 895.236 13 33 24 3 RyazanOblastı 1.365.780 23 25 32 24 SmolenskOblastı 1.116.459 19 21 23 19 TulaOblastı 1.907.575 24 40 41 43

40 Bölge*/ ToplamNüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet YaroslavOblastı 1.432.905 14 62 75 42 GorkiOblastı 3.711.617 16 35 48 44 KirovOblastı 1.666.923 7 19 21 13 MariÖSSC 704.207 5 7 9 5 MordovaÖSSC 989.509 4 11 5 2 ÇuvaÖSSC 1.298.611 0 3 3 15 BelgorodOblastı 1.308.231 9 9 19 9 VoronejOblastı 2.482.776 33 19 20 24 KurskOblastı 1.395.367 18 20 21 7 LipetsOblastı 1.227.071 3 12 13 15 TambovOblastı 1.393.491 10 1 9 8 AstrahanOblastı 915.448 46 86 33 15 VolgogradOblastı 2.477.953 80 45 99 27 KuybıevOblastı 3.093.501 30 37 44 32 PenzenOblastı 1.510.325 8 6 13 14 SaratovOblastı 2.563.327 74 56 54 23 UlyanovOblastı 1.267.765 9 7 7 13 KalmukyaÖSSC 294.527 518 123 223 116 TataristanÖSSC 3.445.412 11 37 36 32 KrasnodarKrayı 4.743.641 430 114 4.022 173 AdıgeyÖzerkBölgesi 404.390 35 16 173 26 StavropolKrayı 2.496.662 120.933 24.812 36.063 ### KaraçayÇerkesÖzerkBölgesi 367.111 109.196 11.872 34.430 24.245 RostovOblastı 4.079.024 724 120 233 111 DağıstanÖSSC 1.628.159 38 24.977 67 14 KabardeyBalkarÖSSC 666.546 934 405 499 361 KuzeyOsetyaÖSSC 592.002 31 181 103 30 ÇeçenĐnguÖSSC 1.155.805 62 6.093 236 54 KurganOblastı 1.080.459 3 3 7 5 OrenburgOblastı 2.088.150 15 29 48 14 PermOblastı 3.008.211 53 38 129 36 KomiPermyakUl.Böl. 172.039 0 0 37 0 SverdlovskOblastı 4.454.508 77 79 97 67 ÇelyabinskOblastı 3.430.929 13 30 67 24 BakurdistanÖSSC 3.844.280 18 27 48 13 UdmurtÖSSC 1.492.172 12 5 18 10 AltayKrayı 2.686.196 20 31 52 22 DağlıkAltayÖzerkBöl.(imdiAltayCum.) 172.040 7 3 5 0 KemerovOblastı 2.958.429 13 20 47 60 NovosibirskOblastı 2.620.130 27 15 45 16 OmskOblastı 1.956.799 9 12 38 18 TomskOblastı 866.713 16 13 36 11 TümenOblastı 1.885.184 31 46 158 92 HantıMansıUl.Böl. 570.763 12 20 98 65 YamalNenetsUl.Böl. 158.844 5 13 31 3 KrasnoyarskKrayı 3.198.551 86 47 135 64 HakasÖzerkBöl. 498.384 28 12 21 10 Taymır(DolganNenets)Ul.Böl. 44.953 0 1 10 0 EvenkUl.Böl. 15.968 0 0 3 0 ĐrkutskOblastı 2.558.020 33 34 88 42 UstOrdınUl.Böl. 132.153 1 0 5 0

41 Bölge*/ ToplamNüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet ÇitinOblastı 1.232.006 20 9 72 14 AginUl.Böl. 69.035 1 0 0 0 BuryatÖSSC 899.398 10 14 20 6 TuvaÖSSC 267.599 44 3 4 2 PrimorskiKrayı 1.976.600 34 26 53 19 HabarovKrayı 1.557.959 51 27 51 24 YahudiÖzerkBöl. 188.710 13 5 5 1 AmurOblastı 936.451 34 12 30 10 KamçatkaOblastı 383.545 41 11 42 25 KoryakUl.Böl. 34.851 4 1 8 0 SahalinOblastı 661.778 10 11 23 23 MagadanOblastı 476.895 25 31 45 38 ÇukotkaUl.Böl. 139.944 16 3 6 12 YakutistanÖSSC 851.840 27 87 68 28 RusyaSFSC(Toplam) 137.409.921 125.792 58.639 44.572 28.800 Kaynak: RGAERF(eskiTSGANHSSSR),fond1562,opis336,ed.hr.61746238 (Tablo9s.NüfusunMilliyetlereveAnadilineGöreDağılımı) *Rusçaidaribirimlerinkarılıklarıuekildeverilmitir:ASSR(AvtonomnayaSovyetskayaSosyalistiçeskayaRespublika) –ÖSSC(ÖzerkSovyetSosyalistCum.);Oblast–Bölge;AvtonomnıyOblast–ÖzerkBölge;NatsionalnıyOkrugUlusalBölge

SSCB’ninsonnüfussayımı12Ocak1989’dayapılmıtır.Ancakuzmanlaragöre sayım verilerinin birçok yönü kukuludur. SSCB’nin ABD’ye yetitiğini ve geçtiğini bütündünyayakanıtlamakiçinnüfusunsağlık,yaamsüresi,gelirvb.ileilgilibütün göstergelerinin “yukarıya yuvarlandığı” iddia edilmektedir. Haritalarda gösterilmeyen kapalı ehirlerin nüfusu bütün ülkeye “yedirilmitir”. Bunun sonucunda, ülkede evli kadınlarınsayısınınevlierkeklerdenoldukçafazlaolmasıgibibazıanormalliklerortaya çıkmıtır.35

1989sayımınagöreKÇÖB’ninnüfusu414.970kiidir. Nüfusartııöncekiiki sayım(1970–1979)arasınagöreikikatartmıve%13olmutur.FakatRusyaiçindeki nüfusoranıyinedeğimemitir;1979’daKÇÖBnüfusuRusyanüfusunun%0,26’sını oluturuyorken, 1989’da % 0,28’ini oluturmaktadır. Kendi bölgesi dıında yaayan nüfus,1979sayımınagöreKaraçaylardahemenhiçdeğimemi(%13,5),Çerkeslerde (% 20,7) ve Abazalarda (% 16,6) azalmıtır. Yakın bölgeler dıında sadece Tümen Oblastı’ndabelirginbiryoğunlamavardır;budaoradayürütülenekonomikprojelerle ilgiliolmalıdır.(Tablo11)

35ĐstoriyaperepiseynaseleniyavRossii(Rusya’daNüfusSayımıTarihi), http://med.krd.ru/www/home.nsf/webdocs/,(Eriim:09.07.2006)

42 Tablo11 1989NüfusSayımınaGöreKÇÖBHalklarınınRusyaBölgelerindekiNüfusu(kii) Bölge/ Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet ArhangelskOblastı 1.569.679 35 20 21 14 NenetsÖzerkBöl. 53.912 1 0 1 1 VologodOblastı 1.349.022 24 14 7 8 MurmanskOblastı 1.164.586 32 36 33 14 KarelyaÖSSC 790.150 8 7 10 8 KomiÖSSC 1.250.847 97 75 108 58 KaliningradOblastı 871.159 34 9 11 6 Leningradehri 4.990.749 352 157 147 69 LeningradOblastı 1.653.723 46 12 24 12 NovgorodOblastı 751.555 18 22 5 1 PskovOblastı 845.291 25 5 8 3 BryanOblastı 1.470.129 19 16 15 3 VladimirOblastı 1.648.761 24 102 15 6 ĐvanovOblastı 1.313.627 19 30 23 3 KalininOblastı 1.663.122 70 143 41 8 KalugaOblastı 1.064.194 32 126 9 9 KostromaOblastı 804.296 35 6 5 1 Moskovaehri 8.875.579 624 11 374 145 MoskovaOblastı 6.646.356 238 121 95 41 OrlovOblastı 889.056 75 11 15 4 RyazanOblastı 1.347.754 37 63 13 4 SmolenskOblastı 1.153.569 47 9 15 6 TulaOblastı 1.861.411 24 190 22 10 YaroslavOblastı 1.468.996 45 14 8 6 GorkiOblastı 3.719.614 36 49 22 14 KirovOblastı 1.694.008 44 10 9 12 MariÖSSC 749.332 13 4 6 2 MordovaÖSSC 963.504 39 59 11 4 ÇuvaÖSSC 1.338.023 28 5 2 0 BelgorodOblastı 1.378.287 36 20 13 7 VoronejOblastı 2.466.661 56 72 19 7 KurskOblastı 1.335.428 55 23 12 0 LipetsOblastı 1.230.174 19 61 4 9 TambovOblastı 1.322.372 19 39 10 2 AstrahanOblastı 991.521 82 3.958 61 22 VolgogradOblastı 2.592.910 79 167 48 38 KuybıevOblastı 3.262.906 44 47 41 9 PenzenOblastı 1.504.569 46 31 6 1 SaratovOblastı 2.684.471 184 341 49 17 UlyanovOblastı 1.396.193 54 21 12 9 KalmukyaÖSSC 322.579 360 137 219 63 TataristanÖSSC 3.641.742 44 36 15 7 KrasnodarKrayı 5.052.922 728 164 3800 196 StavropolKrayı 2.825.349 142.659 28.562 42.295 30.380 KaraçayÇerkesÖB 414.970 129.449 12.993 40.241 27.475 RostovOblastı 4.292.291 765 449 202 98 DağıstanÖSSC 1.802.188 75 28.294 60 15 KabardeyBalkarÖSSC 753.531 1202 501 614 468 KuzeyOsetyaÖSSC 632.428 89 209 87 19 ÇeçenĐnguÖSSC 1.270.429 110 6.884 177 43

43 Bölge/ Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet KurganOblastı 1.103.665 26 1 0 1 OrenburgOblastı 2.170.692 24 59 18 5 PermOblastı 3.091.481 107 42 46 21 SverdlovskOblastı 4.706.763 112 72 56 20 ÇelyabinskOblastı 3.617.752 53 71 42 12 UdmurtÖSSC 1.605.663 25 5 11 5 BakurdistanÖSSC 3.943.113 21 22 24 4 AltayKrayı 2.822.092 58 27 32 8 KemerovOblastı 3.171.134 49 21 28 4 NovosibirskOblastı 2.778.724 35 28 34 7 OmskOblastı 2.141.909 27 11 26 5 TomskOblastı 1.001.653 22 23 34 8 TümenOblastı 3.097.657 207 1.039 836 642 KrasnoyarskKrayı 3.605.454 129 175 131 55 ĐrkutOblastı 2.824.920 50 79 58 25 ÇitinOblastı 1.375.340 51 48 74 23 BuryatÖSSC 1.038.252 8 36 7 5 TuvaÖSSC 308.557 66 5 9 0 PrimorskiKrayı 2.256.072 95 55 66 34 HabarovKrayı 1.811.828 90 103 47 16 AmurOblastı 1.050.245 69 16 36 16 KamçatkaOblastı 471.932 42 19 69 24 MagadanOblastı 555.621 41 58 65 45 SahalinOblastı 710.242 31 19 34 31 YakutistanÖSSC 1.094.065 68 327 163 86 RusyaSFSC(Toplam) 147.021.869 150.332 73.703 50.764 32.983 Kaynak: RGAE RF(eski SGANHSSSR),fond1562,opis336,ed.hr. 61746238 (Tablo 9, “Nüfusun Milliyetlere ve AnadilineGöreDağılımı).http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php

Gorbaçov’un 1980’li yıllarda balattığı Perestroyka (yeniden yapılanma) politikasıçerçevesinde,1990–1991yıllarındaRusya’daözerkidaribirimlerinadlarının ve statülerinin değitiği, ama sınırlarının aynı kaldığı bazı değiiklikler yapılmıtır. Özerk bölgeler (avtonomyaya oblast) statüleri yükseltilerek “özerk sovyet sosyalist cumhuriyetleri” ilan edilmitir. KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi de 3 Temmuz 1991 tarihli yasayla Stavropol Krayı’ndan ayrılarak Rusya SFSC içinde “KaraçayÇerkes SovyetSosyalistCumhuriyeti”olmutur.

ĐkincidizideğiiklikAğustos1991darbesindenveSSCB’nindağılmasından(21 Aralık 1991) sonra yapılmıtır. Özerk yapıların adlarından “Sovyet”, “Sosyalist” ve “Özerk” kelimeleri atılmıtır. (Sadece okruglarda “özerk” terimi korunmutur.) 25 Aralık 1991’de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti “Rusya Federasyonu” adınıalmıtır.KaraçayÇerkesSovyetSosyalistCumhuriyeti’ninadıdaAralık1992’de

44 değitirilerek “KaraçayÇerkes Cumhuriyeti” olmutur. Hemen sonrasında balayan etnikanlamazlıklarnedeniylecumhuriyetbölünmetehlikesigeçirmitir.36

SSCB dağıldıktan ve Rusya Federasyonu kurulduktan sonra ilk genel nüfus sayımı 9–16 Ekim 2002 tarihleri arasında yapılmıtır. Sayım sonuçları 2004–2005 yıllarında14cilthalindeyayınlanmıtır.37

2000yılındayapılanyeniidaridüzenlemeyegöreKaraçayÇerkesCumhuriyeti Güney Federal Bölgesi içinde yer almaktadır. 2002 sayımına göre KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’ninnüfusu439.470kiidir.1989yılınagörenüfus%5,9artmıtır.KÇC nüfusununRusyaFederasyonuiçindekioranıküçükbirartıla%0,3’eçıkmıtır.KÇC sınırları dıında, Rusya’nın diğer bölgelerinde yaayan Karaçayların oranı % 12, Çerkeslerinoranı%12,Abazalarınoranıise%14,7’dir.Öncekisayımagöre,özellikle Çerkeslerin oranında önemli düü vardır (% 20,7’den % 12’ye). Bunda SSCB’nin dağılmasınınbüyükrolüolmalıdır.(Tablo12)

36 Tarhov S.A., “Đstoriçeskaya evolyutsiya administrativnoterritorialnogo i politiçeskogo deleniya Rossii”(“Rusya’nınĐdariBölgeselveSiyasiBölünümününTarihiEvrimi”).Regionalizatsiya,razvitiye Rossii: geografiçeskiye protsessı i problemı (Bölgeselleme, Rusya’nın Geliimi: Coğrafi Süreçler ve Problemler) , Redaksiyon: A.Đ. Treyvi ve S.S. Artobolevski. Moskova,EditorialURSS,2001,s.191 213). 37 2002genelnüfussayımınınsonuçlarınınyayınlandığı14cilt:1.Nüfusunsayısıvedağılımı;2.Ya cinsiyetyapısıveevlilik;3.Eğitim;4.Etnikyapı,dildurumuvevatandalık,5.Geçimkaynakları;6. Hanehalkısayısıveyapısı;7.Ekonomikolarakfaalolanveolmayannüfus;8.Ekonomikfaaliyet alanlarınagöreçalıannüfus;9.NüfusunMeguliyeti;10.Nüfusunsürekliikametyerindeyaamasüresi; 11.Nüfusunbarınmaartları;12.DoğumOranı;13.RF’ninaznüfusluyerlihalkları;14.Genelsonuçlar. Ayrıntılısonuçlarwww.perepis2002.ru internetsitesindeyeralmaktadır.

45 Tablo12 2002NüfusSayımınaGöreKaraçayÇerkesCumhuriyetiHalklarınınRusyaBölgelerindekiNüfusu(kii)

Bölge/Milliyet Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar

MerkezFederalBölgesi (TsentralnıyFederalnıyOkrug) BelgorodOblastı 33 21 3 2 BryanOblastı 15 13 6 ĐvanovOblastı 26 18 17 3 KalugaOblastı 29 78 12 6 KostromaOblastı 4 17 5 KuraOblastı 56 7 14 5 LipetskOblastı 21 22 63 5 MoskovaOblastı 428 106 142 52 Moskovaehri 823 158 520 191 OrlovOblastı 37 14 3 3 RyazanOblastı 46 49 19 6 SmolenOblastı 43 17 4 9 TambovOblastı 28 75 6 2 TulaOblastı 45 123 7 1 TverOblastı 92 34 9 6 VladimirOblastı 24 2 5 4 VoronejOblastı 103 88 36 12 YaroslavOblastı 26 13 14 3 KuzeybatıFederalBölgesi (SeveroZapadnıyFederalnıyOkrug) ArhangelskOblastı 35 15 14 7 NenetsÖzerkBölgesi 2 2 2 1 KaliningradOblastı 54 28 18 5 KarelyaCumhuriyeti 28 5 13 1 KomiCumhuriyeti 84 53 29 33 LeningradOblastı 67 40 34 19 MurmanOblastı 73 119 56 18 NovgorodOblastı 22 19 10 3 PskovOblastı 19 6 5 5 St.Petersburgehri 323 98 115 59 VologodOblastı 36 8 6 6 GüneyFederalBölgesi (YujnıyFederalnıyOkrug) AdıgeyCumhuriyeti 64 15 642 71 AstrahanOblastı 96 4.570 45 26 ÇeçenistanCumhuriyeti 15 3.572 13 7 DağıstanCumhuriyeti 65 38.168 47 20 ĐnguetyaCumhuriyeti 9 1 26 KabardeyBalkarCumhuriyeti 1273 409 725 514 KalmukCumhuriyeti 138 90 56 27 KaraçayÇerkesCumhuriyeti 169.198 14.873 49.591 32.346 KrasnodarKrayı 784 219 4446 196

46 Bölge/Milliyet Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar

KuzeyOsetya–AlanyaCumhuriyeti 58 194 83 21 RostovOblastı 516 206 163 76 StavropolKrayı 15.146 20.680 2.097 3.300 VolgogradOblastı 226 168 79 36 VolgaFederalBölgesi (PrivoljskiyFederalnıyOkrug) BakurdistanCumhuriyeti 81 30 22 5 ÇuvaCumhuriyeti 13 7 6 6 KirovOblastı 21 11 15 7 MariElCumhuriyeti 9 8 7 1 MordovyaCumhuriyeti 27 3 3 NijegorodOblastı 61 14 27 14 OrenburgOblastı 64 43 26 5 PenzenOblastı 19 2 4 1 PermOblastı 75 23 26 18 SamaraOblastı 32 43 33 18 SaratovOblastı 223 443 62 26 TataristanCumhuriyeti 62 29 14 7 UdmurtCumhuriyeti 34 8 7 4 UlyanovOblastı 22 16 3 8 UralFederalBölgesi (UralskiyFederalnıyOkrug) ÇelyabinOblastı 73 18 32 10 KurganOblastı 6 1 5 SverdlovOblastı 78 19 30 19 TümenOblastı 210 4.272 562 456 HantıMansiÖzerkBölgesi–Yugra 69 2.502 368 292 YamalNenetsÖzerkBölgesi 97 1.708 162 156 SibiryaFederalBölgesi (SibirskiyFederalnıyOkrug) AltayCumhuriyeti 4 6 1 AltayKrayı 79 23 26 7 BuryatCumhuriyeti 35 9 3 6 ÇitinOblastı 22 23 17 3 AginBuryatÖzerkBölgesi 1 1 HakasCumhuriyeti 28 13 15 7 ĐrkutOblastı 96 40 39 30 UstOrdınBuryatÖzerkBölgesi 4 13 7 KemerovoOblastı 75 18 28 21 KrasnoyarKrayı 123 380 67 41 EvenkÖzerkBölgesi 1 1 Taymır(DolganNenets)ÖzerkBölgesi 1 7 6 1 NovosibirskOblastı 67 32 24 13 OmskOblastı 30 9 29 12 TıvaCumhuriyeti 13 29 3 TomskOblastı 19 8 18 6

47 Bölge/Milliyet Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar

UzakdoğuFederalBölgesi (DalnevostoçnıyFederalnıyOkrug) AmurOblastı 28 33 9 2 ÇukçaÖzerkBölgesi 6 2 1 HabarovKrayı 37 122 26 4 KamçatkaOblastı 38 18 33 17 KoryakÖzerkBölgesi 2 5 MagadanOblastı 11 29 8 6 PrimorskiKrayı 50 91 26 14 SahaCumhuriyeti(Yakutistan) 66 358 64 20 SahalinOblastı 15 7 27 11 YahudiÖzerkOblastı 8 18 10 RusyaFederasyonu(Toplam) 192.182 90.666 60.517 37.942 Kaynak :2002RusyaGenelNüfusSayımıverileri, www.perepis2002.ru

Genel nüfus sayımlarına göre KaraçayÇerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin nüfusu ve nüfus artıları Tablo 13’te görülmektedir. Bölge, 1922 yılında kurulmasına rağmen, bölünmevelağvedilmenedeniyleilkkez1959yılındabütünolaraksayılmıtır.1939 sayımında ayrı olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin nüfuslarını birlikte aldığımızda,2002yılındanüfus1939sayımınagöre%81artmıtır.

Nüfus artıında sayımlar arasındaki büyük farklar, ilgili dönemlerde SSCB’de uygulanan tarım, ekonomi ve nüfus politikalarıyla bağlantılıdır. Đkinci Dünya Savaı’ndan sonra nüfus kaybını telafi etmek için çok çocukluluk özendirilmitir. Yıkılanekonomiyidüzeltmekiçin5yıllıkkalkınmaplanlarıhazırlanmıveuygulamaya konmutur.Büyüksanayikurulularınınyapımınabalanmıtır.Stalin’in1953yılında ölümünden sonra hem siyasi hem de ekonomik alanda rahatlama olmu, Brejnev dönemiSovyetlerBirliği’ndehalkınenfazlarefahaulatığıdönemolmutur.19591970 nüfussayımlarıarasınıkapsayanbudönemdeKÇÖB’detarihininenyükseknüfusartıı olmutur(%24).

48 Tablo13 GenelNüfusSayımlarınaGöreKÇÖB/KÇCNüfusu SayımTarihleri Nüfus(kii) Artı,% Kar.Ö.B. 150.303 17.01.1939 Çer.Ö.B. 92.898 15.01.1959 277.959 15.01.1970 344.651 24 17.01.1979 367.111 6,5 12.01.1989 414.970 13 09.10.2002 439.470 5,9

Genel nüfus sayımı sonuçlarına ve istatistik verilerine göre, KaraçayÇerkes ÖB/Cumhuriyeti’ninyıllaragörenüfusartııTablo14’tegörülmektedir.Đlkiki(1926ve 1939) nüfus sayımlarında ayrı olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin toplam nüfuslarıesasalınmıtır.Đkisayımarasındakibüyüknüfusfarkısınırdeğiikliklerinden kaynaklanmaktadır.1926’daKazaklarınyaadığıbölgeler(bugünküUrupveZelençuk rayonları) ayrı bir idari birimken, 193035 arasında yeniden Karaçay ve Çerkes bölgelerinedâhiledilmitir.

1950yılındanüfusunbüyükbirdüüle197binolmasınınnedeni,bilindiğigibi, 70 bin civarında Karaçay nüfusun 19441953 arasında Orta Asya’da sürgünde olmasıdır. Bugünkü sınırlarıyla yeniden kurulan KÇÖB’ye Karaçayların dönmesiyle 1959 sayımından itibaren nüfus artıı normal seyrine kavumutur. Bundan sonra 1990’lı yıllarınbaınakadarnüfusistikrarlıekilde artmıtır. 1991 yılında SSCB’nin dağılmasıyla ekonominin bozulması, daha çok dı göçe bağlı olarak KÇC’nin nüfus artıında yaklaık on yıllık bir duraklamaya yol açmıtır. Bu dönemde Rus nüfusun KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’ni terk etmesi nedeniyle, doğal artı olmasına rağmen genelnüfushemenhemensabitkalmıtır.2000yılındansonraisenüfus,öncekihızında olmasadaartmayabalamıtır.Fakatson2002nüfus sayımından sonra KÇC nüfusu yineazalmaeğiliminegirmitir.

49 Tablo14 YıllaraGöreKÇÖB/KÇCNüfusu(kii) Yıl Nüfus Yıl Nüfus 1926 178.000 1993 434.000 1939 243.000 1994 434.000 1950 197.000 1995 435.000 1959 278.000 1996 436.000 1970 345.000 1997 436.000 1975 361.000 1998 436.000 1979 367.000 1999 436.000 1985 396.000 2000 440.000 1986 396.000 2001 441.000 1989 415.000 2002 440.000 1990 422.000 2003 439.000 1991 427.000 2004 437.000 1992 431.000 2005 435.000 * 1926ve1939sayımlarında KaraçayveÇerkesbölgelerinintoplamnüfusuesasalınmıtır. Kaynak: http://statis.narod.ru/stats/russia/demografy/dem01.htm;http://rfdata.al.ru/auto/rstat/02/0201.HTM http://demoscope.ru/weekly/ias/01.03.2006 KaraçayÇerkes Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya’nın demografik açıdan “depresif”bölgegrubunagirmektedir.Nüfustadümeeğilimiartmaktadırvenetnüfus artı göstergesi negatiftir. Tablo 15’te KÇC’nin ve komu cumhuriyetlerin Sovyetler Birliği’nin son dönemi ile sonraki dönem nüfusları karılatırılmaktadır. Bütün göstergelerdekibüyükdüüaçıkçagörülmektedir.

Tablo15 1979–1988ve1989–2002Yıllarında KuzeyKafkasyaCumhuriyetlerininYıllıkNetNüfusArtıı YıllıkOrtalamaNüfusArtıı(%o) Bölge GenelArtı DoğalArtı GöçeBağlıArtı 1979–1988 1989–2002 1979–1988 1989–2002 1979–1988 1989–2002 Kuzey Osetya 6,6 3,8 8,9 1,4 2,3 2,4 Cum. AdıgeyCum. 6,6 3,1 4,0 3,1 2,6 6,2 DağıstanCum. 10,2 14,9 20,7 14,4 10,5 0,5 Kab.BalkarCum. 11,8 2,3 13,3 4,6 1,5 2,3 KaraçayÇerkesC. 12,2 1,5 11,9 3,2 0,3 1,7 RusyaFed. 6,9 2,2 5,7 4,2 1,2 2,0 Nüfus artıındaki düüün komu cumhuriyetler için de genel eğilim olduğu söylenebilir. (Tablo 16). Komu Adıgey ve KabardeyBalkar cumhuriyetleri ile KÇC’ninnüfusartıhızlarıbirbirineçokyakındır.1998’densonraüçcumhuriyetede nüfus artı hızı negatif olmutur. 1992–93 ve 1998 yıllarındaki ekonomik krizlerin nüfusartıınaolumsuzetkisihissedilmektedir.

50 Tablo16 1991–2000YıllarındaKÇCveKomuCumhuriyetlerinNüfusArtıı,%(Biröncekiyılaoran) 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 AdıgeyC. 1.1 1.1 0.5 0.3 0.02 0.1 0.1 0.1 0.3 0.4 KabardeyBalkarC. 0.9 0.2 0.01 0.5 0 0.1 0.2 0.1 0.1 0.2 KaraçayÇerkesC. 0.8 0.9 0.02 0.4 0.1 0 0 0.05 0.5 0.1 1990’lıyıllardanüfusverilerinde“hazırnüfus”ve“süreklinüfus”ayrılmaktadır. Hazır nüfus, sürekli ikameti olmadığı halde çeitli nedenlerle sayım sırasında KÇC topraklarındabulunankiilerintoplamıdır.Süreklinüfusise,sayımsırasındaoradaolup olmamasınabakılmaksızınikametiKÇC’deolannüfustur.

Tablo 17’de 1990 yılından itibaren KÇC’nin ehir, kır ve toplam “sürekli nüfusu”görülmektedir.Sonnüfussayımında(2002)KÇC’ninhazırnüfusu439.470kii ikensüreklinüfusu428.600kiidir.Bu,sayımsırasında10.870kiininsürekliikameti olmadığı halde KÇC’de bulunduğunu göstermektedir. Bunlar i veya öğrenim için geçiciolarakKÇC’deyaayankiilervegöçmenlerolmalıdır.

1990’dan1995’ekadarKÇCsüreklinüfusudüükbirhızlaartmıtır.1995yılında balayanduraklamadönemidörtyıldevametmi,19992002arasındaisesüreklinüfus azalmıtır. 2003 yılında hazır nüfus 440.000’den 439.000’e düerken, sürekli nüfus 10.000 kiilik büyük bir artıla 438.900’a çıkmıtır. Yani hazır nüfusla sürekli nüfus arasındaki fark tamamen kapanmıtır. Bu, kayıtlardan kaynaklanan bir hata değilse, dıarıdan gelen ve KÇC’de sürekli ikameti olmayan 10.000 kiinin bir yıl içinde cumhuriyetiterkettiğiniyadahemenhepsininKÇC’deikametaldığınıgöstermektedir. 2003yılındansonra,hazırnüfustaolduğugibisüreklinüfustadadüügözlenmektedir. (Tablo17)

Tablo17 1990–2005YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninSürekliNüfusu(1OcakĐtibarıyla)(kii) ehir Yıl Toplam ehirNüf. KırNüf. Yıl Toplam KırNüf. Nüf. 1990 419.400 205.400 214.000 1998 433.700 191.100 242.600 1991 424.500 208.600 215.900 1999 433.500 191.200 242.300 1992 427.900 210.900 217.000 2000 431.300 189.700 241.600 1993 431.600 205.900 225.700 2001 430.700 189.900 240.800 1994 431.500 205.000 226.500 2002 428.600 189.300 239.300 1995 433.100 205.200 227.900 2003 438.900 193.400 245.500 1996 433.700 198.900 234.800 2004 436.600 192.600 244.000 1997 433.700 192.100 241.600 2005 434.500 191.800 242.700 Kaynak :RusyaDevletĐstatistikKomitesi, www.gks.ru

51 IV.NÜFUSUNDAĞILII

Nüfusundağılıınaetkiedenfaktörler,bilindiğigibi,enbatayeryüzüekilleri, iklim,bitkiörtüsü,ulaım,sanayiveyeraltıkaynaklarıdır.KaraçayÇerkesCumhuriyeti topraklarının üçte ikisi dağlarla kaplıdır. Dağlık coğrafi yapı nedeniyle cumhuriyette nüfusun dağılıı da farklıdır. Yeryüzü ekilleri balığı altında incelendiği gibi, KÇC toprakları dağlık (3000 m. ve üzeri), dağ önü (10003000 m.) ve düzlük (1000 m. altında) olmak üzere üç coğrafi bölgeye ayrılmaktadır. Ekilebilir toprakların büyük bölümüdüzlükkuzeybölgesindedir.Endüstriiletmelerininveyerleimyerlerininçoğu da düzlük kesimde ve dağ önünde bulunmaktadır. Nüfusun üçte ikisi kuzey ve orta bölgelerdetoplanmıtır.Diğerbölgelerdenüfusküçükadacıklarhalindedağılmıtır.

KÇC’nin 3000 metre ve üzerinde yükseklikte dağların bulunduğu güney bölgesinde nüfus doğal olarak çok azdır. Burada nüfus yüksek dağların arasındaki vadilerde toplanmıtır. Dağlık güney bölgesi Urup, Zelençuk, Karaçay ve Malo Karaçay rayonlarının (il) güney kısımlarını içine almaktadır. Cumhuriyet’in güneydoğusundabulunanKaraçayrayonunda,sıradağlaraenyakınyüksekbölgede,bir vadide üçgen eklinde yerlemi en eski Karaçay köyleri olan Kartcurt, Hurzuk ve Uçkulan bulunmaktadır. Deniz seviyesinden 1700 metre yükseklikte, Ullu Kam nehrininüzerindeHurzukköyübulunur.Hurzuk’unaağısında,1560metredeUçkulan köyü kuruludur. Kartcurt diğerlerinden daha aağıda, Kuban nehri üzerinde, deniz seviyesinden yaklaık 1300 metre yüksekliktedir. Bu üç köyün kurulu olduğu vadiye paralel olarak, Duvut vadisinde Duvut ve Cazlık adlarında iki Karaçay köyü daha bulunmaktadır. Rakım olarak Duvut Uçkulan’la, Cazlık da Kartcurt’la aynı seviyede bulunur. Kuzeye doğru aynı istikamette, dağlık bölgenin hemen hemen sona erdiği çizgide,242kiinüfusuylaElbrusskikasabasıbulunur.

Karaçay rayonunun güneybatısında, KÇC’nin en güney ucundaki ve en yüksekteki yerleimi olan Dombay kasabası bulunur. 403 nüfuslu bu küçük yerleim 3000 metreyi aan dağların çevrelediği bir vadide, Alibek ve Dombay Ölgen nehirlerininAmanauznehrinekarıtıklarıyerdekuruludur.Amanauznehribakakollar alarakTeberdanehriniveaynıisimlivadiyioluturur.Buvadide,yaklaık1200metre yükseklikte, KÇC’nin dört ehrinden biri olan 7827 nüfuslu Teberda kuruludur.

52 Dombay ve Teberda, bulundukları vadinin doğası ve iklim özellikleri nedeniyle tüm Rusya’daünlübirerturizmmerkezidirler.Buralarda“kurort”denilendağlıkdinlenme tesislerivardır.Teberda’nınkuzeyindevebirazaağısındaVerhnaya(Yukarı)Teberda köyübulunmaktadır.

Zelençukrayonunundağlıkgüneydoğubölgesinde,AnaKafkasSıradağları’nın KaraKayazirvesinden(3892m.)balayanAksautvehemenonunbatısındakiMaruha vadilerinde, dar ve dik yamaçlı oldukları için yerleim yoktur. Zelençuk rayonunun güneybatısında,esasolarakKızgıçnehrininvadisindenoluanTeberdaMilliParkı’nın Arhız bölümü bulunmaktadır. Kızgıç, Psı ve Arhız nehirlerinin birleerek Büyük Zelençuk nehrini oluturdukları yerin biraz aağısında, yine ünlü bir turizm merkezi olan Arhız yerleimi kuruludur. Nüfusu 2000 kiinin altında olan Arhız, ehir tipi yerleim (kasaba) iken 1996 yılında kırsal yerleime dönütürülmütür. Bu vadide, dağlıkbölgeboyuncabakayerleimyeriyoktur.

KÇC’ningüneybatısında,Uruprayonunundağlıkbölgesindeyerleimeelverili görünenBüyükLabaveonakatılankollarınvadilerindeyerleimyoktur.Vadininaağı kesimlerinde, nüfusu 100 kiiyi geçmeyen küçük köyler vardır (Phiya, Zagedan, Damhurts). Bu nüfus dağılıı, Urup rayonunda çoğunlukla sonradan yerletirilen Rusların(Kazakların)yaamasındankaynaklanıyorolmalıdır.

KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninhemenhemenortasında,batıdandoğuyadoğru yükselerek uzanan Skalistıy dağları, bu kuakta nüfusun dağılıını belirleyen coğrafi etkenlerden biridir. 1000 ile 3000 metre yükseklikteki Skalistıy dağlarının kuzey yamaçları eğimli, güney yamaçları ise diktir. Nüfus, bu dağları kesen nehirlerin vadilerinde, deniz seviyesinden 500 ile 1000 metre arası yükseklikte kurulmu yerleimlere dağılmıtır. Urup ve Zelençuk rayonlarının orta bölgeleri, Karaçay ve MaloKaraçayrayonlarınınkuzeyveUstCegutarayonunungüneybölgeleri“dağönü” eridine girmektedir. Nüfusu 3000 ile 10.000 kii arasında değien Kurcinovo, Pregradnaya, Storojevaya, Kardonikskaya, Kızıl Oktyabrski, Kumı, Sarı Tüz, Krasnovostoçnıy, Krasnıy Kurgan, Pervomayskoye, Tereze gibi kırsal yerleimler; Mednogorski, Orconikidzevski, Novıy Karaçay, Pravokubanski gibi kasabalar; ayrıca

53 KÇC’ninenbüyüknüfusluyerleimlerindenZelençukskaya(21.025kii)veUçkeken (15.052kii)ileKaraçayevskehri(22.113kii)bubölgedeyeralmaktadır.

Habez,AdıgeHabl,PrikubanrayonlarınıntamamıileUstCegutave Zelençuk rayonlarının kuzey kısımları, KÇC’nin deniz seviyesinden 500 ile 1000 metre arası yükseklikteki düzlük bölgesini oluturmaktadır. KÇC nüfusunun yaklaık % 60’ı bu bölgede yaamaktadır. En büyük nüfuslu iki ehir, UstCeguta ve bakent Çerkessk, nüfusu3000kiininüzerindeolanĐspravnaya,Besleney,AliBerdukovski,Habez,Đkon Halk, AdıgeHabl, Erkenahar, Novaya Ceguta, Drujba, Psıj, Çapayevskoye, KavkazskiveUdarnıyyerleimleriburadadır.

KÇC’ninehirnüfusunun%34’ününyaadığı3ehiryerleimi(Çerkessk,Ust Ceguta, Udarnıy) kuzeydeki düzlük bölgede, % 8’inin yaadığı 5 ehir yerleimi (Karaçayevsk, Orconikidze, Novıy Karaçay, Pravokubanski, Mednogorski) “dağ önü” denilen orta bölgede, % 2’sinin yaadığı 3 ehir de (Teberda, Dombay, Elbrusski) dağlıkbölgedebulunmaktadır.

KÇC nüfusunun dağılıında doğal coğrafi artların yanında etnik yapının ve tarihin de belirleyici etkisi olmutur. Rusya’nın 18. yüzyıl baında balayan igali sonucu, topraklarını kaybeden yerli halk dağlara çekilmi, yerlerine de Kazaklar yerletirilmitir. Daha önce çoğunlukla göçebe olan Nogaylar 1838 yılında Kuban’ın batıkıyısına,Labaağzınakadarolanbölgeyeyerletirilmitir.19.yüzyılınortalarında bölge tamamen Rusya’nın hâkimiyetine girince, dağlardaki bütün Çerkes ve Abaza nüfusuyaOsmanlıtopraklarınasürgünedilmiyadadüzlüklereindirilerekBüyükve Küçük Zelençuk nehirlerinin boylarına yerletirilmitir. 1825’ten itibaren bölgeye getirilen Rus Kazakları hem askeri ve stratejik nedenlerden, hem de yerli halk gibi hayvancılıkla değil çiftçilikle uğratıklarından, büyük çoğunlukla dağ önündeki ve kuzeydekidüzlükbölgeyeiskânedilmilerdir.Kubannehrininyukarılarındakivadilerde yaayanKaraçaylarınbirçoğu,1957yılındasürgündendöndüktensonradağlardakieski köylerinedeğil,dağönündekidüzlüklereyerlemitir.(BölümVI/A5“EtnikGrupların BölgelereGöreDağılımıveNüfusları”).19. yüzyıldaÇarlıkmakamlarınınuyguladığı buiskânpolitikasıveyaanantarihisüreçKÇC’ninbugünkünüfusdağılıınıdabüyük ölçüdebelirlemitir.

54 NüfusYoğunluğu KÇC’nin idari olarak bağlı olduğu Güney Federal Bölgesi, Rusya Federasyonu’nun toplam nüfusunun % 16’sının yaadığı, nüfus olarak üçüncü büyük federalbölgesidir.AncakGüneyFederalBölgesi’niRusya’nınbüyüknüfuslubölgesi yapanKrasnodarKrayı(5,1milyonkii)veRostovOblastı’dır(4,4milyonkii).Kuzey Kafkasyacumhuriyetlerindenüfussayıveyoğunlukolarakçokdahadüüktür.

KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndenüfusdüzlükkuzeykesimde yoğunlamıtır. 1989 nüfus sayımı sonuçlarına göre KÇC’de 29,4 kii/km 2 olan aritmetik nüfus yoğunluğu,2002yılında31,2kii/km 2yeçıkmıtır.2005yılınınistatistikverilerinegöre ise,nüfusunazalmasınabağlıolarak30,8kii/km 2yedümütür.Yine2005verilerine göre,11ehiryerleimininbulunduğuKÇC’deehirnüfusuyoğunluğuortalama44,1 kii/km 2, kırsal nüfus yoğunluğu 17,2 kii/km 2dir. ehirler arasında en yüksek nüfus yoğunluğuna1888kii/km 2ileUstCegutasahiptir.Onu1627kii/km 2 ileKaraçayevsk, 1520kii/km2 ileTeberdave1501kii/km 2ilebakentÇerkesskizlemektedir.

Sonikisayımarasındarayonlarda(illerde)nüfusyoğunluğununnasıldeğitiği Tablo18’degörülmektedir.Rayonların(il)çoğundagenelde19892002yıllarıarasında nüfus yoğunluğunda artı söz konusudur. Ancak Urup’ta 2002 yılında nüfus yoğunluğunda büyük bir düü gözlenirken, Zelençuk rayonunda değiiklik olmamı, UstCeguta’daisebüyükartıkaydedilmitir.Budurum,çoğunluklaRuslarınyaadığı Uruprayonundanyaanandıgöçle,UstCegutarayonundadaKaraçaylarındağlardaki köylerindenaağılara,enbatadaUstCegutaehrineyerlemeleriyleilgilidir.

Ancak burada, KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’ndeki kendine özgü yerleim yeri sınıflandırmasının resmi verilerde rayonların (illerin) nüfus yoğunluğunu farklı gösterdiğini belirtmek gerekir. Prikuban rayonunda bulunan bakent Çerkessk ve Karaçay rayonunda bulunan Karaçayevsk ehri “cumhuriyet ehirleri” oldukları için nüfuslarırayonnüfuslarınadâhiledilmemektedir.(Tablo94).Çerkessk’innüfusudâhil edilerekhesaplandığındaPrikubanrayonununortalamanüfusyoğunluğu38,2kii/km 2 olmaktadır.BağlıyerleimyerleriylebirlikteKaraçayevskehrininnüfusudaKaraçay rayonuna eklendiğinde, Karaçay rayonunun ortalama nüfus yoğunluğu 16 kii/km 2ye çıkmaktadır.

55 Tablo 18 1989ve2002SayımlarınaGöreRayonların(Đl)NüfusYoğunluğu NüfusYoğunluğu (kii/km 2) Rayon 1989 2002 AdıgeHabl 50,7 51,9 Habez 43,4 51,9 Karaçay 4,3 6,4(16)* MaloKaraçay 27,3 29,6 Prikuban 30,6 32,7(38,2)** Urup 16,7 6,5 UstCeguta 22,2 52,6 Zelençuk 17,5 17,5 *Karaçayevskehrivebağlıyerleimlerinnüfusudâhiledildiğinde. **Çerkesskehrininnüfusudâhiledildiğinde.

Cumhuriyetinenkuzeyinde,düzlükbölgelerdebulunanHabez,AdıgeHablve UstCeguta nüfus yoğunluğu en yüksek rayonlardır. Alanlarının diğer rayonlara göre küçük olması, UstCeguta rayonunda KÇC’nin ikinci büyük ehri UstCeguta’nın bulunmasıdabundaetkilidir.ÇoğunluklaRusların yaadığı Zelençuk, UstCeguta ile aynınüfusasahipolmasınarağmenalanıüçkatıbüyükolduğuiçinnüfus yoğunluğu azdır.UruprayonununalanıZelençuk’a yakındırancak nüfusu onun yarısından daha azdır. Karaçay rayonu en büyük yüzölçümüne (3970 km2) sahip olmasına rağmen nüfusufazladeğildir.

Elimizde veri olmadığından KÇC’nin fizyolojik ve zirai nüfus yoğunluğunu inceleyemiyoruz. Ancak rayonların (illerin) kırsal nüfus yoğunluğu istatistiklerde yer almaktadır. AdıgeHabl, Zelençuk, MaloKaraçay ve Habez rayonlarında hiç ehir yerleimiolmadığıiçin,Tablo18’deverilenortalamanüfusyoğunluklarıaynızamanda kırsal nüfus yoğunluklarıdır. Karaçay rayonunun kırsal nüfus yoğunluğu 5,2 kii/km 2dir,fakatKaraçayevskehrinebağlıkıryerleimlerininnüfusubuhesaplamanın dıındadır. Karaçayevsk’in kırsal nüfus yoğunluğu 163,6 kii/km 2dir. Kırsal nüfus yoğunluğu Prikuban rayonunda 31,7 kii/km 2, Urup rayonunda 5,0 kii/km 2 ve Ust Cegutarayonunda19,8kii/km 2dir. 38

38 KaraçayÇerkesCumhuriyeti’nintemeldemografikveidaribilgileri,http://www.tur.samara.ru/cgi bin/allrussia/index.pl#region_list (Eriim:28.04.2006)

56 V.NÜFUSHAREKETLERĐ

Nüfushareketlerinüfusundoğalvegöçebağlıolarakdeğiiminiiçerir.Doğum, ölüm,evlilikveboanmadoğalnüfushareketleriiçindedeğerlendirilir.90’lıyıllardan önceKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninnüfushareketleriyleilgilisadecenetnüfusartıı konusunda veriler bulunmaktadır. 1992’den itibaren düzenli olarak doğum, ölüm, evlilikveboanmaistatistikleritutulmayabalanmıtır.

A.YıllıkDoğumMiktarları Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, 1990’lı yıllarda KÇC’de doğum miktarıazalmıtır.Özellikle1992’densonrakeskinbirdüüyaanmıvebundansonra da1997yılınakadaristikrarlıekildedüüdevametmitir.1998yılındakiküçükartıı, aynıyılRusya’dayaananekonomikkrizinetkisiyle1999yılındayinebüyükbirdüü izlemitir;doğummiktarı467azalmıtır.2000yılındanitibaren,toparlanmayabalayan ekonomiyle birlikte yıllık doğum miktarında da artı gözlenmektedir. 2004 yılında doğummiktarı1996yılındakiseviyeyeyaklamıtır.(Tablo19)

ehir ve kır nüfuslarının doğum miktarı karılatırıldığında, kır nüfusunda doğummiktarınınehirnüfusunagöreoldukçafazlaolduğugörülmektedir.19902004 yıllarıarasındaehirvekırnüfuslarındadoğummiktarlarındakidüüveartılarparalel değildir. 1992 ve 1994 yıllarında doğum miktarı ehir nüfusunda düerken kır nüfusundaartmıtır.19902004yıllarıarasındakidönemdeKÇC’dedoğanerkekçocuk miktarıgeneldekızçocuğumiktarındanfazladır.Sadece1991ve2003yıllarındaerkek çocuktandahafazlakızdoğmutur.Aynıdurumehirnüfusunda1991,2001ve2004 yıllarında,kırnüfusundaise1999ve2003yıllarındagörülmektedir.(Tablo19).

57 Tablo19 1990–2004YıllarıArasındaKÇC’deDoğumMiktarları(biryıliçinde,kii) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 ToplamNüfus Kız 3530 3583 3357 2659 2811 2755 2553 2439 2410 2253 2230 2362 2374 2551 2548 Erkek 3688 3562 3489 2910 2975 2878 2728 2548 2580 2270 2436 2416 2553 2537 2642 Toplam 7218 7145 6846 5569 5786 5633 5281 4987 4990 4523 4666 4778 4927 5088 5190 ehirNüfusu Kız 1506 1556 1345 1109 1062 1046 1001 949 942 896 963 1033 1024 1107 1099 Erkek 1584 1501 1372 1148 1170 1086 1069 952 1078 974 1013 991 1093 1113 1086 Toplam 3090 3057 2717 2257 2232 2132 2070 1901 2020 1870 1976 2024 2117 2220 2185 KırNüfusu Kız 2024 2027 2012 1550 1749 1709 1552 1490 1468 1357 1267 1329 1350 1444 1449 Erkek 2104 2061 2117 1762 1805 1792 1659 1596 1502 1296 1423 1425 1460 1424 1556 Toplam 4128 4088 4129 3312 3554 3501 3211 3086 2970 2653 2690 2754 2810 2868 3005 Kaynak: RusyaDevletĐstatistikKomitesiverileri, www.gks.ru Doğurganlık hızı evlilik, boanma, cinsiyetya ve aile yapısı gibi demografik etkenlertarafındanbelirlenmektedir.Tablo20’degörüldüğügibiKÇC’dedoğurganlık hızı90’larınbaındanitibarendümeyebalamı,2000yılındanitibarendedüükartı hızıylaberaberistikrarlıhalegelmitir.

Tablo20 19892003YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeDoğurganlıkHızı (%o) Yıl Toplam Yıl Toplam 1989 18.7 1997 11,4 1990 17.0 1998 11,4 1991 16.7 1999 10,4 1992 15.8 2000 10,8 1993 12.8 2001 11,1 1994 13.3 2002 11,5 1995 12.9 2003 11,6 1996 12.1

90’lı yıllarda doğum miktarı artmı olsa da, KÇC’de doğum oranı seviyesi pratikte değimemitir. Cumhuriyetin bugüne ait doğum parametreleri neslin ikamesi içingerekendenikikatdahaazdır.Doğalnüfusartııiçindoğurganyata(15–49)kadın baına 2,2 doğum gerekirken KÇC’de 1,3 doğum dümektedir. Cumhuriyette az çocukluluk yaygınlamakta, ehir ve kır nüfuslarının doğum parametreleri yakınlamaktadır. Uzmanların görüüne göre, KaraçayÇerkes Cumhuriyeti halkının

58 uzun yıllarda ortaya çıkan imdiki sosyoekonomik durumu kısa sürede düzelmezse durumdahadakötüleecektir.39

KÇC’de30Kasım2004’tebevedahafazlaçocuksahibiolanannelerenian verilmesikararıalınmıtır.Herçocukiçinaileyebirdefayamahsusolmaküzere1000 rubleödenmesiplanlanmaktadır.2004yılıverilerinegöreKÇC’deçokçocuklu364aile bulunmaktadırveçocuklarınıntoplamsayısıikibinkiiyibulmaktadır.

2004’ünilk9ayındadoğummiktarıöncekiyılınaynıdöneminegöre116kii artmıtır;100ölümekarılık102doğumdümektedir(2003’te93).Doğumoranı%o

11,6’dan%o12’yeçıkmıtır.EnyüksekdeğerlerAdıgeHabl(% o13,6),Karaçay(% o

13,3) ve Habez (% o 13,2) rayonlarında; en düük Karaçayevsk ehrinde ve ona bağlı yerleimyerlerinde(% o9,7)gözlenmitir.

KÇCDevletĐstatistikKomitesi’ninverilerinegöre2005yılındadadoğumoranı dümü ve ölüm oranı artmıtır. Cumhuriyetin nüfusu 1 Eylül 2005 tarihi itibarıyla 432.600kiiolmutur.Doğurganlıkhızı,biröncekiyılınocakağustosdöneminegöre çokazartıgöstermitir.EndüükdoğurganlıkhızıKaraçayevskehrindeveZelençuk rayonundagörülmektedir.

B.YıllıkÖlümMiktarları,Nedenleri,ÖlümYaSınırı,BebekÖlümlerive Nedenleri 1990 yılından itibaren KÇC’de ölüm miktarının genelde her yıl arttığı görülmektedir. (Tablo 21). Kırsal nüfusta ölüm miktarı bütün dönem boyunca ehirlerdekiölümmiktarındanfazladır.Kırsalnüfusunehirnüfusundanfazlaolduğu, köylerde yaam ve sağlık koullarının daha kötü olduğu düünüldüğünde bu sonuç normaldir.Kadınveerkekölümoranlarınabakıldığında,15yıllıkbudönemboyunca doğum miktarında olduğu gibi ölüm miktarında da erkeklerin önde olduğu görülmektedir.Budurumehirvekırnüfusundadeğimemektedir.

39 “VKaraçayevoÇerkesiipadayetrojdayemost”(“KaraçayÇerkes’teDoğumOranıDüüyor”), Kavkaz uzel,Novosti(Haberler),4.12.2004 ,http://www.kavkazuzel.ru/printnews/news/id/737587.html (Eriim: 07.02.2005)

59 Tablo21 1990–2004YıllarıArasındaKÇC’deÖlümMiktarları(biryıliçinde,kii) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 ToplamNüfus Kadın 1647 1809 1910 2040 2170 2135 2296 2178 2158 2204 2380 2280 2347 2450 2352 Erkek 1849 1904 2005 2296 2428 2366 2387 2437 2379 2503 2581 2631 2860 2977 2707 Toplam 3496 3713 3915 4336 4598 4501 4683 4615 4537 4707 4961 4911 5207 5427 5059 ehirNüfusu Kadın 842 914 913 933 980 988 972 864 920 985 1017 998 986 1014 1000 Erkek 926 962 993 1087 1172 1105 1087 1059 1044 1114 1080 1164 1258 1317 1196 Toplam 1768 1876 1906 2020 2152 2093 2059 1923 1964 2099 2097 2162 2244 2331 2196 KırNüfusu Kadın 805 895 997 1107 1190 1147 1324 1314 1238 1219 1363 1282 1361 1436 1352 Erkek 923 942 1012 1209 1256 1261 1300 1378 1335 1389 1501 1467 1602 1660 1511 Toplam 1728 1837 2009 2316 2446 2408 2624 2692 2573 2608 2864 2749 2963 3096 2863 Kaynak: RusyaDevletĐstatistikKomitesiverileri, www.gks.ru

1989’dan2003yılınakadarKÇC’deölümhızıyavadaolsaartmıtır.Ölümhızı

1989yılında% o8,2’den1992’de% o9,1’e,1993’te% o10’açıkmıve2000yılınakadar iniçıkılarlabirlikteçokazartmıtır.(Tablo22).2000yılındaisenispetenbüyükbir artıla% o11,4’eçıkmıveertesiyılaynıkalmı,2002’deise% o12,1’eyükselmitir. 2003 yılında bir önceki yıla göre çok az artı olmutur. KÇC’de 19892003 yılları arasındaki dönemde, az da olsa ölüm hızındaki bu artı SSCB’nin dağılmasından sonraki geçi döneminde ekonomi ve sağlık düzeninin bozulmasına bağlanabilir. Elimizde son dört yıla ait veriler yoktur. Ancak ölüm hızında genel olarak azalma olduğu tahmin edilebilir. Çünkü bebek ölümlerinde KÇC 2000 yılında Rusya’nın en kötü 4. bölgesi iken, sağlanan büyük iyilemeyle 2003 yılında en iyi durumdaki 10 bölgeiçindeyeralmıtır.(Tablo28)

Tablo22 KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeÖlümHızı(%o) 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 8,2 8,2 8,7 9,1 10,0 10,6 10,3 10,7 10,6 10,4 10,8 11,4 11,4 12,1 12,2

1990–2000 yılları arasındaki döneminde KÇC’nin ölüm hızı rakamları KabardeyBalkar Cumhuriyeti’ne çok yakındır; Dağıstan’dan oldukça yüksek, Adıgey’deniseoldukçadüüktür.(Tablo23)

60 Tablo23 GenelÖlümHızı(%o) 2000’de 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 RF’deyeri Adıgey 12.3 13.4 14.9 14.5 14.4 14.2 14 13.9 13.8 15 46 Dağıstan 6.2 6.4 6.8 7.6 7.6 7.5 7.6 7.5 7.5 7.5 7.5 4 Kabardey 8.5 9 9 10 10.2 10.4 10.4 10.1 10.4 10.5 11.1 14 Balkar Karaçay 8.2 8.7 9.1 10 10.6 10.3 10.7 10.6 10.4 10.8 11.4 15 Çerkes

2000yılınınilkdokuzayındacumhuriyetteölümoranı,1999’unaynıdönemine göre%6,9artmıtır.EnyüksekgöstergelerZelençuk(% o15,6;doğumoranının1,4katı

üzerinde), Urup (% o15,3;doğumoranının1,7 katıüzerinde)vePrikuban (% o 11,7) rayonlarındadır. En düük göstergeler ise MaloKaraçayevsk (% o 9,4) ve UstCeguta 40 (% o9,6)rayonlarındadır.Cumhuriyetteortalamaölümoranı%o11,5’tir.

2004yılınınilk9ayında,öncekiyılınaynıdöneminegöre249kiiveya%6 dahaazkiiölmütür.(Tablo24).Ölümmiktarındaazamidüü228kiiiledolaım sistemi hastalıklarında tespit edilmitir; toplam ölenlerin % 56,7’si bu hastalıklardan ölmütür.(Geçenyılınaynıdöneminde%58,8).Diğerenyaygınölümnedenleri% 14,2 ile kanser, % 11,3 ile kazalar, zehirlenme ve travmalardır. Sadece bunlardan ölenlerin sayısında artı kaydedilmitir (Kanser 60, kaza, zehirlenme ve travmalar 5 kii).

40 ”Demografiçeskaya situatsiya v KaraçayevoÇerkesii uhudayetsya” (KaraçayÇerkes’te Demografik Durum Kötüleiyor”), 24 Kasım 2000, Demoscope Weekly № 215 216 , 26 Eylül 9 Ekim 2005 , www.demoscope.ru (Eriim: 28.12.2005)// Federal Devlet Đstatistik Servisi, http://www.gks.ru (Eriim: 17.02.2005)

61 Tablo24 ÖlümNedenlerineGöreÖlenlerinDağılımı Kii 1000kiiyegöre OcakEylül2003’e 2003Yılında OcakEylülArtı, OcakEylül KıyaslaOcakEylül ÖlümHızı(%o) Düü() 2003 2004 2003 2004 2004,% Dolaımsistemi 24212193 228 7,4 6,7 90,5 7,3 hastalıkları Kanser 489 549 60 1,5 1,7 113,3 1,5 Kaza,zehirlenmeve 432 437 5 1,3 1,3 100,0 1,4 travma Bunlardan: 36 40 4 0,1 0,1 100,0 0,1 Alkolzehirlenmesi Đntihar 38 32 6 0,1 0,1 100,0 0,1 Cinayet 51 47 4 0,2 0,1 50,0 0,2 Solunumorganı 224 186 38 0,7 0,6 85,7 0,6 hastalıkları Sindirimsistemi 151 151 0,4 0,4 100,0 0,5 hastalıkları Enfeksiyonve 84 65 19 0,2 0,2 100,0 0,3 paraziterhastalıklar Diğer 316 287 29 1,0 0,9 90,0 0,8 Toplamölensayısı 4117 3868 249 12,5 11,8 94,4 12,4 Kaynak: RusyaDevletĐstatistikKomitesi, www.gks.ru

Trafik kazalarında ölenlerin sayısı 1995–2002 arasında birbirine yakındır ve büyük farklılık görülmemektedir. (Tablo 25). 2003 yılında ise nedenini bilmediğimiz büyükbirartıgörülmektedir.Dahasonraöncekiortalamayadönmütür.

Tablo25 1995–2004YıllarıArasındaKÇC’deTrafikKazalarındaÖlenlerinSayısı (100.000kiibaına,biryıliçinde,kii) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 25.2 22.2 17.4 19.3 19.5 18.4 21.4 18.9 30.8 24.6 Kaynak: RusyaDevletĐstatistikKomitesi, www.gks.ru

DevletĐstatistikKomitesi’ninverilerinegöre2005yılınınilk8ayındaKÇC’de 3542kiiölmütür.Balıcaölümnedenleridolaımsistemihastalıkları,enfeksiyonve paraziter hastalıklardır. En çok ölüm Urup, Zelençuk ve AdıgeHabl rayonlarında kaydedilmitir.

Ölüm ya sınırı 80’li yıllardan sonra dümeye balamıtır. 1992’de ölüm ya sınırı 71,5 iken 2000 yılında 68,5’e dümütür. Sayım yıllarına ait ya yapısı

62 grafiklerinde görüldüğü gibi kadınlar erkeklere göre daha uzun yaamaktadır. Kadınlardaölümyasınırı74–75iken,erkeklerde6869’dur.(ekil6)

90 72 80 71,5 70 71 70,5 60 70 Erkek 50 69,5 Kadın 40 69 Ortalama 30 68,5 20 68 10 67,5 0 67 198485 1992 1998 1999 2000

ekil6.KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeÖlümYaSınırı

Bebekölümlerindedurumgeçmiyıllaragöreiyilemeeğilimindedir.SSCB’nin dağılmasından sonraki geçi döneminde, sağlık düzeninin de bozulmasının etkisiyle bebekölümoranıoldukçayüksekolmutur.Tablo26’dayeralan1994,1995ve1996 yıllarına ait veriler bu üç yılda bile durumun kötületiğini göstermektedir. Neonatal bebekölümleripostneonatalölümlerinhemenhemenikikatıdır;yanibiryaındanönce ölenbebeklerinyaklaıkyarısıilk27güniçindeölmütür.

Tablo26 KÇC’deNeonatalvePostneonatalBebekÖlümleri(%o) Bunlardan 1YaındanÖnce NeonatalÖlüm PostneonatalÖlüm BebekÖlümü (027gün) (28365gün) 1994 1995 1996 1994 1995 1996 1994 1995 1996 15.0 16.3 20.8 9.2 10.3 13.8 5.8 6.0 7.0

2000yılındaKaraçayÇerkesCumhuriyetibebekölümoranıyüksekliğiyle(% o 29,7) Rusya Federasyonu’nun 89 birimi içinde 85. sırayı almıtır (4. yüksek birim). Kafkasya’da ise Đnguetya’dan sonra ikinci sıradadır. Doğum miktarındaki düüün

63 yanında, 2000 yılından itibaren bebek ölüm oranında da belirgin bir düü gözlenmektedir.(Tablo27)

Tablo27 KÇC’deNeonatalvePostneonatalBebekÖlümleri (1yaındanküçük,%o) 2000’de 1998 1999 2000 RFĐçinde Yeri AdıgeyCumhuriyeti 12.9 13.3 16.3 53 DağıstanCumhuriyeti 20.3 22.6 18.5 69 ĐnguetyaCumhuriyeti 37.3 34.4 33 88 KabardeyBalkarCum. 16.7 16.3 14.2 29 KalmukCumhuriyeti 15.6 15.9 16 49 KaraçayÇerkesCum. 23.9 28.8 29.7 85 KrasnodarKrayı 16.3 13.2 13.3 18 KuzeyOsetya 17.9 17.2 11.7 7 StavropolKrayı 16.1 16.1 13.8 23 ÇeçenistanCumhuriyeti

2000 yılından sonra, üç yıl içinde sağlanan büyük iyilemeyle bebek ölüm seviyesi %o29,7’den%o7,9’adümütür.(Tablo28).2003yılıOcakKasımdönemi sonuçlarınagöreKÇC,Rusya’nınendüükbebekölümoranınasahiponbölgesiiçinde yeralmıtır.

Tablo28 EnDüükBebekÖlümüGöstergeleriOlanRusyaBölgeleri (2003OcakKasım,%o) St.Petersburgehri 6,9 HantıMansıÖzerkBölgesiYugra 7,4 NenetsÖzerkBölgesi 7,4 KaraçayÇerkesCumhuriyeti 7,9 LipetsOblastı 8,1 KarelyaCumhuriyeti 8,6 SamaraOblastı 8,7 KoryakÖzerkBölgesi 8,9 BelgorodOblastı 9,0 KalmukyaCumhuriyeti 9,3 RUSYAFEDERASYONU 12,1 Kaynak: http://www.demoscope.ru/weekly/2004/0165/barom07.php

KÇC’de bebek ölümleri dâhil genel ölüm miktarında düü gözlenirken bir yandan da doğum oranı artmaktadır. 2003 OcakEylül dönemiyle karılatırıldığında

ölüm miktarı, %o 12,5’ten %o 11,8’e dümütür. Cumhuriyetin altı rayonunda

64 ortalamanın altında bebek ölüm oranı kaydedilmitir: MaloKaraçay (% o 8,2),

Karaçayevsk ehri ve bağlı yerleim merkezleri (% o 8,9), UstCeguta (% o 10,3),

Karaçay(% o10,7),Habez(% o10,9)vePrikuban(% o11,5).EnyüksekölümoranıUrup

(% o21,6)veZelençuk(% o14,9)rayonlarındagörülmütür.

KÇC’de2004OcakEylülarasında1yaındanküçük35bebekölmütür.Bu,bir yılöncesinegöre11bebekveyaoranolarak%23,9dahaazdır.Enyüksekmiktarlar Çerkessk ehrinde 9, Zelençuk ve UstCeguta rayonlarında 5’er; en düük ise Karaçayevskehrindevebağlıyerleimyerlerinde,Uruprayonunda1’erbebekolarak kaydedilmitir.Bebekölümseviyesidümütür.2003OcakEylül’ündeyenidoğanher binbebeğe12bebekölümüdüerken,buoran2004’ünilk9ayında8,9bebekveya% 25,8 daha azdır. Bebek ölümü nedenleri arasında esas ağırlığı % 62,9 ile doğum esnasında ortaya çıkan özel durumlar ve % 20 ile doğum anomalileri tutmaktadır. (Tablo29)

Tablo29 1YaındanÖnceÖlenBebeklerinÖlümNedenlerineGöreDağılımı(OcakEylül) Doğan1000 Kii bebeğegöre 2003Yılının Tamamında(%o) 2003 2004 2003 2004 Doğumesnasındaortayaçıkan 27 22 7,1 5,6 6,5 özeldurumlar Doğumanomalileri 4 7 1,0 1,8 1,6 Enfeksiyonveparaziter 6 1 1,6 0,2 1,4 hastalıklar Solunumorganıhastalıkları 4 1 1,0 0,2 1,4 Kaza,zehirlenmevetravma 2 1 0,5 0,2 0,6 Diğer 3 3 0,8 0,9 1,3 1YaındanÖnceÖlen,Toplam 46 35 12,0 8,9 12,8

DevletĐstatistikKomitesi’ninverilerinegöre2005yılınınilk8ayındaKÇC’de bebekölümlerindedurumöncekinegöredahakötüyegitmitir.Yılınbudöneminde33 bebekölümükaydedilmitir.

65 C.Doğurganlık Kadınlardailkçocuğudoğurmayaıçoğunluklaevlenmeyaı,yükseköğrenim görme,ivegelirsağlamaçabası,arzuedilenyaamseviyesiveaileyapısıgibietkenler tarafındanbelirlenmektedir.

2002nüfussayımısonuçlarınagöreKÇC’deçocukdoğuran15yaveüzerinde kadınsayısı188.694’tür;bunlardan322’sidoğurduğuçocuksayısınıbelirtmemitir.En büyükgrubu53417kiiyle2çocukdoğurankadınlaroluturmaktadır(%28,4).Daha sonraisehiççocukdoğurmayankadınlar(51.145kii,%27,2)vetekçocukdoğuran kadınlar(34.051kii,%18)gelmektedir.3’tenfazlaçocukdoğurankadınsayısıtoplam sayının%12’sinioluturmaktadır.ehirvekırnüfuslarındabuoranlar2çocukluvehiç çocuk doğurmayan kadınlarda hemen hemen aynıdır. Ancak ehirlerde tek çocuk doğuran kadınlar üçüncü sırada yer alırken, kırsal alanda bu sırayı 3 çocuk doğuran kadınlaralmaktadır.3’tenfazlaçocukdoğurankadınlardafarkaçılmaktadır.ehirlerde 6çocukdoğurankadınsayısı542(%0,6),7vedahafazlaçocukdoğuran712(%0,8) ikenkırsalalandabusayıveoran4katınaçıkmaktadır(6çocuk2349,%2,3;7ve dahafazlaçocuk2726,%2,7).(Tablo30)

15 ya ve üzerindeki kadınlar tarafından doğurulan toplam çocuk sayısı 337.780’dir.Bunun133.657’si(%39,6)ehir,204.123’ü(%60,4)kırnüfusunaaittir. TümKÇC’dekadınbaınadüenortalamaçocuksayısı1,8’dir;busayıehirlerde1,5, kırsal alanda 2,0’dır. Doğurgan yataki (15–49) kadın baına 1,3 çocuk dümektedir (ehir1,2;kır1,4).

Hemehirlerdehemdekırsalalandaenfazlaçocukdoğurankadınyagrubunun 70veüzeriolduğugörülmektedir.Buyagrubundaki21.315kadıntarafından61.050 çocukdoğurulmutur(ortalama2,9çocuk).Çocuksayısıveoranıkırnüfusundaehir ehirnüfusununikikatıdır.Budurumçokçocukluluğungenelolarakazaldığını,fakat kırnüfusundaehiregörenispetenkorunduğunugöstermektedir.

Çocukdoğuran15yaveüzerikadınların95.164’ü,yani%50,4’üevlidir.Evli olmayanlarınbubüyükoranı,KÇC’deboanmaseviyesininyüksekliğiyleveerkeklerin ortalama ömrünün kadınlardan kısa olmasıyla açıklanmaktadır. Çocuk doğuran evli

66 kadınlardaortalamaçocuksayısı2282’dir,yanikadınbaına2,3çocukdümektedir.Bu ortalamaehirnüfusunda2çocuk,kırnüfusundaise2,5çocuktur.(Tablo30)

Çocuk doğuran kadınların 54.499’u, yani % 28,9’u ekonomide istihdam edilmitir. Çalıan kadınların doğurduğu ortalama çocuk sayısı 1,6’dır (ehir 1,5; kır 1,7).Enbüyükgrubu%37ile2çocukdoğurankadınlaroluturmaktadır.Đkincisırada tekçocukdoğurankadınlar(%23,2),üçüncüsıradadaçocuksuzkadınlar(%21,8)yer almaktadır.ehirvekırnüfuslarındabuoranlardeğimemektedir.Yagruplarınagöre incelendiğinde, çalıan kadınlar arasında en büyük oranı 2 çocuk doğuran 40–44 ya grubu kadınların oluturduğu görülmektedir. Onları 20–24 ya grubu hiç çocuk doğurmayankadınlarizlemektedir.(Tablo30)

67 Tablo30 2002NüfusSayımındaDoğurduklarıÇocukSayısınaGöreKadınlar(15YaveÜzeri)(kii)

Doğurulan Doğurdukları Doğurdukları DoğurduklarıÇocukSayısınaGöreKadınlar Doğurulan OrtalamaÇocuk ÇocukSayısı Toplam ÇocukSayısını Toplam Sayısı(1000 Bilinmeyen BelirtenKadınlar 7ve ÇocukSayısı 0 1 2 3 4 5 6 kadınbaına) Kadınlar üzeri ehir 87.056 86.835 23.847 18.930 28.115 10.433 3.023 1.233 542 712 133.657 1.539 221 Kır 101.638 101.537 27.298 15.121 25.302 16.551 7.958 4.232 2.349 2.726 204.123 2.010 101 Toplam 188.694 188.372 51.145 34.051 53.417 26.984 10.981 5.465 2.891 3.438 337.780 1.793 322 EvliKadınlar ehir 42.529 42.477 3.102 10.347 18.927 6.974 1.846 667 273 341 84.208 1982 52 Kır 52.635 52.605 3.548 8.557 18.026 12.073 5.225 2.535 1.276 1.365 132.805 2525 30 Toplam 95.164 95.082 6.650 18.904 36.953 19.047 7.071 3.202 1.549 1.706 217.013 2282 82 ÇalıanKadınlar ehir 31.967 31.930 6.624 8.614 12.375 3.336 639 156 68 118 48.065 1.505 37 Kır 22.532 22.511 5.223 4.030 7.805 3.815 1.105 322 100 111 38.611 1.715 21 Toplam 54.499 54.441 11.847 12.644 20.180 7.151 1.744 478 168 229 86.676 1.592 58

68 Değiik eğitim seviyelerinde kadınlar tarafından doğurulan ortalama çocuk sayısı,RusyaFederasyonueğitimsistemineuygunolarak“genelöğretim”ve“mesleki öğretim” kategorilerinde ele alınmıtır. Genel öğretim ilk ve temel olarak, mesleki öğretimiseortaveyüksek(lisansüstüdâhil)olarakayrılmaktadır.Eğitimgörenkadınlar arasında en büyük grubu ortalama 3 çocukla ilköğretim mezunları oluturmaktadır. Doğurulan ortalama çocuk sayısına göre daha sonra sıralama öyledir: Orta öğrenim görenler1,7;tamolmayanortaöğrenim1,7;temelöğrenim1,6;yükseköğrenimve lisanüstü1,5;önlisans0,7.Enbüyükortalama,öğrenimiolmayankadınlaraaittir (3,28).(Tablo31)

Tablo31 DeğiikEğitimSeviyelerindeKadınlarTarafındanDoğurulanOrtalamaÇocukSayısı (ĐlgiliYataveEğitimSeviyesinde,DoğurduklarıÇocukSayısınıBelirten1000kadınbaına) ÖğrenimiOlanKadınlarda Genel Đlköğrenimi Ortalama GenelÖğrenim(Meslekiveya Olmayan Doğurulan MeslekiÖğrenim TeknikMeslekYüksekOkulu Kadınların Çocuk BitirenlerDâhil) Doğurduğu Sayısı Tam Yüksekve OrtalamaÇocuk Önlisans Orta Olmayan Temel Đlk Lisansüstü Sayısı Orta ehir 1539 1442 660 1654 1444 1363 2462 3027 Kır 2010 1520 795 1836 1821 1806 3191 3354 Toplam 1793 1473 713 1734 1669 1628 2993 3280

Karaçay ve Çerkes halklarına göre doğurulan çocuk sayısı tüm Rusya Federasyonu’nda ve KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde olmak üzere iki kategoride ele alınmıtır.TümRusya’da,Karaçaylarda15yaveüzeri76.232kadından27.056’sı(% 35,5) hiç çocuk doğurmamıtır (306 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemitir). Dahasonrakisırada%19,5ile2çocukdoğurankadınlargelmektedir.Onlarısırasıyla3 çocuk(%14,5)ve1çocuk(%13,1)doğurankadınlarizlemektedir.Üçtenfazlaçocuk doğuran Karaçay kadınların oranı 17,3’tür. Karaçaylarda kadın baına ortalama 1,9 çocukdümektedir.Sırasıyla3539,3034ve4044 ya grupları 2 çocukla sayıca en büyükgruplardır.(Tablo32)

KÇC’de Rusya’daki toplam Karaçay kadınlarının % 88,7’si (67.896 kii) yaamaktadır.KÇC’deyaayan15yaveüzeriKaraçaykadınların%35,3’ühiççocuk

69 doğurmamıtır.(92kadındoğurduğuçocuksayısınıbelirtmemitir).Dahasonrakisırada 2çocukdoğurankadınlargelmektedir(%19,0);onlarısırasıyla3çocuk(%14,7)ve1 çocuk (% 12,7) doğuran kadınlar izlemektedir. Üçten fazla çocuk doğuran Karaçay kadınlarıntoplamsayıyaoranı%18,2’dir.Kadınbaınadüenortalamaçocuksayısı Rusya’nın geneliyle aynıdır (1,9). Bu oranlar Karaçaylarda çok çocukluluğun diğer halklara göre fazla olduğunu, fakat bunun azaldığını ve gelecekte nüfus artı hızının düeceğinigöstermektedir.

Çerkeslerde,tümRusyaverilerinegöre,15yaveüzeri24.526kadından7067’si (% 28,8) hiç çocuk doğurmamıtır. (268 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemitir). Çerkes kadınları arasında ikinci en büyük grubu % 26,2 ile 2 çocuk doğurankadınlaroluturmaktadır.Onları%16,3oranıyla1çocukdoğuranlar,%15,7 ile3çocukdoğuranlarizlemektedir.Üçtenfazlaçocukdoğuranlarınoranı%13,0’dır. Kadınbaına1,8çocukdümektedir.Sayıveoranolarakenbüyükyagrubu,2çocuk doğuran 4044 ya grubudur; bu grubu yine 2 çocukla 3539 ve 3034 ya grupları izlemektedir.

15 ya ve üzeri Çerkes kadınlarının % 82,6’sı (20.488 kii) KÇC’de yaamaktadır. (11 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemitir). Hiç çocuk doğurmayanlarınoranı%28,2’dir.Dahasonrasırasıyla2çocukdoğuranlar(%25,9),3 çocukdoğuranlar(%16,4)ve1çocukdoğuranlar(%15,5)izlemektedir.KÇC’deüçten fazlaçocukdoğuranÇerkeskadınlarıntoplamaoranı%14’tür.Kadınbaınaortalama 1,9 çocuk dümektedir. Ya gruplarına göre durum tüm Rusya ile aynıdır. Bu göstergelerÇerkeslerde ikivetekçocukluluğun yaygınlamaya baladığını, gelecekte bununnüfusartıhızınıolumsuzetkileyeceğinigöstermektedir.

KÇC’nin “unvan sahibi” halkları olan Karaçaylarda ve Çerkeslerde, hem tüm Rusya hem de KÇC doğurganlık göstergelerinin birbirine çok yakın olduğu görülmektedir. Her iki halkın nüfusunun % 90 oranında kendi cumhuriyetinde yaaması,dıarıdakinüfusundaçoğunlukla90’lıyıllarda göçedenve geleneksel aile yapısınıhalakoruyankitleolmasıbusonucudoğurmaktadır.(Tablo32)

70 Tablo32 DoğurulanÇocukSayısınaGöreEtnikGruplar(15YaveÜzeriKadınlar)(kii) Ortalama Doğurdukları Doğurdukları Ortalama Doğurulan ÇocukSayısı Toplam ÇocukSayısını DoğurduklarıÇocukSayısınaGöreKadınlar Doğurulan ÇocukSayısı Bilinmeyen BelirtenKadınlar ÇocukSayısı (%o) Kadınlar 7ve 0 1 2 3 456 üzeri Rusya Fed. Karaçay 76.538 76.232 27.056 9.998 14.890 11.080 5.846 3.207 1.875 2.280 141.828 1860 306 Çerkes 24.794 24.526 7.067 3.996 6.416 3.853 1.582 801 417 394 44.322 1807 268 Karaçay ÇerkesC. Karaçay 67.896 67.804 23.934 8.605 12.935 9.992 5.379 2.988 1.799 2.172 128.961 1902 92 Rus 69.433 69.305 13.476 17.074 26.697 8.643 2.020 739 277 379 112.866 1629 128 Çerkes 20.488 20.477 5.770 3.165 5.298 3.368 1.419 733 364 360 38.230 1867 11 Abaza 13.328 13.307 3.605 2.092 3.356 2.217 1.010 504 242 281 25.679 1930 21 Nogay 6.330 6.325 1.809 1.003 1.598 1.041 471 236 87 80 11.541 1825 5

71 KÇC’ninyerlihalklarındankadınlarındoğurduklarıçocuksayısınagöredağılımı Tablo 33’te görülmektedir. En büyük oran her halk için 2 çocuk doğuran kadınlara aittir.SonrakibüyükoraniseKaraçay,ÇerkesveAbazalarda3çocukdoğurankadınlara dümektedir.Nogaylardaise1çocukdoğurankadınlarınoranı,3çocukdoğuranlarıçok küçük bir farkla geçmektedir. Doğurulan ortalama çocuk sayısında ise %o 1908 ile Abazalarilksırayıalmaktadır.OnlarıçokküçükbirfarklaNogaylarizlemektedir.Daha sonraKaraçaylar,ensondaÇerkeslergelmektedir.

Tablo33 2002NüfusSayımındaMilliyetlerineveDoğurduklarıÇocukSayısınaGöreKadınlar DoğurduğuÇocukSayısınıBelirten1000KadınBaına Doğurdukları DüenÇocukSayısı Doğurulan ÇocukSayısını …ÇocukDoğuranKadınlar Ortalama HiçÇocuk BelirtenKadınlar ÇocukSayısı Doğurmayan 7ve (kii) (%o) Kadınlar(kii) 1 2 3 4 5 6 daha fazla Abaza 13.952 273 159 254 165 74 36 18 21 1908 Karaçay 69.957 353 128 192 147 79 44 26 31 1860 Nogay 13.688 274 162 259 160 67 39 17 22 1905 Çerkes 21.837 284 157 261 162 68 34 17 17 1807

15 ya ve üzerinde olup hiç çocuk doğurmayan kadınların oranı en yüksek Karaçaylardadır(%35,3).DahasonrasırasıylaNogaylar(%28,6),Çerkesler(%28,2), Abazalar(%27)veRuslar(%19,4)gelmektedir.EnçokfarklılıkgösterenKaraçayların veRuslarındoğurganlıkgöstergeleridir.Henüzevlenmemiveyaçocuksahibiolmamı enbüyüknüfusunKaraçaylarda,endüükdeRuslarda olduğu görülmektedir. (Tablo 3334).

Đkiçocukluluktümhalklardaenyaygıneğilimdir.Yerlihalklardaikinciyaygın eğilim üç çocukluluk iken, Ruslarda tek çocukluluktur. Üçten fazla çocukta oranlar Çerkeslerde, Abazalarda ve Nogaylarda birbirine yakınken, en yüksek oran Karaçaylarda,endüükdeRuslardagörülmektedir.ButabloyagöreKÇC’deenyüksek doğurganlıkhızınasahipetnikgrupKaraçaylardır.Buda,Karaçaylarıngelecektenüfus artı hızları düse de diğer etnik gruplar içinde en yüksek hıza sahip olacaklarını göstermektedir.

72 Tablo34 2002NüfusSayımındaKÇC’deHerEtnikGruptanKadınlarınDoğurduklarıÇocukSayısınaGöreOranı(%)* Hiççocuk DoğurulanÇocukSayısı OrtalamaÇocuk doğurmayan 7vedaha 1 2 3 4 5 6 Sayısı (15yaveüzeri) fazla Abaza 27,0 15,7 25,2 16,7 7,6 3,8 1,8 2,1 1,9 Çerkes 28,2 15,5 25,9 16,4 6,9 3,6 1,8 1,8 1,9 Karaçay 35,3 12,7 19,0 14,7 7,9 4,4 2,7 3,2 1,9 Nogay 28,6 15,9 25,3 16,5 7,4 3,7 1,4 1,3 1,8 Rus 19,4 24,6 38,5 12,5 2,9 1,1 0,4 0,6 1,6 *Heretnikgruptankadınlarıntoplamsayısınagore.

D.EvlenmeveBoanma Demografik bir gösterge olarak evlenme, evlenenlerin sayısının nüfusun genel sayısına (genel evlenme katsayısı) veya evlenme yaında olup evli olmayanların sayısına oranıdır. Boanma ise yapılan belli sayıda evlilik baına düen boanma sayısıdır.Evlenmeveboanmagenellikleerkeklervekadınlariçinayrıayrıbelirlenir.

Doğum oranı modellerinin incelenmesinde en önemli öğelerden biri evliliktir. BirçokBatılıülkedeveRusya’dasonzamanlardaevliliklerinyerinibirlikteyaamaalsa da bu KÇC için henüzbir demografik bir gösterge değildir. KÇC’de boanma oranı yüksektir,fakatbununnedenleriBatılıülkelerdenfarklıdır.2003yılında3423evlilikve 1748 boanma kaydedilmitir, yani 100 evlenene karılık 52,3 çift boanmıtır. Bir öncekiyıllakarılatırıldığındaevlenençiftsayısı400,boananise165dahafazladır. (Tablo35).Oranisehemenhemenkorunmutur(100evlenene karılık 51 boanan). GençRusnüfusundıarıyagöçetmesindendolayıkarııkevliliklerinsayısındaazalma olmutur. (1990 yılında Ruslar ve Karaçaylar arasında 53, 1991’de 45, 1992’de 39, 1993’ünilkaltıayında13evlilikyapılmıtır).41

41 Pçelintseva N.D., Samarina L.V., “Karaçay v kontekste novoy istoriçeskoy realnosti” (“Yeni Tarihi Gerçeklik Bağlamında Karaçay”). Rusya Bilimler Akademisi Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü (Y.S. SmirnovatarafındansağlananKÇCZAGSubesievlilikverileri),www.iea.ras.ru (Eriim:04.05.2005).

73 Tablo35 YıllaraGöreKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeEvlenenlerinveBoananlarınSayısıveOranı EvlenmeveBoanma 1000EvliliğeDüen Yıl KiiSayısı Oranı(Toplamnüfusagöre,% o) Boanma Evlenen Boanan Evlenen Boanan 1990 3669 1533 8,6 3,6 418 1991 3694 1567 8,6 3,7 424 1992 2986 1444 6,9 3,3 484 1993 2971 1405 6,8 3,2 473 1994 3030 1532 7,0 3,5 506 1995 3055 1448 7,0 3,3 474 1996 2397 1166 5,5 2,7 486 1997 2477 1186 5,7 2,7 479 1998 2228 891 5,1 2,0 400 1999 2449 969 5,6 2,2 396 2000 2397 1156 5,5 2,7 482 2001 2806 1360 485 2002 3023 1583 524 2003 3423 1748 511 2004 2827 1552 Kaynak: RusyaDevletĐstatistikKomitesiverileri, www.gks.ru

2004 OcakEylül döneminde evliliklerin sayısı, 2003’ün aynı dönemine göre 232veya%9,8azalmı,boanmalarise10veya%0,8artmıtır.Ayrılançiftlerinsayısı 100evlenenegöre53’ten59’açıkmıtır.Evlenmeseviyesiöncekiyılınaynıdönemine göre %o 7,2’den %o6,6’yadümüveya%8,3azalmıtır.Boanmaseviyesi çok az artmıtır;%o3,8’den3,9’açıkmıveya%2,6artmıtır.Evlenmekatsayısınınenyüksek değeriKaraçayrayonunda(% o8,4),endüükdeğeriiseKaraçayevskehrindevebağlı yerleim merkezlerinde (% o 3,5) kaydedilmitir. En düük boanma oranı Habez rayonunda(% o2,7),enyüksekiseÇerkesskehrindedir(% o5,2).2005yılıverilerine göre KÇC, %o 2,5 ile Rusya’nın boanma oranı en düük on bölgesi içinde yer almıtır.42

1990–2000yıllarıarasındaki10yıllıkdönemde,komucumhuriyetleriarasında KÇC’nin sadece evlenme oranında en düük değerlere sahip olduğu görülmektedir. Dağıstan’da yerli halkın geleneksel yapısını büyük oranda koruduğunu ve nüfus oranınınyüksekolduğunu,Adıgeynüfusununda%80’iniRuslarınoluturduğunugöz önündebulundurmakgerekir.(Tablo36) 42 RusyaDevletĐstatistikKomitesiverileri,http://demoscope.ru/weekly/2006/0237/barom04.php (Eriim: 04.04.2006).

74 Tablo36 1990–2000YıllarındaKaraçayÇerkesveKomuCumhuriyetlerdeEvlenmeveBoanmaOranı* AdıgeyCum. DağıstanCum. KabardeyBalkarC. KaraçayÇerkesC. Evl. Evl. Evl. Evl. Bo. Evlenme Boanma ve Evl. Bo. ve Evl. Bo. ve Evl. ve Kats. Katsayısı Katsayısı Bo. Kats. Kats. Bo. Kats. Kats. Bo. Kats. Bo. Oranı Oranı Oranı Oranı 1990 9.0 4.2 469 1.7 168 9.9 3.2 325 8.6 3.6 418 1991 9.0 4.2 463 9.9 1.8 182 9.1 3.5 383 8.6 3.7 424 1992 7.4 4.3 584 8.5 1.6 190 7.8 3.5 452 6.9 3.3 484 1993 7.9 4.2 538 7.7 1.4 185 7.5 3.4 453 6.8 3.2 473 1994 7.9 4.7 599 7.7 1.5 192 7.2 3.4 473 7.0 3.5 506 1995 8.0 4.0 504 6.9 1.3 188 7.1 3.4 477 7.0 3.3 474 1996 5.9 4.0 683 6.1 1.1 186 6.3 2.9 461 5.5 2.7 486 1997 6.6 4.2 640 6.0 1.1 189 6.8 3.1 454 5.7 2.7 479 1998 5.9 3.6 607 5.9 1.2 201 6.0 2.4 403 5.1 2.0 400 1999 6.6 4.2 639 6.1 1.2 193 6.0 2.5 414 5.6 2.2 396 2000 6.0 4.5 756 6.7 1.4 207 6.0 2.5 420 5.5 2.7 482 Kaynak: RusyaDevletĐstatistikKomitesiverileri, www.gks.ru *Evlenmeveboanmakatsayılarıbinkiiliknüfusa,evlenmeveboanmaoranıdabinevliliğedüenboanma sayısınıgöstermektedir.Rusyaevlenmekatsayısı19859,7;19918,6;19996,3;Boanmaaynıyıllar4,0;4,0;3,7

E.DoğalNüfusArtıı Doğal nüfus artı hızı ya da doğurganlık hızı bir yıl içinde, doğum ve ölüm sayısına bağlı nüfus artııdır. Doğal nüfus artı hızı belli bir zaman aralığında, ölüm miktarınındoğummiktarındançıkarılmasıylatespitedilmektedir.Halkıngelirseviyesi, sağlık sisteminin gelimilik derecesi, günlük yaam koullarının özelliği ve çevre faktörüdoğumveölümoranlarınıetkilemektedir.

KÇC’dedoğalnüfusartııylailgiliveriler1992yılındanitibarentutulmaktadır. 1992–1993 yıllarında cumhuriyette sosyal ve ekonomik göstergeler genel olarak iyi görünmektedir;doğalnüfusartıhızıçokyüksekolmasadakorunmaktadır.Suç,çocuk ölümleri, boanma nispeten düüktür. Ancak 1993 sonu 1994 baı arasında hızlı negatifdeğiikliklergözlenmitir.1993yılındadoğumoranı2kattanfazladümütür. 1997’dedoğalnüfusartııpratiktesıfırolmutur.Frengivebulaıcıhepatit1993–1994 yıllarındagenelRusyaseviyesinin2–3katüzerineçıkmıtır.Ayrıcaisizlik,Rusya’daki enyüksekseviyelereulaacakkadarartmıtır.43

43 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov A.A., “Titulnıye Etnosı Rossiyskoy Federatsii”. Analitiçeski Spravoçnik. (“Rusya Federasyonu’nun Unvan Sahibi Halkları” . Analitik Kılavuz), Đnstitut natsionalnıh problem obrazovaniya (Ulusal Eğitim Problemleri Enstitüsü) , Moskova, 1999. http://zihia.narod.ru/23098.htm (Eriim:11.01.2005).

75 1990–2004 arasındaki dönemde KÇC’deki doğal nüfus artıı Tablo 37’de görülmektedir.1999yılınakadarbüyükbirdüüolsadadoğalartıkorunmu,ancak buyıldanitibareneksiyedümütür.Budurum,1998’deyaananbüyükekonomikkriz, 1999’daÇeçenistan’dabalayanikincisavaveKÇC’debakanlıkseçimidolayısıyla çatımasınırınakadargelenetnikgerginlikgibinedenlere bağlanabilir. 2004 yılında, eskidurumundançokuzakolsadaartıolmutur.Đlginçbirdurumda,2000yılıdıında kadınlarda az da olsa doğal nüfus artıı görülürken, erkeklerde gösterge eksiye dümütür.Doğanveölensayılarıylakarılatırıldığındagörülmektedirki,budönemde doğan erkek çocukların sayısı kız çocuklarından fazla olmasına rağmen ölen erkek kadın oranı erkekler aleyhine daha yüksektir. Kırsal alanda doğal nüfus artıının ehirleregöredahafazlaolduğugörülmektedir.

Tablo37 1990–2004YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeDoğalNüfusArtıı(kii) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 ehir Kadın 664 642 432 176 82 58 29 85 22 89 54 35 38 93 99 Erkek 658 539 379 61 2 19 18 107 34 140 67 173 165 204 110 Toplam 1322 1181 811 237 80 39 11 22 56 229 121 138 127 111 11 Kır Kadın 1219 1132 1015 443 559 562 228 176 230 138 96 47 11 8 97 Erkek 1181 1119 1105 553 549 531 359 218 167 93 78 42 142 236 45 Toplam 2400 2251 2120 996 1108 1093 587 394 397 45 174 5 153 228 142 Toplam Kadın 1883 1774 1447 619 641 620 257 261 252 49 150 82 27 101 196 Erkek 1839 1658 1484 614 547 512 341 111 201 233 145 215 307 440 65 Toplam 3722 3432 2931 1233 1188 1132 598 372 453 184 295 133 280 339 131 Kaynak: DevletĐstatistikKomitesiverileri, www.gks.ru

Tablo38,1970’lerdenitibarendoğumveölümverileriylebirlikte doğal nüfus artıını göstermektedir. Doğal nüfus artıı SSCB’nin dağıldığı ve sosyoekonomik düzenin bozulduğu 1990’ların baından itibaren düme eğilimine girmi, ekonomik krizin ve etnik çatımaların etkisini gösterdiği 2000’li yıllarda da eksiye dümütür. Bebekölümlerioranındaisebüyükbirdüüolmutur.

76 Tablo38 19702003YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeDoğumÖlümMiktarlarıveDoğalNüfusArtıı 1YaındanÖnce Yıllar Toplam(kii) Oran(% o) ÖlenBebekOranı(%o) 1Yaından Doğum Ölüm DoğalArtı Doğum Ölüm DoğalArtı ÖnceÖlen 1985 8119 3350 195 4769 20,7 8,5 12,2 24.2 1990 7218 3496 117 3722 17,0 8,2 8,8 16.0 1991 7145 3713 89 3432 16,7 8,7 8,0 12.4 1992 6846 3915 97 2931 15,8 9,1 6,2 14.1 1993 5569 4336 89 1233 12,8 10,0 2,8 15.4 1994 5786 4598 86 1188 13,3 10,6 2,7 15.0 1995 5633 4501 94 1132 12,9 10,3 2,6 16.3 1996 5281 4683 111 598 12,1 10,7 1,4 20.8 1997 4987 4615 123 372 11,4 10,6 0,8 24.4 1998 4990 4537 119 453 11,4 10,4 1,0 23,9 1999 4523 4707 130 184 10,4 10,8 0,4 28,8 2000 4666 4961 139 295 10,8 11,4 0,6 29,7 2001 4778 4911 87 133 11,1 11,4 0,3 18,3 2002 4927 5207 71 280 11,5 12,1 0,6 14,4(Tahmini) 2003 5088 5427 339 11,6 12,2 0,8 7.9(OcakKasım) * Canlıdoğanagöre Kaynak: Demoscope№215216,26Eylül9Ekim2005, http://www.demoscope.ru ; http://www.gks.ru;

2003 ve 2004 yıllarına ait verilerle KÇC’nin demografik durumu hakkında karılatırmalı bir değerlendirme yapılabilir. 2004 OcakEylül ayları arasında nüfus düüü yavalamıtır. 1 Ekim 2004 tarihi itibarıyla 435.300 olan KÇC nüfusu yılın baındanberi1300kiiazalmıtır.Biröncekiyılınaynıdönemindebusayı1700kiidir. Nüfusazalmasısadecegöçtenkaynaklanmaktadır;geçenyılınaynıdönemindedoğalve göçebağlıdüügörülmütür(297ve1398kii).44 2004’ünilk9ayındameydanagelen doğalartı68kiidir.Negatifnetgöçbunutoplam%5,1dengelemitir.(Tablo39)

Tablo39 2003ve2004YıllarındaKÇC’deDoğalNüfusArtıı,EvlilikveBoanmaGöstergeleri OcakEylül 2003Yılının Kii %o Tamamında 2003 2004 2003 2004 (%o) Doğan 3820 3936 11,6 12,0 11,6 Ölen 4117 3868 12,5 11,8 12,4 1yaındanküçük 46 35 12,0 8,9 12,8 Doğalartı,düü() 297 68 0,9 0,2 0,8 Evlilik 2379 2147 7,2 6,6 7,8 Boanma 1251 1261 3,8 3,9 4,0 44 RusyaDevletĐstatistikKomitesiverileri,www.gks.ru/scripts/regstat ,(Eriim:06.01.2006).

77 Cumhuriyet nüfusunda pozitif doğal nüfus artıı eğilimi kaydedilmektedir; en yüksek sayı Eylül (83 kii), Mayıs (55 kii) ve Ağustos (40 kii) aylarında elde edilmitir.ÖlensayısıdoğanlarısadeceOcak,HaziranveTemmuzaylarındageçmitir.

2004yılındaenyüksekdoğalartı126kiiileMaloKaraçayve97kiiileUst Cegutarayonlarında,endüükise20kiiilePrikubanrayonundakaydedilmitir.Doğal düüsadeceZelençuk(142kii),Urup(130kii)rayonlarında ve Çerkessk ehrinde (55 kii) gözlenmitir. 2003 yılının aynı dönemiyle karılatırıldığında doğal düü Çerkesskehrinde(1,8kat)veZelençukrayonunda(1,6kat)azalmıtır.(Tablo40)

Tablo40 2003ve2004YıllarındaKÇC’deDoğalNüfusArtııDinamiği(kii) Doğum Ölüm DoğalArtı,Düü() 2003 2004 2003 2004 2003 2004 Ocak 496 448 564 525 68 77 ubat 377 459 488 450 111 9 Mart 412 478 551 462 139 16 Nisan 429 464 449 461 20 3 Mayıs 405 398 449 343 44 55 Haziran 400 393 441 446 41 53 Temmuz 447 414 437 422 10 8 Ağustos 443 427 381 387 62 40 Eylül 411 455 357 372 54 83 TOPLAM 3820 3936 4117 3868 297 68

KÇC’ninidariveekonomikolarakbağlıbulunduğuGüneyFederalBölgesi’nde yer alan diğer bazı bölgelerle karılatırıldığında, doğal nüfus artıındaki düme eğilimininbütünKafkasyaiçingeçerliolduğugörülmektedir.(Tablo41)

Tablo41 RFGüneyFederalBölgesi’ndeDoğalNüfusArtıı(%o) 1980 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 AdıgeyCum. 4.4 1.8 0 1.5 4.2 3.6 3.7 3.9 4.2 4.3 5.2 5.9 DağıstanCum. 19.9 20 19 16.8 14 14.5 14.4 12.9 12.3 12 10.4 10.2 ĐnguetyaCum. 16.1 15.6 13.9 0 0 17.4 13.2 13.2 12.3 11.6 13.3 KabardeyBalkarC. 12.6 11.4 10.1 8.5 5.0 4.3 3.3 2.6 2.6 2.2 1.1 0.5 KalmukCum. 12.7 11 9.4 5.8 4.5 3.0 2.2 2.4 1.8 .8 0.1 KaraçayÇerkesC. 11.5 8.8 8 6.7 2.8 2.7 2.6 1.4 .8 1 0.4 0.6 KrasnodarKrayı .1 1.2 2.4 5.5 5.5 5.3 5.3 5.6 5.3 6.2 6.3 KuzeyOsetyaCum. 7.2 7.5 6.4 4.3 .6 .8 .3 .7 .9 .6 1.8 2.2 StavropolKrayı 3.1 2.1 1.1 2.3 2.4 2.8 3.4 3.5 3.2 4.5 4.7 Çeçenistan 16.1 15.6 13.9 0 0 0 0 0 0 0 0

78 F.TarihiGeliimĐçindeNüfusHareketleri Karaçay Çerkes Cumhuriyeti topraklarında alt paleolitik dönemden beri yerleimolduğubilinmektedir.BugünküKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninnüfusyapısı, KuzeyKafkasya’nıngenelindeolduğugibitarihboyuncayaanangöçlerinetkisialtında olumutur.Kafkasya’yagöçdalgalarıesasolarakHazarsteplerindengelmitir.Hazar Denizi’ninbatıkıyısıboyuncadarbirerithalindeuzanan“Derbentkoridoru”Kafkas halklarınınetnikoluumundaönemliroloynamıtır.45

GenelolarakKuzeyKafkasyahalkıylailgilibilgilereyazılıkaynaklardaM.Ö.9 8.yüzyıllardanitibarenrastlanmaktadır.ĐlkgöçmenlerolarakburayaM.Ö.9.yüzyılda Kimmerlerin geldiği belirtilmektedir. Bilinen büyük göçlerden biri, milattan önceki yüzyıllarda, tahminen 7. yüzyılda Kuzey Kafkasya düzlüklerine Đrani diller konuan göçebekavimlerin,ĐskitlerinveSarmatlarıngelmesidir.EskiYunanvekısmenRomalı tarihçilerin ve coğrafyacıların verdiği bilgilere göre, Sarmat döneminde (M.Ö. 43. yüzyıl)imdikiKÇCtopraklarındaKobanKültürü’nünardıllarısayılanMeotkavimleri yaıyordu. M.S. 1. yüzyılın ortalarında Kafkasya’ya baka bir Đrani göçebe kavim, Alanlar gelmitir. Alanlar Karadeniz ve Hazar Denizi arasındaki düzlükleri kontrol altınaalmılar,KuzeyKafkasya’nınormanlıkdağönünekadar yayılarak yava yava yerleikhayatageçmilerdir.2.ve3.yüzyıllardaAlanlarKuzeyKafkasyasteplerinde enbüyükaskerisiyasigüçolmulardır.

M.S. 4. yüzyıldan itibaren bölgenin etnik ve siyasi haritasındaki değiiklikler Türk boylarının göçleriyle bağlantılıdır. Kuzey Kafkasya’nın büyük bölümü 45. yüzyıllarda Hun, 6. yüzyılda Bulgar, 710. yüzyıllarda Hazar Türklerinin hâkimiyeti altındakalmıtır.KafkasyabudönemdeSasaniler(Đran),BizansĐmparatorluğu,Hazar KağanlığıveArapHalifeliğiarasındakimücadelelerinarenasıolmutur.Sürekliistilalar yıkımlaravegöçlereyolaçmıtır.

7.yüzyıldaKaradenizkıyısındakikavimlerlekuzeydekiKasoglarbirleerekZih topluluğunu(bugünküÇerkeslerinataları)oluturmutur.KuzeyKafkasya’nınmerkezi kısmınaNah(ÇeçenveĐngularınataları)veAlankavimleriyerlemitir.Alandevleti

45 Berkok,Đsmail,TarihteKafkasya,Đstanbul1958,s.3135.

79 sadece Alanları değil, birçok Kuzey Kafkasya kavmini de içine alıyordu ve Hazar Kağanlığı’nınnüfuzualtındabulunuyordu.

10. yüzyıldan itibaren Kuzey Kafkasya’da siyasi yaam kısmen istikrara kavumutur. Bugünkü Stavropol’ün steplerine ve Kafkasya’nın dağ önüne Türk boylarının göçü devam etmitir. Dağ önüne yerleen Peçenekleri, 11. yüzyılın ortalarındagelenKıpçaklaryerlerindençıkarmıtır.KıpçaklarÇeçenistan’ınvadilerine veDağıstan’ınHazarkıyılarınakadarilerlemitir.

1222yılındaKafkasya’daCengizHan’ınMoğolordularıgörünmütür.Müttefik AlanKıpçak ordusunu bozguna uğratan Moğollar, 123839 yıllarında Kafkas önü ovalarını kesin olarak ele geçirmi ve Kafkasya’nın etnik haritasını büyük ölçüde değitirmilerdir. Büyük nüfus kaybına uğrayan Alanlar, Merkezi Kafkasya’nın ve GüneyKafkasya’nındağlarınaçekilerek yerliKafkashalklarıylakarımıvebugünkü Osethalkınınetniktemelinioluturmulardır.BozkırlardagöçebegezenKıpçaklarınbir kısmıdaMoğollarınbaskısıyladağlaraçekilmitir.Birçokbilimadamınındüüncesine göre, bugün Kafkasya’da yaayan Türk halklarının Karaçayların, Balkarların ve KumuklarınetniktemelinibuekildeKıpçaklaroluturmutur.

1315.yüzyıllarınfırtınalıolaylarıKuzeyKafkasya’nınetnikharitasınıyeniden köklü ekilde değitirmitir. Alan devleti ve diğer devlet yapıları dağılmı, yenileri ortaya çıkmıtır. Yazılı kaynaklarda Çerkes veya Adığe, Karaçay v.d. etnik adlar görülmeyebalamıtır.

1617. yüzyıllarda büyük etniksiyasi birlikler olumutur. Temelleri önceki dönemde atılan, etnisitelerin bütünlemesi süreci yaanmıtır. Yine bu dönemde dı saldırılarınveiççekimelerinsonucuolarakyerlihalklarıntoplugöçleriolmutur.

I.Petro’nunAzak(1695,1696)veHazar(1722)denizlerine yaptığı seferlerle RuslarilkkezKafkasyasınırlarınagelmilerdir.18.yüzyılsonundanitibarendeyüzyıl boyuncaRusKazaklarıKafkasya’yayerlemitir.

Yerli halkların üzerine sürekli yeni göçmenlerin geldiği bu tarihi süreç sonucunda Kafkasya, dünya üzerinde ei nadir görülen bir etnik çeitliliğe sahip

80 olmutur.Ancak Kafkasya’nınnüfus yapısınıncoğrafyasınabağlıbirözelliği,burada yaayan yerli halklarla sonradan gelenlerin birbiriyle tamamen kaynamamı, birinin diğeri tarafından tamamen asimile edilmemi olmasıdır. Yüzyıllar boyunca yaanan etkileimevekısmenkaynamayarağmen,etnikgruplarbirbiriylekomu,bazeniçiçe fakatayrıayrıvarlıklarınısürdürmülerdir.46

1.Rusya’nınBölgeyiĐgaliveYerliNüfusunGöçEttirilmesi Kafkasya’da yakın tarihin bilinen en büyük nüfus hareketi, Rusya’nın bölgeyi igal etmesine ve savaa bağlı olarak 1860’larda yerli halkın yerlerinden çıkarılarak Osmanlı topraklarına göç ettirilmesidir. Yoğun olarak 18581865 yılları arasında yaananbunüfushareketisonucundabölgenindemografikyapısıtamamendeğimitir.

1860yılındakurulanKubanOblastı’nınyöneticisivebirliklerininkomutanıKont Yevdokimov,bölgeyidolatıktansonraKasım1860’taçarabirteklifsunmutur.Buna göre Belaya ve Laba nehirleri arasında yaayan yerli halk (Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar)yadağlardanindirilerekKuban’ındüzlüklerineyerletirilecekyadaOsmanlı topraklarına göç ettirileceklerdi. Buralara ve Karadeniz’in doğu kıyısına Kazaklar yerletirilecekti. Yevdokimov’un teklifi onaylanmı ve yeni birlikler kurularak plan uygulanmaya balamıtır. Nüfusun çoğu tanınan süre içinde topraklarını terk ederek OsmanlıDevleti’neyerlemilerdir.47

Daha sonra da, 1867’de serfliğin kaldırılmasına, yapılan toprak reformuna ve 187778’dekiOsmanlıRusSavaı’nabağlıolarakgöçlerdevametmitir.1886ve1905 yıllarında Karaçaylar da küçük topluluklar halinde Osmanlı topraklarına göç etmilerdir.48

Budönemde göç eden nüfusunsayısıhakkındakesinveriler yoktur. Karadeniz kıyılarındaRusaskeribirlikleritarafındankurulansevknoktalarındanayrılanvepara yardımı yapılanların kaydı kısmen tutulmutur. Bu kayıtlara göre, 18581865 yılları arasında Karadeniz kıyılarından Osmanlı topraklarına 470.753 kii gönderilmitir; bunun384.529kiisi186465yıllarındagöçetmitir.Ancak,sadecebellibirdönemde, 46 YusufĐzzetPaa(MetÇünatıkho),KafkasTarihi,AdıgeYayınları,Ankara2002. 47 Esadze,Semen,Çerkesya’nınRuslarTarafındanĐgali,KafkasderneğiYayınları,Ankara,1999,s.79 80. 48 Adiloğlu,Adilhan,“KaraçayMalkarTürkleri”,TürkiyeDıındakiTürkEdebiyatlarıAntolojisi KaraçayMalkar,Cilt:22,T.C.KültürBakanlığıYayınları,Ankara,2002,s.1345.

81 belli noktalardan gidenlerin kayıtları tutulmutur. Çok daha büyük bir nüfusun bu noktalardıındakendiimkânlarıylayolaçıktığı,ayrıca göçün20. yüzyılbaınakadar devam ettiği, dolayısıyla Osmanlı topraklarına yerleen Kafkasyalı nüfusun bir milyondanfazlaolabileceğibukayıtlarıtutanlartarafındandabelirtilmektedir.49

Göç eden nüfusun ne kadarının bugünkü KÇC topraklarından olduğuna dair elimizdeveriyoktur.GeneloranabakarakÇerkes,AbazaveNogaynüfusununyarıdan fazlasının,Karaçaylarındabirbölümününgöçettiğitahminedilebilir.

2.KaraçaylarınOrtaAsya’yaSürgünü Bölgede diğer büyük nüfus hareketi Đkinci Dünya Savaı sırasında, Alman igalininhemenardındanolmutur.Ekim1943’te,Karaçayların Đkinci Dünya Savaı sırasında Almanlarla ibirliği yaptıkları suçlamasıyla “Kazakistan’a ve Orta Asya’ya sürülmesine” dair SSCB Yüksek Sovyeti’nin gizli kararı ve Bakanlar Konseyi kararnamesiyayınlanmıtır.KaraçayÖBlağvedilerektopraklarıGürcistanileStavropol ve Krasnodar krayları arasında paylatırılmıtır. Önceden hiçbir uyarı yapılmadan, 2 Kasım1943gecesibalayanoperasyonunsonuçlarıKaraçayhalkıiçintrajikolmutur. 50’erkiinindoldurulduğuvagonlardanoluan36trenkatarı69bincivarındaKaraçayı OrtaAsya’yataımıtır.20günsürenbuyolculukla653kiiölmütür.50

Resmisayıbuolsada,kıartlarındayapılanbusürgünsırasındasoğuktan,açlık ve hastalık nedeniyle ölenlerin çok daha fazla olduğu belirtilmektedir. Sürgün edilen Karaçaylarıntamsayısı68.937olarakverilmektedir.51 (Tablo42)

Tablo42 SürgünEdilenKaraçaylarınNüfusu 1939SayımınaGöreToplamNüfus(kii) 1943/44YıllarındaSürgünEdilenlerinNüfusu(kii) 70.301 68.937 Kaynak: “EtnosotsialnıyeietnopolitiçeskiyeprotsessınayugeRossii”(“Rusya’nınGüneyindeEtnoSosyalveEtno PolitikSüreçler”),“Dinamikaçislennostideportirovannıhnarodovv19391944gg.”(“19391944YıllarındaSürgün EdilenHalklarınNüfusu”) 49 Berje,Adolf,“GöçHakkındaCoğrafi,EtnografikveĐstatistikiVeriler”,VıseleniyegortsevsKavkaza (DağlılarınKafkasya’danTehciri),RusskayaStarina,1882. 50 Kulbayev, Tleu, Prof., “Deportatsiya Karaçayevtsev” (“Karaçayların Sürgünü”), RF Devlet Merkez Arivi, f. 9479, op. 1, d. 137, l. 206, http://districts.pravda.ru/printed.html?news_is=2579 (Eriim: 29.09.2005) 51“EtnosotsialnıyeietnopolitiçeskiyeprotsessınayugeRossii”(“Rusya’nınGüneyindeEtnoSosyalve EtnoPolitikSüreçler”),Razdel4,http://ippk.rsu.ru/sci_pub/regio_kurlek/a4_01.htm (Eriim:02.02.2005)

82 Sürgünler Kazakistan’ın kuzeyinden Pamir dağlarının önlerine kadar uzanan genibirbölgede,480civarındayerleimyerineküçükgruplarhalindedağıtılmılardır. Đzinalmadanbiryerleimdendiğerinegitmeninveyaakrabalarınıziyaretetmenincezası Sibirya’dakürekmahkûmiyetiolmutur.Bukatırejim1953’teStalin’inölümünekadar devametmitir.

KuzeyKafkasya’dansürgünegönderilenve“özelyerleimci”(spetsposelentsı) olarak adlandırılan Karaçayların, Balkarların, Çeçenlerin ve Đnguların toplam nüfusu 608.749 kiidir. 1 Ekim 1948 tarihinde ise, ariv bilgilerine göre, özel yerleim yerlerinde sadece 452.737 kii bulunmaktadır. Bu rakamlara göre, sürgün edilenlerin üçtebiriyoldavesürgününilkyıllarındaölmüolmalıdır.

Beria’nınStalin’egönderdiğibirrapordaurakamlaryeralmaktadır:“…1ubat 1944 tarihi itibarıyla Kazakistan SSC topraklarına 45.500 kiiden oluan 12.342 özel yerleimciKaraçayaileyerletirilmitir.BunlardanGüneyKazakistanOblastı’nda6643 aile den oluan 25.216 kii, Cambul Oblastı’nda 5699 aileden 20.285 kii bulunmaktadır.”52

2005 yılında yayınlanan Belozerov’un çalımasında da ayrıntılı veriler yer almaktadır.Tablodasürgünedilenhalklarındeğiikyıllaragöre“özelyerleim”lerdeki nüfusugörülmektedir.

Tablo43 ÖzelYerleimlerdeYaayanKuzeyKafkasyaHalklarınınNüfusu(19451950)(kii) Halk 1945 1946 1949 1950 Balkarlar 33.100 32.817 31.873 32.645 Karaçaylar 60.100 60.139 57.491 59.340 ÇeçenlerveĐngular 405.900 400.478 365.173 372.189 TOPLAM 494.100 493.434 454.537 464.174 Kaynak: V.S.Belozerov,EtniçeskayakartaSevernogoKavkaza(KuzeyKafkasya’nınEtnikHaritası),Moskova,OGĐ, 2005,s.94. Kazakistan’da kolhoz ve sovhozlarda (devlet çiftliklerinde) çalıtırılan “özel yerleimcilerin” sayısıyla ilgili bazı rakamlar da mevcuttur. Narkozem adlı çiftlikte çalıan Karaçayların sayısı 14.649, Narkomsovhoz’da 4398, Narkomles’te 14 kiidir.

52 Kulbayev,a.g.e.,s.28.

83 Toplam 65 farklı kuruluta çalıan özel yerleimcilerin toplam sayısı 1.015.850’dir; bunlardan23.092’siKaraçaydır.

Hruçev’in çıkardığı afla sürgün dönemi sona ermitir. 1956 yılında “Büyük AnayurtSavaısırasındasürgünedilenÇeçenlerin,Đnguların,Karaçaylarınveonların aile üyelerinin özel yerleimleriyle ilgili kısıtlamaların kaldırılması” kararı yayınlanmıtır. Ardından da SSCB Đçileri Bakanlığı’nın “Kalmuklara, Balkarlara, Karaçaylara,Çeçenlere, Đngularaveonlarınaileüyelerinesürgün edildikleri yerlerde kaydolmaveyaamaizniverilmesi”talimatıçıkmıtır.VatanlarınadönenKaraçayları getirenilktrenkatarı3Mayıs1957’deKafkasya’yaulamıtır.

G.ĐçveDıGöçler,Nedenleri,CoğrafiDağılımı,GöçeKatılanNüfusunYa Yapısı

Göçsosyal,ekonomik,siyasivekültürelyaamınfarklıyönleriylebağlantılıbir olgudur. Nüfus hareketine ve yapısına etki eder. Bölgeye gelen göçmenlerin sayısı gidenlerdenfazlaysanetgöçpozitiftir,tersiisenegatiftir.KÇC’deSovyetlerBirliği’nin dağılmasındansonranüfusartıınıetkileyenfaktörlerdenenönemlisi,özellikledeson yıllarda nüfusun azalmasında en büyük etken dıarıya göçtür. Göçün nedenlerini anlamakiçinKÇC’ninsonyıllardakisosyoekonomikdurumunadeğinmekgerekir.Kii baınadüen gelir,halkın yaamdüzeyi,isizlikdüzeyi, yatırım hacmi ve dı ticaret ölçeklerinegöreKÇC,Rusya’nınsosyoekonomikgelimiliğiendüükbölgelerinden biridir.

2002yılıverilerinegöreKÇC’degayrisafibölgeselhâsılaRusyaFederasyonu ortalamasındanüçkat,kiibaınadüengelirdeikikatdahadüüktür.Cumhuriyette her üç yerleim yerinden birinin doğalgazı, ikisinin de merkezi su dağıtım ebekesi yoktur.

Ortalamaisizlikdüzeyikırsalalanda%25,3,ehirlerde%13,6’yaulamıtır. ÜcretleriseRusyaortalamasından2,5katdaha düüktür. En büyük isiz grubunu % 44,3ilegençleroluturmaktadırveisizlerarasındagençlerinoranısürekliartmaktadır. Ortalamaiaramasüresiçokuzundur(11,6ay).Đsizlerinçoğu(%56,7)biryıldanfazla iaramaktadır.

84 Sağlıkveeğitimsistemlerioldukçakötüdurumdadır.10binkiiyedüendoktor sayısıbakımındancumhuriyet,RusyaFederasyonuortalamasının%25,GüneyFederal Bölgesiortalamasının%20gerisindeolupülkedesonsıralardayeralmaktadır.

Son5yıldacumhuriyetiçoğuRusolmaküzereheryıl5ile7binarasındakii terk etmitir. Bunlar genellikle eğitimli uzmanlar, teknik elemanlar ve özel giriimcilerdir.Cumhuriyetinbütünbölgelerindeölümoranınındoğumoranınınüzerine çıktığıgözlemlenmektedir.Evliliklerinyarısıboanmaylasonuçlanmaktadır.

KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde geliri asgari geçim düzeyinin altında olan nüfusunoranı%42’dirvebuoranRusyaortalamasındandörttebirdahafazladır.

Sonyıllardafederalbütçedenyapılanyardımdaazalmıtır.(2002−2,8;2003− 2,4 milyar ruble). Halkın ve iletmelerin ödeme gücü düük olduğundan, 1 Ocak 2004’tecumhuriyetinelektrikborcu305milyonrubleye,doğalgazborcuda569milyon rubleyeulamıtır.

Kuzey Kafkasya’da savaların ve silahlı çatımaların olduğu yıllarda KÇC göçmen merkezlerinden biri olmutur. Bunun sonucunda cumhuriyetin etnik yapısı değimi, Çeçen ve Dağıstanlı diasporaları olumutur. Azerilerin ve Ermenilerin nüfusudaartmıtır.BusüreçlerRusnüfusunKÇC’den kitlesel göçüne paralel olarak yaanmaktadır.

Bütçesinin%70’ifederalmerkeztarafındankarılananKÇCiçinbugöçakını ciddi problem olmutur. ehirlerin ve kasabaların altyapısı yetersiz kalmı, igücü pazarındarekabetvebaskıartmıtır.

Son yıllarda “Vahhabilik” olarak adlandırılan aırı Đslamcı görüün KÇC’de, özellikle Karaçayların yaadığı kırsal alanda kök salması ve terör olaylarının artması istikrarıbozanbirunsurdur.

KÇC’deki bu zor durumu daha da güçletiren bir baka konu da etnik gerginliktir. Karaçaylarla Çerkesler ve Abazalar arasında eskiden beri var olan anlamazlıklar 90’lı yılların baında cumhuriyeti dağılma noktasına getirmitir. Sovyetler Birliği yıllarında benimsenen “ulusal grupların cumhuriyetin iktidar

85 organlarında nispi temsili” ilkesi, SSCB’nin dağılmasından sonra Karaçaylar lehine bozulmutur.BugerginliktenençoketkilenendeRuslarolmutur.53

Ruslar dıında, ekonomik nedenlere bağlı olarak KÇC’den dıarıya önemli ölçüdegöçyaandığınıdasöylemekmümkündür.Đstatistikleregöre,ikametdeğitirme nedenleriarasındagöçmenlerençokkiiselnedenlerigöstermektedir.Heryılortalama genelsayının%70’tenfazlasıkiisel(ailevi)nedenlerden,%9kadarıie,eğitimeve öncekiikametyerinedönüebağlıolarak,%1ila%3’üdeetnikgerginliknedeniyle göçettiğinibelirtmitir.

20002002 yıllarında KÇC’den dıarıya göç edenlerin gelenlerden daha fazla olduğu görülmektedir. 20002001 ve 2002 yıllarında cumhuriyette net göç negatiftir. 2000 yılında göçe bağlı düü 1905 kii, 2001’de 2042 kii, 2002 OcakKasım dönemindeise1890kiiolmutur.54 Rusya’nındiğerbölgelerine gidenlerinsayısıher yıl için gelenlerden fazladır. Örneğin, 2002’nin ilk 11 ayında gidenler gelenlerden hemenhemenikikatfazladır.GidengöçmenlerarasındaenbüyükoranMerkezveBatı SibiryabölgeleriileKuzeyKafkasyacumhuriyetlerinedümektedir(Göçedenlerin% 85’i).

2002 yılında KÇC’den göç eden 4609 kiiden 4470’i Rusya’nın diğer bölgelerine yerlemitir.Yurtdıındakiyakınülkelere115kii,diğer yabancıülkelere ise 24 kii gitmitir. 2003 yılında ise gidenlerin sayısı gelenlerden 1,8 kat fazladır. Bununla birlikte, 2002yılıyla karılatırıldığında dıarıya göç 157 kii veya % 7,4 azalmıtır.

PozitifnetgöçsadeceBDTveBaltıkülkeleriylekarılıklıgöçtegörülmektedir. 2002yılındagelen234kiiilebiröncekiyılagöre1,6katartıolmutur.Fakat2003’te busayı1,7katazalmıtır.2003 yılıiçingöçartıında en büyük pay Gürcistan’a (% 38,2), Ermenistan’a (% 27,2) ve Özbekistan’a (% 10,3) dümektedir. Eski SSCB ülkelerine gidenlerin büyük kısmı yeni ikamet yeri olarak Ukrayna’yı seçmektedir;

53 Popov,Eduard,“KaraçayevoÇerkesskayaRespublika”,Çast1, www.novopol.ru/material1863.html/15,(Eriim:19.03.2005). 54 “SotsialnoekonomiçeskoyepolojeniyeKaraçayevoÇerkesskoyRespublikiv2002g.”(“2002Yılında KÇC’ninSosyoEkonomikDurumu”), DenRepubliki, 6ubat2003.No14(16216),s.3

86 2003yılında göç edenlerin toplam sayısının % 45,1’i Ukrayna’ya gitmitir (2002yılında%37,4).55

Đç göçe gelince, 20002002 yıllarında pozitif net göç sadece cumhuriyetin bakenti Çerkessk’te görülmektedir. Veriler diğer bütün rayonlarda ve Karaçayevsk ehrinde göçe bağlı nüfus düüünü göstermektedir. Bu eğilim 20022001 ve 2002 yıllarıiçinaynıdır.

2002 yılında ehirlerde dıarıya göç, 2001 yılına göre 88 kii veya % 21,8 azalmıtır; bunun içinde Rusya’nın diğer bölgeleriyle karılıklı göç % 0,5’tir. Kırsal alandatersineeğilimgörülmektedir;göçebağlıdüü2002yılında%8,2artmıtır.Đç göçle kırsal alandan ehirlere gelenlerin sayısı 2001 yılında 1708, 2002’de 1753 kii olmuturvetersinegöçünüzerindedir(2001’de642,2002’de574kii).56 Bu verilere göreKÇC’deikibaskıneğilimdensözedilebilir:Yerlihalkdüzlükkırsalbölgelereve düzlükbölgelerdenehirleregöçetmektedir.57

Enaktifekildegöçedenler2050yaarasındakinüfustur.2001yılındadıarıya gidenlerin%55’tenfazlasıvegelenlerinyaklaık%61’ibugrubagirmektedir.Bundan baka,cumhuriyetegelenlervegidenlerarasındasayısıenyüksekgrup3039yaarası erkekvekadınlardır.Göçmenlerin%1’i65 yaınüzerindedirveçoğunluğukadındır. Bu grubun balıca göç etme nedeni, dıarıda yaayan çocuklarıyla bir araya gelme isteğidir.

Görüldüğü gibi KÇC’de 20002002 yıllarının göç süreçleri negatif net göç özelliği taımaktadır, bu da nüfusun azalmasına neden olmutur. Đstatistik verilerine göre,1Ocak1999’daKÇCnüfusu434.300kiiyken1 Ocak2001’de429.500kiiye dümütür.58

55 Hoperskaya L, Lyakina Y, “Demografiya i migratsiya” (“Demografi ve Göç”), Karaçay v sostave RossiyskoyĐmperii(RusyaĐmparatorluğuBünyesindeKaraçay). 56 “Migratsiya i yestestvennoye dvijeniye naseleniya KÇR v 20002001 gg.” (“20002001 Yıllarında KÇCNüfusununDoğalHareketiveGöçü”).StatistiçeskiSbornik ,Çerkessk,2001,s.3. 57 SantgibayevA.A.,“VoprosımigratsionnoypolitikinaSevernomKavkaze”(“KuzeyKafkasya’daGöç PolitikasınınSorunları”), KavkazskiyeNovosti ,2003,No3,s.6. 58 Kubanova M., “Migratsionnıye protsessı v KaraçayevoÇerkesskoy Respublike v 20002002 gg.” (“20002002YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeGöçSüreçleri”),Karaçayevsk.

87 2003 ve 2004 yıllarında nüfusun göç hareketliliğinin azaldığı görülmektedir. 2004yılınınilk9ayındagidenlerinvegelenlerintoplamı12.062kiiolmutur;önceki yılagöre1034kiiveya%7,9dahaazdır.BudönemdeKÇC’ye2061kiiyerlemive 3405 kii ayrılmıtır. Bin gelene karılık giden göçmen 1251 kiidir; OcakEylül 2003’teise1239kiidir.59

Nüfusun dıarıya göç eğilimi devam etse de, gidenlerle gelenler arasındaki farkınöncekiyılınaynıdöneminegöre1398’den1344kiiye(%3,9)dümütür.(Tablo 44)

Tablo44 20032004YıllarındaKÇCNüfusununGöçDinamiği(kii) GelenlerinSayısı GidenlerinSayısı NetGöç 2003 2004 2003 2004 2003 2004 Ocak 592 582 740 726 148 144 ubat 704 733 861 829 157 96 Mart 579 618 750 754 171 136 Nisan 634 648 765 698 131 50 Mayıs 555 504 724 584 169 80 Haziran 530 537 725 689 195 152 Haziran 808 659 880 772 72 113 Temmuz 784 565 926 810 142 245 Eylül 663 513 876 841 213 328 TOPLAM 5849 5359 7247 6703 1398 1344 Kaynak: RusyaFederasyonuDevletĐstatistikKomitesi(GKS),BölgeselĐstatistikler,www.gks.ru/scripts/regstat

Bölgelerinçoğundagöçebağlınüfusdüüümeydanagelmitir.Gidensayısının gelenleri en fazla atığı yerler Karaçayevsk ehri ve ona bağlı yerleim merkezleri olmutur (520 kii). Pozitif net göç cumhuriyetin sadece üç bölgesinde, Çerkessk ehrinde(339kii),Habez(107kii)veUrup(54kii)rayonlarındakaydedilmitir.

Dıarıya göç çoğunlukla Rusya’nın diğer bölgelerine olmutur. 2004’ün ilk 9 ayında bu istikamette göçte, gidenlerin sayısı gelenlerin sayısını 1,7 kat amıtır (2003’te1,8kat).2003yılınınOcakEylüldöneminegörebölgelerarasıgöçte,dıarıya gidenlerde90kii(%6)azalmakaydedilmitir.Bu,esasolarak,gidenlerinsayısının88 kiiveya%2,6azalmasındankaynaklanmaktadır.(Tablo45)

59 RusyaFederasyonuDevletĐstatistikKomitesi(GKS),BölgeselĐstatistikler,2003ve2004yılıverileri, www.gks.ru/scripts/regstat/1c1.exe?XXXX04F/1191.10.16.1/100160R(Eriim:27.12.2005)

88 Tablo45 2003ve2004YıllarındaKÇC’deGöçHareketleri(kii) OcakEylül2003 OcakEylül2004 Gelenlerin Gidenlerin Net Gelenlerin Gidenlerin Net Sayısı Sayısı Göç Sayısı Sayısı Göç

Rusyasınırlarıiçinde 5658 7159 1501 5209 6620 1411 Bölgeiçi* 3749 3749 3298 3298 Bölgelerarası 1909 3410 1501 1911 3322 1411 UluslararasıGöç 191 88 103 150 83 67 BDTveBaltık 180 73 107 139 71 68 ülkeleriyle Diğeryabancı 11 15 4 11 12 1 ülkelerle Toplam 5849 7247 1398 5359 6703 1344 *BölgeolarakKuzeyKafkasyakastedilmektedir. Kaynak :RusyaFederasyonuDevletĐstatistikKomitesi(GKS),BölgeselĐstatistikler,www.gks.ru/scripts/regstat Pozitifnetgöçsadece,esasolarak BDTve Baltıkülkeleriyleolanuluslararası göçtekaydedilmitir.Bununlabirlikte,2003yılınınaynıdöneminegöreyakınyabancı ülkelerdenKÇC’yegöçedenler39kiiveya%36,4azalmıtır.Bugöçtedeasılpay GüneyKafkasyaülkelerinedümektedir:Ermenistan(%26,5),Gürcistan(%25,0)ve Azerbaycan(%22,1).

2004 yılının OcakEylül döneminde diğer dı ülkelerden gelenlerin sayısı bir önceki yılın seviyesinde kalmı, gidenlerin sayısı ise 3 kii azalmıtır. Genel göç hareketindeendüükpay%0,2ileuzakyabancıülkelerindir.KÇC’dengöçmenalan balıcaikiülkeABDveAlmanya’dır.(Tablo46)

Tablo46 2003ve2004YıllarındaKÇCNüfusununRusyaDıınaGöçü(kii) OcakEylül2003 OcakEylül2004 Gelenlerin Gidenlerin Gelenlerin Gidenlerin NetGöç NetGöç Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı ToplamGöç 191 88 103 150 83 67 BDTveBaltıkDevletleri 180 73 107 139 71 68 Belorus 7 11 4 7 15 8 Kazakistan 8 10 2 18 19 1 Moldavya 2 2 3 3 Ukrayna 36 36 31 21 10 GüneyKafkasya 96 10 86 62 12 50 Devletleri Azerbaycan 10 2 8 15 15 Ermenistan 32 32 18 18 Gürcistan 54 8 46 29 12 17

89 OcakEylül2003 OcakEylül2004 Gelenlerin Gidenlerin Gelenlerin Gidenlerin NetGöç NetGöç Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı OrtaAsyaDevletleri 28 4 24 18 2 16 Kırgızistan 9 9 5 1 4 Tacikistan 5 4 1 2 2 Türkmenistan 4 4 4 4 Özbekistan 10 10 7 1 6 BaltıkDevletleri 3 3 2 2 Letonya Litvanya 3 3 Estonya 2 2 DiğerDıDevletler 11 15 4 11 12 1 Almanya 2 6 4 3 3 Yunanistan 1 1 2 1 1 Đsrail 3 2 1 ABD 3 1 2 2 5 3 Diğer 2 6 4 4 3 1 Kaynak: RusyaFederasyonuDevletĐstatistikKomitesi(GKS),BölgeselĐstatistikler,www.gks.ru/scripts/regstat Genelgöçhareketiiçindeenbüyükağırlığıbölgeiçi,yaniKuzeyKafkasyaiçi göçtutmaktadır.Tablo47’degörüldüğügibi19972000 yıllarındaKÇC’ye gelenlerin yarısından fazlası bölge içinden gelmitir. Gidenlerde ise bölge içinde ve diğer bölgelere göç hemen hemen aynı orandadır. 19962001 yılları arasında Stavropol Krayı’nagöçedenlerinsayısı5600kiidir.60

Tablo47 19972000YıllarındaGöçmenlerinHareketĐstikametlerineGöreDağılıı (GelenlerinveGidenlerinToplamSayıyaOranı,%) Gelenler Gidenler Rusya Yıl Bölge Rusya’nınDiğer RusyaSınırları Bölge Rusya’nınDiğer Sınırları Đçinde Bölgelerinden Dıından Đçinde Bölgelerine Dıına 199752.2 38.3 9.5 50.0 46.5 3.5 199852,3 38,7 9,0 49,1 47,2 3,7 199956.0 38.0 6.0 44.6 52.0 3.4 200057,7 36,8 5,5 45,8 51.0 3,2 Kaynak: S.V.Ryazantsev,“SovremennıydemografiçeskiyimigratsionnıyportretSevernogoKavkaza”(Kuzey Kafkasya’nınBugünküDemografiveGöçPortresi),Stavropol,Serviskola,2003,376sayfa. OcakEylül2004dönemineaitverileregöredeenbüyükağırlığıbölgeiçigöç tutmaktadır.Fakatbiröncekiyılınaynıdönemiylekarılatırıldığındaoranın%57,3’ten 60 GlezerO.,PolyanaP.(Red.),“Rossiyaieeregionı vXXveke:territoriyarasseleniye–migratsii” (“RusyaveBölgeleri:ToprakYerleme–Göç”),Moskova,OGĐ,2005.DemoscopeWeekly, №217 218,1023Ekim2005;www.demoscope.ru/weekly/2005/0217/biblio01.php(Eriim:28.06.2005).

90 54,7’ye dütüğü görülmektedir; 902 kii veya % 12 azalmıtır. KÇC sınırları içinde 3298kiiikametyerinideğitirmitir;2003’ünaynıdöneminegörebu451kiiveya% 12dahaazdır.(Tablo48)

2004’ünilk9ayındaehirnüfusunakırnüfusundan1360kiieklenmitir;1018 kiideehirlerdenkırsalalanayerlemitir(2003’ünaynıdöneminde1470ve1211 kii).

Negatifnetgöçkırsalalandaehirleregöre1,6katdahafazladırvetoplamdı göçün%62,2’sinioluturmaktadır(2003yılınınilk9ayıiçin%69,2).2003’ünOcak Eylüldöneminegöregöçebağlınüfusdüüüehirlerdeartmı(78kiiveya%18,1), kırsalalandaiseazalmıtır(132kiiveya%13,6).

2005yılınınilkyarısındaKÇC’dedıarıyagöç%0,6olarakkaydedilmitir.

Tablo48 20032004YıllarındaKÇC’deehirveKırNüfuslarınaGöreGöç(kii) OcakEylül GelenlerinSayısı GidenlerinSayısı NetGöç 2003 2004 2003 2004 2003 2004 ehirNüfusu Bölgeiçi 2080 1.848 1821 1506 259 342 Bölgelerarası 1017 897 1781 1786 764 889 Uluslararası 133 90 58 51 75 39 TOPLAM 3230 2.835 3660 3343 430 508 KırNüfusu Bölgeiçi 1669 1450 1928 1792 259 342 Bölgelerarası 892 1014 1629 1536 737 522 Uluslararası 58 60 30 32 28 28 TOPLAM 2619 2524 3587 3360 968 836 Kaynak: RusyaFederasyonuDevletĐstatistikKomitesi(GKS),BölgeselĐstatistikler,www.gks.ru/scripts/regstat Cumhuriyet sınırları dıından gelenlerden 14 ya ve üzerindekiler göç etme nedenleri arasında en çok kiisel ve ailevi nedenleri belirtmitir. 55 kiinin (% 35,2) belirttiğiöncekiikametyerinedönüdebalıcanedenlerdenbiridir(2003yılınınaynı dönemiiçin64,1ve%30,5).

2004yılınınilk9ayındagöçmenlerin%74,7’sikiiselveailevinedenlerden,% 6,5’iöncekiikametyerinedönünedeniyleve%10,3’üiebağlıolarakKÇC’dengöç etmitir.2003yılınınaynıdönemiiçinbuoranlar%78,1,%6,1ve%9,4’tür.

91 KÇC’ye gelen bu kategorideki göçmenler arasında çalıabilir yata olanlar ağırlıktadır(%86,3).Gidenlerarasındaiseenbüyükoranı1429yaarasındakigençler oluturmaktadır(%44,9).(Tablo49)

Tablo49 OcakEylül2004Döneminde14veÜzeriYatakiGöçmenlerinYaYapısı(DıGöç) Kii Sonucagöre% Gelen Giden NetGöç Gelen Giden NetGöç Çalımayaındanküçük 23 66 43 1,2 2,1 3,6 Çalıabiliryata 1634 2618 984 86,3 84,8 82,4 Çalımayaındanbüyük 237 404 167 12,5 13,1 14,0 Ayrıca,1429yaında 914 1387 473 48,3 44,9 39,6 Toplam 1894 3088 1194 100,0 100,0 100,0 KÇC’ye gelen göçmenlerin eğitim seviyesi öyledir: Düz orta öğrenimliler % 34,7,meslekiortaöğrenimliler%23,9,meslekiyükseköğrenimliler%22,1.KÇC’den ayrılangöçmenlerineğitimseviyesiaynıekilde,düzortaöğrenimliler%38,6,mesleki ortaöğrenimliler%24,0vemeslekiyükseköğrenimliler%20,1’dir.

KÇC Đçileri Bakanlığı’nın göçten sorumlu ubesinin verdiği bilgilere göre, 2004 yılı OcakEylül döneminde cumhuriyette zorunlu göçmen kaydedilmemitir. Statüleriningeçerliksüresinindolmasınedeniyle38kii(18aile)kayıttandüülmütür.

1Ekim2004tarihiitibarıylaKÇC’de,kayıttutulmayabalandığı tarihtenberi 208 zorunlu göçmen kayıtlıdır. Bunlardan 80’i Çeçenistan’dan, 31’i Tacikistan’dan, 25’iKazakistan’dangelmitir.

GöçmenlerinEtnikYapısı SosyalveekonomikdüzeninbozulmasıenbataehirlerdeyaayanRusnüfusu etkilemitir.EkonomikolarakRuslaryerlihalkagöre daha zor durumda kalmılardır. RuslarkısmenÇarlıkdöneminde,kısmendeSovyetlerdönemindeburayayerlemitir. Hemen hepsi sanayi kollarında, çeitli iletmelerde, teknik ilerde ve kamu kurumlarındaçalımaktadır.Ekonomikdüzeninbozulmasıveiletmelerinkapanmasıyla çoğuisizkalmıtır.Yerlihalkisebudurumdadahaavantajlıdır.Hemenhepsininköyle bağlantısı olduğundan, temel ihtiyaçlarını köylerinden karılayabilmilerdir. Yerli halkın dayanımacı toplumsal yapısı ve güçlü akrabalık bağları yanında göçmen Rusların bu bakımdan yalnız olmaları da dayanma güçlerini azaltan bir faktördür.

92 Bunların yanında, cumhuriyetteiktidarınveönemli mevkilerin yerli halktan kiilerin, özellikle Karaçayların elinde olması birçok durumda Rusların aleyhine ilemektedir. Son olarak da, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra yükselen milliyetçilik sonucunda cumhuriyette yaananetnikgerginlikler,cumhuriyetindağılmanoktasınagelmesiRus nüfusta burada kendileri için gelecek olmadığı duygusu yaratmıtır. Daha çok kırsal kesimde yaayan, farklı toplumsal yapıları ve koulları olan Kazakları bu değerlendirmelerindıındatutmakgerekir.

2003 yılında bu konuda yapılan bir ankete verilen cevaplar ilginçtir. Ankete göre,göçezorlayanenbüyüketken“çocuklarıngeleceğiiçinduyulankorku”çıkmıtır. (Tablo50)

Tablo50 RusGöçmenleriKÇC’denGöçeZorlayanEtkenlerAnketiSonuçları Cevaplar CevapSayısı % Rusuzmanlaraihtiyaçduyulmaması 55 14,7 FederalMerkeztarafındankorunmaolmaması 80 21,3 Etnikgerginliğinartması 79 21,1 KuzeyKafkasyaRuslariçinyabancıtoprak 10 2,7 Çeçenistan’dakisava 39 10,4 Çocuklarıngeleceğiiçinduyulankorku 100 26,7 Kararsız 12 3,2 Toplam 375 100 Kaynak: G.S.Denisova,V.P.Ulanov,RusskiyenaSevernomKavkaze:analiztransformatsiisotsiokulturnogo statusa,(KuzeyKafkasya’daRuslar:SosyoKültürelStatününDönüümü),RostovnaDonu,2003,s.240. Demoscope№163164,115Ağustos2004, http://www.demoscope.ru/weekly/2004/0163/biblio05.php Đstatistik verilerine göre, 1990 yılından itibaren KÇC’den ayrılan Rus kökenli göçmenlerin sayısında büyük artı görülmektedir. Cumhuriyette etnik ve siyasi gerginliğin arttığı 1993 ve 1999 yıllarında göçe bağlı nüfus düüünde en yüksek değerler kaydedilmitir (1800 ve 1700 kii). Bunda Kuzey Kafkasya’daki genel istikrarsızlığın da etkisi olmutur. Örneğin, 1999 yılındaki büyük göç artıı Çeçenistan’dabalayanikincisavaabağlıolarakkaydedilmitir.MuhtemelenRusların dıarı göçünün artmasında 1999 yılında KÇC devlet bakanlığı seçimleri sırasında cumhuriyettesiyasiortamıngerginlemesideetkiliolmutur.

93 Siyasi istikrarın sağlanmasıyla gidenlerin sayısı da azalmaya balamıtır. Dıarıya göç edenlerin sayısı 2000 yılında 1500 kii, 2001 yılında 1400 kii, 2002 yılında1300kiive2003yılında1100kiiolmutur.

Göç süreçlerine doğrudan etki eden önemli bir faktör de bölgenin ekonomik azgelimiliğidir. 90’lı yıllarda endüstriyel üretimde ve ekonominin diğer temel kollarındaki gerileme, geleneksel olarak bu faaliyet alanlarında çalıan çalıabilir nüfusun isiz kalmasına yol açmıtır. KÇC’yi terk edenlerin çoğu sosyoekonomik bakımdan daha elverili bölgelere (Stavropol ve Krasnodar krayları, Rostov Oblastı v.d.) yerlemilerdir. Bununla birlikte, son yıllarda Rusların göç hızında düü gözlenmektedir.

Ayrıca 1992 yılından beri Rusların doğal nüfus artı hızında da düü görülmektedir. Ölenlerin sayısı doğanların sayısını yıllık ortalama 800 kiiden fazla amıtır. 20002002 yıllarında ise bu fark 1000 kiiden fazladır. 1989 sayımında Rusların toplam nüfus içinde oranı % 42,4 iken (175.931 kii), 2002 sayımında % 33,6’yadümütür(147.878kii).

Tablo51’de1997ve1998yıllarınınilk6ayındagöçmenlerinetnikkökenlerine göredağılımıgörülmektedir.HerikidönemiçindeenyükseknegatifnetgöçRuslara aittir. 1998’in ilk 6 ayında Karaçaylarda giden ve gelen sayısı önceki yıla göre artmasınarağmen,negatifnetgöçbüyükölçüdeazalmıtır.ÇerkeslerdeveAbazalarda bu dönemlerde göçe bağlı artı söz konusudur. Çeçenistan’da ikinci sava henüz balamamasınarağmenÇeçenlerinartansayılardaKÇC’yeyerletiklerigörülmektedir.

Tablo51 19971998YıllarındaEtnikKökenlerineGöreGöçEdenlerinSayısı 1997* 1998* Gelen Giden NetGöç Gelen Giden NetGöç Abaza 353 294 59 345 321 24 Alman 5 27 22 8 23 15 Azeri 28 18 10 33 23 10 Çeçen 45 5 40 128 10 118 Çerkes 342 302 40 424 387 37 Ermeni 92 99 7 71 98 27 Gürcü 19 14 5 12 20 8 Đngu 11 11 9 9 Karaçay 955 1006 51 1211 1214 3

94 1997* 1998* Gelen Giden NetGöç Gelen Giden NetGöç Lezgi 5 5 6 9 3 Nogay 110 112 2 176 160 16 Oset 21 26 5 30 40 10 Rum 23 36 13 33 45 12 Rus 1365 1465 100 1604 1763 159 Tatar 48 51 3 37 46 9 Ukraynalı 76 70 6 85 95 10 Yahudi 3 3 2 1 1 Diğer 151 107 44 261 186 75 TOPLAM 3649 3635 14 4475 4441 34 *Yılınilkaltıayıesasalınmıtır. 2000 yılında Rus nüfusun göçe bağlı düüü 1519 kii, 2001’de 1386 kii olmutur. Aynı dönemde cumhuriyetin yerli halkları için de net göç pozitif değildir. Karaçay, Çerkes, Nogay vd. halkların temsilcilerinden ülkelerine dönenler kadar cumhuriyetiterkedenlerolmutur.

2003’ünilküçayındacumhuriyete182Karaçay,39Çerkes,354Rusgelmitir. Aynıdönemde158Karaçay,54Çerkes,760RusKÇC’denayrılmıtır.61 2002sayımı sonuçlarınagöreKÇC’deilkkezKaraçaynüfusuRusnüfusunugeçmitir.Verileriki ehirde ve geleneksel olarak Karaçayların yaamadığı kırsal bölgelerde Karaçay nüfusunun göçe bağlı artıını göstermektedir. Karaçayların asıl yerleim bölgelerinde (Karaçay, MaloKaraçay ve UstCeguta rayonları) aynı ekilde nüfus artıı tespit edilmektedir,fakatbunudoğalartıolaraknitelemekmümkündür.62

Çeçenistan’daki savaa bağlı olarak Çeçenlerin KÇC’ye göçü nüfusun demografik yapısını da etkileyen önemli bir faktördür. Çeçen göçmenler KÇC’ye 1990’larınsonundagelmeyebalamıtır.2000ve2001göstergelerine görepozitifnet göç sadece Çeçenlerde görülmektedir. 2003 yılı itibarıyla KÇC’de yaayan Çeçen göçmenlerin sayısının 20.000’i geçtiği bildirilmektedir ve bu sayı yerli Nogay nüfusundan fazladır. Çoğunluğu bakent Çerkessk’te yaayan Çeçen göçmenlerin sığınmacı veya zorunlu göçmen statüleri yoktur. Çeçenistan’daki evlerinden 61 “O bezrabotnitse, migratsii, sporte, obrazovanii i drugom: Otçet o presskonferentsii zamestitelya predsedatelya Pravitelstva KÇR M.F. Kurakeyevoy” (“KÇC Hükümeti Bakan Yardımcısı M.F. Kurakeyeva’nınBasınKonferansı:Đsizlik,Göç,Spor,Eğitimvd.hk.”), DenRespubliki ,24Nisan2003. No50(16252),s.1. 62SanglibayevA.A.;“VoprosımigratsionnoypolitikinaSevernomKavkaze”(“KuzeyKafkasya’daGöç PolitikasıSorunları”),KavkazskiyeNovosti.2003.No3,s.6.

95 vazgeçmeleri karılığında KÇC’de tazminat alma, geçici kayıt yaptırma ve ortak (komünal)konutalmakiçinsırayagirmehakkıtanınmaktadır.Bunedenleçoğu yasal olarakkayıtlıdeğildir.

Đstatistiklere göre en çok göç edenler Nogaylar ve Abazalardır. 2000 yılında Nogayların göçe bağlı artıı 15 kiiyken, 2001 yılında göçe bağlı 66 kiilik düü olmutur.Abazalardaisetabloçelikilidir.2000yılındanegatifnetgöçkaydedilmiken (16kii),2001’deaksine,artıgörülmütür(14kii).SonyıllardaAbazalarınnüfusu azalmaktadır, fakat bunun nedeni göçten çok Abazaların Çerkesler içinde asimile olmasıdır.

2004 yılının OcakEylül döneminde KÇC sınırları dıından gelenler arasında Ruslar (% 53,5) ve Karaçaylar (% 14,2), gidenler arasında ise Ruslar (% 50,1), Ermeniler(%8,6)veKaraçaylar(%5,6)ağırlıktadır.Göçebağlınüfusdüüünün% 44,9’uRuslarıngöçünedeniylemeydanagelmitir.Ancak2003OcakEylüldönemine göre göç eden Rusların sayısı 215 kii veya 1,4 kat azalmıtır. Azami göç artıı değerleriKaraçaylarda(101kii)veÇerkeslerde(68kii)kaydedilmitir.63 (Tablo52)

Tablo52 20032004YıllarındaKÇC’deGöçmenlerinEtnikKökeni (DıGöç)(kii) OcakEylül2003 OcakEylül2004 Gelen Giden NetGöç Gelen Giden NetGöç Abaza 92 39 53 83 59 24 Adıgeyli(Çerkes) 10 9 1 5 12 7 Alman 3 11 8 7 11 4 Azeri 13 49 36 15 76 61 Balkar 6 7 1 4 5 1 Belorus 4 8 4 5 5 Çeçen 18 13 5 18 4 14 Çerkes 134 112 22 146 78 68 Çingene 9 8 1 16 8 8 Dargi 5 11 6 4 3 1 Ermeni 59 174 115 55 292 237 Gürcü 10 14 4 4 24 20 Đngu 7 6 1 6 5 1 Kabardey(Çerkes) 17 17 10 14 4 Karaçay 306 224 82 293 192 101 Kazak 1 5 4 4 1 3 Kumuk 6 2 4 6 6 63 20032004 verileri: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat/1c1.exe?XXXX04F/1191.10.16.1/100160R (Eriim:04.04.2006).

96 OcakEylül2003 OcakEylül2004 Gelen Giden NetGöç Gelen Giden NetGöç Lak 1 11 10 11 1 10 Lezgi 6 18 12 10 5 5 Nogay 87 135 48 86 134 48 Oset 10 27 17 11 17 6 Rum 14 80 66 17 69 52 Rus 1088 1907 819 1102 1706 604 Tacik 1 8 7 4 4 Tatar 21 27 6 21 21 Ukraynalı 28 36 8 29 34 5 Diğer 144 540 396 89 623 534 Toplam 2100 3498 1398 2061 3405 1344 Kaynak :RusyaFederasyonuDevletĐstatistikKomitesi(GKS),BölgeselĐstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat Diğer bir etnik göç, 19. yüzyıl sonunda KÇC topraklarına yerleen Osetlerin göçüdür. 20002002 yıllarında Karaçay rayonunda bulunan köylerini terk ederek çoğunluklaKuzeyOsetya’ya yerlemilerdir.Osetnüfusunungöçebağlıyıllıkdüüü 2745 kii olmutur. Bu göç KÇC genel nüfusu içinde Osetlerin nüfus oranını düürmütür.

97 VI.NÜFUSUNSOSYALNĐTELĐKLERĐ

A.NÜFUSUNETNĐKYAPISI SovyetlerBirliği’ndeveRusyaFederasyonu’ndanüfusunetnikyapısısosyolojik birilgialanıolarakgörülmütür.Etnikyapıylailgiliverilerulusal,sosyoekonomikve demografikpolitikalariçinçokönemlibilgilerkabuledilmitir.BunedenlehemSSCB hem de RF dönemlerinde yapılan nüfus sayımlarının sonuçları etnik yapıyla ilgili ayrıntılıbilgileriçerir.

Nüfusungöçvedoğalhareketihakkındakikayıtlarınetnikyapıylailgilitamve güvenilir bilgiler vermediği kabul edilmektedir. Çünkü doğum ve ölüm belgelerinde, göçmen formlarında ve kimliklerde milliyet hanesinin doldurulması isteğe bağlıdır. Geçtiğimizyıllardakullanılmayabalananyenikimlikbelgelerindeisemilliyethanesi yoktur. Milliyet bilgilerinde en güvenilir verilerin nüfus sayımlarında elde edildiği düünülmektedir.

Nüfus sayımlarında her birey kendini etnik bilinç, köken, kültür, dil ve diğer tanımlama ölçütlerine göre bir milliyete/etnik gruba dâhil etmitir. Bütün nüfus sayımlarındamilliyetkiilerinözgürbeyanınagörekaydedilmitir.Milliyetseçiminde karıık evlilikler ve karıık etnik köken faktörü de etkili olmaktadır. Sayımlarda, anneninvebabanınfarklımilliyetleremensupolduğuveçocuğunmilliyetinibelirtmede zorlandıklarıdurumlarda,anneninmilliyetininesasalınmasıtercihedilmitir.

1.SovyetveRusTerminolojisindeEtnikKavramlarveAdlandırmalar Rusya’da etnik kavramlar ve terminoloji Batı’da ve Türkiye’de kullanılandan farklıdır.Bugündebüyükölçüdegeçerliolanterminolojiyegöre,etnikgruplarçeitli özelliklerinegöre“ulus”(natsiya),“halk”(narod),“milliyet”(natsionalnost)v.d.olarak sınıflandırılmıtır. Genel olarak halk “etnos” karılığı olarak, milliyet de uluslama aamasında olan ama henüz ulus olmayan etnik gruplar için kullanılmaktadır. Fakat halk ve milliyetin sık sık birbirinin yerine kullanıldığı da görülmektedir. Bu sınıflandırmaya göre KÇC’nin yerli halkları olan Karaçaylar, Çerkesler, Abazalar ve Nogaylarhalkyadamilliyet,Ruslariseulustur.

98 Kafkasya’nın etnik topluluklarıyla ilgili adlandırmalar Çarlık döneminden bugüneevrimgeçirmitir.Çarlıkdöneminde,19.yüzyılınortalarınakadargenellikledil veya köken ayırt etmeden genel adlandırmalar yapılmıtır. Bu döneme kadar Ruslar Kuzey Kafkasya’nın bütün yerli halkı için genel olarak “Dağlılar” (Gortsı) terimini kullanmılardır.BunaparalelolarakRusçalitaratürdekarılaılangenelleyicibakabir isimde“Tatar”dır.Đlkbalarda“Dağlı”gibiodatümKuzeyKafkasyalılarıkapsarken, Kafkasya yakından tanındıkça “Tatar” sadece Türkçe konuan halkların, yani Azerilerin,Karaçayların,Balkarların,NogaylarınveKumuklarınortakadıolmutur.

Bunlardıındabirdebazıaratırmacılarınkullandığı,halklarınbirbirineverdiği adlarvardır.ÖrneğinKaraçaylarÇerkeslertarafından“Kuha” (Dağlı)veya“Karaey Kuha”, Tatarlar tarafından “Kara Çerkesler”, birçok yabancı tarafından da “Çerkes Tatarları”olarakadlandırılmaktadır.Karaçaylarkendilerini“Tavlu”(Dağlı),Çerkesler ise“Adığe”olarakadlandırmaktadır.

Nogayların, Karaçayların ve Abazaların adlandırılmasında genel olarak sorun yoktur.Ensorunluolan“Çerkes”adınınkullanımıdır. Birinci sorun, özellikle geçmi yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’da yaayan diğer halkların da sık sık Çerkes olarak adlandırılmasıdır. Kültür, gelenek, giyim kuam ve genel yaantı olarak birbirine benzeyen ve farklılıkları yabancılarca kolaylıkla ayırt edilemeyen bütün Kuzey Kafkasyalılar, en çok tanınan halkın adıyla, “Çerkes” olarak adlandırılmıtır. Ancak tarih,etnografya,dilbilimvd.litaratürde“Çerkes”bellibirhalkınadıdır.Sovyetöncesi dönemde, istisnalar olmakla birlikte genellikle bu ekilde kullanılmaktadır. Bu çalımada da aynı ekilde “Çerkes” belli bir etnik grubun/halkın adı olarak kullanılmıtır.

Diğer ve daha büyük bir sorun, “Çerkes” adının Çarlık dönemi boyunca ve özellikleSovyetlerBirliğidönemindedeğienkullanımıdır.Đlkolarak,19.yüzyılınilk yarısındacoğrafiveidariolarakdiğerÇerkeslerdenayrıdüenKabardeylerÇerkesadı altından çıkartılmılar ve ayrı bir halk gibi anılmaya balamılardır. 19. yüzyıl sonlarında bu adlandırma daha da tutarsız hale gelmi, Çerkes adı altında “asıl Çerkesler” (Adığeler), “Kabardeyler” ve “Abhazlar” toplanmıtır (1897 sayımı).

99 KabardeylerÇerkeslerinbirboyudur.AbhazlariseÇerkeslerleakrabaolsalardaayrıbir halktır.

1922’de Sovyetler Birliği kurulurken Çarlık döneminden kalan idari düzenlemeler esas alındığından, Çerkesler yine ayrı idari birimler içinde kalmılardır (Bugünkü Adıgey, KabardeyBalkar, KaraçayÇerkes cumhuriyetleri ve Krasnodar Krayı).1930’larınsonunakadar“Çerkes”,Adıgey ve KaraçayÇerkesözerkbölgeleri ile Karadeniz kıyısında yaayan Çerkeslerin (apsığlar) ortak adı olmaya devam etmitir. Daha sonra, karııklığa yol açtığı gerekçesiyle idari birimler esas alınarak adlandırma yapılmı, Adıgey Özerk Bölgesi’nde yaayan Çerkesler “Adıgeyli” (adıgeyets), Karadeniz kıyısında yaayanlar “apsığ”, KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’nde yaayanlar da “Çerkes” olarak adlandırılmı ve zamanla ayrı milliyetler kabuledilmilerdir.64 Yani“Çerkes”1940’lardanitibarenresmiolaraksadeceKaraçay ÇerkesÖzerkBölgesi’ndeyaayanÇerkeslerinadıolmutur.Dolayısıylabuanlamıyla “Çerkes” etnik değil coğrafi bir terimdir. Bugün de geçerli olan bu adlandırmaların dayandığıgörüünegöre“tarihtevarolanÇerkes(Adığe)halkındanbugünküAdıgeyli, apsığ,ÇerkesveKabardeyhalklarıortayaçıkmıtır.”65

Adlandırmadaki bu farklılıklar özellikle nüfus verilerinde karııklık yaratmaktadır.HerdurumdahangiÇerkeslerdenbahsedildiğinedönemiveidaribirimi göz önünde bulundurarak dikkat etmek gerekmektedir. Nüfus sayımlarında milliyet kategorileriresmiadlandırmayagöreyapıldığından,özelliklekendiidaribölgesidıında yaayanlarınbeyanlarıkarııklıkyaratmaktadır.

1926 yılındaki ilk Sovyetler Birliği sayımında KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’ndeki Çerkeslerin bir bölümü milliyetini “Kabardey”, bir bölümü de “Besleney” (Çerkeslerin alt boyları) olarak yazdırmıtır. 1930’ların sonuna doğru eğitimlikesimdenbazılarımilliyetiniÇerkesolaraktanımlamayabalamı,1940’larda ise, resmi istatistik verilerine göre bu oran % 80’e ulamıtır. 1970’lerde kendini

64 Temmuz1922’deKrasnodarKrayı’nabağlıolarak“Çerkes(Adıgey)”adıylakurulanözerkbölgenin (oblast) adı bir ay sonra adı “Adıgey (Çerkes)” olarak değitirilmitir. 1928’den itibaren de sadece “Adıgey”olarakanılmayabalanmıtır.Kaynak: “ObrazovaniyeSSSR…” 65 Kalmıkov,ĐbrahimH.,“Çerkesı”–“ĐstorikoEtnografiçeski Oçerk” (“Çerkesler” “TarihEtnografya Denemesi”),Çerkessk,1974,s.3940.

100 Kabardey olarak adlandıranlar % 2’ye dümütür; diğerleri kendini Çerkes olarak tanımlamaktadır. Sovyetlerin uyguladığı milliyetler politikasının bu sonucu, sonunda öyleifadeedilmitir:“SovyetiktidarıyıllarındaKaraçayÇerkes’infarklıAdığeetnik gruplarıÇerkesmilliyetiolarakkaynatılar”.66

2002 nüfus sayımında “ulusal aidiyetiniz” sorusuna verdikleri cevaplara göre KaraçayÇerkes Cumhuriyeti halkları kendilerini öyle tanımlamaktadır: (Tüm Rusya Federasyonu’nda).

Tablo53 2002SayımınaGöreKÇCEtnikGruplarınınUlusalAidiyetTanımlaması Milliyet,EtnikGrupAdı Nüfus(kii) veyaKendineVerdiğiAd Abaza 21 Abazinı 37.908 Ahartsı 7 Aharua 4 Tapanta 2 Besleney 1 Besleneyevtsı 3 Çerkesı 60.482 Karaçay 154 Karaçayevtsı 192.025 Karaçaylıla(Karaçaylı) 3 Karanogaytsı 5 KırımNogay 10 Nogay 1.094 NogayKaraga 3 Nogaytsı 89.575 NugayTatar 30

GörüldüğügibibüyükçoğunlukmilliyetadınınRusçadakullanılanekliniesas almıtır(Abazinı,Çerkesı,Karaçayevtsı,Nogaytsı).Sonrakisıradamilliyetadınıntarihi olarakbilinenekliesasalınmıtır(Abaza,Karaçay,Nogay).Çokazkiideaitolduğu milliyetinaltboylarınıesasalmıtır(Aharua,Tapanta;Besleney;KaraNogay,Nogay Karagav.b.).

Diğerbirkavram“unvansahibihalk”(titulnıynarod)terimidir.Birulusalidari birime adını veren halk “unvan sahibi halk” olarak tanımlanmaktadır. Buna göre KÇC’deKaraçaylarve Çerkesler “unvansahibi”halklardır.AbazalarveNogaylarise

66 Kalmıkov,A.g.e.,s.39.

101 yerli halk olmalarına karın unvan sahibi değildir. Bazı hakları kullanma konusunda unvansahibihalklardahaavantajlıdır.Birçokistatistikte sadece unvan sahibi halklar esasalınmaktadır.

KÇC’debugüntopluhalde“Rus”olarakadlandırılantopluluğuniçindeKazaklar dabulunmaktadır.19.yüzyıldaUkrayna’dangetirilerekbölgeyeyerletirilenKazaklar nüfusverilerindeönceleriUkraynalılariçindegösterilmilerdir.1860’lardanitibarenise RuslaradâhiledilerekdiğerUkraynalılardanayrılmılardır.Sovyetlerdönemindeadları pekanılmayanKazaklarsonyıllardayenidencanlanmılardır.FakatRuslardanayrıbir etniktoplulukolarakkabuledilmemektedirler.

Tüm Rusya için nüfusun etnik yapısı hakkındaki veriler 1926 sayımında 194, 1939 sayımında 97, 1959 sayımında 126, 1970 sayımında 122, 1979 sayımında 123, 1989sayımında128ve2002sayımında142milliyetvebunlaraait40altetnikgrup adınagöreilenmitir.Milliyetsayısınınhersayımdadeğimesiilgilidönemdepolitik koulların,anlayılarınveetnikadlandırmalarındeğimesindenkaynaklanmaktadır.67

2.KaraçayÇerkesCumhuriyetiNüfusunuOluturanEtnikGruplar KaraçayÇerkes Cumhuriyeti nüfusu etnik bakımdan son derece karııktır. Kuzey Kafkasya’da Dağıstan’dan sonra en fazla etnik gruba sahiptir. Son 2002 sayımınagöre,RusyaFederasyonu’ndabulunan140’tanfazlaetnikgrubunyarısından fazlasının temsilcisi KÇC’de yaamaktadır. (Tablo 77). Etnik yapı bu kadar çeitli olmasına rağmen KaraçayÇerkes Cumhuriyeti esas olarak be etnik grup temelinde kurulmutur.TürkkökenliKaraçaylarveNogaylar,yerliKafkashalklarındanÇerkesler veAbazalarile19.ve20.yüzyıllardabölgeyeyerleenRuslarKÇC’yioluturantemel etnikgruplardır.

a.Karaçaylar Karaçaylarkendilerine“Karaçaylı”adınıverirler.Kökenlerinedairençokkabul edilen görüe göre, Moğolların önünden kaçan Kıpçak Türkleri 11. yüzyılın ortalarından itibaren Kafkas önü steplerinden dağlara, nehirlerin üst kesimlerine 67 “ Naseleniye Rossii za 100 let (18971997)” (“100 Yılda Rusya Nüfusu”), Statistiçeskiy sbornik . GoskomstatRF ,Moskova,1998 .www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nation_1.php (Eriim:19.01.2006); “Osnovnıye itogi Vserossiyskoy perepisi naseleniya 2002goda.”(2002RusyaGenelNüfusSayımının TemelSonuçları”Broür),Goskomstat,Moskova2003.

102 yerlemitir. Burada yaayan Alanlar yava yava Kıpçaklarla karımı ve dil olarak tamamen Türklemitir. Bu ekilde, Karaçayların etnik oluumu 11.13. yüzyıllara uzanmaktadır ve akrabaları Balkarlarla birlikte Kuzey Kafkasya’nın en genç halkı sayılmaktadırlar.68

Karaçayların balıca geleneksel uğraları sürü hayvancılığı (koyun, keçi, at, sığır)vetarımdır(arpa,buğday,mısır,bostancılık).

Geleneksel Karaçay köyleri dağlardadır; aynı soydan kiilerin oturduğu mahallelereayrılmıbüyükköylerdir.Konutlarıdikdörtgeneklindebirveyaikiodalı, ikieğimlitoprakdamlıtomruktanevlerdir.

Geleneksel kıyafetleri diğer Kafkas halklarınınkine benzer. Erkek balığı (kalpak, keçe apka), koyun postundan gocuk köylerde hala giyilmektedir. Yalı kadınlargelenekselgiysileriniveyaonunbazıparçalarınıtaımayadevametmektedir.69

Karaçaylar KÇC’de, yerleim yerlerinin yaklaık yarısında çoğunluğu oluturmaktadır. Kafkasya dıında Türkiye’de, Suriye’de ve ABD’de de Karaçaylar yaamaktadır.Türkiye’dekitahmininüfusları20binkiidir.Bunundıında,ABD’de5 bin,Suriye’deamveçevresindeyaklaık1500kiilikKaraçaynüfusuyaamaktadır.70

b.Çerkesler Genel olarak kabul edilen görüe göre Çerkesler Kuzey Kafkasya’nın yerli halkıdır. Haklarındaki ilk tarihi bilgiler M.Ö. VI. yüzyıl balarına aittir. Kökenleri, tarihin bilinen ilk dönemlerinde Kuzeybatı Kafkasya’da yaayan Meot kavimlerine (Sint,Dandari,Fatey,Kerket,Zih,Heniohv.d)dayanmaktadır.“Çerkes”adıbakaları tarafından verilmitir; Çerkesler kendilerini “Adığe” olarak adlandırırlar. Alanlar ve Ruslartarafından“Kasog”,dahasonrakidönemlerde“Zih”olarakadlandırılanhalk13. yüzyıldanitibarenÇerkesadıylaanılmayabalamıtır.71

68 Kuznetsov V.A., “Vvedeniye v kavkazovedeniye” (“Kafkasolojiye Giri”), Vladikafkas, 2004. http://site.ru/history (Eriim:10.03.2006) 69 “Kratkayaharakteristikaregiona”(BölgeninKısaTasviri”)… 70 Adiloğlu, Adilhan, “KaraçayMalkar Türkleri”, Türkiye Dıındaki Türk Edebiyatları Antolojisi KaraçayMalkar,Cilt:22,T.C.KültürBakanlığıYayınları,Ankara,2002,s.1345. 71 Berkok,Đsmail,TarihteKafkasya,Đstanbul1958.

103 19. yüzyılınilk yarısındaÇerkesler,bağlıoldukları prenslere veya yaadıkları coğrafi bölgelere göre adlandırılan birçok boya ayrılıyorlardı. Bunlardan litaratürde adları geçenler unlardır: Abzeh (Abadzeh), Adamiy, Besleney, Bjeduğ, Çemguy (Temirgoy), Hatukay, Heğak (eğak), Jane, Kabardey, Maho, Mamheğ, Natuhay (Nathuac),apsığ,Yegerukay.Sava,hastalıklarvegöçnedeniylenüfuslarıazalanbazı boylarzamanladiğerleriarasınakarımılardır.72

Çerkeslerin geleneksel uğraları hayvancılık ve daha az ölçekte tarımdır. Özelliklekoyun,sığırveatyetitiriciliğihayvancılığıntemelinioluturur.

KÇC’de17Çerkesköyübulunmaktadır.BugünKafkasya’daki700bincivarında Çerkesnüfusundançokdahafazlası,1860’lardayerletikleriTürkiye,Suriye,Ürdünve Đsrailgibiülkelerdeyaamaktadır.73

c.Abazalar Kendilerineverdikleri“Abaza”adıkomularıÇerkesler,KaraçaylarveNogaylar tarafından da kullanılmaktadır. Rusçada “Abazin” olarak adlandırılırlar. Abazalar “Tapanta” ve “karavua” (“Aharuva”) olarak iki alt gruba ayrılmaktadır. 16.17. yüzyıllardan itibaren Osmanlılar ve Kırım Tatarları aracılığıyla Sünni Müslüman olmulardır.74

Abazalarınataları,MoğollarınAlandevletiniyıkmasındansonra,14.yüzyıldan itibarenAbhazya’nındağlıkbölgelerindenKubanbölgesineyerlemeyebalamılardır. “Tapanta” olarak adlandırılan bu ilk grubu, 17. yüzyılda “karavua” Abazaları izlemitir.Abazanüfusununbüyükçebirkısmı zamanla, yakın iliki içinde oldukları Çerkeslerlekarımıtır.

72 Volkova, Natalya G., “Etniçeskiy sostav naseleniya Severnogo Kavkaza v XVIIInaçale XX veka” (“18.Yüzyıl20.YüzyılBaındaKuzeyKafkasya’nınEtnikYapısı”),Moskova,1974,s.16. 73 Papu,Murat,“Çerkesler”, AtlasDergisi ,Sayı120,Mart2003. 74 Papu,Murat;“Abazalar”, AtlasDergisi ,Sayı132,Mart2004.

104 19.yüzyılınortalarınakadar,dağlıkbölgelerdeyaarken Abazalarıntekuğraı hayvancılık olmutur. Düzlüklere yerletikten sonra tarımla da uğramaya balamılardır.75

AbazalarınKaraçayÇerkesCumhuriyeti’nde13köylerivardır.Ayrıca,Psavuçe Dahe ve Abazakt köylerinin çoğunluğunu, Humara köyünde de nüfusun önemli bölümünüolutururlar.KÇCdıındaAdıgeyveKabardeyBalkarcumhuriyetlerindede Abazalar yaamaktadır. Ayrıca, 1860’larda yerletikleri Türkiye, Suriye ve Ürdün ve Mısır’dadabüyüknüfuslarıvardır.

d.Nogaylar Kendilerini “Noğay” olarak adlandırırlar. Nogayların kökeni, 13. yüzyılda, AltınordahanıNogay’ın‘ulus’unaaitolanveKıpçakTürkleriylekarıanMangıtvd. Moğolkabilelerinedayanmaktadır.BukarımasürecindeKıpçakdilibaskıngelmive yeniNogay etnikoluumunundiliolmutur.Nogay obası Altınorda’dan 14. yüzyılın sonlarındaayrılmıtır.16.yüzyıldadaVolga’nındoğusundayaayanlarBüyükNogay, batısında yaayanlar Küçük Nogay olarak ayrılmıtır. 17. yüzyılda, Volga boyuna yerleen Kalmukların baskısıyla Büyük Orda Nogayları batıya ve güneye doğru göç etmiler,birkısmıdaKuzeyKafkasyasteplerinegelmitir.

Göçebe yaayan ve hayvancılık yapan Nogaylar bugünkü KaraçayÇerkes topraklarına 17. yüzyılda yerlemeye balamılardır. Ancak buraya nihai olarak, komuları Çerkeslerin ve Abazaların etkisiyle tarıma ve yerleik hayata geçtikleri 18. yüzyılın ikinci yarısında yerlemilerdir. 1928 yılında kurulan Çerkes Özerk Bölgesi içinde Nogaylar, Çerkesler ve Abazalarla birlikte AbazaNogay rayonunu oluturmulardır. 1957 yılında KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi yeniden kurulurken AbazaNogayrayonulağvedilmi,topraklarınınbirbölümüAdıgeHabl,birbölümüde Prikubanrayonlarıiçindekalmıtır.76

75 Perits, A.Đ. (Red.), “Abazinı ĐstorikoEtnografiçeski Oçerk” (“Abazalar TarihEtnografya Denemesi”),KaraçayÇerkesBilimselAratırmaEnstitüsü,Çerkessk1989. 76 Denisova,R.; “ SotsialnıystatusmaloçislenngonarodavpolikulturnoyrespublikiSevernogoKavkaza (na primere nogayskogo etnosa)”. (“Çokkültürlü Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nde Az Nüfuslu Bir Halkın Sosyal Statüsü (Nogay Etnisitesi Örneğinde)”), http://lgi.osi.hu/ethnic/csdb/doc/rDenisova.doc , (Eriim:03.05.2006).

105 Etnografların görüüne göre, KaraçayÇerkes bölgesinde yaayan Nogaylarda, Abazalarda olduğu gibi, Çerkes sosyal yapısının ve geleneklerinin etkisi görülmektedir.77 NogaylarSünniMüslümandır.

Geleneksel olarak Nogaylar sürü hayvancılığı (koyun, keçi ve sığır), at yetitiriciliği yaparlar. Hayvancılığın yanında küçük ölçekte tarımla (buğday, yulaf, darı),bahçecilikvemeyvecilikledeuğraırlar.

19.yüzyılsonlarınakadargelenekselNogayyerleimleribaharlıkyazlık,yazlık sonbaharlık(yaylakveyazlav)vekılık(kıslav)olarakayrılangöçerköyleriydi.Kılık yerleimleri zamanla sürekli yaadıklara yerlere dönümütür. “Kibitka” veya “yurt” denilençadırlarve“uy”denilenahapevlergelenekselNogaykonutlarıdır.78

Nogaylar Karanogay, Açikulak ve Aknogay olmak üzere üç boya ayrılırlar. KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndekilerAknogaygrubundandır,KubanNogaylarıolarak daadlandırılırlar.79 NogaylarKaraçayÇerkesCumhuriyeti’nde6büyükköyünhalkıdır. KÇC dıında Stavropol Krayı’nda (20.680 kii), Astrahan Oblastı’nda (4570 kii), Çeçenistan (3572 kii) ve Dağıstan (38.168 kii) cumhuriyetlerinde de Nogaylar yaamaktadır. (2002 sayımı RF’de toplam 90.666 kii). Yaadıkları bütün bölgelerde nüfus olarak azınlıktadırlar. 19. yüzyılda Osmanlı topraklarına yerleen Nogayların torunlarıbugünTürkiye’dedahaçokTatarolarakbilinmektedir.

3.KaraçayÇerkesCumhuriyeti’niOluturanEtnikGruplarınNüfusu KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde yaayan halkların 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyıldakitahmininüfuslarıhakkındaKabuzan’ınaağıdakitablosufikirvermektedir. (Tablo54).HatırlatmakgerekirkibugünküKÇCsınırlarıesasalındığındabutablodaki veriler sadece Karaçay nüfusu için karılatırmaya uygundur. Çünkü o dönemde Karaçaylardıındadiğerhalklarınasılnüfusubusınırlardıındadır.

77 OçerkiistoriiKaraçayevoÇerkesii(KaraçayÇerkesTarihiDeneme).Stavropol,1967ve1972.C.1,s. 353. 78 Tikov V.A. (Ba Redaktör) , “Narodı Rossii Entsiklopediya” (“Rusya Halkları Ansiklopedisi”), Moskova,1994. 79 KuznetsovV.A.,“Vvedeniye…

106 18.yüzyılsonundaKafkasya’nınyerlihalklarıarasındaenbüyüknüfusasahip olanÇerkeslerdir.1795’te512binkiiiletoplamnüfusiçindekioranları%40,7iken, yaanan sava ve sürgün sonucunda yüz yıl sonra nüfusları 140 bine, oranları da % 3,3’edümütür.AynıdönemdeRusveUkraynalınüfusu19katartmıtır.Kabuzan’ın tablosundaAbazalarlailgiliveriyoktur;bakakaynaklaragöreonlarındanüfusubüyük ölçüdeazalmıtır(1897’de12.500kii).YerlihalklariçindesadeceKaraçaylarınnüfusu önemli ölçüde (7,5 kat) artmıtır, fakat toplam nüfus içindeki oranlarını ancak koruyabilmilerdir. Nogayların nüfusundaki ini çıkılar ve düü ise Osmanlı topraklarınagöçtenvekısmendegöçebeliktenkaynaklanmaktadır.

Tablo54 1819.YüzyıllardaKuzeyKafkasyaNüfusununEtnikYapısı(kii) 1795 1834 1858 1867 1897 Yıl/Milliyet Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Rus 111.400 8.8 279.200 14.6 372.400 16.5 614.900 30.5 1.605.300 36.9 Ukraynalı 38.600 3.0 126.300 6.6 408.000 18.2 470.900 23.3 1.282.000 29.4 Nogay 59.300 4.7 104.900 5.5 119.200 5.3 93.500 4.6 62.900 1.4 Karaçay 3.600 0.3 24.000 1.2 24.000 1.1 17.000 0.8 26.900 0.6 Çerkes 512.000 40.7 618.000 32.4 624.000 27.8 111.000 5.5 140.400 3.3 Diğer 222.800 42.5 814.600 39.7 699.400 29.1 709.700 35.3 1.237.700 28.4 Toplam 1.262.200 100 1.967.000 100 2.247.000 100 2.017.000 100 4.355.200 100 Kaynak: Kabuzan,Tablo15,s.145. Kabuzan’ınaağıdakitablosuda19141920yıllarıarasındaKuzeyKafkasya’nın etnikgruplaragörenüfusunugöstermektedir.(Tablo55).BirinciDünyaSavaı’nınveiç savaınyaandığı,ÇarlıkRusyası’nınyıkıldığıbudönemdenüfusverilerininnekadar sağlıklı olduğu tartıılabilir. Ancak 1897 sayımı ile ilk Sovyetler Birliği sayımının (1926) sonuçları karılatırıldığında sayılar oldukça isabetli görünmektedir. Karaçay nüfusu 1897 sayımında 26.877 kiiyken 191420’lerde büyük bir artıla 56 bine çıkmıtır (1926 sayımında 55 bin). Çerkeslerde ise, bugünkü KÇC nüfusu için esas alınması gereken, Kuban Oblastı’nın Adıgeyliler ve Kabardeyler dıındaki Çerkes nüfusudur (58,6 bin). Ancak bugünkü (2002 sayımı) nüfuslarının 50 bin olduğu göz önünealınırsaodönemde58.600nüfusasahipolmalarımümkündeğildir.Buradasorun yine“Çerkes”adınınkullanımındankaynaklanıyorolmalıdır.

107 Tablo55 19141920VerilerineGöreKuzeyKafkasyaNüfusununEtnikYapısı(kii,%) Çerkes Toplam Rus Ukraynalı Nogay Karaçay Adıgeyli Çerkes Kabardey Nüfus Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Kuban 3.022.700 1.357.400 44.9 1.429.100 47.3 15.000 0.5 58.600 1.9 56.000 3.8 Oblastı Terek 1.426.200 585.900 41.1 50.000 3.5 33.700 3 102.900 7.2 Oblastı Stavropol 1.283.600 725.200 56.5 479.900 37.4 23.000 1.8 Eyaleti Karadeniz 159.100 75.300 47.3 25.600 16.1 2.800 Eyaleti Dağıstan 769.400 31.900 4.1 3.500 0.4 36.000 4.7 Oblastı TOPLAM 6.661.100 2.775.700 41.7 1988.1 29.8 92.700 1.4 15.000 0.2 61.400 0.9 102.900 1.5 56.000 0.8 Kaynak :Kabuzan,Tablo67;RGĐA,f.1284,op.154,d.46,l.5ob.6ob.,1114;1284,op.194,d.242,l.34;f.1276,op.17,d.457,l.5; TerkskiKalendarna1915god.Vladikavkaz,1915,s.1214;ObzorDagestanskoyOblastiza1915god.TemirHanura,1916,s.35(svedeniya ogorskihnarodahvzyatıza1926g.) Sovyetler Birliği dönemi boyunca KaraçayÇerkes ÖB halklarının Rusya dıındaki Sovyet cumhuriyetlerinde nüfusu çok fazla olmamıtır. (Tablo 56). 1939 sayımında Karaçayların sadece % 1,7’si (1263 kii) Rusya dıındaki Sovyet cumhuriyetlerindeyaamaktadır.Bunlardan701kiilikbüyükçoğunlukÖzbekistan’da, 281 kii Ukrayna’da, 154 kii de Kazakistan’dadır. Diğer cumhuriyetlerde Karaçay nüfusu 60 kiinin üzerine çıkmamaktadır. Baltık devletleri 1939 yılında Sovyetler Birliği’ne dâhil olmadığı için nüfus hakkında veri yoktur. 1959 sayımında Karaçay nüfusunun%13,3’ü(10.866kii)Rusyadıındadır.1944yılındaOrtaAsya’yasürgüne giden ve 195657 yıllarında geri dönen Karaçaylardan5574kiiKazakistan’da,4575 kiideKırgızistan’dakalmıtır.1970sayımındabuikiülkedekiKaraçaynüfusu yarı yarıya azalmı, fakat bundan sonraki iki sayımda (1979 ve 1989) sabit kalmıtır. Sürgüne gidenlerin yarısının sonraki yıllarda ülkelerine döndüğü, yarısının ise yerlerindekalmayadevamettiğigörülmektedir.SovyetlerdönemiboyuncadiğerSovyet cumhuriyetlerinde sadece Özbekistan’da ve Ukrayna’da nispeten büyük bir Karaçay nüfusu olmutur. SSCB’nin ilk yıllarına göre Karaçay nüfusu 1989’da genel olarak cumhuriyetlerinçoğundaartmı,sadeceÖzbekistan’dayarıyarıyaazalmıtır.

Sovyetler Birliği’nde ve Rusya’da yaayan Nogay nüfusuyla ilgili veriler, NogaylarınnüfusununçoğuKaraçayÇerkesÖB/Cumhuriyetidıındayaadığıiçinbu

108 çalıma için esas alınamamaktadır. Bu tür genel tablolarda Nogay nüfusunun ne kadarının KaraçayÇerkes’ten olduğu belli değildir. 1959 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarında Nogaylar hakkında veri yoktur. Genel olarak, Rusya dıındaki Sovyet cumhuriyetlerinde çok az nüfusları vardır. Sadece Kazakistan’da, Sovyetler dönemi boyunca nüfusları belirgin ekilde artmıtır. Ukrayna’da da nispeten büyük nüfusları vardır.(Tablo56)

1939 sayımında “Çerkes” teriminin kullanılıı farklıdır ve KabardeyBalkar Cumhuriyeti’ndekiler dıında bütün Çerkesleri kapsamaktadır. Bu nedenle yorumda bulunmak sağlıklı değildir. Ukrayna, Kazakistan ve Gürcistan’da nispeten büyük bir nüfusolduğugörülmektedir.DiğersayımlardaÇerkeslerveAbazalariçinbenzerdurum sözkonusudur;hiçbirSSCBsayımındaRusyadıındakicumhuriyetlerdenüfuslarının% 5’inden fazlası bulunmamıtır. 100 kiinin üzerinde Çerkes nüfusunun bulunduğu cumhuriyetler Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Özbekistan ve Ukrayna’dır. Fakat önceki sayımlara göre 1989 sayımında genelde bu nüfus da azalma eğilimindedir. Rusya dıında, 100 kii civarında Abaza nüfusunun bulunduğu cumhuriyetler sadece Gürcistan,UkraynaveKazakistan’dır.(Tablo56)

Sonuç olarak, SSCB nüfus sayımlarına göre, Karaçayların sürgünden kaynaklananözeldurumudıındaKÇChalklarınınsayısı yüzlerigeçmeyenküçükbir nüfusu, bata Ukrayna olmak üzere daha çok ekonomik olarak gelimi yakın cumhuriyetlerde yaamıtır. Bunların içinde önemli bir kısmı da görevli asker ve memurlar olmalıdır. Bu sonuçlar, tüm Sovyetler Birliği dönemi boyunca dört halkın nüfusunun % 95’e varan oranda Rusya’da, çoğunlukla da KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’nde yaadığını göstermektedir. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra, bu cumhuriyetlerdekalannüfushakkındabilgiyoktur.

109 Tablo56 NüfusSayımlarınaGöreKaraçayÇerkesCumhuriyetiHalklarınınSovyetCumhuriyetlerindekiNüfusu(kii) Milliyet Karaçay Nogay Çerkes Abaza

SayımYılı/ 1939 1959 1970 1979 1989 1939 1959 1970 1979 1989 1959 1970 1979 1989 1939 1959 1970 1979 1989

Cumhuriyet 1939*

Azerbaycan 59 17 46 34 43 105 120 53 118 283 105 132 138 73 29 27 20 26 36 Belorus 29 22 43 28 56 22 5 20 40 113 12 19 34 50 9 4 7 18 78 Ermenistan 2 7 4 3 8 5 7 10 27 8 10 91 12 4 3 3 Estonya 5 15 11 23 4 8 10 6 15 17 21 4 3 13 6 Gürcistan 15 16 71 16 35 5 39 18 52 528 383 281 229 185 199 170 71 122 118 Kazakistan 154 5.574 2.311 2.082 2.057 59 155 236 543 535 185 242 364 311 53 43 60 119 99 Kırgızistan 9 4.575 2.631 2.458 2.509 15 18 98 55 25 33 45 70 64 2 4 20 8 Letonya 20 21 23 4 5 9 17 26 31 34 2 22 13 Litvanya 28 38 21 2 8 5 2 10 18 11 5 5 6 Moldavya 1 17 16 86 1 9 34 12 31 31 16 21 12 11 Özbekistan 701 503 405 289 329 152 151 99 91 237 223 174 243 211 171 107 87 86 79 Rusya 74.500 70.537 106.831 125.792 150.332 36.095 51.159 58.639 73.703 85.642 28.986 38.356 44.572 50.764 14.740 19.059 24.892 28.800 32.983 Tacikistan 7 33 30 66 45 9 7 23 28 26 135 95 87 86 1 56 55 70 41 Türkmenistan 6 4 20 17 27 28 30 75 152 74 57 57 82 78 4 6 21 22 19 Ukrayna 281 105 269 203 342 125 84 248 331 625 289 292 463 447 88 113 196 159 113 SSCB 75.763 81.403 112.741 131.074 155.936 36.615 51.784 59.546 75.181 88.115 30.453 39.785 46.470 52.363 15.294 19.591 25.448 29.497 33.613 Toplam

Kaynak :RGAERF(EskiTSGANHSSSR),fond1562,opis336,ed.hr.9661001(Đlenmitablof.15A.NüfusunSSCB’ye,Cumhuriyetlere,OblastlaraveRayonlaraGöreEtnikYapısı)//RusyaDevletĐst.Kom.1989 ÇalımaArivi.Tablo9s.NüfusunMilliyetlereveAnadlineGöreDağılımı *1939sayımında,ÇerkesÖzerkBölgesidıındakiÇerkeslerdebusayıyadâhildir.KabardeylerdıındabütünÇerkeslertekbiretnikgrupolarakkabuledilmitirve“Adıgeyli””olarakgösterilmitir.

110 SSCB döneminde yapılan altı ve Rusya Federasyonu döneminde yapılan bir genel nüfus sayımına göre, KaraçayÇerkes ÖB/Cumhuriyeti’nde mensubu yaayan milliyetlervenüfuslarıTablo57’degörülmektedir.Hernüfussayımındaetnikgrupların adlandırılmasında ve sınıflandırılmasında farklılıklar vardır. Nüfus sayımlarına göre KÇÖB/Cumhuriyeti’nde yaayanetnikgrupsayısıoldukça fazladır, ancak her birinin toplamsayısıgenellikleçokazdır.1989sayımıiçinyerleimiolanhalklardıındaetnik dağılımı gösteren veri yoktur. Kurucu halklar olan Karaçaylar, Çerkesler, Nogaylar, Abazalar ve Ruslar dıında KÇC’de sadece Osetlerin ve Rumların yerleimi vardır. Orconikidzevski ve KostaHetagurov yerleimlerinde yaayan Osetlerin nüfusu SSCB dönemindeçokazartmı,2002sayımınagöreisedümütür(3333kii).Osetlerinson dönemdeKuzeyOsetya’yayerletiğibilinmektedir.(BölümV/F1,GöçmenlerinEtnik Yapısı).ZelençukrayonunabağlıHasautGreçeskoye’deyaayanRumlarise1349kii kalmıtır.

GöçmenolarakKÇC’yegelenlerarasındaenbüyükgrubu,2002sayımınagöre Ermeniler oluturmaktadır (3197 kii). Ancak büyük çoğunluğu kayıtlı olmayan ÇeçenlerinKÇC’dekinüfusunun10.000kiidenfazlaolduğubelirtilmektedir.(Bölüm V/F1).2002sayımınagörenüfusu1000kiidenfazlaolandiğerikitoplulukAzeriler ve Tatarlardır. Ukraynalılar genellikle Rus nüfuna dâhil edilse de, kendini ayrı tanımlayan 3331 Ukraynalı vardır. KÇC’de Almanların, Balkarların, Belorusların, Dağıstan halklarından Lezgilerin, Gürcülerin ve Çingenelerin 500 ile 1000 kii civarlarında nüfusları vardır. Adıgey Cumhuriyeti’nden 309, KabardeyBalkar Cumhuriyeti’ndende915ÇerkesKÇC’deyaamaktadır.

Öncekisayımlaragöre2002’denüfusubüyükölçüdeartmıgörünenTürklerise, KaraçaylarlaaynıdönemdeAbhazya’dan,BatumcivarındanveAhıska’danSibirya’ya sürgün edilen ve son yıllarda Kuzey Kafkasya’nın değiik bölgelerine yerlemeye balayanTürklerdir.

KÇC’demensubuyaayanetnikgruplarınnüfuslarınınazlığıveyaçokluğu,bu grupların vatanlarının uzak veya yakın olmasıyla doğru orantılıdır. Kafkas halkları toplamdaenbüyükoranıoluturmaktadır.Sibiryahalkları veya kuzey halkları olarak bilinenetnikgruplardanise(Eskimo,Even,Evenk,Dungan,Nenets)birkaçkiivardır.

111 Bazı nüfus sayımlarında rastlanan, muhtemelen i veya görev gereği orada bulunan Avrupalılardadikkatçekmektedir.(Tablo57)

Tablo57 SayımYıllarınaGöreKaraçayÇerkesÖB/Cumhuriyeti’ninEtnikYapısı Nüfus(kii) Milliyet 1939 1959 1970 1979 1989 2002 KaraçayÖB ÇerkesÖB Abaza 3.893 10.245 18.159 22.896 24.245 27.475 32.346 Abhaz 10 50 75 364 Adıgeyli(Çerkes) 142 220 309 Alman 223 346 153 440 590 486 Altaylı 5 17 Amerikalı 2 6 Arap 1 20 Arnavut 1 2 Asuri 7 1 37 49 59 Avusturyalı 1 Azeri 26 6 152 244 475 1.024 Balkar 22 14 268 293 476 Bask 1 Bakır 7 5 38 97 134 Belorus 187 97 669 1015 1043 733 Bulgar 11 13 70 79 74 82 Buryat 1 7 5 3 Çeçen 5 7 104 212 1.757 Çek 15 2 17 12 7 Çerkes* 505 16.010 24.145 31.190 34.430 40.241 49.591 Çingene 380 148 418 520 297 804 Çinli 9 4 5 6 Çuva 24 14 112 158 81 DağYahudisi 16 16 4 Dağıstanhalkları 9.531 Agul 28 Avar 36 3 250 139 146 207 Dargi 61 56 114 242 290 Kumuk 59 13 65 105 166 244 Lak 126 31 207 271 361 349 Lezgi 15 4 62 78 444 Rutul 1 4 21 Tabasaran 1 2 5 12 58 Udi 1 1 1 Dolgan 2 2 Dungan 2 2 Ermeni 221 618 892 931 1424 3.197 Eskimo 18 Eston 124 53 155 150 130 65 Even 2 1 Evenk 3 8 1 Finli 1 7 12 8 Fransız 2 1 2 1

112 Nüfus(kii) Milliyet 1939 1959 1970 1979 1989 2002 KaraçayÖB ÇerkesÖB Gagavuz 18 10 15 Gürcü 52 52 389 301 377 556 GürcüYahudisi 1 Hakas 14 24 5 12 Hantı 15 1 Hırvat 1 Hindistanve 6 Pakistanhalkları Hollandalı 2 2 1 3 Đjor 8 Đngiliz 1 Đngu 4 5 62 49 173 Đranlı** 8 17 40 40 51 Đspanyol 2 1 Đsveçli 1 Đtalyan 3 Japon 1 1 Kabardey(Çerkes) 1154 444 775 735 756 915 Kalmuk 10 3 161 15 27 23 Karaçay 70.301 631 67.830 97.104 109.196 129.449 169.198 Karakalpak 11 4 2 Karelyalı 4 13 43 16 Kazak 13 4 117 142 339 248 Kırgız 2 2 44 68 18 KırımTatarı 7 14 4 Kırımçak 5 Komi 7 5 40 32 24 KomiPermyak 6 28 39 Koreli 2 107 62 60 51 Koryak 2 Kübalı 1 Kürt 1 2 89 Latgal 1 Leh 72 52 112 125 104 64 Letonyalı 44 28 40 56 82 29 Litvanyalı 6 5 48 38 79 32 Macar 5 5 4 Mansı 1 Mari 3 20 43 62 Moğol 1 Moldovyalı 3 9 61 338 97 116 Mordva 70 31 152 163 130 102 Nagaybak 1 Nanay 1 3 Negidal 2 Nenets 4 Nganasan 1 Nogay 713 6.156 8.903 11.062 11.872 12.993 14.873 OrtaAsyaYahudisi 2 Oset 3.578 356 3.644 3.724 3.832 3.806 3.333

113 Nüfus(kii) Milliyet 1939 1959 1970 1979 1989 2002 KaraçayÖB ÇerkesÖB Özbek 13 5 164 197 193 Petun 17 Rum 623 827 1.945 1.744 1.576 1.630 1.349 Rumen 3 5 3 4 6 Rus 64.596 54.189 141.843 162.442 165.451 175.931 147.878 Sami 1 Sırp 22 1 4 Slovak 1 1 or 5 1 Tacik 16 648 178 Talı 8 Tat 13 17 5 Tatar 429 441 1.280*** 1.661 1.876 2.021 Tofalar 1 Tuvalı 81 1 2 Türk 39 38 118 108 683 Türkmen 6 12 51 73 98 155 Udegey 2 Udmurt 20 2 73 91 67 Ukraynalı 2.297 1.807 4.011 4.819 4.555 6.308 3.331 Uygur 4 2 5 6 Veps 5 4 1 Vietnamlı 1 Yahudi 159 98 193 259 182 81 Yakut 5 13 4 Yezidi 9 Yukagir 2 Diğer 46 11 856 17 17.134 127 Milliyetbelirtmeyen 18 7 4 1 88 Toplam 150.303 92.898 277.959 344.651 367.111 414.970 439.470 Kaynak: RGAERF,fond1562,opis336,ed.hr.61746238(Tablo9s.,NüfusunMilliyetlereveAnadilineGöre Dağılımı) *1939sayımında“Adıgeyli”olarakgösteriliyor. **1970,1979ve2002sayımlarında“Fars”olarakgösteriliyor. ***1959sayımında“TatarlarveKırımTatarları”olarakbirliktegösteriliyor.

Ariv belgelerine göre 1860’tan itibaren Lehler de (Polonyalılar) bölge sakini olarak kayıtlarda yer almaktadır. 19. yüzyıl sonunda Kuban’da kaydadeğer bir Leh topluluğuolumutur.1897sayımınagöreKubanOblastı’ndaLehnüfus2700kiidir. (%0,14).80 Ancaksonrakinüfussayımlarındanüfuslarıçokazalmıtır.

80 Selitski, Aleksandr, “Krasnodar”, Leh Ulusal Kültür Derneği “Yednost”, http://polacy.narod.ru/Russian/krasnod.htm ,(Eriim:12.05.2005).

114 KÇC yerli halklarının sayım yıllarına göre Rusya’nın bölgelerindeki nüfusları Tablo7,8,9,10,11ve12’degörülmektedir.GenelolarakKaraçayların,Çerkeslerinve Abazaların hiçbir sayımda Rusya’nın diğer bölgelerinde binleri bulan nüfusları olmamıtır. Yüzlerle sayılan nispeten büyük nüfus da Kafkasya’nın yakın komu bölgelerindedir.BusayımverilerinideğerlendirirkenKÇÖB’ninSovyetlerdöneminde Stavropol Krayı içinde yer aldığını, Çerkeslerin Krasnodar Krayı’nda, Nogayların da Stavropol, Dağıstan, Çeçenistan ve Astrahan bölgelerinde yerleimleri olduğunu göz önündebulundurmakgerekir.1989ve2002sayımlarındaözellikleNogaylardagörülen Uralbölgesindekiyoğunlama,buradayürütülenekonomikprojelerleilgiliolarakaçılan ialanlarındankaynaklanmaktadır.(Tablo58)

1989 yılında Karaçayların Rusya’daki nüfusunun % 86,1’i, Çerkeslerin % 79,3’ü,Abazaların%83,3’ükendiidaribirimindeyaamaktadır.Nogaylariçinbuoranı belirlemek mümkün değildir; sadece tüm Rusya’daki Nogay nüfusunun yaklaık % 18’ininKÇÖB’de yaadığısöylenebilir.90’lı yıllarda yaanandı göçerağmen,2002 yılında bu oranlar Karaçaylarda % 88’e, Çerkeslerde % 81,9’e, Abazalarda 85,3’e çıkmıtır. 2003 ve 2004 yıllarının göstergelerine göre Çerkeslerin, Abazaların ve Karaçayların net göçü pozitiftir. Dolayısıyla bu oranın biraz artarak korunduğu söylenebilir.EskiSovyetcumhuriyetlerindekalannüfushakkındaveriyoktur.

Tablo58 1989ve2002SayımlarındaKÇCEtnikGruplarınınSSCB,RusyaveKÇC’deki Nüfusları 1989 2002 SSCB Rusya KÇÖB Rusya KÇC Karaçaylar 155.936 150.332 129.449 192.182 169.198 Nogaylar 75.181 73.703 12.993 90.666 14.873 Çerkesler 52.363 50.764 40.241 60.517 49.591 Abazalar 33.613 32.983 27.475 37.942 32.346 Kaynak: http://demography.narod.ru/main.htm Sayım yıllarına göre KaraçayÇerkes ÖB/Cum. yerli halklarının Rusya’daki toplam nüfusları Tablo 59’da görülmektedir. 1926, 1939, 1959 ve 1970 yıllarına ait veriler hazır nüfusu, 1979, 1989 ve 2002yıllarına ait veriler sürekli nüfusu göstermektedir.Karaçaylarınnüfusu,1926’dan2002’yekadar,sürgünerağmen%249,4 artmıtır. Nogayların çoğu KÇÖB/KÇC dıında yaadığı için Rusya’daki toplam

115 nüfuslarıçalımamıziçinesasdeğildir.YinedeaynıdönemdeRusya’dakinüfuslarının % 151,8 arttığını söyleyebiliriz. Çerkes nüfusu için ilk olarak 1959 sayımını esas aldığımızda, 2002 yılında nüfus artıı % 108,7 olmutur. 19262002 yılları arasında Abazalarınnüfusuise%171artmıtır.

Tablo59 GenelNüfusSayımlarınaGöreKaraçayÇerkesÖB/Cum.HalklarınınRusya’dakiNüfusu(kii) Milliyet/Yıl 1926 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Karaçay 55.000 74.500 70.537 106.831 125.792 150.332 192.182 Nogay 36.000 36.095 37.656 51.159 58.639 73.703 90.666 Çerkes* 65.000 85.642 28.986 38.356 44.572 50.764 60.517 Abaza 14.000 14.470 19.059 24.892 28.800 32.983 37.942 Kaynak: NatsionalnıySostavNaseleniya1959,1970,1979,1989.(NüfusunEtnikYapısı1959,1970,1979,1989). http://www.mednet.com/stat/uroven/ogl35.htm //Demoskop,№191192,21ubat7Mart2005//NaseleniyeRossii za100let(18971997)(100YıldaRusyaNüfusu):Statistiçeskiysbornik.GoskomstatRossii.Moskva,Goskomstat RF,1998.www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nation_1.php *1926ve1939sayımlarındaÇerkeslereAdıgeyveKrasnodarbölgesindekilerdedâhildir.

a.EtnikGruplarınKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndekiNüfusu 1939 sayımında Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri ayrı idari birimlerdir. Bu dönemde “Çerkes” terimi Kuban bölgesinde yaayan bütün Çerkesleri (Adığeleri) kapsamaktadır.Dolayısıylaensağlıklıveriler1959vesonrakisayımlarınverileridir.

1925yılındaKÇÖBnüfusu163binkiiolarakverilmektedir.Etnikdağılımise öyledir:71.930kiiRus,50.740kiiKaraçay,14.290kiiAbaza,13.965kiiÇerkes, 6.229kiiNogay.

Sovyetler Birliği döneminde yapılan nüfus sayımlarına göre KÇÖB’de en kalabalık halk Ruslardır. Sonra sırasıyla Karaçaylar, Çerkesler, Abazalar veNogaylar gelmektedir.EnbüyüknüfusaveoranasahipolsalardaRuslarınartıhızıyerlihalklara göre düüktür. Ruslar 1959’da toplam nüfusun % 51’ini olutururken, son Sovyetler Birliği sayımında (1989) oranları % 42,4’e dümütür. En yüksek nüfus artı hızına sahip olanlar Karaçaylardır. Çerkeslerin, Abazaların ve Nogayların nüfus artı hızı düüktür ve SSCB dönemi boyunca toplam nüfus içindeki oranları hemen hiç değimemitir.

116 1990’ların sonuna doğru Rusya Federasyonu’nda genel olarak nüfus azalırken KÇC’nin yerli halklarında farklı derecelerde artı görülmektedir. 1989 1998 yılları arasında üç yerli halkın Rusya genelinde nüfus artıı Tablo 60’ta görülmektedir. 1998’deKaraçaylardaveNogaylarda1989yılınagöreartıhemenhemenaynıyken(% 12,4ve12,6)Çerkeslerdedüükkalmıtır.

Tablo60 19891998YıllarıArasındaKÇC’deEtnikGruplarınNüfusArtıı 1989Yılında 19891998YıllarıArtı,Düü(kii) 1989YılınaGöreArtı,Düü(%) Nüfus(kii) Genel Doğal Göç Genel Doğal Göç Rusya 147.021.900 653.000 3.850.800 3.197.800 400 2.600 2,200 Karaçay 150.300 18.700 17.600 1.100 12.400 11.700 700 Nogay 73.700 9.300 9.100 200 12.600 12.300 300 Çerkes 50.800 4.700 4.100 600 9.300 8.100 1.200 2002 nüfus sayımı KÇC’nin etnik yapısının büyük ölçüde değitiğini göstermitir.Enbata,enbüyüknüfusasahipikietnikgrubun,RuslarınveKaraçayların oranıdeğimitir.Rusnüfus1989’da175.931kiiyle%42,4oranasahipken,2002’de 28 bin kii (% 15,9) azalarak 147.878 kiiye (% 33,6’ya) dümütür. KÇC’de Rus nüfusun azalmasına yol açan etkenler arasında uzmanlar, 1992 yılından itibaren gözlenen göçü ve doğal artı hızındaki düüü saymaktadır. Yerli halklarda, kriz dönemlerindedahaiyidirenmeveayaktakalmaimkânıverenataerkilklandayanıması geleneğivardır.BöylebirgeleneğiolmayanRusnüfuscumhuriyettekisosyoekonomik ve siyasi istikrarsızlık ortamında pazar ilikilerine uyum sağlamakta güçlük çekmektedir.

KÇC’de en büyük etnik grup, nüfusun % 38,5’ini oluturan Karaçaylardır. Öncekisayımagörenüfusları39.749kiiveya%30,7artarak2002yılında169.198kii olmutur.Karaçaylarınnüfusununartması,büyükölçüdeoldukça yüksek doğurganlık hızındankaynaklanmıtır.KÇC’de1000kiibaına11,5doğumdümektedir(Yinede 1989yılınagöre%38dahaazdır).

ÜçüncüsıradayeralanÇerkeslerKÇCnüfusunun%11,3’ünüoluturmaktadır (49.591kii).Öncekisayımagörenüfusları9350kiiveya%23,24artmıtır.Çerkesleri 32.346 kii veya % 7,4 nüfus oranıyla Abazalar izlemektedir. 1989 sayımına göre nüfusları4871kiiveya%17,73artmıtır.Nogaylarınnüfusartııise1877kiiveya%

117 14,45 olmutur. Tablo 61’de sayım yıllarına göre temel etnik grupların nüfusları ve toplamnüfusiçindekioranlarıgörülmektedir.

Tablo61 SayımYıllarınaGöreKaraçayÇerkesÖB/Cum.HalklarınınNüfusları(kii)veOranları(%) 1939 1959 1970 1979 1989 2002 KaraçayÖB ÇerkesÖB Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Rus 64.596 43,0 54.189 58,3 141.843 51,0 162.442 47,1 165.451 45,1 175.931 42,4 147.878 33,6 Karaçay 70.301 46,8 631 0,7 67.830 24,4 97.104 28,2 109.196 29,7 129.449 31,2 169.198 38,5 Çerkes 505 0,3 16.010 17,2 24.145 8,7 31.190 9,0 34.430 9,4 40.241 9,7 49.591 11,3 Abaza 3.893 2,6 10.245 11,0 18.159 6,5 22.896 6,6 24.245 6,6 27.475 6,6 32.346 7,4 Nogay 713 0,5 6.156 6,6 8.903 3,2 11.062 3,2 11.872 3,2 12.993 3,1 14.873 3,4 Diğer 10.295 6,8 5.667 6,2 17.079 6,2 19.957 5,9 21.917 6,0 28.881 7,0 25.496 5,8 TOPLAM 150.303 100 92.898 100 277.959 100 344.651 100 367.111 100 414.970 100 439.470 100 1926sayımıiçinVolkova,bölgebelirtmedenusayılarıvermektedir:Karaçaylar52.503,Çerkesler12.314,Abazalar10.993,Nogaylar 36034kii.

2002sayımıverilerinegöreKÇC’dediğeretnikgruplarıntoplamnüfusu25.496 kiidir.(Tablo62).1989sayımınagöre3385kiiazalmıtır.Milliyetinibelirtmeyen88 kiivardır.Açıklananbuverilerindoğruluğukukulubulunmaktadır,çünküsononyıl içindeÇeçenistan’danveBDTülkelerindençoksayıda göçmen geldiğibilinmektedir. Çeçensığınmacılarınsayısınınenaz10binkiiolduğutahminedilmektedir.2530bin rakamını veren uzmanlar da vardır. Ayrıca KÇC’de Orta Asya ülkelerinden, Güney Kafkasya’dan(özellikleAzerbaycan’dan)gelençoksayıdagöçmenyaamaktadır.81

2002 sayımında KÇC’de yaayan etnik grupların nüfusları, önceki sayımlarla birlikte Tablo 57’de incelenmiti. Tablo 62’de ise etnik gruplar nüfus ve oranlarının büyüklüğünegöresıralanmıtır.Yerlihalklardıındakietnikgruplarınsayısıçokfazla olmasınarağmen,nüfuslarıveoranlarıçokazdır.

81 Botaev,Murat,“Đtogivserossiyskoyperepisinaseleniya2002g.KaraçayevoÇerkesiya”(“2002Rusya Genel Nüfus Sayımı Sonuçları. KaraçayÇerkes”), Bülten No 56 , TemmuzAğustos 2004, ĐEA RAN (RusyaBilimlerAkademisi),www.elbrusoid.ru/content/kchr/p22627.shtml (Eriim:01.02.2005)

118 Tablo62 2002NüfusSayımındaKaraçayÇerkesCumhuriyetiNüfusununEtnikYapısı Milliyet Nüfus(kii) Oran(%) Karaçay 169.198 38,50 Rus 147.878 33,65 Çerkes 49.591 11,28 Abaza 32.346 7,36 Nogay 14.873 3,38 Oset 3.333 0,76 Ukraynalı 3.331 0,76 Ermeni 3.197 0,73 Tatar 2.021 0,46 Çeçen 1.757 0,40 Rum 1.349 0,31 Azeri 1.024 0,23 Kabardey(Çerkes) 915 0,21 Çingene 804 0,18 Belorus 733 0,17 Türk 683 0,16 Gürcü 556 0,13 Alman 486 0,11 Balkar 476 0,11 Lezgi 444 0,10 Abhaz 364 0,08 Lak 349 0,08 Adıgeyli(Çerkes) 309 0,07 Dargi 290 0,07 Kazak 248 0,06 Kumuk 244 0,06 Avar 207 0,05 Özbek 193 0,04 Tacik 178 0,04 Đngu 173 0,04 Türkmen 155 0,04 Bakır 134 0,03 Moldovalı 116 0,03 Mordvin 102 0,02 Kürt 89 0,02 Bulgar 82 0,02 Çuva 81 0,02 Yahudi 81 0,02 Udmurt 67 0,02 Eston 65 0,01 Leh 64 0,01 Mari 62 0,01 Asuri 59 0,01 Tabasaran 58 0,01 Fars 51 0,01 Koreli 51 0,01 KomiPermyak 39 0,0089 Litvan 32 0,0073 Leton 29 0,0066 Agul 28 0,0064

119 Milliyet Nüfus(kii) Oran(%) Komi 24 0,0055 Kalmuk 23 0,0052 Rutul 21 0,0048 Arap 20 0,0046 Kırgız 18 0,0041 Petun 17 0,0039 Karel 16 0,0036 Gagavuz 15 0,0034 Hakas 12 0,0027 Yezidi 9 0,0020 Finli 8 0,0018 Talı 8 0,0018 Çek 7 0,0016 Çinli 6 0,0014 Rumen 6 0,0014 Uygur 6 0,0014 Tat 5 0,0011 DağYahudisi 4 0,0009 KırımTatarı 4 0,0009 Macar 4 0,0009 Nenets 4 0,0009 Yakut 4 0,0009 Buryat 3 0,0007 Dungan 2 0,0005 Karakalpak 2 0,0005 Tuva 2 0,0005 Even 1 0,0002 Evenk 1 0,0002 Fransız 1 0,0002 Hantı 1 0,0002 Kübalı 1 0,0002 Mansı 1 0,0002 Nagaybak 1 0,0002 or 1 0,0002 Udi 1 0,0002 Veps 1 0,0002 Milliyetbelirtmeyen 88 0,02 Diğer 127 0,03 Kaynak: VsemirnayaWGEOGografiya, www.wgeo.ru

Son yılların demografik göstergelerine göre KÇC’deKaraçayların doğurganlık hızıoldukça yüksektir. Çerkeslerde,AbazalardaveRuslardaisenüfusartıındadüü görülmektedir. Ruslar cumhuriyeti terk etmekte, Karaçay nüfus da diğer rayonlara yerlemektedir.82

82 Zolotuhin V.V., “Etnopolitiçeskaya konfrontatsiya v KaraçayevoÇerkesskoy respublike na rubeje vekov” (“Yüzyılın Sınırında KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde EtnoPolitik Cepheleme”),

120 2002’deKÇCtoplamnüfusuiçindeKaraçaylarınoranıyüzde7,3artmıtır.Her sayımarasındakidönemde,her yıldoğalartıkaydedilmitir. En yüksek doğurganlık hızınasahipolanKaraçayların,diğermilliyetlerlekarılatırıldığındanüfuslarınındaha hızlı arttığı eskiden beri gözlenmektedir. 19591989 sayımları arasında nüfusları 68 binden129bineyükselmi,yanihemenhemenikikatartmıtır.Bunakarılıktoplam nüfusiçindeÇerkeslerinoranı%1,6,Abazaların%0,8veNogayların%0,3artmıtır.83

2002 nüfus sayımına göre KÇC’den en büyük etnik grup % 38,5 oran ile Karaçaylardır. Rusların dıarıya göçü sayesinde Karaçaylar, KÇÖB/KÇC’nin kuruluundan beri ilk kez oran olarak çoğunluğu ele geçirmilerdir. (ekil 7). Karaçayları%33,6ileRuslar,%11,3ileÇerkesler,%7,4ileAbazalarizlemektedir. KÇC’deenküçüknüfusoranıiseNogaylaraaittir(%3,4).

Nogay%3,4 Abaza%7,4

Çerkes%11,3 Karaçay%38,5

Rus%33,6

ekil7.2002NüfusSayımınaGöreKÇC’deBalıcaEtnikGruplarınOranı

(1).EtnikGruplarınBölgelereGöreDağılımıveNüfusları ehirlemeveiçgöçlersonucubugünnüfusoldukçakarımıolsadaKÇC’de etnik grupların asıl yerleim bölgeleri ve yoğun yaadıkları yerler belirgindir. Karaçayların tarihi olarak yaadıkları bölge Kuban nehrinin üst kesimlerinde, Elbrus

Yujnorossiyskoye Obozreniye , http://ippk.edu.mhost.ru/elibrary/elibrary/uro/v6/vol%206_main.htm (Eriim:06.08.2005) 83 “Demografiçeskiye dannıye KÇR” (“KÇC’nin Demografik Verileri”), KÇC Đnternet Resmi Sitesi , http://www.kchr.info/?page=demograph (Eriim:27.12.2004)

121 dağına3km.mesafedebulunanikivadidir.19.yüzyılbaındabütünKaraçaynüfusu buradabulunan5köyde(Kartcurt,Uçkulan,Hurzuk,CazlıkveDuvut)yaıyordu.Daha sonranüfusarttıkçayeniköylerkurulmutur.

20. yüzyılın baında durum geçen yüzyıla göre büyük ölçüde değimitir. Köylerinnüfusuhızlaartmıtır.Etnikgrupların,özellikleKaraçaylarınnüfusdağılımı nispeten yoğundur. 1903 yılına ait aağıdaki tabloda Karaçay köylerinin nüfusu görülmektedir. Köylerin toplam nüfusu 31.622kii etmesine rağmen Karaçay nüfusu 27.174kiiolarakverilmektedir.AradakifarkKaraçayköylerindeyaayandiğeretnik grupların nüfusu olmalıdır. Tablo 63’te görüldüğü gibi, bu tarihte Karaçayların esas kitlesihalaEskiKaraçayolarakadlandırılanbölgedekiüçköydeyaamaktadır.84

Tablo63 1903YılındaKaraçayKöylerininNüfusu

Köy Nüfus(kii)

Uçkulan 8734 Hurzuk 8002 Kartcurt 7834 Duvut 846 Cazlık 1304 Kamennomost 1107 Mara 1997 TeberdaSıntı 838 Ceguta 960 Toplam 27174

1909 yılında Hurzuk’tan ayrılanlar tarafından Teberda nehrinin Kuban’a karıtığı yerin biraz aağısında, eski Humara istihkâmının yanında “Vorontsovo Karaçayevskoye” adında bir köy daha kurulmutur. Daha sonra buraya Kartcurt, UçkulanveTeberda’dangelenlerdeyerlemitir.HalkarasındaAkKalaolarakbilinen bu köyün karısında, nehrin karı yakasında, yüzyılın baında Osetya’dan gelen

84 ukin Đ.S., “Material dlya izuçeniya karaçayevtsev” (“Karaçayların Aratırılmasına Dair Belgeler”), RusskiAntropologiçeskiJurnal(RusAntropolojiDergisi) ,Moskova,1913,s.44.

122 Ortodoks Osetlerin kurduğu GeorgiyevoOsetinskoye adlı köy bulunmaktadır (2800 kii).85

Yeni kurulan köylere rağmen, 20. yüzyıl baına kadar Karaçayların esas yerleimbölgesi,eskiKaraçayköylerininbulunduğuKubannehrininkaynakları(Büyük Karaçay)ileTeberdaveSıntıköylerininbulunduğuTeberdanehrivekollarınınvadileri (Küçük Karaçay) ile sınırlı kalmıtır. Karaçaylar Kumbaı dağının doğusuna ve Podkumok nehri boyuna, Büyük Zelençuk nehrinin üst kesimlerine Sovyetler Birliği dönemindeyerlemilerdir.1923yılındaArhızköyükurulmuvediğerköylerdengelen 150 kadar aile yerlemitir. Dağlarda toprak azlığı ve nüfus artıı Karaçayları, Podkumoknehriboyuncaaağıilerleyerekdağönübölgesine yerlemeyezorlamıtır. Karaçaylar Kazak stanitsaları (köy) Zelençukskaya, Kardonikskaya, Storojevaya, Pregradnaya’yadayerlemilerdir.86

1920’lerde Karaçaylar arasında büyük ölçekli bir göç hareketi olmutur. 1930’laradoğrudağönüvedüzlükbölgelerdeçoksayıda Karaçay köyü kurulmu ve Karaçayların yerleim alanı genilemitir. Bu dönemde Karaçay nüfusunun % 64’ü dağlıkbölgedenovalarayerlemitir.87

Çerkes nüfusu KafkasRus Savaı nedeniyle 1700’lerin sonlarından itibaren oldukça hareketlidir. Topluluklar ve köyler sık sık yer değitirmektedir. Bu nüfus hareketlerivebüyükbirnüfusunOsmanlıtopraklarınagöçetmesiuzunvekarmaıkbir tarihisüreçtir.BuçalımanınsınırlarıgereğisadecebugünküKÇCtopraklarındakalan Çerkesnüfusunukonualınmıtır.

Osmanlı topraklarına göç etmeyen Çerkes nüfusun, 1835’ten 1850’lerin sonlarına kadar Urup’tan ve diğer bölgelerden Büyük ve Küçük Zelençuk ile Kuban nehirleri boylarına yerlemesi sonucunda sekiz köy kurulmutur: Küçük Zelençuk’un batı kıyısında Hahandukovskoye (imdiki Aliberdukovski), Atleskirovskoye (ilk adı Kubatovskoye, imdi Jako), Kasayevskoye (Habez), Atajukinskoye (Zeyuko) ve

85SısoyevV.M.,“Karaçayvgeografiçeskom,bıtovomiistoriçeskomotnoenii”(“Coğrafya,Yaantıve TarihBakımındanKaraçay”),s.89. 86 Kuznetsov,V.A.,“Vvedeniye… 87 Volkova,N.G.,Etniçeskisostav…,s.94110.

123 Bataevskoye (Küçük Zelençuk). Büyük Zelençuk kıyılarında da Bereslanovski (Đnjiçiho)veAbatovski(Ersakon)adlarındaikiköydahakurulmutur.(Buikisidaha önce Küçük Zelençuk’un batı kıyısında, Atajukinskoye’nin kuzeyinde bulunuyordu). 1861’de Kuban’ın doğu kıyısında, UstCeguta istihkâmının güneyinde Humara köyü kurulmutur. Çerkeslerin, bu köyleri kuran Kabardey boyundan baka, 1850 yılında Zelençuk bölgesine, o zamana kadar Büyük ve Küçük Laba, Hodz ve Psefara nehirlerindeyaayanBesleneylerdeTazartukovski(bugünküBesleney)veDokukinski (bugünküVakoJile)adlarındaikiköykurarakyerlemitir.88 Çerkesköylerininhemen hepsicumhuriyetinkuzeyindekidüzlükbölgede,AdıgeHablveHabezrayonlarıiçinde bulunmaktadır(SadeceHumaraKaraçayrayonunda).

1830’lardaTapantaAbazalarınınköyleriesasolaraküçbölgedebulunuyordu:1. KumavePodkumoknehirlerininboylarında;2.BüyükveKüçükZelençuknehirlerinin boylarında;3.Kubannehriboylarında.Aynı yıllarda karavuaların köyleri Büyük ve KüçükLaba,Urup,Andrük,HodzveGubsnehirlerininüstkesimlerindebulunuyordu.

18581865 yılları arasında Kuzey Kafkasya’daki Abaza nüfusun çoğunluğu Osmanlıtopraklarınayerlemitir.KalanAbazalarınyaadığı,dağlardakibütünköyler 18601870’li yıllarda aağılara, düzlük bölgelere indirilmi ve küçük köyler birletirilerekenaz200ailedenoluacakekildeyeniköylerkurulmutur.Gumlookıtve Tramkıt köyleri “KumaAbazinski”; Lookıt, Cegutanhabl, Kamardhabl ve üç mahalleden (Cichabl, Kuchabl ve Tseykuahabl) oluan Tabakaul köyleri “Loo Zelençuk”; Cichabl ve Kuchabl köyleri “Dudarukovski”;KuvaveKızılbaktköyleri “Kuvinski” adlarıyla birletirilerek Urup, iki Zelençuk ve Kuban nehirlerinin düzlüklerine yerletirilmitir. 1864 ilkbaharında Abhazya’dan, Bzıp nehrinin yukarılarındaki Pshu bölgesinden Osmanlı’ya göç etmek istemeyen 736 nüfuslu 105 ailebirköyolarakKuvavadisineyerletirilmitir(Kuvinskköyü).89

88 Venyukov, M. Đ., “Oçerki prostranstva mejdu Kubanyu i Beloy. Zapiski imperatorskogo russkogo geografiçeskogoobçestva”(KubanveBelayaArasınınTasviri.ĐmparatorlukRusCoğrafyaDerneğinin Notları”),kn.II,SPb.,1863,s.56. 89 LavrovL.Đ.;“Abazinı.Đstorikoetnografiçeskioçerk(“Abazalar.TarihEtnografyaDenemesi”),KES 1955, Cilt I, s. 9; “Abazinı. Đstorikoetnografiçeski oçerk” (Abazalar. TarihEtnografya Denemesi), KaraçayÇerkesBilimselAratırmaEnstitüsüYayını,Çerkessk1989.

124 1926yılında,uygulanantoprakreformusonucumevcutköylerinnüfusununbir kısmıayrılarakyeniköylerkurulmutur.LooZelençukveBiberdköylerinden1700’den fazla kii kuzeydeki bo topraklara yerletirilmitir.90 Bu uygulama sonucunda Kuvinski’denayrılanlarNovoKuvinski,ĐnjikÇukun’danayrılanlarMaloAbazinskoye, Elburgan’dan ayrılanlar Tapanta, AbazaHabl ve LooKubanski’den ayrılanlar Karapago, LooKumski’den ayrılanlar da Koydan köylerini kurmutur. 1920’lerin ortasında, soylu ailelerin adlarından gelen köy adları da bugün kullanılan adlarıyla değitirilmitir.91

19.yüzyılbaındaNogaylarınkısmenyerleikhayatageçenNavruzboyuLaba nehrinin düzlüklerinde göçebe geziyordu. Zelençuk ve Urup nehirlerinin boylarında, Kuban’ın aağısında, Belomeçetsk karakolundan St. Nikola istihkâmına kadar Mangıtlar,KıpçaklarveKaspulatlar;BüyükveKüçükTegennehirleriağızlarınayakın yerlerdedeMansurlaryaıyordu.92

1822’de Kuzey Kafkasya’daki Nogaylar dört komiserlik (pristavstvo) içinde birletirilmitir. Bu komiserliklerden biri olan Kuban Nogayları (Tohtamı, Mansur, Kıpçak, Karamirza, Navruz) Tohtamı nehrinde ve Kuban’ın batı kıyısında, Ceguta nehri ağzından Proçnı Okop’a kadar olan bölgede yaıyorlardı.93 1838 yılında KuzeybatıKafkasya’dayaayan12binNogayÇarlıkyönetimitarafındanKuban’ınbatı kıyısına, Batalpainskaya stanitsasından Laba nehri ağzına kadar olan bölgeye yerletirilmitir.94

Sürekli kıtlık ve hastalıklar Nogay nüfusunun sürekli olarak azalmasına yol açmıtır.1830’lardakolerasalgınındabazıköylerinnüfusutamamenyokolmutur.95

Kırım Savaı’ndan (185356) sonra Nogaylar yoğun ekilde Osmanlı Đmparatorluğu’na göç etmeye balamıtır. Sadece 18581860 yılları arasında Kuzey

90 VolkovaN.G.,“PereseleniyesgornaravninunaSevernomKavkaze”(“KuzeyKafkasya’daDağlardan DüzlüklereYerleme”),SE,1971,No2,s.44;“Abazinı”…,s.96. 91 LavrovL.Đ.,A.g.e.,s.45;“Abazinı”,a.g.e.,s.96. 92 KafkasyaArkeolojiKomisyonuBelgeleri(AKAK), mikrofilm, C.IV,s.888. 93 Volkova,“Etniçeski…”,s.72. 94 TornauF.F.,“Vospominaniyakavkazskogoofitsera”(“BirRusSubayınınKafkasyaAnıları”), Russki Vestnik ,1864,No9,s.428. 95 KuznetsovV.A.,“Vvedeniye…

125 Kafkasya’dan30.600Nogayın göç ettiğitahminedilmektedir.96 Gidenlerin çoğu esas olarakKalausSablinskveBetavKumukbölgesindendir,ancakKubanbölgesindende önemlisayıdaNogaynüfusunungöçettiğibilinmektedir..97

Nogaylar en yoğun olarak KÇC’nin AdıgeHabl, Habez ve Prikuban rayonlarındayaamaktadır.KÇC’nindiğerhalklarınanazaranNogaynüfusunundüük ehirlemeseviyesi,ehirnüfusunundüükartıhızı,meslekiyapısıveeğitimseviyesi nedeniyleNogaylar“gelenekseltarımtoplumu”olaraktanımlanmaktadır.98

20. yüzyılın ikinci yarısında KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’nin etnik haritası fazlasıyla karıık hale gelmitir. 1950’lerin sonundan itibaren ikinci büyük nüfus hareketi balamıtır. Bu, bir yandan sürgün edilen Karaçayların Orta Asya’dan dönüüyle, diğer yandan bölgenin yeni merkezi ekonomik yapılanmasıyla ilgilidir. 1957’de sürgünden döndükten sonra Karaçay nüfusunun büyük bir bölümü, dağlarda eski yaadıkları yerlere değil, düzlükteki Kazak, Abaza vd. etnik grupların köylerine veya yeniköylerkurarakonlarakomutopraklara yerlemilerdir. Böylece Zelençuk, Urup, Prikuban rayonlarında hem tek etnikli, hem çok etnikli yerleimler ortaya çıkmıtır. Böylece Kazaklar da dâhil olmak üzere Rusların ve diğer grupların yerleimlerinin ve rayonların etnik türdeliği bozulmutur. Bu ekilde, Karaçayların nüfusuveyerleimalanıSovyetlerBirliği’ninilkdönemindebüyükdeğiimgeçirerek büyümütür.

1959 genel nüfus sayımına göre etnik grupların nüfuslarının oran olarak rayonlaragöredağılımıTablo64’tegörülmektedir.

96 Nikolay G. Valter, “Nogaytsı”, Brokgauz Ansiklopedik Sözlük , www.rubricon.com (Eriim: 14.12.2005) 97 “Nogaytsı” (“Nogaylar”), Nogay olim Đnternet Sitesi, http://noghayhalk.narod.ru/his.htm (Eriim: 03.05.2005) 98Denisova,R., “Sotsialnıystatus…

126 Tablo64 1959YılındaKaraçayÇerkesÖBNüfusununBölgelereGöreEtnikDağılımı(Rayon(il)toplamınagöre,%) Rus Karaçay Çerkes Ukraynalı Abaza Nogay Oset Diğer Çerkessk 58,8 19,4 2,8 3,7 2,3 0,9 5,1 7 AdıgeHabl 22,9 0,4 19,3 0,4 17.0 32,3 7,7 Habez 4,8 3,1 73,6 1,3 14,1 2,6 0,5 Karaçay 9.0 71,1 5.0 0,5 1.0 0,5 10,4 2,5 MaloKaraçay 16,4 60,8 0,9 16,4 0,9 4,6 Pregradni* 83,2 12,9 0,6 1,5 0,3 0,3 1,2

RAYONLAR Prikuban 45,9 32,2 0,8 1,7 14,5 1,2 3,7 UstCeguta 41,6 47,1 0,3 1.0 7,5 0,3 2,2 Zelençuk 75,3 20,1 0,3 1,3 0,3 2,7 Toplam 51.0 24,4 8,7 1,4 6,5 3,2 1,3 3,5 Kaynak: Kabuzan,Tablo77 *PregradnibugünküUruprayonununeskiadıdır. EnyüksekKaraçaynüfusuoranıKaraçaybölgesinde(KaraçayveMaloKaraçay rayonları)olmasınarağmen,sürgündendöndüktensonrabüyükbirKaraçaynüfusunun da bakent Çerkessk’e ve diğer rayonlara, özellikle Prikuban ve UstCeguta’ya yerletiğigörülmektedir.ZelençukvePregradni(imdikiUrup)rayonlarıRusnüfusun yoğunyaadığıbölgelerdir.ÇerkeslersadeceHabez’deçoğunluğuoluturmakta,Adıge Hablrayonundaisenispetenyoğunbulunmaktadırlar. Abaza nüfusu Zelençuk rayonu dıındabütünrayonlaradağılmıtır.Nogaylarenyoğun olarak AdıgeHabl, Habez ve Prikubanrayonlarındayaamaktadır.

Son elli yıl boyunca cumhuriyet içindeki nüfus hareketinin istatistiki analizi, sayıca üstün “unvan sahibi halkların” daha hareketli olduğunu göstermektedir. Esas olarak köylerden ehirlere göç gözlenmektedir. Cumhuriyette sayıca üstün olan Karaçaylardaaynıandaikieğilimgözlenmektedir;dağlardandüzlüktekikırsalalanlara veoradandaehirleregöçetmektedirler.

Veriler iki ehirde ve kendi geleneksel yerleim yerleri dıındaki kırsal bölgelerde Karaçayların göçe bağlı nüfus artıını açıkça göstermektedir. Geleneksel yerleim yerlerinde de (Karaçay, MaloKaraçay ve UstCeguta rayonları) nüfus artıı kaydedilmektedir, fakat bunu doğal artı olarak değerlendirmek gerekir. Karaçay nüfusunun belirgin artıının kaydedildiği bölgelerde, bunun Rus nüfusun azalmasıyla paralelgerçekletiğigörülmektedir.(Tablo65ve66)

127 Tablo65 SayımYıllarınaveBölgelereGöreKaraçaylarınNüfusu(kii)veNüfusArtıı(%) 1959 1970 1979 1989 Bölge Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Çerkesskehri 659 1,6 2.578 3,8 5.621 6,2 8.720 7,8 Karaçayevskehri 4.176 20,2 7.727 29,2 10.073 37,9 15.349 44,9 AdıgeHabl 144 0,6 144 0,5 321 1,3 882 3,3 Habez 717 3,2 172 0,7 258 1,0 140 0,5 Karaçay 14.573 70,3 16.990 78,1 17.499 77,3 18.600 73,9 MaloKaraçay 14.134 70,0 20.439 69,6 23.334 72,8 27.531 75,2 Prikuban 7.757 30,6 13.629 42,1 14.829 47,0 16.267 49,7

RAYONLAR Urup 4.200 17,4 3.167 13,9 3.315 14,9 3.474 15,9 UstCeguta 13.703 48,0 19.129 52,9 20.460 53,6 24.012 51,8 Zelençuk 7.767 14,0 13.129 23,7 13.486 26,1 14.474 27,9 Kaynak: EtnosotsialnıyeIetnopolitiçeskiyeprotsessınayugeRossii,Razdel4(Rusya’nınGüneyindeEtnoSosyal veEtnoPolitikSüreçler,Bölüm4), http://ippk.rsu.ru/sci_pub/regio_kurlek/a4_01.htm Son dört SSCB sayımına göre AdıgeHabl, Habez ve Prikuban rayonlarında etnik gruplarınnüfusuveoranıTablo66’dagörülmektedir.AdıgeHabl’dedörtsayımdada enbüyüknüfusaveoranasahipolanhalkNogaylardır;1959’dan1989’aoranlarısürekli artmıtır. Đkinci sırada yer alan Rusların oranı aynı dönemde % 24,1’den % 18,9’a dümüve1989sayımındaazfarklaÇerkesleringerisinde kalmılardır. Çerkesleri % 17,2’den%12,9’adüenoranlarıylaAbazalarizlemektedir.Karaçaylar1959’da%0,6 olan ve 1989’da % 3,3’e çıkan oranlarıyla AdıgeHabl rayonundaki en az nüfuslu halktır. Habezrayonundaiseoranlarbüyükölçüdedeğimektedir.Buradaenbüyüktopluluk Çerkeslerdir. 1959 sayımında % 73,8 olan nüfus oranları 1989 sayımında % 78,3’e çıkmıtır. Đkinci sırayı, aynı dönemde nüfusları ve oranları çok artmayan Abazalar almaktadır.Dahasonra,azalanoranlarıylaNogaylar,RuslarveKaraçaylargelmektedir. 1959’dan1989’aRuslarınHabez’dekioranıyarıyarıya,Karaçaylarınisedörttebirden fazlaazalmıtır. 1959’daRuslarınçoğunluktaolduğuPrikubanrayonunda1970sayımındanitibaren Karaçaylar çoğunluğa geçmitir. Karaçayların oranı 40 yılda % 30,6’dan % 49,7’ye çıkarken,Ruslarınoranı%47,8’den%24,7’yeinmitir.PrikubanrayonundahiçÇerkes nüfusuyoktur.Abazalardiğerikirayondakikadarnüfusoranınasahipken,Nogayoranı endüükseviyedekalmaktadır.(Tablo66).BakentÇerkesskburayondabulunmasına rağmen,rayonyönetiminebağlıolmadığıiçinnüfusudarayonnüfusunadâhildeğildir.

128 Tablo66 SayımYıllarınaGöreKaraçayÇerkesÖB’ninBazıRayonlarındaEtnikGruplarınNüfusu(kii)veOranı(%) 1959 1970 1979 1989 Milliyet Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % AdıgeHabl Rus 5.384 24,1 5.184 19,3 5.169 20,3 5.105 18,9 Karaçay 144 0,6 144 0,5 321 1,3 882 3,3 Çerkes 4.382 19,3 4.582 17,0 4.876 19,1 5.141 19,1 Abaza 3.848 17,2 4.356 16,2 3.803 14,9 3.468 12,9 Nogay 7.153 32,0 8.999 33,5 9.404 37,0 10.053 37,8 Habez Rus 1.139 5,0 878 3,3 550 2,1 140 2,3 Karaçay 717 3,2 172 0,7 258 1,0 140 0,5 Çerkes 16.718 73,8 20.446 77,6 20.658 79,5 21.092 78,3 Abaza 3.221 14,2 3.810 14,5 3.647 14,1 4.113 15,3 Nogay 578 2,5 631 2,4 575 2,2 640 2,4 Prikuban Rus 12.128 47,8 11.023 34,0 8.946 28,4 8.095 24,7 Karaçay 7.757 30,6 13.629 42,1 14.829 47,0 16.267 49,7 Abaza 3.547 14,0 5.164 15,9 5.299 16,8 5.291 16,2 Nogay 273 0,4 313 1,0 297 0,9 294 0,9 Kaynak: Denisova,R.;Sotsialnıystatus…, http://lgi.osi.hu/ethnic/csdb/doc/rDenisova.doc SovyetlerbirliğidönemiboyuncaKÇÖB’ninenbüyüknüfusunuoluturanRusları iki grupta ele almak gerekir. 19. yüzyılda bölgeye yerletirilen Kazaklar çoğunlukla Urup ve Zelençuk rayonlarında yaamaktadır. Sonradan, özellikle Sovyetler Birliği döneminde gelen göçmen Ruslar ise çoğunlukla ehirlerde yaamaktadır. Sayım yıllarınagöreRuslarınKÇCrayonlarındakinüfusuTablo67’degörülmektedir. 1959,1970,1979ve1989nüfussayımlarındaRusnüfusunherzamançoğunlukta olduğu iki rayon Urup ve Zelençuk’tur. (Tablo 67). Ancak, buralarda 1959’da sahip oldukları oranı koruyamamılar, Urup rayonunda % 80,7’den 1989’da % 76,6’ya, Zelençuk’tada%76,5’ten%66,5’edümülerdir.Karaçay rayonuhariçdiğerbütün rayonlarda da aynı durum söz konusudur. Rusların toplam nüfusa oranı, 19591989 arasında özellikle Prikuban, MaloKaraçay ve Habez rayonlarında yarı yarıya dümütür.AdıgeHabl’deaynıderecedeolmasadadüüvardır.Rusnüfusunoranının arttığı tek bölge Karaçay rayonudur. Bu, çoğunlukla Rusların yaadığı kasabaların burada olmasıyla açıklanabilir. UstCeguta rayonunun 1970’lerde diğer rayonların topraklarından parçalar alınarak oluturulduğunu, nüfusunun çoğunu Rusların oluturduğu bakent Çerkessk’in Prikuban rayonunda bulunmasına rağmen rayon nüfusuna dâhil olmadığını tekrar hatırlamak gerekir. Bunlar göz önünde

129 bulundurulduğunda, rayonların gerçek nüfusları ve oranları biraz değiecektir. 2002 nüfussayımındarayonlarınetnikyapısınadairverilereulaılamamıtır. Tablo67 SayımYıllarınaGöreKaraçayÇerkesÖzerkBölgesiRayonlarındaRusNüfusu(kii)veOranı(%) 1959 1970 1979 1989 Yıllar/ Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Rayonlar % % % % (kii) (kii) (kii) (kii) AdıgeHabl 5.384 24,1 5.184 19,3 5.169 20,3 5.105 18,9 Habez 1.139 5,0 878 3,3 550 2,1 140 2,3 Karaçay 1.798 8,7 1.107 5,1 1.043 4,7 2.633 10,5 M.Karaçay 3.760 16,2 3.152 10,7 3.046 9,6 3.035 8,3 Prikuban 12.128 47,8 11.023 34,0 3.946 28,4 8.095 24,7 Urup 19.400 80,7 18.076 79,1 17.467 78,4 16.685 76,6 Zelençuk 42.480 76,5 40.109 72,3 36.136 70,0 34.577 66,5 Toplam 148.288 52,2 162.642 47,1 165.451 45,1 175.931 42,4 Kaynak: G.S.Denisova,“RusskoyenaseleniyeSevernogoKavkaza:dinamikastatusnıhpozitsiyisotsialnoye samoçustviye(KuzeyKafkasya’nınRusNüfusu:StatüPozisyonlarınınveSosyalDurumlarınınDinamiği).Veriler: NaseleniyeKaraçayevoÇerkesskoyavtonomnoyoblasti(KÇÖBNüfusu),Çerkessk1990.www.viu online.ru/science/publ/bulleten/page1.html Sovyetler Birliği’nin son nüfus sayımında (1989) KaraçayÇerkes ÖB nüfusununyerleimyerlerinegöreetnikdağılımıTablo68’deyeralmaktadır.Rusnüfus 38yerleimyerindeçoğunluktadırveayrıca5yerdenüfusunyarısınıoluturmaktadır. Özellikle Kazak bölgeleri olarak bilinen Zelençuk ve Urup rayonlarında, UstCeguta rayonunun ve Çerkessk ehrinin içinde bulunduğu Prikuban rayonunun bir kısmında Rusyerleimleriçoğunluktadır.(Tablo68)

144 yerleim yerinden 64’ünde tamamen ya da çoğunlukla Karaçaylar yaamaktadır. 45 Karaçay köyü üç rayonda (Karaçay, MaloKaraçay ve kısmen Prikuban)toplanmıtır.Karaçaylarburalardasırasıylatoplamnüfusun%73,9’unu,% 75,2’sini ve % 49,7’ünü oluturmaktadır. Kalan 19 Karaçay köyü dört rayona (Ust Ceguta,Zelençuk,UrupveAdıgeHabl)dağılmıtır.Karaçaylarenfazlailküçünde,en azdasonuncusundadır.

Smirnova’nın bu tablosunda Abaza yerleimlerinin sayısı 12 olarak verilmektedir. (Tablo 68). Baka kaynaklara göre KÇC’de, Çerkeslerle karıık olan PsavuçeDaheveAbazaktdıında13Abazaköyüvardır.UstCegutarayonunda1değil 2Abazaköyüolmalıdır.2002yılındatoplamyerleimsayısı139’adümütür.

130 Tablo68 1989YılındaRayonlaraveEtnikGruplarınNüfusÇoğunluğunaGöreYerleimYerleri Bağlı ÇoğunluktaOlduklarıYerleimYerlerininSayısı Yerleim Ruslar Yerlerinin ve Rayonlar Sayısı Ruslar Karaçaylar Çerkesler Abazalar Nogaylar Osetler Rumlar diğerleri (ehirler aynı Hariç) sayıda Adıge 23 6 1 4 6 5 1 Habl Habez 15 12 2 1 Karaçay23 3 15 1 1 3 Malo 14 1 12 1 Karaçay Prikuban26 4 18 2 2 Urup 17 13 4 Ust 10 2 7 1 Ceguta Zelençuk16 9 7 Toplam 144 38 64 17 12 6 1 1 5 Kaynak: Y.S.Smirnova.KaraçayevoÇerkesiya:etnopolitiçeskayaietnokulturnayasituatsiya//Đssledovaniyapo prikladnoyineotlojnoyetnologii.Moskova,1993.№48.Tablo2, http://millet.narod.ru/smirnova2.html 1989 yılı sayımına göre etnik grupların rayonlara (illere) göre nüfusları ve oranlarıöyledir.(Tablo69).Bütüncumhuriyettenüfusun%42,4’ünüoluturanRuslar, bakent Çerkessk’in nüfusunun % 67,8’ini, Karaçayevsk’in ise (bağlı yerleimleriyle birlikte)%38,5’inioluturmaktadır.Ruslarınnüfusunyarısındanfazlasınıoluturduğu iki rayon (il) vardır (UstCeguta’da % 76,5, Zelençuk’ta % 66,5). Urup ve Prikuban rayonlarındadabüyüksayılabilecekRusnüfusyaamaktadır.(ekil8)

Toplam KÇÖB nüfusunun % 31,2’sini oluturan Karaçayların Çerkessk’teki nüfusu azdır (% 7,8). En büyük Karaçay yerleimlerinden biri olan Karaçayevsk ehrindevebağlıyerleimlerindenüfusun%44,9’uKaraçaydır.TarihiKaraçaybölgesi olanrayonlardanüfusunçoğunluğunuKaraçaylaroluturmaktadır(Karaçay rayonu % 73,9veMaloKaraçayrayonu%75,2).AdıgeHablveHabezrayonlarındaiseKaraçay nüfusçokazdır.

Çerkeslerin nüfusun yarısından fazlasını oluturduğu tek rayon Habez’dir (% 78,3). AdıgeHabl rayonundaki % 19,1 oranındaki nüfustan baka, hiçbir rayonda Çerkes nüfusu % 5’i geçmemektedir. Çerkessk’te ise oranları % 9’dur. Abazalar üç rayondahemenhemeneitolarakdağılmılardır;AdıgeHabl’de%12,9,Habez’de%

131 15,3 ve Prikuban’da % 16,2. Bakentteki ve Urup rayonundaki nüfus oranları ise KÇÖBtoplamnüfusuiçindekioranlarınayakındır(%6,5%6,8).

NogaynüfusubüyükölçüdeAdıgeHablrayonundatoplanmıtır.%37,8nüfus oranıylarayondakienbüyük grubudaolutururlar. Diğer rayonlarda ise nüfusları ve oranlarıçokazdır.YerlihalklardıındaKÇÖB’deyerleimiolanikigruptanRumların en fazla Prikuban (% 1,9) ve AdıgeHabl (% 1,3) rayonlarında, Osetlerin de Karaçay rayonunda(%7,1)veKaraçayevskehrinde(%3,2)nüfusoranlarıvardır.(Tablo69)

2002sayımındarayonlarınveehirlerinetnikyapısınadairelimizdeveriyoktur.

Tablo69 1989SayımındaKÇÖBNüfusununehirlereveRayonlara(Đllere)GöreEtnikYapısı(kii,%) Karaçayevsk RAYONLAR(ĐLLER) Toplam Çerkessk (BağlıYerl. Adıge Malo Ust Habez Karaçay Prikuban Urup Zelençuk Birlikte) Habl Karaçay Ceguta Rus 175.931 76.124 13.158 5.105 623 2.633 3.035 8.095 15.896 16.685 34.577 % 42,4 67,8 38,5 18,9 2,3 10,5 8,3 24,7 34,3 76,6 66,5 Karaçay 129.499 8.720 15.349 882 140 18.600 27.531 16.265 24.012 3.474 14.474 % 31,2 7,8 44,9 3,3 0,5 73,9 75,2 49,7 51,8 15.9 27,8 Çerkes 40.241 10.087 950 5.141 21.092 1.136 149 792 575 110 214 % 9,7 9,0 2,8 19,1 78,3 4,5 0,4 2,4 1,2 0,5 0,4 Abaza 27.475 7.288 455 3.468 4.113 179 3.455 5.291 3.134 28 64 % 6,6 6,5 1,3 12,9 15,3 0,7 9,4 16,2 6,8 0,1 0,1 Nogay 12.993 1.361 167 10.053 640 44 217 294 148 22 47 % 3,0 1,2 0,5 37,8 2,4 0,2 0,6 0,9 0,3 0,1 0,1 Oset 3.806 603 1.087 25 15 1.768 29 34 86 53 86 % 0,9 0,5 3,2 0,1 0,1 7,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 Rum 1.630 586 95 339 18 21 102 44 12 409 % 0,4 0,5 0,3 1,3 0,1 0,1 1,9 0,1 0,1 0,8 Diğer 2.345 7.608 2.924 1.863 296 779 2.181 1.875 2.437 1.385 2.149 % 5,7 6,7 8,5 6,6 1,1 3,0 5,9 5,7 5,3 6,5 4,1 TOPLAM 414.970 112.307 34.203 26.876 26.923 25.177 36.613 32.750 46.332 21.769 52.080 KaraçayÇerkes Cumhuriyeti 1991’de kurulduktan hemen sonra ciddi dağılma tehlikesi geçirmitir. Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar kendi cumhuriyetlerini, Rus Kazakları ZelençukUrup ve Batalpaa cumhuriyetlerini ilan etmilerdir. Ancak, yerli halkların nüfusu büyük ölçüde dağınık olduğundan ve iddia ettikleri sınırları birbirlerinin topraklarından geçtiğinden pratikte böyle bir ey mümkün olmamıtır. Yapılan referandumda ilginç ekilde en çok ayrılmak isteyenler Ruslar (Kazaklar) çıkmıtır. Zelençuk ve Urup rayonlarında çoğunluğu oluturan Kazaklar KÇC’den ayrılıp Krasnodar Krayı’na bağlanmayı, bir kısmı da kendi Kazak bölgelerinin

132 kurulmasınıistemilerdir.Diğerbölgelerdefarklısonuçlarçıkmasınarağmençoğunluk cumhuriyetinolduğugibikorunmasındanyanaoykullanmıtır.99

90 80 70 60 50 40 Yüzde 30 20 10 0

l z y n ab çay a çuk H a Urup Habe kub len ar i e ge– K Pr Z Adı Ust–Ceguta Malo–Karaça

Rus Karaçay Çerkes Abaza Nogay

ekil8.1989SayımınaGöreKÇÖB’deEtnikGruplarınBölgelereDağılımı

2002yılındayapılansongenelnüfussayımısonuçlarınagöre,KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde etnik dağılım fazla değimemitir. Karaçaylar cumhuriyetin yoğun olarak Karaçay, MaloKaraçay, UstCeguta, kısmen de Zelençuk ve Prikuban rayonlarında; Çerkesler ve Abazalar en yoğun Habez ve AdıgeHabl rayonlarında, dağınık olarak bütün rayonlarda yaamaktadır. Abaza nüfus UstCeguta rayonunda yoğunlamıtır.AbazalarayrıcaMaloKaraçayrayonununKrasnovostoçnıyveKaraçay rayonunun Humara köylerinde yaamaktadır. Nogaylar yoğun olarak AdıgeHabl rayonunda,Ruslardağınıkolarakcumhuriyetinbütünrayonlarındayerlemitir.Ruslar daha önce olduğu gibi Zelençuk (% 66,5), Urup (% 76,6) rayonlarında ve Çerkessk ehrinde(%67,8)çoğunluğuoluturmaktadır.Rusnüfusiçindeenbüyükoran,özellikle kırsalkesimdeKubanKazaklarınaaittir.(1989)

Tablo70’te“unvansahibi”halklarınveRuslarınnüfushareketlerisonikinüfus sayımı sonuçlarına göre karılatırılmaktadır. KÇC’de nüfusun azalmasının balıca nedenininRuslarındıarıyagöçüolduğuanlaılmaktadır.(Süreklinüfusesasalınmıtır).

99ZolotuhinV.V.,“Etnopolitiçeskayakonfrontatsiya…

133 Tablo70 19892002YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeMilliyetlereGöreNüfusHareketleri(kii) Nüfusun19892001 ToplamNüfusa 1989 YıllarındakiArtıı 2002 1989Yılına Oranı,% Sayımı Bundan: Sayımı Göre2002 Genel (kii) Doğal Göç (kii) Yılı,% Artı 1989 2002 Artı Artıı Karaçaylarve 210.000 35.000 28.000 7.000 245.000 116.700 50,6 57,0 Çerkesler Ruslar 176.000 22.000 12.000 10.000 154.000 87.500 42,4 35,8 Diğer 29.000 2.000 4.000 2.000 31.000 106.900 7,0 7,2 milliyetler KÇCToplam 415.000 15.000 20.000 5.000 430.000 103.600 100 100 Kaynak: http://www.viuonline.ru/science/publ/buleten10/page12.html

(2).EtnikGruplarınehirveKırNüfusları KÇC’de ehir oldukça yeni bir kavramdır. Bugün var olan dört ehirden Karaçayevsk1929’da,bakentÇerkessk1931’de, Teberda 1971’de ve UstCeguta 1975’teehir statüsü almıtır. Köy veya kasaba olarak kuruldukları ilk yıllardan Sovyetler Birliği dönemine kadar buralarda nüfusun hemen hemen tamamını Ruslar oluturmutur.Bu ilk dönemlerde yerli halklardan ancak zengin soylular ehirde oturuyorlardı.Sovyetdönemininilkyıllarında’ta1500Karaçayyaıyordu. TamamenKaraçaylarınyaadığıKaraçayevsk’in1934yılındanüfusu4binkiiydi.

Etnikgrupların1926,1959,1970ve1979sayımlarınagöreehirlemeoranını gösteren Tablo 71’e göre, 1926 yılında 54 Çerkes dıında yerli halklardan ehirde yaayan yoktur. 1959 yılında Karaçayevsk’te ve Çerkessk’te yaayan Karaçay nüfusu 4.800civarındadır.100

Tablo71 KÇÖB’deEtnikGruplarınSayımYıllarınaGöreehirveKırNüfusları 1926 1959 1970 1979 ehir ehir ehir ehir ehir Nüf. ehir Nüf. ehir Nüf. ehir Nüf. Halklar Toplam Toplam Toplam Toplam Nüf. Đçinde Nüf. Đçinde Nüf. Đçinde Nüf. Đçinde Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus (kii) Oranı, (kii) Oranı, (kii) Oranı, (kii) Oranı, % % % % Rus 141.843 162.442 82.327 23,9 165.451 105.170 28,6 Karaçay 52.503 67.830 4.839 7.1 97.104 12.286 3,6 109.196 24.926 6,8 Çerkes 12.314 54 0.4 24.145 1.146 5.9 31.190 3.665 1,1 34.430 6.984 1,9 Abaza 10.993 18.159 1.271 6.3 22.896 2.781 0,8 24.245 5.345 1,5 Nogay 36.034 36.657 2.372 6.5 11.062 1.635 0,5 11.872 2.517 0,7 100 Volkova, N.G. “Changes in the ethnic composition of the urban population of the North Caucasus duringtheSovietperiod”.SociologyintheUSSR,NewYork:1969.

134 KÇC’nin“unvansahibi”halklarıKaraçaylarınveÇerkeslerinehirlemeoranı 1959’dan sonra büyük ölçüde artmıtır. 1959’da bütün Rusya’daki Karaçayların % 10’u, Çerkeslerin de % 14’ü ehirlerde yaamaktadır. Sonraki yıllarda Karaçayların ehirlemehızıdiğerlerinegöreoldukçayüksekolmutur.1970yılındaehirliKaraçay nüfusu 16.585 kiiye ulamıtır. 1979 sayımına göre de Karaçayların % 23’ü, Çerkeslerin % 20’si, Abazaların % 22’si ve Nogayların % % 21’i ehirlerde yaamaktadır.101

ehirlerde Karaçay nüfusunun artmasında önemli bir etken sosyal statü değiikliğidir. Bu,eğitimseviyesinin yükselmesive bölgesel hareketliliğin artmasıyla bağlantılıdır.Gelenekselörgütlenmeyapısınınkorunduğuveekonomikkaynaksıkıntısı yaandığıkoullardabusosyalhareketlilikkaynaklarüzerindesahiplikvetasarrufhakkı konusunda rekabeti artırmaktadır. Bu rekabet, nüfusları fazla olmasına rağmen, dıarıdan gelme göçmen konumları dolayısıyla dezavantajlı Ruslarla Karaçaylar arasında değil,benzer konumlardaki Karaçaylar ve Çerkesler arasında yaanmaktadır. 1959 yılında ehir nüfusu içinde Karaçayların ve Çerkeslerin ağırlığı hemen hemen aynıyken (% 1,2 ve % 1,5), 1989 yılında Çerkesler ehirlerde nüfusun % 2,9’unu, Karaçaylarise%9,4’ünüoluturuyordu.102

1989yılındaehirlemebüyükorandaartmasınarağmenikihalkındanüfusunun çoğu hala köylerde yaıyordu. (Tablo 72). 2002 yılında, bir önceki sayıma göre ehirlemehızıyavalamıtır.13yıldaehirnüfusuKaraçaylarda%32,6’dan%38’e, Çerkeslerde%36’dan%37,3’eçıkmıtır.1989’daehirlemeoranıÇerkeslerdedaha fazlayken,2002’deKaraçaylarınazfarklaönegeçtiğigörülmektedir.

Tablo72 SayımSonuçlarınaGöreKaraçaylarınveÇerkeslerinehirveKırNüfusları(kii)veOranları(%)(TümRusya) 1959 1979 1989 2002 Toplam ehir, Kır, Toplam ehir, Kır, Toplam ehir, Kır, Toplam ehir, Kır, Nüfus % % Nüfus % % Nüfus % % Nüfus % % Karaçaylar 70.537 9,6 90,4 109.196 23 77 150.332 32,6 67.4 192.182 38.2 61.8 Çerkesler 28.986 14,1 85,9 34.430 20 80 50.764 36,1 63.9 60.517 37.3 62.7

101 Volkova, N.G. “Changes in the ethnic composition of the urban population of the North Caucasus duringtheSovietperiod”.SociologyintheUSSR,NewYork:1969,s.171. 102 “VKaraçayevoÇerkesiimogutvnovobostritsyanatsionalnıyeproblemı”(“KaraçayÇerkes’teEtnik ProblemlerYenidenArtabilir”),RegnumHaberAjansı ,http://www.interethnic.org/News/251203_2.html (Eriim:02.09.2005)

135 1989yılındayerlihalklarınnüfusukırsalalandadahafazladır(213.315kiiden 146.486’sı). Rus nüfus ehirlerde, ehir tipi yerleimlerde ve sanayi yerleimlerinde toplanmıtır;buralarda Ruslarkırsalalana göre ikikatdahafazladır.%48,6’lıkehir nüfusuoranıiçindeRuslar%29ilebüyükçoğunluğuoluturmaktadır.Dörtyerlihalkın ehirlerdekitoplamnüfusuRuslarınancakyarısıkadardır.Kırnüfusuiçindeiseağırlığı Karaçaylaroluturmaktadır;%13,4oranındakiRusnüfusdaesasolarakKazaklardır.103

ehirlerdeRusnüfusuntoplamnüfusaoranıöyledir:Çerkessk’te%67,8,Ust Ceguta’da%49,Teberda’da%46veKaraçayevsk’te%47,1.ehirtipiyerleimlerde (kasabalarda)iseRuslarınoranıdaha yüksektir:Tsementnıy’da%100,Udarnıy’da% 82,9,Orconikidzevski’de%62,5,Pravokubanski’de%54,5veBelayaGora’da%47.

Tablo73 1989ve2002SayımlarındaKaraçayÇerkesÖB/Cumhuriyeti’ninehirveKırNüfuslarınaGöreEtnikYapısı ehir Kır Toplam Nüfus(kii) % Nüfus(kii) % Nüfus(kii) % 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 KÇÖB/KÇC 201.655 193.300 48.6 44 213.315 246.170 51.4 56 414.970 439.470 100 100 Rus 120.361 29.0 55.570 13.4 175.931 147.878 42.4 33.65 Karaçay 38.812 9.4 90.637 21.8 129.449 169.198 31.2 38,50 Çerkes 12.110 2.9 28.131 6.8 40.241 49.591 9.7 11.28 Abaza 9.453 2.3 18.022 4.3 27.475 32.346 6.6 7.36 Nogay 3.297 0.8 9.696 2.3 12.993 14.873 3.1 3.38 Ukraynalı 4.663 1.1 1.645 0.4 6.308 3.331 1.5 0.76 Oset 1.852 0.4 1.954 0.5 3.806 3.333 0.92 0.76 Rum 798 0.2 832 0.2 1.630 1.349 0.4 0.31 Diğer 10.309 2.5 6.828 1.7 17.134 17.571 4.2 3.99 Kaynak: Y.S.Smirnova.KaraçayevoÇerkesiya:etnopolitiçeskayaietnokulturnayasituatsiya//Đssledovaniyapoprikladnoyi neotlojnoyetnologii.Moskova,1993.№48.(Tablolar)NaseleniyeKaraçayevoÇerkesskoyavtonomnoyoblasti(statistiçeskiy sbornikpomaterialamVsesoyuznıhperepisey).Çerkessk,1990,s.4546.http://millet.narod.ru/smirnova2.html 2002sayımınagöreKÇCyerlihalklarınıntümRusya’dakiehirvekır/erkekve kadınnüfuslarıTablo74’tegörülmektedir.Cinsiyet oranları her halkta hemen hemen aynıdır. Toplam nüfusta erkek nüfusun oranı Karaçaylarda % 48,6, Çerkeslerde ve Abazalarda%48,7,Nogaylardaise%48,4’tür.ehirvekırnüfuslarınagöredeoranlar fazladeğimemektedir.ehirnüfusundaerkeklerintoplamnüfusaoranıKaraçaylarda%

103 “Natsionalnıy sostav naseleniye SSSR. Po dannım Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 goda”. (“SSCB Nüfusunun Etnik Yapısı. 1989 Sovyetler Birliği Genel Nüfus Sayımı Verilerine Göre”). Moskova,1991,s.577,142,153.

136 48,4,Çerkeslerde%47,9,Abazalarda%47,7,Nogaylardada%48,6’dır.Kırnüfusunda iseaynısırayla%48,8,%49,2,%49,4ve%48,4’tür.(Tablo74)

Tablo74 KaraçayÇerkesCumhuriyetiHalklarınınehirveKır/ErkekveKadınNüfusu(2002)(kii) (TümRusya) ehirNüfusu KırNüfusu ToplamNüfus Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Karaçaylar 35.507 37.863 73.370 57.947 60.865 118.812 93.454 98.728 192.182 Çerkesler 10.828 11.757 22.585 18.660 19.272 37.932 29.488 31.029 60.517 Abazalar 7.777 8.506 16.283 10.691 10.968 21.659 18.468 19.474 37.942 Nogaylar 9.393 9.934 19.327 34.524 36.815 71.339 43.917 46.749 90.666

137 B.NÜFUSUNDĐLDURUMU 2002 nüfus sayımı verilerine göre Rusya Federasyonu’nda 120 dil konuulmaktadırvebunlardan80’iokullardaöğretilmektedir(1985 yılındasadece44 dilinöğretimiyapılıyordu).104 1996yılındakabuledilen“KaraçayÇerkesCumhuriyeti Halklarının Dilleri” yasasıyla kurucu be halkın dili (Rusça, Abazaca, Karaçayca, Çerkesçe ve Nogayca) “devlet dili” olarak tanınmıtır. Pratikte ortak ve geçerli dil Rusçaolsadadiğerdörtdildeokullardasınırlıeğitim,basılıyayın,radyovetelevizyon yayınıyapılabilmektedir.Resmitabelalargenelliklebedildeyazılmaktadır.

KÇC’de kayıtlı 45 farklı basılı yayın organı vardır. Düzenli olarak 23 gazete yayınlanmaktadır. Bunlardan bei devlete aittir ve be dilde yayınlanmaktadır: "Den Respubliki" (Rusça), "Karaçay" (Karaçayca), "Çerkes Heku" (Çerkesçe), "Abazata" (Abazaca),"NogayDavısı"(Nogayca).

1Aralık1929tarihindekurulan“RadyoKomitesi”,27Mart1992’de“Karaçay Çerkes Devlet Radyo ve Televizyon Kuruluu”na dönütürülmütür. Bu kuruluun haftalıktelevizyonyayınlarının%66’sıRusça(300dk.),%9,8’i(45dk.)Karaçayca,% 8,8’i (40 dk.) Çerkesçe, % 8,8’i (40 dk.) Abazaca ve % 6,5’i (30 dk.) Nogaycadır. Haftalıkradyoyayınlarınınoranıvesüresibirazdahafazladır:Rusça%25,3(4saat), Karaçayca%23,3(3s.41dk.),Çerkesçe%22,7(3s.35dk.),Abazaca%17,1(2s.42 dk.),Nogayca%11,6(1s.50dk.). 105

1.KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeKonuulanDiller Yerli halkların dillerinden Karaçayca ve Nogayca Türkçenin Kıpçak lehçesine aittir. Çerkesçe ve Abazaca ise Kafkas Dilleri grubundandır ve akraba dillerdir. Bu dillerinözelliklerikısacaöyledir:

a.Karaçayca KaraçaycaTürkçeninKıpçakveyaKuzeybatıgrubunaaitbirdildir.Karaçaylar vekomuKabardeyBalkarCumhuriyeti’ndeyaayanBalkarlaraynıdilikonuurlar;bu 104 Groman, lomo, “V Rossii nasçitali 160 narodov” (“Rusya’da 160 Halk Sayıldı”), 16 Kasım 22 Aralık 2003, Demografiya na sayte lomo Gromana, http://www.languages study.com/demography/russialanguages.html (Eriim:12.03.2005) 105“Respublikanskoyetelevideniyeiradioveçaniye”(“CumhuriyetTelevizyonuveRadyosu”), http://elbrusoid.org/content/kchr/p579.shtml (Eriim:14.03.2006)

138 nedenlebudiltekbir“KaraçayBalkardili”olarakadlandırılır.KaraçaycaKÇCdıında Orta Asya’da, Türkiye’de ve Karaçayların yaadığı Ortadoğu ülkelerinde (Suriye, Ürdün)konuulur.BaksanveÇegemolmaküzereikilehçesivardır.

Karaçaycayı diğer Türk lehçelerinden ayıran balıca özellikler unlardır: Bazı kelimelerde bataki «y» düer (yahi (iyi) yerine ahi); tekil birinci ve ikinci ahıs takılarınınveiyelikhalitakılarınınsonünsüzüdüer(man/menyerinema/me;san/ sen yerine sa/se; nın/nin yerine nı/ni); sayılarda yirmili sistemin izleri görülür; ÇerkesçedenveOsetçedenalınmıkelimelervardır.

Karaçay yazı ve edebiyat dili Sovyetler Birliği döneminde oluturulmutur. 192426yıllarındaArapalfabesi,192636yıllarındaLatinalfabesikullanılmıtır.1936 yılındanitibarenbugündekullanılan,Rusharfleriniesasalanalfabeyegeçilmitir.106

b.Nogayca Türkçenin Kıpçak veya Kuzeybatı koluna aittir. Nogayca üç lehçeye ayrılmaktadır: 1. Dağıstan’ın Nogay bölgesinde konuulan Kara Nogay lehçesi; 2. StavropolKrayı’nınAçikulakveNeftekumskbölgelerindekonuulanasılNogay(Bu iki lehçenin konuanları Step Nogayları diye adlandırılan grubu olutururlar); 3. KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde ve ayrıca Stavropol Krayı içindeki Mineralnıye Vodı’ya bağlı Kanglı köyünde (13.200 kii) konuulan Kuban Nogay veya Aknogay lehçesi.

Kara Nogay ve asıl Nogay lehçeleri nispeten birbirlerine daha yakındır, Aknogay ise biraz daha farklıdır. Lehçe farklılıkları uzun coğrafi ayrılığın bir sonucudur. Kara Nogaylar sürekli Ruslarla ve Ermenilerle, Kuban Nogayları (Aknogaylar)Ruslar,Çerkesler,AbazalarveKaraçaylarlaetkileimiçindeolmutur.Bu etkileimözellikleKubanNogaylarınındilvekültürüüzerindederinetkilerbırakmıtır.

Đlk önceleri Arap alfabesine dayanan Nogay yazı dili için 1928 yılında Latin alfabesikabuledilmitir.Dağıstan’dakonuulanKaraNogaylehçesi yazıveedebiyat dilinintemeliolmutur.1938’denitibarenRusalfabesiesasalınmıtır.107

106AnikanovM.V.,StepanovV.V.,SusokolovA.A.,“TitulnıyeetnosıRossiyskoyFederatsii”…

139 c.Çerkesçe Çerkesçe Kafkas Dilleri’nin Kuzeybatı Kafkas veya AbhazAdıge dilleri grubuna ait bir dildir. En belirgin özelliği ünsüzlerin zenginliği ve ünlülerin çok az olmasıdır. Batı ve Doğu (veya Kabardey) olmak üzere iki lehçesi vardır. Batı lehçesi Abzeh,Bjeduğ,Çemguyveapsığağızlarından;Doğu (Kabardey) lehçesi de Büyük Kabardey, Besleney, Mozdok ve Kuban ağızlarından oluur. Bu iki lehçe Sovyet ve Rusya dilbiliminde akraba fakat ayrı iki dil kabul edilir. Batı lehçesi “Adıgey dili”, Doğu lehçesi de “KabardeyÇerkes dili” olarak adlandırılır. Batı lehçesi Adıgey Cumhuriyeti’nde, Doğu (Kabardey) lehçesi de KabardeyBalkar ve KaraçayÇerkes cumhuriyetlerinde konuulur. Yazı ve edebiyat dili Batı Çerkesçesinde “Çemguy”, DoğuÇerkesçesinde“BüyükKabardey”ağzıüzerinekurulmutur.Buayrımdandolayı küçük farklılıkları olan iki ayrı alfabe vardır. KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde 1936’dan beri kullanılan ve 59 harften oluan alfabe RusKiril harflerini esas almaktadır.108

KabardeyBalkar ve KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde yaayan Çerkesler aynı lehçeyi konutuğundan Rusça litaratürde bu dil “KabardeyÇerkes dili” olarak adlandırılır. Bu nedenle Çerkesçeyle ilgili bilgilerde bütün Rusya’ya ait veriler KÇC içingöstergedeğildir.

d.Abazaca Abazaca Kafkas Dilleri grubunun AbhazAdıge koluna aittir. Abazaca için de dilbilimsel sınıflandırma ile Rusçadaki sınıflandırma farklıdır. Abazaca, Abhazya’da konuulan“Apsuva”ileKÇC’dekonuulanTapantavekaravua(Aharuva)lehçeleri olaraküçeayrılır.RusçalitaratürdeiseAbhazya’dakonuulan“Abhazca”ileKÇC’de konuulan“Abazince”ayrıdillerkabuledilmektedir.

107 Gaciyeva N.Z., “Nogayski yazık” (“Nogay Dili”), Malopismennıye yazıki narodov SSSR (SSCB HalklarınınGençYazılıDilleri) ,MoskovaLeningrad,1959;KalmıkovĐ.H.,Kereytov R.H.,Sikaliyev A.Đ.,“Nogaytsı”(“Nogaylar”),Çerkessk,1988. 108Hewitt,George, EncyclopediaoftheLanguagesofEurope (editedbyGlanvillePrice)//TurçaninovG. Tsagov M., “Grammatika Kabardinskogo Yazıka” (“Kabardey Dili Grameri”), SSCB Bilimler Akademisi, MoskovaLeningrad 1940; Yazıki Narodov SSSR (SSCB Halklarının Dilleri), IV. Cilt, AkademiyaNaukSSSR.

140 KÇC’deAbazacaiçinkabuledilenilkalfabe1933yılındaKubinaElburganağzı esasalınarakLatintemelliolarakhazırlanmıtır.1938’debugünkullanılanKiriltemelli alfabeyledeğitirilmitir.Alfabedeüçüiaretolmaküzere68harfvardır.

Çerkesçe ve Abazaca önden ve sondan eklemeli dillerdir. Đsim çekim sistemi yoktur, buna karılık fiil sistemi çok karmaıktır. Fiillerin önüne ve sonuna ahıs, durum, yön, zaman v.d. bildiren takılar eklenir. Çerkesçede cins yokken, Abazacada ahıszamirleriveahısöntakılarıerkek,kadınvenesneolaraküçeayrılır.109

2.Karaçayca,Çerkesçe,AbazacaveNogaycaKonuanlarınNüfusu Kiilere SSCB’de konuulan dillerden birini bilip bilmediği ilk kez 1970 sayımında sorulmutur. KÇC’de hemen bütün sayımlarda anadilini kendi milliyetinin dili olarak bildirenler o milliyetin toplam nüfusuna yakındır. Aynı ekilde Rusçaya hâkimiyet oranı da yüksektir. Bu da her milliyetin büyük oranda kendi anadilini koruduğunu,aynızamandaikidilliliğingeniölçüdeyaygınolduğunugöstermektedir.

1959ve1970sayımlarınınverilerikarılatırıldığında,ikisayımarasındaSSCB genelinde anadilini konuma oranının % 94,3’ten 93,9’a gerilediği görülmektedir. (Tablo75).BusüreçgenellikleRusçanınanadiliyerinegeçmesieklindeilemektedir. AncakaynıdönemdeKaraçayÇerkesÖB’ninüçyerlihalkındaanadilinikonumaoranı artmıtır.Buhalklarınbüyükorandakendibölgelerinde yaamaları,geleneksel yaam tarzlarınısürdürmelerivebellikültürelhaklarasahipolmalarıanadillerinikorumalarını sağlamıtır.

Tablo75 1959ve1970NüfusSayımlarınaGöreAnadiliniBilmeOranı MilliyetininDilini Nüfus(kii) Milliyet AnadiliSayanlar(%) 1959 1970 1959 1970 SSCBToplamNüfusu 208.827.000 241.720.000 94,3 93,9 Karaçay 81.000 113.000 96,8 98,1 Çerkes 30.000 40.000 89,7 92,0 Abaza 20.000 25.000 94,8 96,1 Kaynak: http://timonello.pisem.net/stat.html#top 109 GenkoA.N.,“Abazinskiyazık”(“AbazaDili”),Moskova1955;Chirikba,Viacheslav,“Distributionof AbkhazDialectsinTurkey”, ProceedingoftheConferenceonNorthwestCaucasianLinguistics ,1012 October1994,Đstanbul(editedbyA.SumruÖzsoy),Novusforlag,Oslo1995.

141 1979 sayımında SSCB nüfusunun % 93,1’i kendi milliyetinin dilini anadili olarakgöstermitir.101milliyetten77’sindeSSCBhalklarınındillerindenbiriniikinci dilolarakserbestçekonuankiisayısı%50’denfazladır.110

1989 sayımı sonuçlarına göre Karaçaylarda ve Çerkeslerde anadilini konuma oranı çok az da olsa dümütür. SSCB’deki 155.936 kiilik Karaçay nüfusunun 150.999’u(%96,8)Karaçaycayıanadilisaymaktadır.(Tablo76).4240kiiRusçayı(% 2,7),697kiide(0,45)bakadillerianadilisaymaktadır.Karaçaycayıanadilisaymayan ama serbestçe konuabilen 620 kii vardır. Karaçayların % 79,2’si (123.571 kii) Rusçayıserbestçekonuabildiğini,%19,8’ide(30.877kii)Rusçayahâkimolmadığını belirtmitir.

Tablo76 1989SayımınaGöreKaraçayÇerkesÖBHalklarınınDilDurumu Anadilini...... KabulEdenler SSCBDillerindenBiriniSerbestçe (kii) Konuabilenler(kii) Rusçaya Nüfus Kendi Hâkim (kii) Kendi Diğer Diğer Rusça Milliyetinin Rusça Olmayan MilliyetininDili birdil birdil Dili SSCB Karaçay 155.936 150.999 4.240 697 620 123.571 868 30.877 Nogay 75.181 67.591 2.569 5.021 405 59.618 668 14.490 Çerkes 52.363 47.322 3.321 1.720 395 39.970 749 11.249 Abaza 33.613 31.397 1.578 638 229 26.254 1.238 5.892 RusyaSFSC Karaçay 150.332 146.940 3.158 234 541 119.939 369 29.483 Nogay 73.703 66.641 2.154 4.908 367 58.781 505 14.050 Çerkes 50.764 46.474 2.648 1.642 344 39.202 566 10.652 Abaza 32.983 30.989 1.402 592 195 25.899 1.159 5.730 Kaynak: http://demography.narod.ru/data/ethlang89ru.html

1990’lardan itibaren ehirlemenin artması, geleneksel yaam tarzından çıkılması,radyotelevizyonunveyükseköğretiminyaygınlamasıyavayavaRusçayı baskın dil haline getirmeye balamıtır. Bununla birlikte yükselen milliyetçilik, etnik gruplararasındayaanangerginlik,kimliğevedileverilenönemiartırmıtır.

2002nüfussayımısonuçlarıKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndekonuulandiller ve KÇC halklarının tüm Rusya’daki dil durumu hakkında daha ayrıntılı veriler 110 “Sovetskiy narod v 1979” (1979’da Sovyet Halkı”), Nauka i Jizn (Bilim ve Yaam) , № 4, 1980, http://pavelambiont.com/nocomments/2005/07/10/45 (Eriim:11.11.2005)

142 sunmaktadır. Daha önce belirtildiği gibi, tüm Rusya için geçerli verilerde öyle bir durum söz konusudur. KaraçayÇerkes Cumhuriyet’inde yaayan Çerkeslerle KabardeyBalkar Cumhuriyeti’nde ve bu iki bölge dıındaki bazı köylerde yaayan Çerkesler aynı dili ve lehçeyi konumaktadır. Dolayısıyla Rusya Federasyonu’nda “KabardeyÇerkes dili” olarak belirtilen dili konuanların sayısı sadece KÇC’li Çerkeslerigöstermemektedir.111 KabardeyBalkarCumhuriyeti’ndeyaayanBalkarlarla Karaçaylar da “KaraçayBalkarca” olarak kaydedilen aynı dili konumaktadır. DolayısıyladilkonusundaKaraçaylarveBalkarlarbirlikte ele alınmaktadır. Nogayca bilenlere,nüfusverilerindeolduğugibiDağıstan,ÇeçenistanveStavropol’de yaayan Nogaylar da dâhildir. Sadece Abazaca konuanlar tümüyle KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’ndendir.(Tablo77)

Tablo77 2002SayımınaGöreDilBilenlerinNüfusu Bilenlerin Dil Sayısı(kii) Abazaca 38.247 KaraçayBalkarca 302.748 Nogayca 90.020 KabardeyÇerkesçe 587.547 *TümRusya’dadildurumunubelirtmeyen1.420.544kiidir. KÇC dilleri arasında varlığını sürdürme konusunda en zor durumda olan Abazacadır.1989sayımıverilerinegöretümRusya’daAbazaların%94’üAbazacayı anadili saymaktadır. Ancak bu iyimser tabloya rağmen nüfuslarının azlığı nedeniye Abazaların dilleri ve kültürleri yok olma tehdidi altına girmitir. Orta yaın altındakilerdeiletiimdiliRusçaolmutur.112

Karaçay, Nogay, Çerkes ve Abazalarda ehir ve kır nüfuslarına göre Rusça bilenlerinsayısınıveoranıöyledir:DörthalkındaRusçayahâkimiyetoranı%90’ın üzerindedir. En yüksek oran az farkla Abazalarda, en düük oran da Nogaylardadır. Köylerde her halk için Rusça bilmeyenlerin sayısı artmaktadır. Rusça bilmeyenlerin

111 Çerkesçenindiğerlehçesi“Adıgeydili”olarakAdıgeyCumhuriyeti’ninresmidilidir. 112 Tlisova, Fatima, “Medlennoye isçeznovaniye abazin” (Abazaların Yava Yok Oluu”), http://www.iwpr.net (Eriim:18.06.2006).

143 çoğunluğunu muhtemelen yalılar oluturmaktadır. Önceki yıllara göre Rusçaya hâkimiyetinarttığıdagözlenmektedir.(Tablo78)

Tablo78 2002SayımınaGöreKÇCHalklarınınRusçayaHâkimiyeti(TümRusya) ToplamNüfus ehirNüfusu KırNüfusu Toplam Rusça NüfusĐçinde Bilenlerin Rusça Rusça Rusça Nüfus Nüfus Nüfus Oranı,% Oranı,% Bilenler Bilenler Bilenler Abaza 37.942 36.525 16.283 16.027 21.659 20.498 0,0 96,3 Çerkes 60.517 57.212 22.585 22.293 37.932 34.919 0,1 94,5 Karaçay 192.182 181.927 73.370 71.302 118.812 110.625 0,1 94,7 Nogay 90.666 84.927 19.327 18.721 71.339 66.206 0,1 93,7 KÇCdıındayaayanKaraçay,Nogay,ÇerkesveAbazalarınRusçayahâkimiyet oranıdoğalolarakartmaktadır.Rusya’nındiğerbölgelerindeyaayannüfusunsayısıyla Rusçaya hâkim olanların sayısı hemen hemen aynıdır. Moskova’da, Ural Federal Bölgesi’nin bazı birimlerinde ve komu Kafkas bölgelerinde toplanan nüfus içinde Rusçaya hâkim olmadığını belirten çok az sayıda kii vardır. Bunların, çocuklarının yanındayaayanyalılarolduğudüünülebilir.(Tablo79)

Tablo79 2002NüfusSayımınagöreKaraçayÇerkesCumhuriyetiHalklarınınRusyaFederasyonuBölgelerindekiNüfusuve RusçayaHâkimiyeti

Karaçay Nogay Çerkes Abaza

Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya (kii) Hâkim (kii) Hâkim (kii) Hâkim (kii) Hâkim MerkezFederalBölgesi (TsentralnıyFederalnıyOkrug) BelgorodOblastı 33 33 21 21 3 3 2 2 BryanOblastı 15 15 13 13 6 6 ĐvanovOblastı 26 25 18 18 17 17 3 3 KalugaOblastı 29 29 78 78 12 12 6 6 KostromaOblastı 4 4 17 17 5 5 KuraOblastı 56 56 7 7 14 14 5 5 LipetskayaOblastı 21 21 22 22 63 63 5 5 MoskovaOblastı 428 422 106 99 142 140 52 52 Moskovaehri 823 811 158 158 520 517 191 188 OrlovOblastı 37 37 14 14 3 3 3 3 RyazanOblastı 46 45 49 47 19 19 6 6 SmolenskOblastı 43 43 17 17 4 4 9 9 TambovOblastı 28 28 75 75 6 6 2 2

144 Karaçay Nogay Çerkes Abaza

Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya (kii) Hâkim (kii) Hâkim (kii) Hâkim (kii) Hâkim TulaOblastı 45 44 123 123 7 7 1 1 TverOblastı 92 92 34 34 9 9 6 6 VladimirOblastı 24 23 2 2 5 5 4 4 VoronejOblastı 103 103 88 87 36 36 12 12 YaroslavOblastı 26 26 13 13 14 14 3 3 KuzeybatıFederalBölgesi (SeveroZapadnıyFederalnıyOkrug) ArhangelOblastı 35 35 15 15 14 14 7 7 NenetsÖzerkBölgesi 2 2 2 2 2 2 1 1 KaliningradOblastı 54 54 28 28 18 18 5 5 KarelyaCumhuriyeti 28 28 5 5 13 13 1 1 KomiCumhuriyeti 84 84 53 53 29 29 33 33 LeningradOblastı 67 66 40 40 34 34 19 19 MurmanOblastı 73 72 119 119 56 56 18 18 NovgorodOblastı 22 22 19 19 10 10 3 3 PskovOblastı 19 19 6 6 5 5 5 5 St.Petersburgehri 323 319 98 97 115 115 59 59 VologodOblastı 36 36 8 8 6 6 6 6 GüneyFederalBölgesi (YujnıyFederalnıyOkrug) AdıgeyCumhuriyeti 64 62 15 15 642 636 71 70 AstrahanOblastı 96 91 4570 4389 45 45 26 26 ÇeçenistanCumhuriyeti 15 14 3572 3216 13 13 7 6 DağıstanCumhuriyeti 65 63 38.168 34.518 47 47 20 19 ĐnguetyaCumhuriyeti 9 9 1 1 26 25 KabardeyBalkarCumhuriyeti 1273 1234 409 397 725 708 514 506 KalmukCumhuriyeti 138 138 90 89 56 56 27 27 KaraçayÇerkesCumhuriyeti 169.198 159.312 14.873 14.267 49.591 46.477 32.346 30.975 KrasnodarKrayı 784 778 219 218 4.446 4.309 196 194 KuzeyOsetya–AlanyaCumhuriyeti 58 56 194 193 83 83 21 20 RostovOblastı 516 515 206 205 163 163 76 76 StavropolKrayı 15.146 14.893 20.680 19.888 2.097 2.078 3.300 3.277 VolgogradOblastı 226 224 168 165 79 79 36 36 VolgaFederalBölgesi (PrivoljskiyFederalnıyOkrug) BakurdistanCumhuriyeti 81 80 30 30 22 22 5 5 ÇuvaCumhuriyeti 13 13 7 7 6 6 6 6 KirovOblastı 21 21 11 11 15 15 7 7 MariElCumhuriyeti 9 9 8 8 7 7 1 1 MordovyaCumhuriyeti 27 27 3 3 3 3 NijegorodOblastı 61 61 14 14 27 27 14 14 OrenburgOblastı 64 64 43 42 26 26 5 5 PenzenOblastı 19 19 2 2 4 4 1 1 PermOblastı 75 75 23 23 26 26 18 18

145 Karaçay Nogay Çerkes Abaza

Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya (kii) Hâkim (kii) Hâkim (kii) Hâkim (kii) Hâkim SamaraOblastı 32 32 43 42 33 33 18 18 SaratovOblastı 223 220 443 434 62 62 26 26 TataristanCumhuriyeti 62 61 29 27 14 14 7 7 UdmurtCumhuriyeti 34 34 8 8 7 7 4 4 UlyanovOblastı 22 22 16 16 3 3 8 8 UralFederalBölgesi (UralskiyFederalnıyOkrug) ÇelyabinOblastı 73 73 18 17 32 32 10 10 KurganOblastı 6 6 1 1 5 5 SverdlovOblastı 78 74 19 19 30 30 19 19 TümenOblastı 210 205 4.272 4.179 562 559 456 450 HantıÖzerkBölgesi–Yugra 69 66 2.502 2.447 368 366 292 289 YamalNenetsÖzerkBölgesi 97 95 1.708 1.671 162 161 156 153 SibiryaFederalBölgesi (SibirskiyFederalnıyOkrug) AltayCumhuriyeti 4 3 6 6 1 1 AltayKrayı 79 79 23 23 26 26 7 7 BuryatCumhuriyeti 35 34 9 9 3 3 6 6 ÇitinOblastı 22 22 23 23 17 17 3 3 AginBuryatÖzerkBölgesi 1 1 1 1 HakasCumhuriyeti 28 28 13 13 15 15 7 7 ĐrkutOblastı 96 96 40 40 39 39 30 30 UstOrdınBuryatÖzerkBölgesi 4 4 13 13 7 7 KemerovoOblastı 75 75 18 18 28 28 21 21 KrasnoyarKrayı 123 117 380 370 67 66 41 41 Taymır(DolganNenets)ÖzerkBölgesi 1 1 7 7 6 6 1 1 EvenkÖzerkBölgesi 1 1 1 1 NovosibirskOblastı 67 66 32 32 24 23 13 13 OmskOblastı 30 30 9 9 29 29 12 12 TıvaCumhuriyeti 13 13 29 28 3 3 TomskOblastı 19 19 8 8 18 18 6 6 UzakdoğuFederalBölgesi (DalnevostoçnıyFederalnıyOkrug) AmurOblastı 28 27 33 33 9 9 2 2 ÇukçaÖzerkBölgesi 6 6 2 2 1 1 HabarovKrayı 37 35 122 122 26 26 4 4 KamçatkaOblastı 38 38 18 18 33 33 17 17 KoryakÖzerkBölgesi 2 2 5 5 MagadanOblastı 11 11 29 29 8 8 6 6 PrimorskiKrayı 50 49 91 91 26 26 14 14 SahaCumhuriyeti(Yakutistan) 66 65 358 351 64 64 20 20 SahalinOblastı 15 15 7 7 27 27 11 11 YahudiÖzerkOblastı 8 8 18 18 10 10 Kaynak :2002RusyaGenelNüfusSayımıverileri, www.perepis2002.ru

146 KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde yaayan diğer etnikgruplardan, uzun süredir buradayaamaktanveyaevlilikilikilerindendolayıyereldilleriöğrenenlerolmaktadır. Budillerdenbirinibilenlerinsayısınınfazlalığı,mensupolunanetnikgrubunKÇC’deki nüfusununbüyüklüğüyle,budillerikonuannüfusunbüyüklüğüyle,yaadıklarıbölgede daha çok hangi dilin konuulduğuyla ve öğrendikleri dilin kendi anadilleriyle yakınlığıyla ilgilidir. Örneğin Azeriler, Bakırlar, Kumuklar ve Tatarlar daha fazla sayıda Karaçayca ve Nogayca bilmektedir. Bazı sayılar da etnik gruplar arasındaki ilikilerin göstergesidir. Ermeniler, Osetler ve Ruslar daha çok Çerkesçe bilmektedir. Tabloda Abazacaya yer verilmemitir. Ancak Abazaların bir kısmının anadili olarak Çerkesçeyi benimsedikleri, anadili Abazaca olanların da çoğunlukla Çerkesçeyi bildikleribilinmektedir.

2002sayımıverilerinegöreÇerkesçe,KaraçaycaveNogaycabilendiğeretnik gruplarınnüfusuöyledir:(Tablo80)

Tablo80 DiğerEtnikGruplardanKÇCHalklarınınDilleriniBilenNüfus(2002sayımı)(kii) (RusçaDıında) Milliyet/Dil Çerkesçe Karaçayca Nogayca Alman 62 44 12 Avar 169 183 238 Azeri 316 438 179 Bakır 8 45 33 Belorus 31 16 9 Buryat 2 1 Çeçen 209 292 233 Çuva 17 5 3 Dargi 122 168 293 Ermeni 222 174 84 Đngu 122 67 21 Kabardey 507.371* 3.931 214 Kazak 146 221 684 Kumuk 138 273 612 Lezgi 113 68 38 Mari 8 3 1 Mordvin 5 7 2 Oset 1.559 453 26 Rus 4.735 2.302 814 Tatar 522 718 1.653 Ukraynalı 170 76 221 Udmurt 6 8 1 *KÇC’dekiÇerkeslerileKabardeyBalkarCumhuriyeti’ndekiÇerkeslerbirliktealınmıtır.

147 C.OTURDUĞUYERĐTĐBARIYLANÜFUS Rusya’nınhemÇarlıkveSovyetlerdönemindehemdegünümüzdeidariyapısı, yerleim yerlerinin sınıflandırılması ve adlandırılması Türkiye ile karılatırıldığında oldukçafarklıdır.KÇCnüfusununoturduğuyeritibarıylaincelenmesinegeçmedenönce buyapıyıtanımakfaydalıolacaktır.

1.YerleimYerlerininĐdariYapısıveGruplandırılması Tüm Rusya Federasyonu’nda olduğu gibi KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndede temel idari birim rayondur. Rayon, federal cumhuriyetler için Türkiye’de ilin karılığıdır, ancak büyüklük olarak ilçeyle karılatırılabilir. KÇC’de sekiz rayon bulunmaktadır: AdıgeHabl, Habez, Karaçay, MaloKaraçay, Prikuban, Urup, Ust CegutaveZelençuk.(ekil9)

ekil9.KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninĐdariBölgeleriveYönetimMerkezleri

KÇC’nin sekiz rayonu içinde sadece Zelençuk ve UstCeguta’nın nüfusu 50 binin üzerindedir. Üç rayon ise (MaloKaraçay, Prikuban ve Habez) 30–40 bin arası nüfus grubuna girmektedir. AdıgeHabl ve Karaçay rayonları 20–30 bin arası

148 nüfuslarıylaaynı grupta yeralırlar.Cumhuriyet’inenaznüfuslurayonuiseUrup’tur. (Tablo81)

Tablo81 NüfusSayısınaGöreRayonlarınGruplandırılması Nüfusu 20.000’denaz 20.001–30.000 30.001–40.000 40.001–50.000 50.000’denfazla RayonSayısı 8 1 2 3 2 NüfusSayısı 285.833 18.654 54.681 106.888 105.610 Erkek 136.136 8.856 25.973 51.426 49.881 Kadın 149.697 9.798 28.708 55.462 55.729 RusyaFederasyonu’ndageçerlisınıflandırmayagöre,nüfusu5000ile1milyon arasında olan yerleimler “ehir yerleimi” olarak tanımlanmaktadır. Ancak Karaçay Çerkes Cumhuriyet’inde bunun istisnası çoktur. 11 ehir yerleiminden 4’ü “ehir” (Çerkessk, Karaçayevsk, UstCeguta, Teberda), 7’si de “ehir tipi yerleim” statüsündedir (Dombay, Mednogorski, Novıy Karaçay, Orconikidzevski, Pravokubanski,UdarnıyveElbrusski).Ancakbusınıflandırmanınbirazkendineözgü olduğunu belirtmek gerekir. Bir yerleim yerinin statüsü nüfusundan çok önemini bilemediğimizkonumunagörebelirlenmektedir.ÖrneğinTeberda7828kiinüfusuyla ehirdir;rayonmerkeziolanZelençukskayaise21.025kiinüfusuylaköydür.Dombay 403 kii ve Elbrusski 242 kii nüfuslarıyla “ehir tipi yerleim” (kasaba) sayılırken, 15.052nüfusluUçkekenköystatüsündedir.(Tablo94).

ehiryerleimlerinden7’si(2ehirve5ehirtipiyerleim)Karaçayrayonunda bulunmaktadır. ehirlerden sadece bakent Çerkessk’innüfusu yüzbininüzerindedir. UstCeguta ve Karaçayevsk 20–50 bin nüfuslu ehirler grubunda yer almaktadır. Teberda’nınnüfusuise10bininaltındadır.ehirtipiyerleimlerin7’sinindenüfusu5 bininaltındadır.(Tablo82)

Çerkessk ve Karaçayevsk herhangi bir rayonun yönetimine bağlı olmayan “cumhuriyetehirleri”dir.BustatülerindendolayıÇerkessk’innüfusu,içindebulunduğu Prikubanrayonuna;kendisinebağlıyerleimlerlebirlikteKaraçayevskehrininnüfusu daKaraçayrayonunadâhildeğildir.(Tablo94)

149 Tablo82 NüfusSayısınaGöreehirlerinveehirTipiYerleimlerinGruplandırılması* ehirYerleimlerininNüfusGrupları(kii) 5000’denaz 50009999 10000–19999 20000–49999 50000–99999 100000–249999 ehir Yerleimi 11 7 1 2 1 Sayısı Erkek 87.637 6.727 3.589 24.961 52.360 Kadın 105.894 7.717 4.238 30.055 63.884

Nüfus Toplam 193.531 14.444 7.827 55.016 116.244 ehirSayısı 4 1 2 1 Erkek 80.910 3.589 24.961 52.360 Kadın 98.177 4.238 30.055 63.884

Nüfus Toplam179.087 7.827 55.016 116.244 ehirTipi Yerleim 7 7 (Kasaba) Sayısı Erkek 6.727 6.727 Kadın 7.717 7.717

Nüfus Toplam14.444 14.444 *ehirveehirtipiyerleimyönetimlerinebağlıyerleimyerlerihariç ehirtipiyerleimlerden(kasabalardan)dördürayon(il)yönetimlerinebağlıdır. Novıy Karaçay ve Pravokubanski Karaçay rayonu yönetimine; Udarnıy, Prikuban rayonuyönetimine;MednogorskideUruprayonuyönetiminebağlıdır.(Tablo83).ehir tipi yerleimlerden Dombay, Orconikidzevski ve Elbrusski ise idari olarak, sınırları içinde bulundukları Karaçay rayonuna değil doğrudan Karaçayevsk ehri yönetimine bağlıdır.(Tablo84)

Tablo83 Tablo84 RayonYönetimineBağlıehirTipiYerleimlerin ehirYönetimineBağlıehirTipiYerleimlerin NüfusSayısınaGöreGruplandırılması NüfusSayısınaGöreGruplandırılması ehirTipi Toplam Yerleimler ehirTipi Yerleimler* 5000’denaz Toplam ehir Tipi Yerl. 5000’denaz 4 4 Sayısı ehir Tipi 3 3 Erkek 4.892 4.892 YerleimlerinSayısı Kadın 5.675 5.675 Erkek 1.835 1.835 Toplam 10.567 10.567 Kadın 2.042 2.042 Toplam 3.877 3.877 *Bunlarabağlıyerleimyerlerihariç

150 Nüfusu10ile5000kiiarasındaolanyerleimler“kırsal yerleim yeri” kabul edilmektedir. KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde 10 kırsal yerleim yerinin nüfusu 5000’inüzerindeolduğuhalde“ehirtipiyerleim”statüleriyoktur.Toplam139kırsal yerleimyerivardır.(Tablo85).Nüfusu1001–2000kiiarasındaolankırsalyerleimler çoğunluğu oluturmaktadır. Kırsal yerleimler “selo”, “aul” ve “stanitsa” olarak ayrılmaktadır.Yerlihalklara(Karaçay,Nogay,ÇerkesveAbazalara)ait köyler “aul”, Kazakköyleriise“stanitsa”olarakadlandırılmaktadır.

Tablo85 KÇC’deRayonların,YerleimYerlerininveKırsalYönetimlerin Sayısı ehir Tipi Kırsal Kırsal Rayon ehir Yerleim Yönetim Yerleim 8 4 7 80 139

Nüfus gruplarına göre dağılıma baktığımızda, kırsal yerleim yerlerinin Türkiye’dekiköylerekıyaslaoldukçabüyükolduğugörülmektedir.Bu,askerigüvenlik kaygısıylaköyleribirarayatoplayanÇarlıkyönetimininvealtyapısağlamakamacıyla Sovyetler Birliği’nin ilk dönemlerinde uygulanan iskân politikalarının sonucudur. (Tablo86)

Tablo86 NüfusSayısınaGöreKırsalYerleimYerlerininGruplandırılması* KırsalYerleimler 10 ve 1001– 2001– Toplam 11–200 201–500 501–1000 5000’den daha az 2000 5000 (kii) (kii) (kii) fazla(kii) (kii) (kii) (kii) KırsalYerl. 139 2 18 25 28 30 26 10 Sayısı Erkek 117.844 13 855 4.528 9.738 21.329 39.391 41.990 Kadın 128.095 7 773 4.670 10.319 23.092 43.543 45.691 Toplam 245.939 20 1.628 9.198 20.057 44.421 82.934 87.681 Nüfus *Butabloyakimseninyaamadığıkırsalyerleimyerleridâhiledilmemitir.

151 KÇC’debağlıkırsal yerleimyerisayısı40’ıgeçen rayon yoktur.8rayondan 6’sınabağlıkırsalyerleimsayısıda20’denazdır.(Tablo87)

Tablo87 KırsalYerleimSayısınaGöreRayonlarınGruplandırılması KırsalYerleimlerinSayısı Toplam 1–20 21–40 Rayonsayısı 8 6 2 Erkek(kii) 116.155 86.111 30.044 Kadın(kii) 126.208 93.416 32.792 Toplam(kii) 242.363 179.527 62.836 8rayon,bağlıkırsalyönetimsayısıbakımındaneitsayıdaikigrubadâhildir.4 rayona6–10arası,diğer4rayonada11–15arasıkırsalyönetimbağlıdır.(Tablo88)

Tablo88 KırsalYönetimSayısınaGöreRayonlarınGruplandırılması KırsalYönetimSayısı Toplam 1–5 6–10 11–15 RayonSayısı 8 4 4 Erkek(kii) 116.155 60.579 55.576 Kadın(kii) 126.208 65.929 60.279 Toplam(kii) 242.363 126.508 115.855 KÇC’de mevcut 80 kırsal yönetimden büyük çoğunluğuna (63) bağlı kırsal yerleimsayısı12’dir.17’sinebağlıkırsalyerleimise35’dir.(Tablo89)

Tablo89 KırsalYerleimSayısınaGöreKırsalYönetimlerinGruplandırılması KırsalYerleimlerinSayısı Toplam 1–2 3–5 KırsalYönetimSayısı 80 63 17 Erkek(kii) 116.155 89.118 27.037 Kadın(kii) 126.208 97.118 29.090 Toplam(kii) 242.363 186.236 56.127

Türkiye’detamkarılığıolmayanbiridari yapı,“selskayaadministratsiya”veya “selski sovyet” olarak adlandırılan kırsal yönetimdir. Kırsal yönetim, birkaç kırsal yerleimin yerel yönetim organlarının ortak kararıyla oluturulan tek bir yerel

152 yönetimtir.Birkaçkırsalyerleimintekbiryönetimaltındabirlemesiyleoluanbelde denebilir. KÇC’detoplam242.363kiininyaadığı80kırsalyönetimdenhiçbirininnüfusu 10.000kiiyigeçmemektedir.Sayıcaenfazlaolankırsalyönetimlernüfusu2001–3000 kiiarasındaolanlardır.(Tablo90)

Tablo90 NüfusSayısınaGöreKırsalYönetimlerinGruplandırılması Nüfusu(kii) 500ve Toplam 501 1001 1501 2001 3001 4001 5001 7000’den Daha 1000 1500 2000 3000 4000 5000 7000 Fazla az Kırsal Yön. 80 4 9 11 11 18 8 6 9 4 Sayısı Erkek 116.155 784 3.275 6.557 9.063 20.819 12.672 12.684 24.858 25.443 Kadın 126.208 793 3.464 6.848 9.770 22.578 14.023 13.609 27.412 27.711 Toplam 242.363 1.577 6.739 13.405 18.833 43.397 26.695 26.293 52.270 53.154 En fazla kırsal yönetimin bağlı olduğu rayon, 13 kırsal yönetimle Karaçay rayonudur.Diğerrayonlarabağlıkırsalyönetimsayısıiseöyledir:Prikubanrayonu12, AdıgeHablrayonu11,Habezrayonu11,MaloKaraçayrayonu10,Zelençukrayonu9, UstCegutarayonu8,Uruprayonu6. 113

KÇC’nin idari yapısında geçmi yıllarda bazı değiiklikler yapılmıtır. 1970 yılında 7 olan rayon sayısı, UstCeguta rayonunun kurulmasıyla 8’e çıkmıtır. PregradnayarayonununadıdasonradanUrupolarakdeğitirilmitir.SovyetlerBirliği dağıldıktansonraKÇC’deyapılanidarideğiikliklerilginçbirdurumugöstermektedir. Yerleimyerlerininstatüsününzamanlayükselmesibeklenirkentersiolmu,ehirtipi yerleimler kırsal yerleim yerine dönütürülmütür. 1992’de AdıgeHabl rayonuna bağlı Erkenahar, 1995’te Urup rayonuna bağlı Kurcinovo, 1996’da Zelençuk rayonunabağlıArhızve1997’deUruprayonunabağlıUrupehirtipiyerleimlerikırsal yerleim yerine dönütürülmütür. Muhtemelen, ehirlere ve KÇC dıına göçlerle buralardanüfusunazalmasıbundaetkiliolmutur.

113 SelskiyenaselennıyepunktıRSFSR(podannımVsesoyuznoyperepisinaseleniya1989g.) (RusyaSFSC’ninKırYerleimleri(1989SSCBGenelNüfusSayımıverilerinegöre)),Moskova.:Rusya DevletĐstatistikKomitesi(Goskomstat),1991–367s..KaraçayevoÇerkesskayaSSR(230)

153 Rusya Federasyonu parlamentosu tarafından, dilleri ve kültürleri yok olma tehdidialtındaolanhalklarıkorumakiçinçıkarılan yasayadayanarak KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’ndeAbazalariçinbirrayon(il)kurulmasıkararıalınmıtır.29Aralık2005 tarihinde KÇC devlet bakanının imzaladığı kararnameyle Abaza rayonunun geçici yönetimi kurulmu, 2007 yılında da rayonun kurulmasının tamamlanması planlanmaktadır.BerayonadağılmıolanAbazayerleimlerininçoğunuiçinealacak yenirayonunuyönetimmerkeziKubinaköyüolacaktır. 114

2.KırehirNüfusuveehirleme Yerleim yeri olarak ehir, bütün Kuzey Kafkasya için olduğu gibi Karaçay ÇerkesCumhuriyetiiçindenispetenyenibirkavramdır.Đlkehirlerintemeli19.yüzyıl baındanitibarenkurulanRuskaleleriveistihkâmlarıdır.Buralardanüfusilkkurulduğu yıllarda tamamen ya da büyük çoğunlukla Ruslardan olumaktadır. Yerli nüfusun ehirlemesi20.yüzyıldabalamıvebugünancaknüfusunyarısınaulamıtır.

ehirlerin kurulu tarihleri çok eski değildir. Bakent Çerkessk 1804 yılında askeriistihkâmolarakkurulmu,1931yılındaehirstatüsüalmıtır.Đkincibüyükehir UstCeguta 1861 yılında kurulmu, 1975 yılında ehir statüsü almıtır. Teberda’nın kuruluu1868,ehirstatüsüalması1971yılındadır.1926yılındakurulanKaraçayevsk ise1929’daehirstatüsüalmıtır.

KÇC nüfusunun yıllara göre ehir ve kır nüfusları ve oranları Tablo 91’de görülmektedir. 1959 yılında toplam nüfusun üçte birinden fazlası kırsal alanda yaamaktadır. Sonraki yıllarda ehirleme belli bir hızda devam etmi, fakat 1992 yılındanitibarenehirnüfusundadüügörülmeyebalamıtır.Bununbalıcanedeni, ehirlerde yaayan nüfusun çoğunlukla Rus olması ve Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra cumhuriyeti terk etmeleridir. Dıarıya göç, son yıllarda hızı azalmakla birlikte devametmektedirvebudaenbataehirnüfusununazalmasınayolaçmaktadır.

114 “Abazarayonunungeçiciyönetimiresmiolarakkuruldu.”,www.09biz.ru ,(Eriim:18.01.2006)

154 Tablo91 KaraçayÇerkesÖB/Cumhuriyeti’ninYıllaraGöreehirKırNüfuslarıveOranları ToplamNüfus ehirNüfusu ToplamNüfusaOranı(%) Yıllar KırNüfusu(kii) (kii) (kii) ehirNüfusu KırNüfusu Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes 1939 ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB 150.000 93.000 11.000 29 139.000 64.000 7,3 31,2 92,7 68,8 1959 278.000 65.000 213.000 23,4 76,6 1970 345.000 113.000 232.000 32,7 67,3 1975 361.000 149.000 212.000 41,2 58,8 1979 368.000 160.000 208.000 43,4 56,6 1985 396.000 182.000 214.000 46,0 54,0 1986 396.000 182.000 215.000 46,0 54,0 1989 418.000 204.000 214.000 49,1 50,9 1990 422.000 207.000 215.000 49,1 50,9 1991 427.000 211.000 216.000 49,3 50,7 1992 431.000 213.000 218.000 49,5 50,5 1993 434.000 208.000 226.000 47,9 52,1 1994 434.000 207.000 227.000 47,7 52,3 1995 436.000 207.000 229.000 47,6 52,4 1996 436.000 201.000 235.000 45,9 54,1 1998 436.000 193.000 243.000 44,1 55,9 1999 436.000 193.000 243.000 44,3 55,7 2000 435.000 192.000 243.000 44,0 56,0 2001 433.000 191.000 242.000 44,1 55,9 2002 439.000 193.000 246.000 44,0 56,0 2003 440.000 194.000 246.000 44,0 56,0 2004 437.000 193.000 244.000 44,2 55,8 2005 435.000 192.000 243.000 44,2 55,8 Kaynak: RegionıRossii:statistiçeskiysbornik.V2t.T.1GoskomstatRossii.M:,1999.s.3435; www.mojgorod.ru; www.elbrusoid.ru;www.kchr.info;www.gsk.ru;www.sci.aha.ru;http://rfdata.al.ru

Sayım yıllarına göre ehir ve kır nüfusları grafik olarak ekil 10’da, nüfus oranları da ekil 11’de görülmektedir. 1939 yılı için, o tarihte ayrı birimler olan KaraçayveÇerkesözerkbölgelerininortalamadeğerleriesasalınmıtır.

155 500 450 439 418 400 368 350 345 300 278 250 232 246 200 213 208 214 150 204 193 Nüfus(binkii) 100 160 50 113 0 65 1959 1970 1979 1989 2002

Toplam ehir Köy

ekil10.SayımYıllarınaGöreKÇC’ninehirveKırNüfuslarınınArtıı

57 51 56 67 81 77 Köy ehir Yüzde

49 43 44 33 19 23

1939 1959 1970 1979 1989 2002

ekil11.SayımYıllarınaGöreKÇC’deehirveKırNüfusuOranları

2002yılında1989sayımınagöreehirnüfusu%49’dan%44’edümütür.Kır nüfusu ise % 51’den % 56’ya çıkmıtır. Đç göçün istikameti kırsal alandan ehirlere olmaklaberaber,kırsalalandadoğurganlıkhızınındahayüksekolmasıvecumhuriyeti terkedenRusnüfusunehirliolmasıehirnüfusuoranınıdüürmütür.

2002 genel nüfus sayımı sonuçlarına göre Rusya Federasyonu’nun toplam nüfusunun%73,3’üehirlerde,%26,7’sikırsalalandayaamaktadır.KÇCnüfusunun

156 ehirlemeoranıiseRusyagenelinegöreoldukçadüüktür.2002sayımınagöreKÇC nüfusunun % 46’sı (245.939 kii) kırsal alanda, % 44’ü (193.300 kii) ehir yerleimlerindeyaamaktadır.ehirlinüfusunda%40,7’si(179.087kii)4ehirde,% 3,3’ü (14.444 kii) ehir tipi yerleimlerde (kasaba) yaamaktadır. Sayımdan sonraki yıllarda da bu oran değimemitir. Yerleim yerlerine göre KÇC nüfusunun dağılımı ekil12’deekildegörülmektedir.

%3

%41 %56

ehir ehirTipiYerleim KırsalYerleim

ekil12.2002SayımındaKÇCNüfusununYerleimYerlerineGöreDağılımı

KÇC’de etnik grupların ehirleme süreci ve oranı “Nüfusun Etnik Yapısı” bölümündeincelenmitir.

KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin Sovyetler Birliği dönemine ait, rayonlara (illere)görenüfusverileribulunamamıtır.Etnikgruplarınrayonlaragöredağılımında dahaayrıntılıverilermevcuttur.(BölümIVA,NüfusunEtnikYapısı).19982005yılları arasına ait verilere göre, bu dönemde rayonların nüfus artı hızı oldukça düüktür. (Tablo 92). Yedi yılda en büyük artı dört bin kii ile Habez rayonunda olmutur. AdıgeHabl, Karaçay, Urup ve Zelençuk rayonlarının nüfusları azalmıtır. 2000 yılındanitibarengözlenennüfusdüüününbalıcanedenidıarıyagöçtür.

157 Tablo92 19982005YıllarındaRayonların(Đl)Nüfusu(kii) Rayon 1998 2000 2001 2002 2004 2005 AdıgeHabl 28.800 29.000 28.900 28.400 27.900 27.500 Habez 28.200 28.600 28.500 31.900 32.000 32.200 Karaçay 26.000 25.300 25.100 26.300 25.700 25.400 MaloKaraçay 37.700 37.900 38.000 39.500 39.500 39.600 Prikuban 34.500 34.600 34.500 35.500 35.300 35.000 Urup 22.100 21.900 21.700 18.700 18.400 18.200 UstCeguta 50.400 50.200 50.000 52.200 51.900 51.500 Zelençuk 53.300 53.600 53.300 53.400 52.500 52.000

Son iki sayım arasında bazı rayonların nüfusunda büyük değiiklik olmutur. Altırayondanüfusartıhızıgenelolarakdüüktür.Đkirayondaiseolağandııdeğiiklik görülmektedir.RuslarındıgöçünebağlıolarakUruprayonundanüfus%59,7azalmı, KaraçaylarıniçgöçünebağlıolarakUstCeguta’daise%139,8artmıtır.(Tablo93)

Tablo93 1989ve2002SayımlarınaGöreRayonların(Đl)veRayonMerkezlerininNüfusu Nüfus(kii)RAYON Nüfus(kii) RAYON(ĐL) 1989 2002 MERKEZĐ 1989 2002 AdıgeHabl 26.876 28.426 AdıgeHabl 3.775 3.650 Habez 26.923 31.885 Habez 5.308 5.781 Karaçay 25.177 26.255 Karaçayevsk 21.582 22.113 MaloKaraçay 36.613 39.456 Uçkeken 13.872 15.052 Prikuban 32.750 35.547 Kavkazski 3.771 3.039 Urup 46.332 18.654 Pregradnaya 6.853 6.566 UstCeguta 21.769 52.196 UstCeguta 29.225 32.903 Zelençuk 52.080 53.414 Zelençukskaya 20.455 21.025 TOPLAM 414.970 439.470 TOPLAM 105.041 109.100

2002nüfussayımınagöresekizrayoniçindeenbüyüknüfusasahipikirayon ZelençukveUstCeguta’dır.Zelençuk’tahiçehiryerleimiolmamasınarağmenburada yoğun Rus nüfusu yaamaktadır. UstCeguta ise yoğun yerleim yanında, bakent Çerkessk’tensonra enbüyüknüfusluehirolanUstCeguta’nın bulunduğu rayondur. Yüzölçümü nispeten büyük olmasına rağmen Karaçay rayonu nüfus olarak sondan ikincisıradadır;sınırlarıiçindebulunan2ehirve5kasabanınnüfusurayonnüfusuna dâhildeğildir.Sonyıllardanüfusuhemenhemenhiçdeğimemitir.(Tablo94)

2002 genel nüfus sayımına göre rayonların ve rayon merkezlerinin, ehir yerleimlerininvenüfusu3.000’denfazlaolankırsalyerleimlerinnüfuslarıTablo94’te yeralmaktadır.

158 Tablo94 2002NüfusSayımınaGöreKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeYerleimYerlerininNüfusu*

Toplam Erkek Kadın ToplamNüfusĐçinde(%) (kii) (kii) (kii) Erkek Kadın Karaçay–ÇerkesCumhuriyeti 439.470 205.481 233.989 46,8 53,2 ehirNüfusu 193.531 87.637 105.894 45,3 54,7 KırNüfusu 245.939 117.844 128.095 47,9 52,1 Çerkesskehri 116.244 52.360 63.884 45,0 55,0 Karaçayevskehri(BağlıYerleim 37.393 16.985 20.408 45,4 54,6 YerleriyleBirlikte) ehirNüfusu: 33.817 15.296 18.521 45,2 54,8 Karaçayevskehri 22.113 9.872 12.241 44,6 55,4 (Karaçayrayonumerkezi) Teberdaehri 7.827 3.589 4.238 45,9 54,1 Dombay(ehirtipiyerleim) 403 184 219 45,7 54,3 Orconikidzevski(ty) 3.232 1.530 1.702 47,3 52,7 Elbrusski(ty) 242 121 121 50,0 50,0 KırNüfusu(MaraAyağı) 3.576 1.689 1.887 47,2 52,8 AdıgeHablRayonu (Đl) –KırNüfusu 28.426 13.514 14.912 47,5 52,5 AdıgeHablAulu(rayonmerkezi) 3.650 1.691 1.959 46,3 53,7 ĐkonHalkAulu 4.202 2.043 2.159 48,6 51,4 Erkenahar 4.152 1.881 2.271 45,3 54,7 DiğerKırsalYerleimYerleri 16.422 7.899 8.523 48,1 51,9 ZelençukRayonu (Đl) KırNüfusu 53.414 25.486 27.928 47,7 52,3 ZelençukskayaSttsa(rayonmerkezi) 21.025 9.892 11.133 47,0 53,0 ĐspravnavaSttsa 4.586 2.061 2.525 44,9 55,1 KardonikskayaSttsa 7.796 3.632 4.164 46,6 53,4 KızılOktyabrskiAulu 3.587 1.770 1.817 49,3 50,7 StorojevayaSttsa 7.951 3.987 3.964 50,1 49,9 DiğerKırsalYerleimYerleri 8.469 4.144 4.325 48,9 51,1 KaraçayRayonu(Đl) 26.255 12.459 13.796 47,5 52,5 ehirNüfusu 5.121 2.402 2.719 46,9 53,1 NovıyKaraçay(ty) 2.163 1.069 1.094 49,4 50,6 Pravokubanski(ty) 2.958 1.333 1.625 45,1 54,9 KırNüfusu 21.134 10.057 11.077 47,6 52,4 KumıAvulu 4.287 2.052 2.235 47,9 52,1 DiğerKırsalYerleimYerleri 16.847 8.005 8.842 47,5 52,5

159 Erkek Kadın ToplamNüfusĐçinde(%) Toplam(kii) (kii) (kii) Erkek Kadın MaloKaraçayRayonu (Đl) –KırNüfusu 39.456 18.903 20.553 47,9 52,1 UçkekenKöyü(rayonmerkezi) 15.052 7.275 7.777 48,3 51,7 KrasnıyVostokKöyü 3.297 1.595 1.702 48,4 51,6 KrasnıyKurganKöyü 3.229 1.488 1.741 46,1 53,9 PervomayskoyeKöyü 5.322 2.491 2.831 46,8 53,2 TerezeKöyü 6.307 3.042 3.265 48,2 51,8 DiğerKırsalYerleimYerleri 6.249 3.012 3.237 48,2 51,8 PrikubanRayonu(Đl) 35.547 17.048 18.499 48,0 52,0 ehirNüfusu–Udarnıy(ty) 1.137 518 619 45,6 54,4 KırNüfusu 34.410 16.530 17.880 48,0 52,0 Kavkazski(rayonmerkezi) 3.039 1.369 1.670 45,0 55,0 DrujbaKöyü 3.139 1.536 1.603 48,9 51,1 PsıjAulu 6.810 3.262 3.548 47,9 52,1 ÇapayevskoyeKöyü 4.552 2.245 2.307 49,3 50,7 DiğerKırsalYerleimYerleri 16.870 8.118 8.752 48,1 51,9 UrupRayonu(Đl) 18.654 8.856 9.798 47,5 52,5 ehirNüfusu–Mednogorski(ty) 4.309 1.972 2.337 45,8 54,2 KırNüfusu 14.345 6.884 7.461 48,0 52,0 PregradnayaSttsa(rm) 6.566 3.232 3.334 49,2 50,8 KurcinovoKöyü 4.216 1.903 2.313 45,1 54,9 DiğerKırsalYerleimYerleri 3.563 1.749 1.814 49,1 50,9 UstCegutaRayonu(Đl) 52.196 24.395 27.801 46,7 53,3 ehirNüfusuUstCegutaehri(rm.) 32.903 15.089 17.814 45,9 54,1 KırNüfusu 19.293 9.306 9.987 48,2 51,8 NovayaCegutaAulu 3.718 1.794 1.924 48,3 51,7 SarıTüzAulu 3.174 1.512 1.662 47,6 52,4 DiğerKırsalYerleimYerleri 12.401 6.000 6.401 48,4 51,6 HabezRayonu (Đl) –KırNüfusu 31.885 15.475 16.410 48,5 51,5 HabezAulu(rayonmerkezi) 5.781 2.750 3.031 47,6 52,4 AliBerdukovskiAulu 5.071 2.427 2.644 47,9 52,1 BesleneyAulu 3.175 1.538 1.637 48,4 51,6 DiğerKırsalYerleimYerleri 17.858 8.760 9.098 49,1 50,9 * Rayonların, ehir yerleimlerinin, rayon merkezlerinin ve nüfusu binden fazla olan kırsal yerleim yerlerininnüfusu

160 a.ehirlerinNüfusu KÇC’nin dört ehrinden sadece bakent Çerkessk’in nüfusu yüz binin üzerindedir. ehir sayısı az olduğu için her birini ayrı ayrı ele almak aydınlatıcı olacaktır.ehirlerintopluhaldeyıllaragörenüfuslarıTablo98’degörülmektedir.1989 2005arasındaki16 yıldaÇerkesskveUstCeguta’nınnüfusuçokazartmı,diğeriki ehriniseazalmıtır.Özellikle2000yılındansonradıgöçebağlıolaraknüfustaazalma görülmektedir.

Tablo95 19892005YıllarındaehirlerinNüfusu(kii) 1989 1992 1996 1998 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Çerkessk 112.300 118.700 119.900 121.300 121.700 120.700 116.200 116.200 116.900 117.100 UstCeguta 29.200 31.600 31.500 31.400 31.500 31.400 32.900 32.900 32.500 32.100 Karaçayevsk 21.500 21.600 20.900 15.500 14.800 14.600 22.100 22.100 21.400 20.900 Teberda 8.800 8.900 8.300 8.100 7.600 7.400 7.800 7.800 7.700 7.600

(1).Çerkessk KaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninbakentiÇerkesskcumhuriyetinenkuzeyinde, Kubannehrinindoğusunda,dağönüolarakadlandırılanbölgedebulunmaktadır.(44°13' enlem,42°03'boylam).Prikubanrayonuiçindeyeralmasınarağmenrayonyönetimine bağlıdeğildir.

Genelehirplanlaması1956yılındayapılmıtır.ehirMerkez,GüneyveKuzey olmak üzere üç bölgeye (mikrorayon) ayrılmıtır. Eski Kazak stanitsasının (köy) bulunduğu, eğri dar sokaklarıyla en eski bölgeyi içine alan Merkez, ehrin endüstri, ulaım,idarivekültürmerkeziolmutur.Enbüyükkamubinaları(SovyetEvi,belediye, kütüphane, dram tiyatrosu, postane, Kuban Oteli) burada toplanmıtır. “Yeil Ada” parkıdabubölgedebulunmaktadır.1957’denitibarengelimeyebalayanKuzeyesas olarakendüstri,Güneydeçiftliktipiözelevlerintoplandığıbölgelerolmutur.

ehirden18km.mesafedemesireyeriolarakkullanılanvesusporları yapılan Batalpaagölleribulunmaktadır;göllersonradanbarajgölünedönütürülmütür.ehrin güneyinde, UstCeguta ehri yakınlarında bronz çağından (MÖ 32 bin yıl) kalma kurganlarvardır.

161 Çerkessk’innüfusu2005yılıitibarıyla117.100kiidir.Tablo96’dagörüldüğü gibi,dönemdönemfarklılıkgöstersedenüfusartıhızıdüüktür.2000yılındanitibaren denüfusuazalmayabalamıtır.

Tablo96 ÇerkesskehrininYıllaraGöreNüfusu(kii) 1897 8.100 1973 75.000 1996 119.900 1926 19.000 1976 83.000 1998 121.300 1939 28.600 1979 90.800 2000 121.700 1959 41.700 1982 96.000 2001 120.700 1962 47.000 1986 105.000 2002 116.200 1967 57.000 1989 113.060 2003 116.200 1970 67.200 1992 118.700 2005 117.100

Son iki sayım arasında Çerkessk nüfusu % 2,8’lik küçük bir artı göstermi, kadınerkekoranıise13yıldahiçdeğimemitir.

Tablo97 1989ve2002GenelNüfusSayımlarınaGöreÇerkesskehrininErkekveKadınNüfusu(kii) ToplamNüfusĐçinde(%) Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 52.614 52.360 60.446 63.884 113.060 116.244 45,0 45,0 55,0 55,0 1989 sayımına göre Çerkessk’te nüfusun çoğunluğunu Ruslar oluturmaktadır (% 67,8). Yerli halklar içinde en büyük nüfusa Karaçaylar sahip olmasına rağmen ehirdeki oranları Çerkeslerden düüktür. Abazaların Çerkessk’teki nüfus oranı

KÇÖB’dekioranlarıylahemenhemenaynıdır(%6,5).(Tablo98)

Tablo98 1989SayımınaGöreÇerkesskNüfusununEtnikYapısı Halk Nüfus(kii) Oran(%) Rus 76.124 67,8 Çerkes 10.087 9,0 Karaçay 8.702 7,7 Abaza 7.288 6,5 Ukraynalı 2.454 2,2 Nogay 1.361 1,2 Ermeni 1.353 1,2 Diğer 4.938 4,4 Toplam 112.307 100

162 Çerkesskilkolarak1804yılındaKubanSınırHattı’nda askeri istihkâmolarak kurulmutur.Buranın4km.kadargüneyinde,30Eylül1789’daOsmanlıordusunakarı kazanılan savaın anısına, Osmanlı ordusunun komutanı Battal Paa’ya istinaden “Batalpainsk”adıverilmitir.1825sonbaharındaStavropolEyaleti’ndengetirilenilk Kazak yerleimciler istihkâmın çevresine yerletirilmi ve böylece Batalpainskaya stanitsası kurulmutur. 1846 yılında takas ticaret merkezi açılmıtır. 1869 yılında stanitsayıehir yapma giriimiolmutur,ancakçevredeki büyük toprakların sahipleri bunakarıçıkmıveengellemitir.NüfusuRusya’nındeğiikbölgelerindengelenlerle sürekli artmıtır. Fakat bölgenin ekonomik önemi, Rusya’yla gerekli ulaım ağı olmadığıiçinyavaartmıtır.

Buradan geçen RostovVladikafkas demiryolu hattının açılmasıyla Batalpainskayahızlagelimi,yenimahallelerolumu,merkezindeticariiletmelerve katedral açılmıtır. Kuban Oblastı’nın güneydoğusunda önemli bir merkez haline gelmitir.

Batalpainskaya stanitsası 1880 yılından itibaren Batalpaa Uyezdi’nin (1886’danitibarenOtdel)yönetimmerkeziolmutur.1931yılındaehirstatüsüalmı, 1934yılındaadıSulimovolarakdeğitirilmitir.(Ural’daSovyetiktidarıiçinmücadele eden,RusyaSFSCHalkKomitesibakanınınadı).1937’deSulimovtutuklanıpkuruna dizilinceehre,ozamankiiçilerihalkkomitesinintutuklamaveidamsorumlusuN.Đ. Yejov’un adı verilmi ve YejovoÇerkessk olmutur. 1939’da Yejov da tutuklanınca ehrinadındanonunadıatılaraksadeceÇerkesskolarakadlandırılmıtır.

ĐkinciDünyaSavaısırasında,11Ağustos1942’den17Ocak1943’ekadarehir Almanigalialtındakalmıtır.

Çerkessk, 1922’den itibaren KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’nin, 1926’dan itibarenÇerkesUlusalBölgesi’nin,192843yıllarıarasındaÇerkesÖzerkBölgesi’nin, 1957 yılından itibaren KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’nin yönetimmerkezi,1991’den itibarendeKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninbakentiolmutur.

ArmavirBakü hattından ayrılan NevinnomısskCeguta demiryolu ağı üzerinde ehrin tren istasyonu vardır. 18281878 yıllarında yapılan Askeri Sohum Yolu’nun

163 (imdiotoyol)balangıçnoktasıdır.Makineyapımı,kimya,elektroteknik,hafifsanayi vegıdasanayikollarıgelimitir.Soğutucu,lastikteknik,düükvoltajlıaygıt,çimento fabrikalarıçalımaktadır.Đnaatmalzemeleriüretilmektedir.115

(2).UstCeguta Kubannehrinindoğukıyısında,AskeriSohumYoluüzerinde, Çerkessk’in 15 km. güneyinde bulunmaktadır. UstCeguta rayonunun yönetim merkezidir. Nevinnomıssk’tanArmavirProhladnayademiryolunabağlanan hat üzerinde istasyonu vardır.StavropolKanalıKuban’danbalangıcınıUstCegutayakınlarındaalır.

Çerkessk’ten sonra en büyük nüfusa sahip ehirdir. 1959’dan itibaren nüfusu hızlaartmı,SSCB’nindağılmasındansonradümeeğiliminegirmitir.(Tablo99)

Tablo99 UstCegutaehrininYıllaraGöreNüfusu(kii) 1959 4.400 1992 31.600 2001 31.400 1970 6.500 1996 31.500 2002 32.900 1979 19.200 1998 31.400 2003 32.900 1989 29.225 2000 31.500 2005 32.100 UstCeguta nüfusunun cinsiyet oranı son iki sayım arasında biraz değimitir. 1989yılındaerkeknüfusunoranı%47,1iken,2002 yılında%45,9’adümütür.Bu doğal nedenlerden çok erkeklerin çalıma amacıyla daha büyük ehirlere gitmesiyle açıklanabilir.(Tablo100)

Tablo100 1989ve2002GenelNüfusSayımlarındaUstCegutaehrininErkekveKadınNüfusu(kii) ToplamNüfusĐçinde(%) Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002

13.777 15.089 15.448 17.814 29.225 32.903 47,1 45,9 52,9 54,1

115 “KaraçayevoÇerkesskayaRespublika”(“KaraçayÇerkesCumhuriyeti”), RossiyaEntsiklopediçeski spravoçnik (Rusya Ansiklopedik Kılavuz), s. 4550. Feniks Yay., Rostov na Donu, 2001. http://www.mojgorod.ru,http://www.dombayinfo.ru/region_info/info,http://ine.ru /(Eriim:19.11.2004)

164 1861 yılında, Kuban’dan gelip yerleen Kazaklar tarafından UstCegutinskaya adıyla stanitsa olarak kurulmutur. Bugün nüfusu çoğunlukla Karaçaylardan olumaktadır. Adını Kuban’ın sağ kolu Ceguta nehrinin ağzında bulunmasından alır (Ceguta (Cögetey) Karaçayca "ıhlamur deresi”; “Ustye” Rusça nehir ağzı). 1975 yılındaehirstatüsüalmıtır.

1990’larınbaındainaatmalzemeleriüretimigelimeyebalamıtır.Betonarme ürünleri,çimento,kireç,silikattuğlafabrikalarıçalımaktadır.

(3).Karaçayevsk 43°16' enlem, 41°55' boylam coğrafi konumunda bulunan Karaçayevsk ehri, Skalistıysıradağlarınınuzantılarında,TeberdanehrininKuban’akarıtığıyerde,Askeri Sohum Otoyolu üzerinde, Ceguta demiryolu istasyonundan 45 km. mesafede ve Çerkessk’in 60 km. güneybatısında bulunmaktadır. Karaçay rayonunun yönetim merkezidir. “Cumhuriyet ehri”dir, yani herhangibirrayon yönetiminebağlıdeğildir. Teberda ehri, Dombay, Orconikidzevski ve Elbrusski ehir tipi yerleimleri Karaçayevskehrinebağlıdır.

Nüfusu1989’akadaryükseksayılabilecekbirhızdaartmıtır.Butarihtensonra dümeeğiliminegirmitir,ancak2002sayımındaartmıgörünmektedir.

Tablo101 KaraçayevskehrininYıllaraGöreNüfusu(kii) 1959 9.600 1992 21.600 2001 14.600 1970 14.800 1996 20.900 2002 22.100 1979 16.900 1998 15.500 2003 22.100 1989 21.500 2000 14.800 2005 20.900

Bir önceki sayıma göre 2002’de Karaçayevsk ehrinin nüfusunda % 2,5 artı görülmektedir. Ancak bağlı ehirlerde ve ehir tipi yerleimlerde durum farklıdır. Orconikidzevskidıındabütünehiryerleimlerininnüfusuazalmıtır.Özellikle,turizm kenti olan Dombay’ın nüfusu dörtte bire dümütür. Genel olarak ehir nüfusundaki düü,kadınerkekoranınınkadınlarlehinebozulması,1990’lardabozulanekonomiye

165 bağlıolarakerkeknüfusunKaraçayevsk’e,cumhuriyetinveRusya’nındiğerehirlerine gittiğinigöstermektedir.

Tablo102 1989ve2002GenelNüfusSayımlarındaKaraçayevskehrininErkekveKadınNüfusu(kii) ToplamNüfusĐçinde(%) Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

1989 2002 1989 2002 1989* 2002 1989 2002 1989 2002 Karaçayevsk (BağlıYerleim 16.985 20408 37393 45,4 54,6 YerleriyleBirlikte) ehirNüfusu: 16.587 15.296 18.892 18.521 35.479 33.817 46,8 45,2 53,2 54,8 Karaçayevskehri 9.640 9.872 11.942 12.241 21.582 22.113 44,7 44,6 55,3 55,4 Teberdaehri 4.393 3.589 4.447 4.238 8.840 7.827 49,7 45,9 50,3 54,1 Dombay(ty) 876 184 725 219 1.601 403 54,7 45,7 54,3 54,3 Orconikidzevski(ty) 1.466 1.530 1.662 1.702 3.128 3.232 46,9 47,3 53,1 52,7 Elbrusski(ty) 212 121 116 121 328 242 64,6 50,0 35,4 50,0 KırNüfusuMara 1.689 1.887 3.576 47,2 52,8 Ayağı *Karaçayevsk’in1989sayımınaaitkırsalnüfus(MaraAyağı)verileribulunamamıtır. Karaçayevsk yeni bir ehirdir. 1926 yılında Georgiyevsk köyü olarak kurulmutur. 1929 yılında ehir statüsü almı ve adı Mikoyanahar olarak değitirilmitir. (Sovyet parti ve devlet adamı A.Đ. Mikoyan’ın adından). Karaçaylar 1944’te Orta Asya’ya sürgün edildikten sonra Karaçayca kökenli bütün yer adları haritalardan silinmi, ehrin adı da Kluhori olarak değitirilmitir. 1957yılında KaraçayÇerkesÖzerkBölgesikurulduğundabugünkullanılanüçüncüadınıalmıtır.

ehirdeklima,betonarmeürünlerüretenfabrikalar,bira,süt,ekmekfabrikaları vardır.DevletPedagojiEnstitüsüdeKaraçayevsk’tebulunmaktadır.

(4).Teberda BüyükKafkasdağlarınınkuzeyyamaçlarında,1280–1420m.rakımda,Kuban’ın batı kolu olan Teberda nehri vadisinde kurulmutur. (43°32' enlem, 41°30' boylam). AskeriSohumYoluüzerinde,ArmavirBakühattıüzerindekiCegutaistasyonundan90

166 km.,Çerkessk’tende105km.güneydedir.ĐdariolarakKaraçayevskehir yönetimine bağlıdır.

Yüksekliği3300metreyekadarulaandağlarla(doğudaKelbaı,Kakay;batıda Lısaya, Ullu Hatipara ve Gitçe Hatipara) çevrilidir. Teberda vadisi ve dağların yamaçları iğne ve geni yapraklı ormanlarla kaplıdır. Kıları iklim yumuak, yazın ılıman sıcaktır. Ocak ayı hava sıcaklığı ortalaması 3°C, ağustos ayı ortalaması 15– 16°C’dir. Yıllık yağı ortalaması, en çok mayıs ayında olmak üzere 700 mm.dir. Bu iklimkoullarınedeniyletümRusya’daünlübirtatilmerkezidir.

Ekonomisi turizme bağlı olduğundan, SSCB’nin dağılmasından sonra bozulan ekonomikyapınedeniylezatençokolmayannüfusuazalmayabalamıtır.

Tablo103 TeberdaehrininYıllaraGöreNüfusu(kii) 1959 4.400 1992 8.900 2001 7.400 1970 6.500 1996 8.300 2002 7.800 1979 6.600 1998 8.100 2003 7.800 1989 8.800 2000 7.600 2005 7.600

SonikisayımagöreTeberdanüfusuda,diğerbirçokehirgibiazalmıtır.Kadın erkekoranınınkadınlarlehinebozulması,erkeknüfusunçalımaamaçlıdıarıyagöçünü göstermektedir.

Tablo104 1989ve2002GenelNüfusSayımlarındaTeberdaehrininErkekveKadınNüfusu(kii) ToplamNüfusĐçinde(%) Toplam Erkek Kadın Erkek Kadın

1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002

8840 7827 4393 3589 4447 4238 49,7 45,9 50,3 54,1 Teberda 1868 yılında Karaçaylar tarafından kurulmutur. Đlk olarak Ojay Bayçora’nınailesinden 40hane yerlemitir;bunedenleköybirsüreonunsoyadıyla “Bayçoralanı Kabak” olarak anılmıtır. Daha sonra yanına kurulduğu nehrin adıyla, Teberdaolarakadlandırılmıtır.

167 1925yılındaveremhastalarıiçinilksanatoryumaçılmıtır.1929 yılındaehri tipiyerleim,1971yılındadaehirstatüsüalmıtır.1970’liyıllarda"GornoyeUçelye" (Dağ Vadisi), "Kluhori" v.d. sanatoryumlar, "Teberda", "Azgek" gibi turistik oteller iletmeyeaçılmıtır.

1936 yılında, Teberda ehrini de sınırları içine alan “Teberda Milli Parkı” kurulmutur.85.000hektaralanasahipbumilliparkZelençukveTeberdanehirlerinin yukarıkesimlerinikaplar.BuarazideKafkasya’nın186endemikbitkitürüyetimekte ve137türomurgalıhayvanyaamaktadır.116

b.ehirTipiYerleimlerin(Kasabaların)Nüfusu Nüfus artıı bakımından en kötü durumda olanlar ehir tipi yerleimlerdir. Ekonomisi genellikle büyük bir iletmeye bağlı, nüfusu da çoğunlukla göçmen Ruslardanoluanbukasabalarekonomikgerilemeylebirliktegöçtenkaynaklanannüfus kaybına uğramılardır. En büyük nüfus kaybı turizm merkezi olan Dombay’da olmutur.

Tablo105 ehirTipiYerleimlerinYıllaraGöreNüfusu(kii) 1989 2000 2002 2004 2005 Dombay 1601 1500 403 400 400 Elbrusski 328 300 242 200 200 Mednogorski 5516 5300 4309 4300 4200 NovıyKaraçay 2138 2100 2163 2100 2100 Orconikidzevski 3128 2800 3232 3200 3100 Pravokubanski 3627 3300 2958 2800 2700 Udarnıy 1221 1000 1137 1100 1100 1990’lı yıllarda kırsal yerleime dönütürülen ehir tipi yerleimlerin 1989 sayımınagörenüfuslarıiseöyledir:AdıgeHablrayonunabağlıErkenahar4974kii; UruprayonunabağlıUrup1390,Kurcinovo5110kii;ZelençukrayonunabağlıArhız 1932kii.117

116 “Kratkaya harakteristika regiona” (Bölgenin Kısa Tasviri”), http://www.dombayinfo.ru/region_info (Eriim:12.06.2005). 117 “ Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 g.” (“1989 Sovyetler Birliği Genel Nüfus Sayımı Sonuçları”), C. 1, Demoscope Weekly , № 243 244, 1730 Nisan 2006, www.demoscope.ru (Eriim: 28.11.2005)

168 3.DoğumYerineGöreNüfus 2002 nüfus sayımı sonuçlarına göre, KÇC’nin 439.470 kiilik nüfusu içinde KÇC’dedoğanlarınsayısı347.721kiidir(%79).(Tablo106).Kalan91.749kiiiçinde en büyük grubu 33.271 kii ile eski SSCB ülkelerinde doğanlar oluturmaktadır. Bilindiği gibi 1944 yılında Karaçaylar Orta Asya’ya sürgün edilmi ve 13 yıl orada kalmılardır. Dolayısıyla, KÇC’de yaayan Karaçayların 45–58 ya grubu sürgünde bulundukları yerlerde doğmutur (Kazakistan’da 12.356, Kırgızistan’da 7.561 kii). 44.66kiiileikincisıradaUkraynadoğumlularyer almaktadır.KÇC’dekiRusKazak nüfusiçindeUkraynakökenlilerinfazlaolmasıbundaetkiliolmalıdır.Rusya’nındiğer bölgelerinde doğanlar içinde en büyük ağırlığı yakın bölgelerde, özellikle Stavropol (19.946kii)veKrasnodar(6.974kii)kraylarındadoğanlartutmaktadır.Çeçenistan’da doğanlarınsayısıdanispetenyüksektir(2.255kii).

KÇC’dedoğanveRusya’nındiğerbölgelerindeyaayannüfus388.135kiidir. (1989’da 311.154 kii). Bu nüfus içinde en büyük ağırlığı Stavropol ve Krasnodar kraylarındayaayanlaroluturmaktadır(19.105ve3442kii).1000kiidenfazlaKÇC doğumlu nüfusun yaadığı Rusya’nın diğer bölgeleri Rostov Oblastı (1438 kii), KabardeyBalkarCumhuriyeti(1151kii),Moskovaehri(1861kii)veUralFederal Bölgesi’ninTümenOblastı(1033kii)ileonabağlı YamalNenets Özerk Bölgesi’dir (1033 kii). Yürütülen büyük ekonomik projelere bağlı olarak özellikle Nogaylar bu uzakbölgelerdeyoğunlamıtır.(Tablo106)

169 Tablo106 2002NüfusSayımındaDoğumveĐkametYerineGöreKÇCNüfusu(kii) ...... bölgesindedoğanve KÇC’dedoğanve...... KÇC’deyaayannüfus bölgesideyaayannüfus MerkezFederalBölgesi 4.420 3.850 (TsentralnıyFederalnıyOkrug) BelgorodOblastı 164 82 BryanOblastı 335 37 VladimirOblastı 169 75 VoronejOblastı 540 188 ĐvanovOblastı 192 58 KalugaOblastı 99 56 KostromaOblastı 156 28 KuraOblastı 396 81 LipetskOblastı 103 65 MoskovaOblastı 368 811 OrlovOblastı 192 43 RyazanOblastı 188 68 SmolenOblastı 267 70 TambovOblastı 228 61 TverOblastı 262 125 TulaOblastı 271 68 YaroslavOblastı 143 73 Moskovaehri 347 1.861 KuzeybatıFederalBölgesi 2.006 1.834 (SeveroZapadnıyFederalnıyOkrug) KarelyaCumhuriyeti 119 51 KomiCumhuriyeti 285 134 ArhangelskOblastı 346 80 NenetsÖzerkBölgesi 2 4 VologodOblastı 248 82 KaliningradOblastı 126 127 LeningradOblastı 255 369 MurmanOblastı 172 188 NovgorodOblastı 93 35 PskovOblastı 99 28 St.Petersburgehri 263 740 GüneyFederalBölgesi 384.211 375.469 (YujnıyFederalnıyOkrug) AdıgeyCumhuriyeti 179 530 DağıstanCumhuriyeti 1.388 168 ĐnguetyaCumhuriyeti 106 133 KabardeyBalkarCumhuriyeti 1.088 1.151 KalmukCumhuriyeti 559 135 KaraçayÇerkesCumhuriyeti 347.721 347.721 KuzeyOsetya–AlanyaCumhuriyeti 821 678 ÇeçenistanCumhuriyeti 2.255 256 KrasnodarKrayı 6.974 3.442

170 ...... bölgesindedoğanve KÇC’dedoğanve...... KÇC’deyaayannüfus bölgesideyaayannüfus StavropolKrayı 19.946 19.105 AstrahanOblastı 280 246 VolgogradOblastı 645 466 RostovOblastı 2.249 1.438 VolgaFederalBölgesi 5.179 2.573 (PrivoljskiyFederalnıyOkrug) BakurdistanCumhuriyeti 655 124 MariElCumhuriyeti 117 20 MordovyaCumhuriyeti 182 20 TataristanCumhuriyeti 636 831 UdmurtCumhuriyeti 241 199 ÇuvaCumhuriyeti 146 202 KirovOblastı 441 62 NijegorodOblastı 307 196 OrenburgOblastı 402 121 PenzenOblastı 281 37 PermOblastı 853 206 KomiPermyakÖzerkBölgesi 12 1 SamaraOblastı 274 184 SaratovOblastı 506 298 UlyanovOblastı 138 73 UralFederalBölgesi 2.613 2.073 (UralskiyFederalnıyOkrug) KurganOblastı 154 18 SverdlovOblastı 1.055 237 TümenOblastı 643 1.671 HantıÖzerkBölgesi–Yugra 24 575 YamalNenetsÖzerkBölgesi 31 1.033 ÇelyabinOblastı 761 147 SibiryaFederalBölgesi 4.670 1.396 (SibirskiyFederalnıyOkrug) AltayCumhuriyeti 33 4 BuryatCumhuriyeti 206 290 TıvaCumhuriyeti 43 9 HakasCumhuriyeti 15 43 AltayKrayı 594 109 KrasnoyarKrayı 811 254 Taymır(DolganNenets)ÖzerkBölgesi 39 12 EvenkÖzerkBölgesi 5 1 ĐrkutOblastı 470 251 UstOrdınBuryatÖzerkBölgesi 8 7 KemerovoOblastı 981 142 NovosibirskOblastı 517 134 OmskOblastı 400 80 TomskOblastı 288 35 ÇitinOblastı 312 45 AginBuryatÖzerkBölgesi 4 2

171 ...... bölgesindedoğanve KÇC’dedoğanve...... KÇC’deyaayannüfus bölgesideyaayannüfus UzakdoğuFederalBölgesi 2.138 940 (DalnevostoçnıyFederalnıyOkrug) SahaCumhuriyeti(Yakutistan) 303 444 PrimorskiKrayı 406 127 HabarovKrayı 356 108 AmurOblastı 230 63 KamçatkaOblastı 289 66 KoryakÖzerkBölgesi 93 4 MagadanOblastı 205 34 SahalinOblastı 286 65 YahudiÖzerkOblastı 29 21 ÇukçaÖzerkBölgesi 34 12 RUSYAFEDERASYONUTOPLAM 405.237 388.135 BDTÜlkeleri,Baltıkdevletlerivediğer 33.271 dünyaülkeleri Azerbaycan 2.292 Ermenistan 1.043 Belorus 771 Gürcistan 1.576 Kazakistan 12.356 Kırgızistan 7.561 Letonya 74 Litvanya 74 Moldavya 166 Tacikistan 531 Türkmenistan 416 Özbekistan 1.571 Ukrayna 4.466 Estonya 44 Diğerdünyaülkeleri 330 Yerbelirtmeyen 962 KÇCTOPLAM 439.470

172 D.NÜFUSUNYAVECĐNSĐYETYAPISI Nüfusunyavecinsiyetyapısınınincelenmesi,nüfusungeçmiininvegelecek perspektiflerinin belirlenmesin için önemlidir. Uzun yıllar boyunca meydana gelen doğum,ölümvegöçsüreçlerininetkileimiyavecinsiyetyapısınınolumasındatemel etkenlerdir. Bu nedenle nüfusun yaa ve cinsiyetleregöredağılımıonüfusungeliim tarihini gösterir. Ya ve cinsiyet yapısı, nüfusun artı potansiyelinin ayırt edici özelliklerindenbiridir.Doğumveölümoranlarınınaynıyoğunluktaolduğunüfusyava artacaktırvegençlerinfazlaolduğubirnüfusakıyaslaazalacaktır.

1.NüfusunYaYapısı Nüfusunyayapısıbüyükölçüdedoğumoranıylabelirlenmektedir,fakatbuna göçveölümoranıdaetkietmektedir.ehirvekırnüfuslarınınyayapısıtarihiolarak bazıfarklılıklarasahiptir.KÇC’deehirlemeninözellikleri,ehirlerdevekırsalalanda yaayanlarındoğurganlıkveyaamsürelerindekifarklılıklarbuyapıyayansımıtır.

1939genelnüfussayımındaayrıolanKaraçayveÇerkesözerkbölgelerininya yapısıfarklılıkgöstermektedir.Özerkbölgelerininnüfuslarınınenbüyükbölümünü0 14 arası ya grubu oluturmaktadır (% 43,4 ve % 41,5). Karaçay ÖB nüfusunun % 47’siniKaraçaylar,%43’ünüRuslaroluturmaktadır.(ekil13)

14000

12000

10000

8000

6000 Nüfus

4000

2000

0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70veüz.

Erkek Kadın

ekil 13. 1939 Nüfus Sayımında Karaçay ÖB Nüfusunun Cinsiyete ve Ya GruplarınaGöreDağılımı

173 Karaçay Özerk Bölgesi nüfusu içinde 15 yaından küçükler büyük bir oran oluturmaktadır.Sonrakiyıllardadaçocuklarvegençlertoplamnüfusiçindeenbüyük grubu oluturmaya devam etmilerdir. Bu durum o yıllarda özellikle Karaçaylarda doğurganlık hızının yüksek ve çok çocukluluğun yaygın olmasından kaynaklanmaktadır. Kadın ve erkek oranı birbirine çok yakındır. Sadece, kadınların ortalamaömrününuzunolmasınabağlıolarak,70yaveüzerindeorandeğimektedir. (Tablo107)

Tablo107 1939NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKaraçayÖzerkBölgesi’ninNüfusu(kii) ehirNüfusu KırNüfusu ToplamNüfus Ya Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 59 870 456 414 19.581 9.818 9.763 20.451 10.274 10.177 1014 1.078 530 548 18.947 9.692 9.255 20.025 10.222 9.803 1519 1.337 723 614 11.441 5.534 5.907 12.778 6.257 6.521 2024 1.212 581 631 11.561 5.783 5.778 12.773 6.364 6.409 2529 1.315 659 656 11.972 6.002 5.970 13.287 6.661 6.626 3034 1.043 536 507 8.965 4.741 4.224 10.008 5.277 4.731 3539 817 428 389 7.733 3.897 3.836 8.550 4.325 4.225 4044 587 330 257 4.920 2.400 2.520 5.507 2.730 2.777 4549 415 206 209 4.186 1.898 2.288 4.601 2.104 2.497 5054 245 118 127 3.503 1.500 2.003 3.748 1.618 2.130 5559 219 110 109 3.606 1.429 2.177 3.825 1.539 2.286 6064 142 54 88 3.440 1.478 1.962 3.582 1.532 2.050 6570 104 51 53 2.423 1082 1.341 2.527 1.133 1.394 7074 56 18 38 1.714 696 1.018 1.770 714 1.056 7579 36 12 24 1.493 629 864 1.529 641 888 8084 11 6 3 934 380 554 945 386 559 8089 6 1 3 490 206 284 496 207 289 9094 6 0 6 282 109 173 288 109 179 9599 6 1 5 243 109 134 249 110 139 100yave 3 2 1 261 103 158 264 105 159 üzeri Yaı 3 2 1 46 25 21 49 27 22 bilinmeyen Toplam 10.713 5.427 5.286 139.590 68.508 71.082 150.303 73.935 76.368 Kaynak: Vsesoyuznayaperepisnaseleniya1939goda(1938SSCBNüfusSayımı).Tablof.11.NüfusunYaYapısı. RGAE.F.1562Op.336D.607. www.demoscope.ru

Karaçayların düük ehirleme oranına bağlı olarak, ya gruplarının sayısı ehirdevekırsalalandaçokfarklıdır.Fakatehirvekırnüfusundayagrubuoranları hemenhemenaynıdır.Kırsaldailküçsırayıengençüçyagrubu(04,59ve1014) alırken, ehirlerde 40 yaına kadar ya gruplarının oranı birbirine yakındır. ehir

174 nüfusunudahaçok gençlerinveorta yalılarınoluturduğu görülmektedir; 5054 ya grubununüzerindeehirlinüfusçokazdır.(ekil14)

12000

10000

8000

6000 Nüfus 4000

2000

0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70veüz.

ehirErkek ehirKadın KöyErkek KöyKadın

ekil14.1939NüfusSayımındaKaraçayÖzerkBölgesiehirveKırNüfusunun CinsiyeteveYaGruplarınaGöreDağılımı

1939 yılında Çerkes Özerk Bölgesi’nin % 58,3’ünü Ruslar, % 17,2’sini Çerkesler,%11’iniAbazalaroluturmaktadır.Enbüyük oran en genç ya gruplarına aittir.(ekil15).Karaçaybölgesindeenbüyükyagrubu04ikenvesonrakiikiya grubu (59 ve 1014) oranı birbirine yakınken, Çerkes bölgesinde 04 ve 1014 ya grupları hemen hemen aynı nüfus oranına sahiptir. 2029 ya arasında kadınların erkeklerden fazla olduğu görülmektedir. Bunun nedeni Đkinci Dünya Savaı öncesi gençlerin askere alınması olmalıdır. Birinci Dünya Savaı’nın ve 19171922 arasında Rusya’da yaanan iç savaın ya gruplarının nüfusuna ve cinsiyet oranına olumsuz etkileridehissedilmektedir.(Tablo108)

Tablo108 1939NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreÇerkesÖzerkBölgesi’ninNüfusu(kii) ehirNüfusu KırNüfusu ToplamNüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 04 1792 1612 3404 4836 4575 9411 6628 6187 12815 59 1114 1192 2306 4195 4091 8286 5309 5283 10592 1014 1797 1853 3650 4777 4775 9552 6574 6628 13202 1519 1282 1143 2425 2169 2320 4489 3451 3463 6914 2024 913 1294 2207 2601 3004 5605 3514 4298 7812 2529 1598 1603 3201 2684 3211 5895 4282 4814 9096

175 ehirNüfusu KırNüfusu ToplamNüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 3034 1548 1413 2961 2362 2308 4670 3910 3721 7631 3539 1014 1243 2257 1931 2096 4027 2945 3339 6284 4044 898 851 1749 1228 1317 2545 2126 2168 4294 4549 659 682 1341 925 1037 1962 1584 1719 3303 5054 484 549 1033 716 995 1711 1200 1544 2744 5559 301 404 705 629 1093 1722 930 1497 2427 6064 205 305 510 618 913 1531 823 1218 2041 6569 137 264 401 472 702 1174 609 966 1575 7074 69 168 237 258 364 622 327 532 859 7579 48 102 150 175 306 481 223 408 631 8084 13 42 55 81 182 263 94 224 318 8589 6 24 30 52 97 149 58 121 179 9094 2 4 6 22 45 67 24 49 73 9599 2 6 8 13 30 43 15 36 51 100yave 1 2 3 11 33 44 12 35 47 üzeri Yaıbilinmeyen 5 1 6 4 4 5 5 10 Toplam 13.888 14.757 28.645 30.755 33.498 64.253 44.643 48.255 92.898 Kaynak: Vsesoyuznayaperepisnaseleniya1939goda.(1939SSCBNüfusSayımı).Tablof.11.Vozvrastnoysostav naseleniya(NüfusunYaYapısı).RGAE.f.1562Op.336D.607.DemoscopeWeekly, www.demoscope.ru

7000

6000

5000

4000 Erkek Kadın

Nüfus 3000

2000

1000

0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70veüz.

ekil15.1939NüfusSayımındaÇerkesÖzerkBölgesiNüfusununCinsiyeteveYa GruplarınaGöreDağılımı

ÇerkesÖB’deehirlemeKaraçayÖB’ye görefazladır.Ancak yagruplarının oranıaynıdır.Engençüçyagrubundaehirvekırnüfusufarkıfazlayken,1539ya arasıfarkazalmakta,dahasonrakiyagruplarındaisebirbirineyaklamaktadır.(ekil 16)

176 6000

5000

4000 ehirErkek ehirKadın 3000 KöyErkek 2000 KöyKadın

1000

0 0–4 5–9 1519 2024 2529 3034 3539 4044 4549 5054 5559 6064 6569 10–14 70veüz.

ekil16.1939SayımındaÇerkesÖzerkBölgesi’ninCinsiyeteveYaGruplarına GöreehirveKırNüfusu(kii)

1959 sayımında ya yapısı, Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin 1939’daki durumunagöreoldukçadeğimitir.(ekil17).Çünkü aradaki 20 yılda Đkinci Dünya savaıyaanmı,KaraçaylarOrtaAsya’yasürgünedilmivegeridönmü,Karaçayve Çerkesbölgeleribirletirilmitir.Bunlararağmen enbüyükikiyagrubu04ve59, üçüncübüyükgrup2024yagrubudur.AncakdoğumlarıĐkinciDünyaSavaıyıllarına denkgelen1014yagrubundabüyükdüüvardır.Öncekisayımınenbüyükgrubunu oluturan 14 yaından küçükler, 1959’da 1529 ya grupları olarak ağırlıklarını korumaktadır.1519yagrubundanitibarengörülmeyebalayankadınnüfusufazlalığı savaınsonuçlarınınyansımasıdır.(Tablo109)

177 25000

20000

15000 Erkek Kadın Nüfus 10000

5000

0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70veüz.

ekil17.1959NüfusSayımındaKaraçayÇerkesÖzerkBölgesiNüfusunun CinsiyeteveYaGruplarınaGöreDağılımı

Tablo109 1959NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇÖBNüfusu(kii) ehirNüfusu KırNüfusu ToplamNüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 0–4 3.390 3.256 6.646 16.180 15.808 31.988 19.570 19.064 38.634 5–9 3.287 3.122 6.409 13.384 12.780 26.164 16.671 15.902 32.573 10–14 2.282 2.175 4.457 7.077 6.746 13.823 9.359 8.921 18.280 15–19 2.460 2.667 5.127 8.902 10.410 19.312 11.362 13.077 24.439 20–24 2.897 3.202 6.099 9.476 11.181 20.657 12.373 14.383 26.756 25–29 2.654 2.711 5.365 9.485 9.756 19.241 12.139 12.467 24.606 30–34 3.047 3.501 6.548 7.691 8.689 16.380 10.738 12.190 22.928 35–39 1.608 2.247 3.855 3.698 5.094 8.792 5.306 7.341 12.647 40–44 1.692 2.334 4.026 3.548 5.271 8.819 5.240 7.605 12.845 45–49 1.850 2.540 4.390 3.743 5.453 9.196 5.593 7.993 13.586 50–54 1.518 2.135 3.653 2.969 4.603 7.572 4.487 6.738 11.225 55–59 964 1.798 2.762 2.464 5.606 8.070 3.428 7.404 10.832 60–64 772 1.313 2.085 2.077 4.211 6.288 2.849 5.524 8.373 65–69 591 1.003 1.594 1.843 3.575 5.418 2.434 4.578 7.012 70–74 418 816 1.234 1.508 2.890 4.398 1.926 3.706 5.632 75–79 223 462 685 1.178 1.754 2.932 1.401 2.216 3.617 80–84 92 252 344 561 1.180 1.741 653 1.432 2.085 85–89 31 130 161 295 615 910 326 745 1.071 90–94 10 40 50 97 248 345 107 288 395 95–99 3 15 18 64 163 227 67 178 245 100veüz. 2 9 11 44 118 162 46 127 173 Yaı 1 1 1 3 4 1 4 5 bilinmeyen Toplam 29.791 35.729 65.520 96.285 116.154 212.439 126.076 151.883 277.959 Kaynak: Vsesoyuznayaperepisnaseleniya1959goda(1959SSCBGenelNüfusSayımı).Tablo2,5.Toplam NüfusunveEvlilerinCinsiyeteveYaaGöreDağılımı; http://demoscope.ru

178 1959sayımındaehirvekırnüfuslarıiçindeyagruplarınındağılımıgenelnüfus içindekioranlaraçokyakındır.Nüfusveoranolarakenbüyükyagruplarıyine04ve 59yagruplarıdır.ehirlemeseviyesidüüktür.40’lıyalardanitibaren,özelliklekır nüfusundakadınlarınsayısınınfazlalığıdikkatçekmektedir.(ekil18)

18000 16000 14000 12000 10000 8000 Nüfus 6000 4000 2000 0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70veüz.

ehirErkek ehirKadın KöyErkek KöyKadın

ekil18.1959SayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreehirveKırNüfusu

1970 yılında, önceki sayıma göre ya gruplarında değiiklik görülmektedir. (ekil19).04ve59yagruplarıbusayımdadaenbüyükoranlarınıkorumaktadır.04 yagrubununoranıtoplamnüfusiçindeazalmıtır.Savayıllarındadoğanaznüfuslu kuak imdi 2029 ya grubunu oluturmaktadır. Cinsiyet oranı 1519 ya grubunda eitlenmektevedahasonrakadınnüfusufazlaolmayabalamaktadır.(Tablo110)

Tablo110 1970NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇÖBNüfusu(kii) ehirNüfusu KırNüfusu ToplamNüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 04 4.464 4.167 8.631 12.761 12.226 24.987 17.225 16.393 33.618 59 5.215 5.019 10.234 15.356 15.203 30.559 20.571 20.222 40.793 1014 5.529 5.180 10.709 15.642 15.197 30.839 21.171 20.377 41.548 1519 5.876 5.658 11.534 10.000 10.184 20.184 15.876 15.842 31.718 2024 3.642 4.295 7.937 4.591 5.156 9.747 8.233 9.451 17.684 2529 3.288 3.849 7.137 5.113 6.908 12.021 8.401 10.757 19.158 3034 5.732 6.141 11.873 9.144 10.698 19.842 14.876 16.839 31.715 3539 3.735 3.716 7.451 8.268 8.237 16.505 12.003 11.953 23.956 4044 4.238 4.882 9.120 7.579 8.066 15.645 11.817 12.948 24.765 4549 2.242 3.253 5.495 3.468 4.967 8.435 5.710 8.220 13.930 5054 1.824 2.587 4.411 2.791 4.169 6.960 4.615 6.756 11.371

179 ehirNüfusu KırNüfusu ToplamNüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 5559 2.114 3.362 5.476 3.256 6.086 9.342 5.370 9.448 14.818 6064 1.597 2.710 4.307 2.650 5.120 7.770 4.247 7.830 12.077 6569 1.041 2.280 3.321 2.239 4.945 7.184 3.280 7.225 10.505 7074 622 1.446 2.068 1.450 2.767 4.217 2.072 4.213 6.285 7579 419 865 1.284 1.026 2.048 3.074 1.445 2.913 4.358 8084 246 616 862 756 1.839 2.595 1.002 2.455 3.457 8589 104 266 370 470 826 1.296 574 1.092 1.666 9094 38 81 119 163 353 516 201 434 635 9599 10 30 40 82 148 230 92 178 270 100yave 2 13 15 32 80 112 34 93 127 üzeri Yaı 30 30 60 83 54 137 113 84 197 Bilinmeyen Toplam 52.008 60.446 112.454 106.920 232.197 158.928 185.723 344.651 Kaynak: Vsesoyuznayaperepisnaseleniya1970g.(1970SSCBGenelNüfusSayımı),Tablo5s.ToplamNüfusun veEvlilerinCinsiyeteveYaaGöreDağılımı,RGAERFF.1562,Op.336,Ed.Hr.39984101.Demoscope№199– 200,18Nisan1Mayıs2005, www.demoscope.ru

25000

20000

15000 Erkek Kadın Nüfus 10000

5000

0 04 59 1014 1519 2024 2529 3034 3539 4044 4549 5054 5559 6064 6569 70veÜz.

ekil19.1970NüfusSayımındaKaraçayÇerkesÖzerkBölgesiNüfusunun CinsiyeteveYaGruplarınaGöreDağılımı

1970 yılında KÇÖB’de hem ehirlemenin arttığı hem de ehir ve kır ya gruplarıarasındakioranfarkınınazaldığıgörülmektedir.Engençüçyagrubuehirde ve kırsalda çoğunluğu oluturmaktadır. 2024 ve 2529 ya gruplarında ehir ve kır nüfusununbirbirineyakınolmasıdikkatçekmektedir.Yalanannüfuslabirliktekadın oranınınartmasıkırnüfusundadahafazlagörülmektedir.(ekil20)

180 18000 16000 14000 12000 10000 8000 Nüfus 6000 4000 2000 0 04 59 1014 1519 2024 2529 3034 3539 4044 4549 5054 5559 6064 6569 70veüz.

ehirErkek ehirKadın KöyErkek KöyKadın

ekil20.1970SayımındaKÇÖB’ninCinsiyeteveYaGruplarınaGöreehirveKır Nüfusu(kii)

KÇÖBnüfusununöncekiyıllardagörülen“genç”olmaözelliği1979sayımında iyice kendini göstermitir. (ekil 21). Nüfusun çoğunluğunu 30 yaından küçükler oluturmaktadır.Savaçocuklarıolan3034yagrubugrafikteendüüksütunolarak yerini korumaktadır. 5054 ya grubundan itibaren belirginleen büyük kadın nüfusu oranının,öncekisayımlaragörearttığıdikkatçekmektedir.Özellikle70yaveüzerinde farkçokaçılmıtır.Buda70yaındansonrakadınlarınortalamaömrününerkeklerden fazlaolmayabaladığınıgöstermektedir.(Tablo111)

181 20000 18000 16000 14000 12000 Erkek 10000 Kadın Nüfus 8000 6000 4000 2000 0 04 59 1014 1519 2024 2529 3034 3539 4044 4549 5054 5559 6064 6569 70veüz.

ekil 21. 1979 Nüfus Sayımında KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun CinsiyeteveYaGruplarınaGöreDağılımı

Tablo111 1979NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇÖBNüfusu(kii) ehirNüfusu KırNüfusu ToplamNüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 04 7.209 6.949 14.158 9.603 9.275 18.878 16.812 16.224 33.036 59 6.467 6.177 12.644 9.774 9.484 19.258 16.241 15.661 31.902 1014 6.014 5.712 11.726 11.717 11.573 23.290 17.731 17.285 35.016 1519 7.182 7.695 14.877 10.717 10.717 21.434 17.899 18.412 36.311 2024 6.751 7.714 14.465 8.843 9.030 17.873 15.594 16.744 32.338 2529 6.471 7.083 13.554 6.787 6.825 13.612 13.258 13.908 27.166 3034 4.083 4.392 8.475 3.125 3.562 6.687 7.208 7.954 15.162 3539 4.862 5.764 10.626 5.353 7.082 12.435 10.215 12.846 23.061 4044 6.159 6.523 12.682 7.597 8.427 16.024 13.756 14.950 28.706 4549 4.453 4.705 9.158 7.093 7.348 14.441 11.546 12.053 23.599 5054 4.277 5.726 10.003 5.470 6.484 11.954 9.747 12.210 21.957 5559 2.087 3.489 5.576 2.567 4.337 6.904 4.654 7.826 12.480 6064 1.934 3.290 5.224 2.316 4.398 6.714 4.250 7.688 11.938 6569 1.873 3.574 5.447 2.312 4.376 6.688 4.185 7.950 12.135 7074 1.167 2.599 3.766 1.593 3.352 4.945 2.760 5.951 8.711 7579 715 1.907 2.622 1.142 2.905 4.047 1.857 4.812 6.669 8084 284 877 1.161 568 1.329 1.897 852 2.206 3.058 8589 134 400 534 328 783 1.111 462 1.183 1.645 9094 67 227 294 237 598 835 304 825 1.129 9599 18 64 82 118 259 377 136 323 459 100veüz. 6 16 22 24 62 86 30 78 108 Yaı 146 186 332 56 137 193 202 323 525 bilinmeyen Toplam 72.359 85.069 157.428 97.340 112.343 209.683 169.699 197.412 367.111 Kaynak :Vsesoyuznayaperepisnaseleniya1979g.(1979SSCBGenelNüfusSayımı),Tablo7s.,Nüfusun CinsiyeteveYaaGöreDağılımı.RGAERFf.1562,op.336,ed.hr.61266140.DemoscopeWeekly,№215–216, 26Eylül9Ekim2005, www.demoscope.ru

182 ehirveköyleregöre1979sayımıyagrafiğiKÇÖB’deehirlemeninarttığını göstermektedir. Đlk kez bu sayımda bazı ya gruplarının ehir nüfusu köyden fazla olmutur(2529ve3034).ehirdenüfusuenbüyükyagrupları1519ve2024iken, köyde 1014 ve 1519’dur. Yani kır nüfusu ehir nüfusuna göre biraz daha gençtir. (ekil22)

14000

12000

10000

8000

6000 Nüfus

4000

2000

0 04 59 1014 1519 2024 2529 3034 3539 4044 4549 5054 5559 6064 6569 70veüz.

ehirErkek ehirKadın KöyErkek KöyKadın

ekil22.1979SayımındaKÇÖB’ninCinsiyeteveYaGruplarınaGöreehirveKır Nüfusu(kii)

1989 yılında en büyük nüfus oranı, 1940’larda olduğu gibi en genç iki ya grubuna geçmitir. (ekil 23). Ancak bu ya gruplarının 40 yaına kadar olan ya gruplarıyla nüfus oranı azalmıtır. 1970 sayımında, 5570 ya arasındaki ya gruplarında kadın nüfusu erkeklerin hemen hemen iki katıydı, 1989’da bu farkın kapandığıgörülmektedir.70yaüzerindeisekadınlarlehinebüyükorankorunmaktadır. (Tablo112)

183 25000

20000

15000 Erkek Kadın Nüfus 10000

5000

0 04 59 1014 1519 2024 2529 3034 3539 4044 4549 5054 5559 6064 6569 70veüz.

ekil 23. 1989 Nüfus Sayımında KÇÖB Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına GöreDağılımı

Tablo112 1989NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇÖBNüfusu(kii) ehirNüfusu KırNüfusu ToplamNüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 04 9.820 9.575 19.395 11.109 10.724 21.833 20.929 20.299 41.228 59 9.537 8.997 18.534 9.674 9.674 19.348 19.211 18.671 37.882 1014 8.557 8.148 16.705 8.955 8.651 17.606 17.512 16.799 34.311 1519 7.749 7.371 15.120 7.200 7.543 14.743 14.949 14.914 29.863 2024 6.160 7.127 13.287 8.585 8.484 17.069 14.745 15.611 30.356 2529 7.978 9.465 17.443 9.882 9.433 19.315 17.860 18.898 36.758 3034 8.576 9.705 18.281 8.402 8.277 16.679 16.978 17.982 34.960 3539 7.630 8.388 16.018 6.106 6.114 12.220 13.736 14.502 28.238 4044 4.387 4.767 9.154 2.834 3.211 6.045 7.221 7.978 15.199 4549 5.063 5.990 11.053 4.994 6.481 11.475 10.057 12.471 22.528 5054 5.970 6.555 12.525 6.694 7.887 14.581 12.664 14.442 27.106 5559 4.141 5.002 9.143 6.192 6.960 13.152 10.333 11.962 22.295 6064 3.646 5.605 9.251 4.557 5.933 10.490 8.203 11.538 19.741 6569 1.631 3.128 4.759 1.916 3.367 5.283 3.547 6.495 10.042 7074 1.280 2.779 4.059 1.452 3.233 4.685 2.732 6.012 8.744 7579 1.033 2.603 3.636 1.170 2.797 3.967 2.203 5.400 7.603 8084 503 1.453 1.956 612 1.857 2.469 1.115 3.310 4.425 85yave 282 1.054 1.336 516 1.839 2.355 798 2.893 3.691 üzeri Yaı 0 0 0 0 0 0 0 0 0 bilinmeyen Toplam 93.943 107.712 201.655 100.850 112.465 213.315 194793 220.177 414.970 Kaynak: ĐtogiVsesoyuznoyperepisinaseleniya1989goda(1989SSCBGenelNüfusSayımı).Cilt2,Tablo2–Birlik veÖzerkCumhuriyetlerin,ÖzerkOblastlarınveOkrugların,KarylarınveOblastlarınCinsiyeteveYaaGöre Nüfusları,Demoscope№201–202,,222Mayıs2005, www.demoscope.ru

184 1989 sayımında, ehir ve köylere göre ya grupları grafiği en bata artan ehirlemeyi, ehir ve köy ya grupları nüfuslarının birbirine çok yaklatığını göstermektedir. 3034’e kadar ya gruplarının köydeki nüfusu ehir nüfusundan fazladır. Bu, köylerde çocuk sayısının fazla olmasından kaynaklanmaktadır. 3550 yalarıarasındaiseehirlinüfusdahafazladır.50yaındansonrakigruplardatekrarkır nüfusufazlaolmayabalamaktadır.(ekil24)

12000

10000

8000

6000 Nüfus 4000

2000

0 04 59 1014 1519 2024 2529 3034 3539 4044 4549 5054 5559 6064 6569 70veüz.

ehirErkek ehirKadın KöyErkek KöyKadın

ekil24.1989SayımındaKÇÖB’ninCinsiyeteveYaGruplarınaGöreehirveKır Nüfusu

1996ve1997yıllarınınistatistikverilerinegöre14yaınakadarolançocukların nüfusu60yaındanbüyüklerinnüfusundanikikatfazladır.(Tablo113)

Tablo113 1996ve1997YıllarındaKÇCSürekliNüfusununYaYapısı(ToplamaGöre%) 1996* 1997* 1Yaından 1Yaından 114 1559 60+ Toplam 114 1559 60+ Toplam Küçük Küçük Erkekler 1.4 26.1 60.6 12.0 100.0 1.3 25.6 60.6 12.4 100.0 Kadınlar 1.2 22.4 58.6 17.7 100.0 1.1 22.1 58.7 18.1 100.0 Toplam 1.3 24.1 59.6 15.0 100.0 1.2 23.7 59.6 15.5 100.0 *1OcakĐtibarıyla 2002nüfussayımındaKÇC’ninyayapısıoldukçadeğimitir.(ekil25).Daha öncekibütünsayımlardaengençyagruplarınüfusolarakenbüyükoranıolutururken, 2002’debugruplaroldukçagerileredümütür.Bu,09yagrubunundoğduğuSovyet

185 sonrası dönemde KÇC’de doğum oranının dümesinden ve özellikle Rus nüfusun cumhuriyeti terk etmesi nedeniyle nüfusun azalmasından kaynaklanmaktadır. KÇC nüfusu,öncekisayımlaragöreyalansadayinede“genç”nüfusasahiptir.

25000

20000

15000 Erkek Kadın Nüfus 10000

5000

0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70veüz.

ekil 25. 2002 Sayımında KÇC Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı

2002yılınüfussayımındaKÇC’nincinsiyetveyagruplarınagörenüfusuTablo 114’de görülmektedir. Toplam nüfusun % 46,7’si erkek, % 53,3’ü kadındır. 1000 erkeğe1139kadındümektedir.ehirnüfusundacinsiyetoranıbirbirinedahayakındır; % 45,3’ü erkek, % 44,7’si kadındır. 1000 erkeğe 1208 kadın dümektedir. Kır nüfusunda ise cinsiyet oranı toplam nüfus oranına yakındır; kır nüfusunun % 47,9’u erkek,%52,1’ikadındır.1000erkekbaına1087kadındümektedir.

Toplamnüfusiçindeenbüyüküçyagrubunusırasıyla1519yagrubu(%9,5), 1014 ya grubu (% 8,8) ve 4044 ya grubu (% 8,4) oluturmaktadır. Nüfusun % 8,2’sinioluturan2024yagrubunudagözönünealırsak,KÇCnüfusuiçindeağırlığı gençyagruplarınınoluturduğunusöyleyebiliriz.

KÇC toplam nüfunda medyan ya 33,2’dir (erkeklerde 31, kadınlarda 35,2). Nüfusun%22,7’siçalımayaındanküçüktür.%61,5’içalımayaında,%13,8’ide çalımayaındanbüyüktür.

186 ehirnüfusundaenbüyükyagrubu1519yagrubudur(%9,8).Đkincisırayı% 8,6ile2024ve4044yagruplarıpaylamaktadır.%8,5’ioluturan1014yagrubunu da dahil edersek, KÇC ehir nüfusu içinde en büyük yine genç ya gruplarında görünmektedir. Medyan ya toplam nüfustaki ile hemen hemen aynıdır (33,4; erkeklerde 30,9, kadınlarda 35,5). Çalıma yaından küçükler ehir nüfusunun % 21,5’ini, çalıma yaındakiler % 61,5’ini, çalıma yaından büyükler % 16,9’unu oluturmaktadır.

Kırnüfusundayagruplarıiçindebüyüklüksıralamasındaenbüyükoranı1519 (% 9,2) ve 1014 (% 9,1) ya grupları oluturmaktadır. Doğumları Đkinci Dünya Savaı’nınveKaraçaylarınsürgündendönüününertesine(19581962)denkdüen40 44yagrubununoranı,ehirnüfusundaolduğugibikırnüfusundadayüksektir(%8,1). Kırnüfusundamedyanya33,1’dir(erkeklerde31,1,kadınlarda35).Çalımayaından küçükler % 23,8, çalıma yaındakiler % 56,8, çalıma yaından büyükler % 19,4 oranlarınıoluturmaktadır.(Tablo114)

Tablo114 2002NüfusSayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇCNüfusu(kii) ToplamaGöre(%) 1000Erkeğe Erkek Kadın Toplam GöreKadın Erkek Kadın Toplam Sayısı ehirNüfusu 0–4 5.111 4.896 10.007 5,8 4,6 5,2 958 5–9 5.777 5.637 11.414 6,6 5,3 5,9 976 10–14 8.265 8.119 16.384 9,4 7,7 8,5 982 15–19 9.048 9.919 18.967 10,3 9,4 9,8 1096 20–24 7.795 8.947 16.742 8,9 8,5 8,6 1148 25–29 6.684 7.467 14.151 7,6 7,1 7,3 1117 30–34 5.970 7.190 13.160 6,8 6,8 6,8 1204 35–39 6.338 7.749 14.087 7,2 7,3 7,3 1223 40–44 7.314 9.421 16.735 8,4 8,9 8,6 1288 45–49 6.647 8.003 14.650 7,6 7,6 7,6 1204 50–54 5.206 6.605 11.811 6,0 6,2 6,1 1269 55–59 2.458 3.325 5.783 2,8 3,1 3,0 1353 60–64 3.843 5.747 9.590 4,4 5,4 5,0 1495 65–69 2.960 4.157 7.117 3,4 3,9 3,7 1404 70–74 2.313 3.732 6.045 2,6 3,5 3,1 1613 75–79 1.071 2.699 3.770 1,2 2,5 1,9 2520 80–84 483 1.239 1.722 0,6 1,2 0,9 2565 85veüzeri 283 974 1.257 0,3 0,9 0,6 3442 YaıBelirtilmemi 71 68 139 0,1 0,1 0,1 958 ehirNüfusuToplam 87.637 105.894 193.531 100 100 100 1208

187 ToplamaGöre(%) 1000Erkeğe Erkek Kadın Toplam GöreKadın Erkek Kadın Toplam Sayısı KırNüfusu 0–4 7.444 7.166 14.610 6,3 5,6 5,9 963 5–9 8.489 8.230 16.719 7,2 6,4 6,8 969 10–14 11.337 10.968 22.305 9,6 8,6 9,1 967 15–19 11.594 10.981 22.575 9,8 8,6 9,2 947 20–24 9.500 9.573 19.073 8,1 7,5 7,7 1008 25–29 8.641 8.679 17.320 7,3 6,8 7,0 1004 30–34 8.388 8.486 16.874 7,1 6,6 6,9 1012 35–39 9.250 9.283 18.533 7,8 7,3 7,5 1004 40–44 10.003 9.948 19.951 8,5 7,8 8,1 995 45–49 7.947 8.342 16.289 6,8 6,5 6,6 1050 50–54 5.569 5.911 11.480 4,7 4,6 4,7 1061 55–59 2.355 3.088 5.443 2,0 2,4 2,2 1311 60–64 4.819 7.695 12.514 4,1 6,0 5,1 1597 65–69 4.914 6.958 11.872 4,2 5,4 4,8 1416 70–74 4.671 6.051 10.722 4,0 4,7 4,4 1295 75–79 1.788 3.353 5.141 1,5 2,6 2,1 1875 80–84 702 1.694 2.396 0,6 1,3 1,0 2413 85veüzeri 427 1.685 2.112 0,4 1,3 0,9 3946 YaıBelirtilmemi 6 4 10 0,0 0,0 0,0 667 KırNüfusuToplam 117.844 128.095 245.939 100 100 100 1087 ToplamNüfus 0–4 12.555 12.062 24.617 6,1 5,2 5,6 961 5–9 14.266 13.867 28.133 6,9 5,9 6,4 972 10–14 19.602 19.087 38.689 9,5 8,2 8,8 974 15–19 20.642 20.900 41.542 10,1 8,9 9,5 1012 20–24 17.295 18.520 35.815 8,4 7,9 8,2 1071 25–29 15.325 16.146 31.471 7,5 6,9 7,2 1054 30–34 14.358 15.676 30.034 7,0 6,7 6,8 1092 35–39 15.588 17.032 32.620 7,6 7,3 7,4 1093 40–44 17.317 19.369 36.686 8,4 8,3 8,4 1118 45–49 14.594 16.345 30.939 7,1 7,0 7,0 1120 50–54 10.775 12.516 23.291 5,3 5,3 5,3 1162 55–59 4.813 6.413 11.226 2,3 2,7 2,6 1332 60–64 8.662 13.442 22.104 4,2 5,7 5,0 1552 65–69 7.874 11.115 18.989 3,8 4,8 4,3 1412 70–74 6.984 9.783 16.767 3,4 4,2 3,8 1401 75–79 2.859 6.052 8.911 1,4 2,6 2,0 2117 80–84 1.185 2.933 4.118 0,6 1,3 0,9 2475 85veüzeri 710 2.659 3.369 0,4 1,1 0,8 3745 YaıBelirtilmemi 77 72 149 0,0 0,0 0,0 935 GENELTOPLAM 205.481 233.989 439.470 100 100 100 1139 Kaynak :2002RusyafederasyonuGenelNüfusSayımıSonuçları, www.perepis2002.ru,www.demoscope.ru

188 Dahaöncekisayımlardaortayagruplarınınnüfuslarıehirlerdedahafazlayken, 2002’de hemen her ya grubunda kır nüfusu daha fazladır. Bu da yine Rus nüfusun göçüylebağlantılıdır.ehirdeveköydeyagruplarınınoranlarıhemenhemenaynıdır. (ekil26)

14000

12000

10000

8000

6000 Nüfus

4000

2000

0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70veüz.

ehirErkek ehirKadın KöyErkek KöyKadın

ekil26.2002’deKÇC’ninCinsiyeteveYaGruplarınaGöreehirveKırNüfusu

KaraçayÇerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin nüfusu her sayımda cinsiyete ve ya gruplarına göre incelendikten sonra, tüm sayımlarda cinsiyet ve ya gruplarına göre dağılımıgösterenbirtabloyayervermekyararlıolacaktır.(Tablo115)

1939 sayımında Karaçay Özerk Bölgesi’ni nüfusu içinde en büyük iki ya grubunu hem erkeklerde hem de kadınlarda 04 ve 59 ya grupları oluturmaktadır. ÇerkesÖzerkBölgesi’ndeiseilksırayıerkeklerdeaynıekilde04yagrubualırken, kadınlarda ilk sırayı 1014 ya grubu almaktadır. Đkinci sırada erkeklerde 1014, kadınlarda04yagruplarıbulunmaktadır.1939yılında, BirinciDünya Savaı’nınve Rusya’dayaananiçsavaınardındangelenbudönemdedoğalolarak15’inüzerindeki ya gruplarınınnüfusuveoranlarıdüüktür.Heriki özerk bölgede kendi çapında bir nüfuspatlamasındansözedilebilir.

1959 sayımında, tekrar birleen KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi nüfusunun ya yapısınaetkiedenenbüyükikifaktör,14yılöncesonaerenĐkinciDünyaSavaıve

189 19441957yıllarıarasındakiKaraçaylarınsürgünüdür.Nüfusveoranolarakenbüyük iki ya grubu, hem erkeklerde hem de kadınlarda 04 ve 59 ya gruplarıdır. 1939 sayımında da en büyük oranları oluturan bu ya grupları, 1959 yılında üçüncü ve dördüncüsıralardaağırlıklarınıkorumaktadır.35yaınüzerindekigruplardasavaınve sürgününetkilerihissedilmektedir;nüfuslarıveoranlarıazdır.

1970 ve 1979 sayımlarında ya gruplarında en büyük oran yine genç nüfusta olmakla beraber, ağırlık 5 ve 19 arası ya gruplarına kaymaya balamıtır. Her iki sayımdaerkekvekadınlardayagruplarındakiağırlığınaynıolmasıilginçtir.

1989 sayımında durum yine 1959’dakine dönmütür. En genç ya grupları en büyükoranıoluturmaktadır.Fakatkadınlardaikincisırayıküçükbirfarkla2529ya grubualmıtır.Sonyapılan2002sayımındaiseöncekisayımlaragöredeğiikliklerdaha büyüktür.Yagruplarıarasındakinüfusveoranfarkı azalmı, genç ya grupları hala ağırlıktaolsadanüfusyalanmayabalamıtır.Enbüyükoranıerkeklerdevekadınlarda 1519 ya grubu olutururken, 1014 ya grubu ikinci sırada yer almaktadır. Ancak kadınlarda,4044yagrubuazbirfarkla1014yagrubununönündedir.

70yaveüzerindekiyagruplarınınoranınınhersayımdaarttığıgörülmektedir. Budaortalamaömrünuzadığınıgöstermektedir.(Tablo115)

Tablo115 SayımYıllarınaveYaGruplarınaGöreKaraçay–ÇerkesCumhuriyeti’ninNüfusu(kii) SayımYılı YaGrubu 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Çerkes KaraçayÖB ÖB ERKEK Toplam 73.935 44.643 126.076 158.928 169.699 194.793 205.481 0–4 11.600 6.628 19.570 17.225 16.812 20.929 12.555 5–9 10.274 5.309 16.671 20.571 16.241 19.211 14.266 10–14 10.222 6.574 9.359 21.171 17.731 17.512 19.602 15–19 6.257 3.451 11.362 15.876 17.899 14.949 20.642 20–24 6.364 3.514 12.373 8.233 15.594 14.745 17.295 25–29 6.661 4.282 12.139 8.401 13.258 17.860 15.325 30–34 5.277 3.910 10.738 14.876 7.208 16.978 14.358 35–39 4.325 2.945 5.306 12.003 10.215 13.736 15.588 40–44 2.730 2.126 5.240 11.817 13.756 7.221 17.317 45–49 2.104 1.584 5.593 5.710 11.546 10.057 14.594

190 SayımYılı YaGrubu 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Çerkes KaraçayÖB ÖB 50–54 1.618 1.200 4.487 4.615 9.747 12.664 10.775 55–59 1.539 930 3.428 5.370 4.654 10.333 4.813 60–64 1.532 823 2.849 4.247 4.250 8.203 8.662 65–69 1.133 609 2.434 3.280 4.185 3.547 7.874 70–74 714 327 1.926 2.072 2.760 2.732 6.984 75–79 641 223 1.401 1.445 1.857 2.203 2.859 80–84 386 94 653 1.002 852 1.115 1.185 85–89 207 58 326 574 462 90–94 109 24 107 201 304 798 710 95–99 110 15 67 92 136 100+ 105 12 46 34 30 Yaıbilinmeyen 27 5 1 113 202 0 77 KADIN Toplam 76.368 48.255 151.883 185.723 197.412 220.177 233.989 0–4 11.451 6.187 19.064 16.393 16.224 20.299 12.062 5–9 10.177 5.283 15.902 20.222 15.661 18.671 13.867 10–14 9.803 6.628 8.921 20.377 17.285 16.799 19.087 15–19 6.521 3.463 13.077 15.842 18.412 14.914 20.900 20–24 6.409 4.298 14.383 9.451 16.744 15.611 18.520 25–29 6.626 4.814 12.467 10.757 13.908 18.898 16.146 30–34 4.731 3.721 12.190 16.839 7.954 17.982 15.676 35–39 4.225 3.339 7.341 11.953 12.846 14.502 17.032 40–44 2.777 2.168 7.605 12.948 14.950 7.978 19.369 45–49 2.497 1.719 7.993 8.220 12.053 12.471 16.345 50–54 2.130 1.544 6.738 6.756 12.210 14.442 12.516 55–59 2.286 1.497 7.404 9.448 7.826 11.962 6.413 60–64 2.050 1.218 5.524 7.830 7.688 11.538 13.442 65–69 1.394 966 4.578 7.225 7.950 6.495 11.115 70–74 1.056 532 3.706 4.213 5.951 6.012 9.783 75–79 888 408 2.216 2.913 4.812 5.400 6.052 80–84 559 224 1.432 2.455 2.206 3.310 2.933 85–89 289 121 745 1.092 1.183 90–94 179 49 288 434 825 2.893 2.659 95–99 139 36 178 178 323 100+ 159 35 127 93 78 Yaıbilinmeyen 22 5 4 84 323 0 72 Kaynak: Vsesoyuznıyeperepisinaseleniya1939,1959,1970,1989,2002.Vozrastnoysostavnaseleniya(1939, 1970,1989,2002YıllarıGenelNüfusSayımları.NüfusunYaYapısı).www.demoscope.ru Prilojeniya(Ekler)

191 a.YaBağımlılıkOranı Demografik yük de denilen ya bağımlılık oranı KÇC’de genel olarak 2002 yılına kadar düme eğilimindedir. 1986’da çalıabilir yataki % 56,1 nüfusa, % 43,9 çalıamayannüfusdümektedir.Çalıamayannüfusiçinde16yaındanküçükçocukve gençlerin nüfusu yalıların hemen hemen iki katıdır. Doğurganlık hızının nispeten yüksekolduğu1980’liyıllardadoğanlarınçalımayaıgrubunagirmeyebalamasıyla, 1995 yılından itibaren bu grubun oranı artmaya balamı ve 2002 yılında % 58,9’a ulamıtır.19952001yıllarıarasındaçalımayaındabinkiibaınadüençalımayan yatakiisayısıazalmıtır.(Tablo116)

Tablo116

19952001YıllarındaYaBağımlılıkOranı*(% 0) 1995 1997 1999 2000 2001 Toplam 843 837 803 774 745 ÇalımaYaındanKüçük 508 489 456 434 413 ÇalımaYaındanBüyük 335 348 347 340 332 *Çalımayaındabinkiibaınadüençalımayankiisayısı. Çocuklarınyabağımlılıkoranıyalılaragörefazladır.Ancak1986’dan2002’ye kadar oranlar, doğurganlık hızının dümesine ve nüfusun yalanmasına bağlı olarak önemli ölçüde değimitir. 1986 yılında ya bağımlılık oranı çocuklarda % 28,5, yalılarda % 15,4 iken, 2002’de çocuklarda oran % 22,8’e dümü, yalılarda ise % 18,5’e çıkmıtır. ekil 27’de KÇC nüfusunun sayım yıllarına göre ya bağımlılık durumu görülmektedir. 90’lı yıllara ait ya bağımlılık oranları ise Tablo 117’de yer almaktadır.

192 70%

60%

50% ÇalımaYaından Küçük(<16) 40% ÇalımaYaında 30% (16–60) ÇalımaYaından 20% Büyük(>60) 10%

0% 1959 1970 1979 1989 2002

ekil27.SayımYıllarınaGöreKÇC’deYaBağımlılıkDurumu

Tablo117 YıllaraGöreKÇCNüfusununYaBağımlılıkDurumu (ToplamNüfusaOranı,%)(1Ocak) ÇalımaYaından ÇalımaYaında ÇalımaYaından Küçük(<16) (16–60) Büyük(>60) 1959 33,2 56,5 10,3 1970 33,6 54,9 11,5 1979 27,2 67,3 12,5 1986 28.5 56.1 15.4 1989 28,9 55 16,1 1991 28.7 54.7 16.6 1992 28.5 54.5 17 1993 28.3 54.3 17.4 1994 27.9 54.2 17.9 1995 27.5 54.3 18.2 1996 27.1 54.3 18.6 1997 26.6 54.5 18.9 1998 26 54.8 19.2 1999 25.3 55.5 19.2 2000 24.4 56.4 19.2 2001 23.7 57.3 19 2002 22,8 58,9 18,3 Kaynak: RegionıRossii:statistiçeskiysbornik.V2t.T.1GoskomstatRossii.–M:,1999.s.40–41; http://rfdata.al.ru/auto/rstat/02/INDEX.HTM

Sonikisayımınkarılatırmasınagöre,KaraçayÇerkesCumhuriyetinüfusunun yayapısıuekildedeğimitir:Çalımayaındanbüyüknüfusunsayısı14binkii(%

193 20,9)artmıtır.Aynıdönemdeçocuklarınveerkenyagençlerinsayısı20binkii(% 16,7)azalmıtır.Özellikleçocukların10yaınakadarolangrubundabelirginbirdüü gözlenmektedir. (Doğum seviyesinin en düük olduğu son 10 yıllık dönemde doğan kuak).(Tablo118)

Tablo118 1989ve2002SayımlarınaGöreKÇCNüfusununYaYapısıveYaBağımlılıkDurumu ToplamNüfus 1989 2002 ĐçindekiOranı Toplam Toplam (%) Erkek Kadın Erkek Kadın (kii) (kii) 1989 2002 ToplamNüfus 195.000 220.000 415.000 206.000 234.000 440.000 100 100 (YaGrupları) 09 40.000 39.000 79.000 27.000 26.000 53.000 19 12 10–19 46.000 27.000 73.000 40.000 40.000 80.000 17 18 20–29 47.000 20.000 67.000 33.000 35.000 68.000 16 15 30–39 37.000 26.000 63.000 30.000 33.000 63.000 15 14 4049 17.000 21.000 38.000 32.000 36.000 68.000 9 15 50–59 23.000 26.000 49.000 16.000 19.000 35.000 12 7 6069 12.000 38.000 30.000 17.000 25.000 42.000 7 10 7079 5.000 11.000 16.000 19.000 16.000 35.000 4 7 80veüzeri 2.000 6.000 8.000 2.000 6.000 8.000 2 2 ToplamNüfusĐçindeYaı: ÇalımaYaından Küçük (16yaından 61.000 59.000 120.000 51 .000 49 .000 100 .000 28,9 22,8 küçükkadınveerkekler) ÇalımaYaında (Erkekler1659, 115.000 114.000 229.000 127 .000 132 .000 259 .000 55 58,9 kadınlar1654) ÇalımaYaından Büyük (Erkekler60, 19.000 48.000 67.000 28 .000 53 .000 81 .000 16,1 18,3 kadınlar55yave üzeri) Kaynak: RegionıRossii:statistiçeskiysbornik.V2t.T.1GoskomstatRossii.–M:,1999.s.40–41; http://rfdata.al.ru/auto/rstat/02/INDEX.HTM; RF2002NüfusSayımıSonuçları,www.perepis2002.ru

1980’lerinilkyarısında,doğumhızınınnispetenyüksekolduğudönemdedoğan gençlerin çalıma yaı grubuna girmesi, keza pozitif göç artıı çalıma yaındaki nüfusun 30 bin kii (% 13,1) artmasını sağlamıtır. Bu ya grubu içinde de yapısal değiiklikler olmutur. Çalıma yaındaki nüfus içinde 35 yaından büyükler 1989 yılında%39,9iken2002yılında,%49,5’ioluturmaktadır.(Tablo112veTablo114)

2002 yılında toplam nüfus içinde çalıma yaındakilerin oranı % 59, çalıma yaından küçüklerin % 23, çalıma yaından büyüklerin % 18’dir (1989yılında aynı

194 ekilde % 55, 29 ve 16). 1989 ve 2002 sayımları arasındaki dönemde toplam nüfus içindeçalıabilirnüfusunağırlığıartarak%55’ten%59’açıkmıtır.

Son iki sayım arası dönemde doğum oranının dümesi ve çalıma yaındaki nüfusun artması, çalıma yaındaki nüfus baına düen çalıma yaında olmayan kiilerinsayısınınazalmasınayolaçmıtır.(Tablo119)

Tablo119 2002SayımındaCinsiyeteveYaGruplarınaGöreKÇCNüfusu ToplamaGöre(%) 1000Erkeğe Toplam Erkek Kadın Düen (kii) (kii) (kii) Toplam Erkek Kadın KadınSayısı ToplamNüfus 439.470 205481 233.989 100 100 100 1139 ÇalımaYaından 99.991 50.670 49.321 22,8 24,7 21,1 973 Küçük ÇalımaYaında 258.659 126.460 132.199 58,9 61,5 56,5 1045 ÇalımaYaından 80.671 28.274 52.397 18,3 13,8 22,4 1853 Büyük Ortalamaya 33,2 31 35,2 ehirNüfusu 193.531 87.637 105.894 100 100 100 1208 ÇalımaYaından 41.535 20.964 20.571 21,5 23,9 19,4 981 Küçük ÇalımaYaında 119031 55.649 63.382 61,5 63,5 59,9 1139 ÇalımaYaından 32826 10.953 21.873 17,0 12,5 20,7 1997 Büyük Ortalamaya 33,4 30,9 35,5 KırNüfusu 245.939 117.844 128.095 100 100 100 1087 YaaGöre: ÇalımaYaından 58.456 29.706 28.750 23,8 25,2 22,4 968 Küçük ÇalımaYaında 139.628 70.811 68.817 56,8 60,1 53,7 972 ÇalımaYaından 47.845 17.321 30.524 19,4 14,7 23,8 1762 Büyük Ortalamaya 33,1 31,1 35 Kaynak: RusyaFederasyonu2002NüfusSayımıSonuçları,www.perepis2002.ru

2006yılınakadarçalımayaındakinüfusunartmasıveyabağımlılıkoranının dümesibeklenmektedir.Dahasonraçalımayaındakigruba,doğumoranınındümeye baladığı1990’lıyıllardadoğannesilgirmeye,savasonrasıdönemdedoğankalabalık nesildebugruptançıkmayabalayacaktır.Bu,çalımayaındakinüfusunazalmasına veyalılarınsayısınınveoranınınartmasınanedenolacaktır,dolayısıylayabağımlılık oranıgöstergesiyükselecektir.

195 b.OrtalamaYa 1990’lı yıllardan itibaren doğum oranının dümesi demografik yalanmaya nedenolmutur.KÇCnüfusununortalamayaı2002yılındaöncekisayımagöreartarak 33,2 olmutur. (Erkeklerde 31, kadınlarda 35,2). KÇC nüfusu Rusya nüfusunun ya ortalamasına göre daha gençtir. (Rusya Federasyonu: Erkeklerde 3,6 yıl artıla 34,1; kadınlarda4,6yılartıla39,8;ortalama4,3yılartıla37,1ya).

ehirli erkeklerin ortalama yaı 30,9, kadınların 35,5; köylerde ise erkeklerin ortalama yaı 31,1, kadınların 35’tir. (Rusya Federasyonu ya ortalaması ehirlerde erkek33,9,kadın39,8;köylerdeerkek34,6vekadın39,9’dur.)(Tablo114)

RusyaFederasyonu’ndagenelolarakkırnüfusuehirnüfusundandahayalıdır. KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde ise köy sakinlerinin ortalama yaı ehirdekilerden düüktür.

2.NüfusunCinsiyetYapısı Cinsiyetoranı,1000kadınbaınadüenerkeksayısınıgösterendemografikbir göstergedir. Doğan erkek çocuk sayısı genellikle kız çocuklardan fazladır, aynı zamandaerkeknüfusunölümoranıkadınnüfusunölümoranındanfazladır.Bunedenle, cinsiyetoranıgöstergesininyalanmaylabirliktedümesibiyolojikolarakdoğalkabul edilmektedir. Ancak, bu göstergenin yüksekliğine sadece biyolojik değil, sosyal faktörlerdeetkietmektedir.Sosyalfaktörlerbiyolojikolaraköngörülendoğalsonuçları yükseltebilirveyadüürebilirvebunlarınrolüyalanmaylabirlikteartar.

Geleceğeyöneliknüfustahminihesaplarınadoğumveölümoranlarındanbaka nüfusun ya yapısı da etki eder. Örneğin, önceki yıllardaki doğum sayısındaki dalgalanmaya bağlı olarak 1549 (özellikle 2029) ya grubunda bulunan kadın nüfusundakideğiiklik,gelecektedoğummiktarınınvegeneldoğumhızınınartmasında veya dümesinde etkili olacaktır. “Nüfusun yalanması” olarak adlandırılan, toplam nüfus içinde yalı nüfusun sayısının ve oranının artması, ölenlerin sayısının ve ölüm hızınınartmasınayolaçacaktır.

KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde kadın oranı her zaman fazla olmutur. 1000 erkeğe düen kadın sayısı 19591989 sayımları arasında, Sovyetler Birliği dönemi

196 boyuncasüreklidümütür.Sonnüfussayımıverilerinegöre,kadınnüfusununerkek nüfusuna fazlalık oranı korunmaktadır. Kadın nüfusu erkek nüfusundan 28.000 kii fazladır.1989nüfussayımında1000erkekbaınadüenkadınsayısı1130iken2002’de 1139olmutur.Cinsiyetoranındakibufarklılıkerkeklerinerkenölümoranınınyüksek olmasıylabağlantılıdır.Erkeklerinortalamaömrükadınlardan1213yıldahaazdır.

KÇCnüfusununsayımyıllarınaveyagruplarınagörecinsiyetyapısı,“Nüfusun Ya Yapısı” bölümündeki grafiklerde de görülmektedir. 1959 ve 1970 sayımlarında 1000 erkeğe düen kadın sayısı kır nüfusunda az farkla öndeyken, 1979’dan sonra ehirlerde daha fazla olmaya balamıtır. 2002’de ise cinsiyet oranında ehir ve kır nüfusuarasındabüyükfarkortayaçıkmıtır.Bunun nedenikırnüfusundaölümoranı fazlalığıveçalımakamacıylaehirleregidenerkeklerolmalıdır.(ekil28)

1220 1200 1205 1180 1169 1160 1163 1140 1139 ehir 1130 1120 Köy 1208 1206 1100 1199 Toplam 1176 1172 1162

1080 1154 1147

1060 1115

1040 1087 1020 1959 1970 1979 1989 2002 ekil28.NüfusSayımlarınaGöreKÇC’deCinsiyetOranı

Cinsiyetoranında90’lı yıllarınbaındanitibaren 2000 yılınakadaraz daolsa gözlenendüü,buyıldanitibarenkadınlarlehinetekrarartmaeğiliminegirmitir.90’lı yıllardakadınerkekoranıTablo120’degörülmektedir.

Tablo120

KÇC’de19862002YıllarındaCinsiyetOranı*(%0)(1Ocak) 1986 1989 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 1141 1130 1123 1123 1123 1123 1120 1119 1118 1118 1118 1120 1122 1139 Kaynak :RegionıRossii:statistiçeskiysbornik.V2t.T.1GoskomstatRossii.–M:,1999.s.3839.

197 Sayım yıllarına göre ehir ve kır nüfuslarında cinsiyet oranı ekil 29’da görülmektedir.Cinsiyetoranısayımyıllarıboyuncaçokazdeğimitir.Hemehirhem kırnüfusundaherzamankadınoranıçokazfarklaöndedir. 54 54 52,6 52,1 53,6 53,8 53,5 54,5 54,7 54,7

Kadın Erkek 46 46 47,9 47,4 46,5 46,4 45,5 46,2 45,3 45,3 0 0 1959 1970 1979 1989 2002 1959 1970 1979 1989 2002 ehirNüfusuKöyNüfusu

ekil29.NüfusSayımlarınaGöreKÇC’deehirveKırNüfuslarındaCinsiyetOranı

ehir ve kır nüfuslarına göre erkek ve kadın nüfusu, nüfus içindeki oranları sayımyıllarınagöreTablo121’deyeralmaktadır.

Tablo121 NüfusSayımlarınaGöreKÇÖB/Cumhuriyeti’ndeCinsiyetlereGöreehirKırNüfuslarıveOranları ehirNüfusu KırNüfusu Erkek Kadın Erkek Kadın Nüfus Oran Nüfus Oran Nüfus Oran Nüfus Oran (kii) (%) (kii) (%) (kii) (%) (kii) (%) KaraçayÖB 5.427 50,6 5.286 49,4 68.508 49,0 71.082 51,0 1939 ÇerkesÖB 13.888 48,5 14.757 51,5 30.755 47,8 33.498 52,2 1959 29.791 45,5 35.729 54,5 96.285 45,3 116.154 54,7 1970 52.008 46,2 60.446 53,8 106.920 46,0 125.277 54,0 1979 72.359 46,0 85.069 54,0 97.340 46,4 112.348 53,6 1989 93.943 46,5 107.712 53,5 100.850 47.4 112.465 52,6 2002 87.637 45,3 105.894 54,7 117.844 47,9 128.095 52,1 Cumhuriyetteerkeknüfusoranınınendüükolduğu yer Karaçayevsk ehridir (% 44,7). “Kızlar ehri” olarak adlandırılan Karaçayevsk’te kadın nüfusunun fazla olmasınınnedeni,buradaçoğunluklakızlarınokuduğuKaraçayÇerkesDevletPedagoji Üniversitesi’ninbulunmasıdır.

198 2002sayımsonuçlarınagöre,KÇC’deerkeklerinoranı5054yagrubunakadar kadınlardan fazladır. Bu grupta cinsiyet oranı eitlenmekte (5,3) ve bundan sonra kadınlarınoranıerkeklerigeçmektedir.(Tablo114)

EtnikGruplarınYaveCinsiyetYapısı Nüfusun ya yapısında etnik farklılama, etnik grupların nüfus artıı, göç ve asimilasyon süreçlerinin geliimindeki farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte, KÇC’de demografik süreçlerin etnik farklılaması uzun bir tarihi süreçte meydana gelmitir. Etnik grupların ya yapısındaki farklılıklar bir taraftan kültürel normların,geleneklerin,çalımaveyaantıözelliklerinin,yerleimbiçimininfarklılığını yansıtmakta,diğertaraftanda20.yüzyılboyuncademografik modernizasyonun KÇC halklarındaaynızamandabalamadığınıvefarklıhızlarda ilerlediğini göstermektedir. Örneğin,daha19.yüzyıldabütünfarklıdoğumveölümgöstergelerinerağmenülkenin etnikgruplarıgelenekselnüfusartııtipinedâhildiler.20.yüzyılbaındaisebazıetnik gruplardadoğumveölümseviyesidümeeğiliminegirmitir.Dahasonra,demografik süreçlerdeetnikfarklılıkartmıveetnikgruplarınnüfusartıhızındakiveyacinsiyet yapısındakideğiimlerfarklılığınbüyümesiniaçıklayanetkenlerdenbiriolmutur.118

19601980 yılları arasında doğum oranında etnik farklılamayı, kadınların doğurduğu çocuk sayısının sorulduğu 1979 ve 1989 sayımlarının verilerine göre izlemek mümkündür. “Doğurulan ortalama çocuk” göstergesi doğum seviyesinde milliyetlerarasındakifarklılamayaiaretetmektedir.Ancakkadınlarınkuaklaragöre doğurdukları ortalama çocuk sayısı ve çocukların doğum sırasına göre dağılıı hakkındaki bilgiler o etnik grubun yeni doğurganlık tipinin hangi aamasında bulunduğunuaçıklamayaimkânvermektedir.Buikisayım verilerinin analizi, doğum seviyesine göre Çerkeslerin ve Karaçayların yüksek doğum göstergesi olan halklar arasındaolduğunugöstermektedir.(Tablo122)

118 StepanovV.V.,“ProtsessstareniyaohvatilbolinstvonarodovRossii”(“YalanmaSüreciRusya HalklarınınÇoğunuKapsadı”),DemoscopeWeekly,№215–216, 26Eylül9Ekim2005,www.demoscope.ru/weekly/2005/0215/analit03.php (Eriim:09.11.2005)

199 Tablo122 1989SayımınaGöreÇerkesveKaraçayKadınlarınDoğurduğuOrtalamaÇocukSayısı(kii) DoğumYılı Bütün Milliyet Kadınlar 1919’dan 1919 1924 1929 1934 1939 1944 önce 1923 1928 1933 1938 1943 1948 Çerkesler 2,26 3,64 3,19 3,81 3,90 3,55 3,21 2,63 Karaçaylar 2,3 3,89 3,83 4,37 4,45 4,02 3,31 3,09 Kaynak: DenisenkoM.B.,HarayevaO.A.,Vozrastnayastruktura narodovRSFSR,19591989godı(RusyaSFSC HalklarınınYaYapısı,19591989).RFDevletĐstatistikKomitesiverileri.www.demoscope.ru/weekly/2005/0215 Çerkeslerdedoğurganlıktutumundakideğiimsavavesavasonrasıilkkuak kadınlardagörülmütür.1989sayımıverilerininanaliziyleÇerkesveKaraçaylarınya cinsiyet yapısının hangi tipe girdiğini tespit edebiliriz. Word metoduna göre yapılan analizegöreÇerkeslerveKaraçaylar,yüksekdoğumgöstergesinesahipdördüncügruba girmektedir.

Normalseviyedeçocukoranı(26,7)venispetenküçükyalıoranı(10,3)olanbu grupta, ya yapısı göstergeleri dinamiği, 19591989 yılları arasında çocuk nüfusu oranınınönemliölçüdeazaldığınıgöstermektedir.

Etnikgruplarınyayapısıenbataçocuknüfusuoranının fazlalığıyla farklılık göstermektedir.Bunubelirleyentemelfaktördedoğumoranıdır.(Tablo123)

Tablo123 1989NüfusSayımıve1994MikroSayımSonuçlarınaGöreKaraçaylarınveÇerkeslerinToplamNüfusları ĐçindeYaGruplarınınOranı(%) 1989 1994 Çalıma Çalıma Çalıma Çalıma Çalıma Çalıma Yaından Yaında Yaından Yaından Yaında Yaından Küçük Büyük Küçük Büyük Karaçaylar 31.8 57.2 11.0 30.2 56.6 13.2 Çerkesler 30.5 58.3 11.1 28.1 57.2 14.7 *ÇalımayaıerkeklerĐçin16–60,kadınlariçin16–55’tir. 2002sayımınınverilerinegöre,bütünRusyanüfusuiçinyapılansınıflandırmada Nogay nüfusu “yalanmanın eiğinde”, Abaza, Karaçay ve Çerkes nüfusu ise 5 kategoriye ayrılan yalı nüfus içinde en alt kategoriye, yani “düük seviyede yalı” nüfus grubuna girmektedir. Bu grup içinde, Karayaçların da dâhil olduğu Kafkas halklarıağırlığıoluturmaktadır.BudaKafkasyalınüfusundemografikpotansiyelinin

200 yava yava azaldığını göstermektedir. Nüfusu en “yalı” Kafkas halklarının da esas olarakKafkasya’nınbatıbölgelerindenolduğudikkatçekmektedir.(Tablo124)

Tablo124 2002SayımınaGöreKaraçaylarınveÇerkeslerinYaYapısı Milliyet YalılarınOranı(%) ÇocuklarınOranı(%) YalılıkSeviyesi Karaçaylar 12,95 23,53 0,55 Çerkesler 13,19 21,03 0,63

201 E.HANEHALKINÜFUSU Hanehalkı aralarında aile bağı olup olmadığına bakılmaksızın, aynı evde veya aynıevinbirbölümündeyaayan,gelirvegiderleriniayırmayan,birveyabirkaçkiinin oluturduğutopluluktur.Sayımgünü,sayımyapılan yerlerde konuk olanlar hanehalkı sayısına katılmamıtır. Hanehalkının sayım günü dıarıda bulunan üyeleri ise o hanehalkısayısınadâhiledilmitir.

2002genelnüfussayımınagöreKÇC’de127.488hanehalkıvardır(1989’dabu hesaplamaiçinailekabuledilmitir).Bunlardatoplamnüfusun%99,5’iveya437.388 kii yaamaktadır. Ortalama hanehalkı sayısı 3,4 kiidir (1989’da aile ortalaması 3,7 kii). Hanehalkının % 63,8’i üç ve daha fazla kiiden, % 36,2’si bir ve iki kiiden olumaktadır.119 (Tablo125)

Tablo125 2002NüfusSayımındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ninHanehalkıYapısı HanehalkınıOluturanKiiSayısı Hanehalkı Hanehalkı Hanehalkı Yerleim Üyelerinin 6ve Ortalaması, Sayısı 1kii 2kii 3kii 4kii 5kii daha Sayısı kii fazla ehir 62.358 192.642 10.773 14.354 13.880 13.048 5.879 4.424 3,1 Kır 65.130 244.696 9.526 11.356 10.223 12.332 9.922 11.771 3,8 Toplam 127.488 437.338 20.299 25.710 24.103 25.380 15.801 16.195 3,4 Kaynak: “NaseleniyeiObçestvo”(NüfusveToplum)Bülteni,№229230,122Ocak2006. http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_ref_reg.php

ehirnüfusunda2ve3kiidenoluanhanehalkıkırnüfusunagöredahafazladır. 4kiidenoluanhanehalkıoranıehirvekırnüfuslarındayakınken,5oluanhanehalkı sayısı ve bunlarda yaayan nüfus kır nüfusunda fazladır. Özellikle 6’nın üzerinde kiiden oluan hanehalkı nüfusu kırsal alanda çok daha yüksektir. Bu da ehirlerde çekirdek aile yapısının,kırsalalandada geniaile yapısının varlığını göstermektedir. (ekil30)

119 Botaev,Murat;Đtogivserossiyskoy…

202 16000 14000 12000 10000 8000

Nüfus 6000 4000 2000 0 1kii 2kii 3kii 4kii 5kii 6veüz.

ehir Köy

ekil30.2002SayımındaKÇC’deehirveKırNüfusununHanehalkıYapısı

Nüfusuntoplamhanehalkıiçindeyagruplarınagöredağılımıöyledir.Nüfusa göre en büyük oran 3544 ya grubuna aittir (% 15,8). Bu ya grubu içinde de hanehalkının çoğunluğu 5 ve daha fazla kiiden olumaktadır. Nüfusun büyüklüğüne göreyagruplarıöylesıralanmaktadır:2534ya%14,4554ya%12,4,65yave üzeri%11,9,1824ya%11,6,1014ya%8,8.(Tablo126)

Tablo126 2002NüfusSayımındaYaGruplarınaGöreKÇCHanehalkıNüfusu HanelerdeYaayanKiiSayısı HanehalkıNüfusu 5vedaha 1kii 2kii 3kii 4kii fazlakii ToplamNüfus 437.338 20.299 51.420 72.309 101.520 191.790 0–3 19.415 1 317 2.842 4.577 11.678 4–5 10.422 1 242 1.251 2.861 6.067 6–9 22.751 7 657 2.650 6.370 13.067 10–14 38.574 22 1.523 4.966 11.187 20.876 15–17 25.096 106 1.249 3.768 7.018 12.955 18–24 50.830 711 3.828 8.587 11.995 25.709 25–34 61.418 1.519 5.162 12.094 15.158 27.485 35–44 69.199 2.256 6.058 11.736 20.009 29.140 45–54 54.152 3.049 8.773 11.244 12.246 18.840 55–64 33.283 3.631 8.948 6.121 4.540 10.043 65veüzeri 52.049 8.980 14.634 7.019 5.512 15.904 Yabelirtmeyen 149 16 29 31 47 26 Kaynak: 2002NüfusSayımıSonuçları, www.perepis2002.ru

203 Evsiz hanehalkı sayısı oldukça azdır. Toplam hanehalkının %o 9,3’ü evsizdir. 118evsizhanehalkında324kiiyaamaktadır.ehirlerdeevsizhanehalkısayısıkırsal alanagöreikikatınayakındır,ancakbunlardayaayanlarınsayısıehirvekırnüfusunda birbirineçokyakındır.Tekbaınayaayanevsizlerehirdefazlayken,kırsalalandaen büyükoran3vedahafazlakiidenoluanhanehalkınaaittir.(Tablo127)

Tablo127 2002NüfusSayımınaGöreKaraçayÇerkesCumhuriyeti’nde EvsizHanehalkı Hanehalkısayısı Evsizhanehalkı Evsizhanehalkı Ortalamaevsiz sayısı üyelerininsayısı(kii) 1 2 3vedaha hanehalkı(kii) kii kii fazlakii ehir 71 156 537 11 2,2 Kır 47 168 8 8 31 3,6 Toplam 118 324 61 15 42 2,7

KaraçayÇerkesCumhuriyeti’nde18yaındanküçükçocuğuolan,2veyadaha fazlakiidenoluan107189hanehalkıvardır.(Toplamhanehalkının%84’ü).Bunlarda hanehalkıortalaması3,9kiidir.Enbüyükoranı1çocukluhanehalkıoluturmaktave onusırasıyla2çocukluve3çocukluhanehalkıizlemektedir.18yaındanküçükçocuğu olan hanehalkının % 66,4’ü bir evli çiftten ve akrabalardan oluan hanehalkından meydanagelmektedir;bunlariçindedeenbüyükgrup4kiidenoluanhanehalkıdır. (Tablo128)

Sadeceanneveçocuklardanoluanhanehalkıenbüyükikincigruptur(%13,8). Bu hanehalkı içinde de en büyük oran 2 kiiden, yani anne ve bir çocuktan oluan hanehalkına aittir. Đki evli çiftten, akrabalardan ve akraba olmayanlardan oluan hanehalkı,18yaındanküçükçocuğuolanhanehalkının%6,5’inioluturmaktadır.Bu grubu%5ile“diğer”hanehalkı,%3,8ileçocuklarıylabirlikte anne (baba), annenin veya babanın bir ebeveyninden, diğer akrabalardan ve akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) oluan hanehalkı izlemektedir. Sonraki sırada yer alan “çocuklarıyla birlikte anne (baba) ve annenin (babanın) bir ebeveyninden oluan” hanehalkı oranı %2,6’dır.Sonikisırayıbabaveçocuklardanoluanhanehalkı(%1,3)ileüçvedaha fazla evli çiftten, akrabalardan ve akraba olmayanlardan(veyaonlarolmadan)oluan

204 hanehalkı (% 0,5) almaktadır. Bu hanehalkı gruplarından her birinin nüfusu, çocuk sayısı,kaçkiidenolutuğuveortalamahanehalkıTablo128‘teyeralmaktadır.

Tablo128 2002NüfusSayımınaGöreĐkiveyaDahaFazlaKiidenOluan,Tiplerine,Ölçeğineve18YaındanKüçük ÇocukSayısınaGöreHanehalkıNüfusu HanehalkıSayısı Hanehalkı Ortalama Hanehalkı Üyelerinin 6ve daha Hanehalkı Sayısı Sayısı 2kii 3kii 4kii 5kii (kii) (kii) fazla kii Toplamhanehalkı 107.189 417.039 25.710 24.103 25.380 15801 16.195 3,9 18yaındanküçük 64.651 295.310 3.930 13.325 19.279 13319 14.798 4,6 çocuğuolanhanehalkı 1çocuklu 29.801 111.904 3.895 11.268 7.215 4543 2.880 3,8 2çocuklu 23.495 110.379 35 2.041 11.546 4664 5.209 4,7 3vedahafazlaçocuklu 11.355 73.027 16 518 4112 6.709 6,4 Bunlarıniçindeçocuklar 38.617 48 1.565 12440 24.564 Birevliçiftten, akrabalardan(veya onlarolmadan)ve 71.212 280.570 12.800 15.780 20.761 12820 9.051 3,9 akrabaolmayanlardan (veyaonlarolmadan) oluanhanehalkı 18yaındanküçük 44.115 201.471 8.407 16.389 11069 8.250 4,6 çocuğuolanhanehalkı 1çocuklu 18.952 74.031 8.407 5.964 3102 1.479 3,9 2çocuklu 16.994 78.108 10.425 4209 2.360 4,6 3vedahafazlaçocuklu 8.169 49.332 3758 4.411 6,0 Bunlarıniçindeçocuklar 27.405 11274 16.131 Đkievliçiftten, akrabalardan(veya onlarolmadan)ve 7.010 46.073 453 1329 5.228 6,6 akrabaolmayanlardan (veyaonlarolmadan) oluanhanehalkı 18yaındanküçük 5.997 41.094 1010 4.987 6,9 çocuğuolanhanehalkı 1çocuklu 2.099 12.239 1010 1.089 5,8 2çocuklu 2.436 16.343 2.436 6,7 3vedahafazlaçocuklu 1.462 12.512 1.462 8,6 Bunlarıniçindeçocuklar 5.135 5.135 Üçvedahafazlaevli çiftten,akrabalardan (veyaonlarolmadan) veakraba 528 5.372 528 10,2 olmayanlardan(veya onlarolmadan)oluan hanehalkı 18yaındanküçük 499 5.146 499 10,3 çocuğuolanhanehalkı

205 HanehalkıSayısı Hanehalkı Ortalama Hanehalkı Üyelerinin 6ve daha Hanehalkı Sayısı Sayısı 2kii 3kii 4kii 5kii (kii) (kii) fazla kii 1çocuklu 68 544 68 8,0 2çocuklu 111 986 111 8,9 3vedahafazlaçocuklu 320 3.616 320 11,3 Bunlarıniçindeçocuklar 1.329 1.329 Anneveçocuklardan 14.758 38.573 8.554 4.189 1.430 425 160 2,6 oluanhanehalkı 18yaındanküçük 7.308 20.716 3.198 2.727 976 284 123 2,8 çocuğuolanhanehalkı 1çocuklu 4.491 10.747 3.198 919 299 59 16 2,4 2çocuklu 2.153 6.929 1.808 249 75 21 3,2 3vedahafazlaçocuklu 664 3.040 428 150 86 4,6 Bunlarıniçindeçocuklar 2.200 1.284 539 377 Babaveçocuklardan 1.413 3.696 845 369 133 47 19 2,6 oluanhanehalkı 18yaındanküçük 481 1.412 204 166 78 22 11 2,9 çocuğuolanhanehalkı 1çocuklu 301 737 204 64 29 3 1 2,4 2çocuklu 131 431 102 20 9 3,3 3vedahafazlaçocuklu 49 244 29 10 10 5,0 Bunlarıniçindeçocuklar 163 87 34 42 Çocuklarıylabirlikte anne(baba)ve annenin(babanın)bir 2.810 9.938 1.712 793 234 71 3,5 ebeveynindenoluan hanehalkı 18yaındanküçük 2.189 7.879 1.247 666 213 63 3,6 çocuğuolanhanehalkı 1çocuklu 1.468 4.717 1.247 154 51 16 3,2 2çocuklu 570 2.358 512 47 11 4,1 3vedahafazlaçocuklu 151 804 115 36 5,3 Bunlarıniçindeçocuklar 492 345 147 Çocuklarıylabirlikte anne(baba),annenin veyababanınbir ebeveyninden(veya onlarolmadan),diğer 4.084 18.553 1.037 1.382 823 842 4,5 akrabalardan(veya onlarolmadan)ve akrabaolmayanlardan (veyaonlarolmadan) oluanhanehalkı 18yaındanküçük 2.876 13.898 458 998 676 744 4,8 çocuğuolanhanehalkı 1çocuklu 1.586 6.591 435 695 298 158 4,2 2çocuklu 848 4.293 23 287 306 232 5,1 3vedahafazlaçocuklu 442 3.014 16 72 354 6,8 Bunlarıniçindeçocuklar 1.559 48 220 1.291

206 HanehalkıSayısı Hanehalkı Ortalama Hanehalkı Üyelerinin 6ve daha Hanehalkı Sayısı Sayısı 2kii 3kii 4kii 5kii (kii) (kii) fazla kii Diğerhanehalkı 5.374 14.264 3.511 1.016 428 123 296 2,7 18yaındanküçük 1186 3.694 528 320 172 45 121 3,1 çocuğuolanhanehalkı 1çocuklu 836 2.298 493 196 74 20 53 2,7 2çocuklu 252 931 35 108 53 18 38 3,7 3vedahafazlaçocuklu 98 465 16 45 7 30 4,7 Bunlarıniçindeçocuklar 334 48 146 28 112 Kaynak: 2002NüfusSayımıSonuçları, www.perepis2002.ru

18 yaından küçük çocuğu olan, 2 veya daha fazla kiiden oluan hanehalkı içinde 90759 hanehalkı (% 84,7) aynı milliyetteki kiilerden olumaktadır. Ortalama hanehalkı3,9kiidir.Üyelerifarklımilliyetleremensup%15,3oranındakihanehalkıda ortalama 4 kiiden olumaktadır. Üyeleri aynı milleyete mensup hanehalkı içinde çoğunluğu(%24,8)ikikiilikhanehalkıoluturmaktadır.Diğergruptaiseçoğunluk(% 24,8)4kiidenoluanhanehalkındadır.(Tablo129)

Tablo129 2002NüfusSayımındaKÇC’deHaneÖlçeğineveÜyelerininMilliyetineGöre ĐkiveDahaFazlaKiidenOluanHanehalkıNüfusu HanehalkıSayısı Hanehalkı Ortalama Hanehalkı 6ve Üyelerinin Hanehalkı Sayısı daha Sayısı(kii) 2kii 3kii 4kii 5kii (kii) fazla kii Toplam 107.189 417.039 25.710 24.103 25.380 15.801 16.195 3,9 Hanehalkı Üyelerinin 90.759 350.781 22.474 20.237 21.303 13.360 13.385 3,9 hepsininaynı milliyeteait olduğu hanehalkı Üyelerininfarklı 16.430 66.258 3.236 3.866 4.077 2.441 2.810 4,0 milliyetlereait olduğu hanehalkı Kaynak: 2002NüfusSayımıSonuçları, www.perepis2002.ru

207 18yaındanküçükçocuğuolan,2veyadahafazlakiidenoluanhanehalkının %39,6’sındabakımamuhtaçkiibulunmaktadır.Buhanehalkınında%68,4’ünde1,% 22’sinde 2, % 9,6’sında 3 ve daha fazla bakıma muhtaç kii yaamaktadır. Muhtaç kiilerinbulunduğuhanehalkınınnüfusuvebunlardakiçalıansayısıTablo130‘dayer almaktadır.

Tablo130 2002NüfusSayımınaGöreKÇC’deÇalıanveBakımaMuhtaçKiiSayısınaGöreĐkiveDahaFazlaKiiden OluanHanehalkıNüfusu BuHanehalkındaBulunanBakıma Bakıma MuhtaçKiiSayısı BakımaMuhtaç MuhtaçKii Hanehalkı 3vedahafazlakii Kii Bulunan Sayısı Bakıma Bulunmayan Hanehalkı 1kii 2kii Hanehalkı Muhtaç Hanehalkı Sayısı(kii) Sayısı Kii Toplam 107.189 42.404 29.000 9.324 4.080 13.895 64.785 Hanehalkı Hanehalkı 417.039 191.204 119.779 45.949 25.476 225.835 Nüfusu Toplam hanehalkı içinde…den oluan hanehalkı: 2kii 25.710 4.063 3.890 173 21.647 Çalıan 1kii 8.091 1661 1.661 6430 2kii 3.262 3262 3kii 24.103 8.562 7.083 1.380 99 297 15.541 Çalıan 1kii 9.176 3.834 3.214 620 5.342 2kii 6.277 1.426 1.426 4.851 3kii 880 880 4kii 25.380 11.729 8.169 2.901 659 2.027 13.651 Çalıan 1kii 9.242 5.239 3.740 1.165 334 1.002 4.003 2kii 7.313 2.391 1.799 592 4.922 3kii 1.491 450 450 1.041 4kii 247 247 5vedahafazla 31.996 18.050 9.858 4.870 3.322 11.571 13.946 kii Hanehalkı 191.790 110.476 58.074 29.859 22.543 81.314 nüfusu Çalıan 1kii 10.230 6.339 3622 1.610 1.107 3.803 3.891 2kii 7.143 3.511 2030 1.001 480 1.591 3.632 3kii 2.645 1.391 924 363 104 353 1.254

208 BuHanehalkındaBulunanBakıma Bakıma MuhtaçKiiSayısı BakımaMuhtaç MuhtaçKii Hanehalkı 3vedahafazlakii Kii Bulunan Sayısı Bakıma Bulunmayan Hanehalkı 1kii 2kii Hanehalkı Muhtaç Hanehalkı Sayısı(kii) Sayısı Kii 4kii 907 426 311 93 22 75 481 5vedaha 235 88 59 21 8 31 147 fazlakii Çalıan 1.226 455 303 109 43 771 Đçindeçalıan bulunan 67.139 26.756 19.236 5.465 2.055 6.855 40.383 hanehalkı Hanehalkı 271.501 123.405 82.134 28.054 13.217 148.096 nüfusu(kii) Đçindeçalıan bulunmayan 40.050 15.648 9.764 3.859 2.025 7.040 24.402 hanehalkı Hanehalkı 145.538 67.799 37.645 17.895 12.259 77.739 nüfusu(kii) Kaynak: 2002NüfusSayımıSonuçları, www.perepis2002.ru

Yagrubunagöregelirdurumuiçinbirkiidenoluanhanehalkıesasalınmıtır. (Tablo131).Birkiilik20.299hanehalkından51’içalımayaındanküçüktür.Bunların yedisitekgeçimkaynağı,kırküçüiki,birideüçgeçimkaynağıgöstermitir.Çalıma yaındaki 7955 hanehalkından büyük çoğunluğu (% 87,7) tek geçim kaynağı göstermitir;bunlarındabüyükçoğunluğuçalımakarılığında gelir elde etmektedir. Çalıabilir yata 931 hanehalkı iki, 26 hanehalkı da üç ve daha fazla gelir kaynağı göstermitir. 1 kiiden oluan hanehalkının en büyük kısmını oluturan % 60,5’i (12.277)çalımayaındanbüyüktür.Bunların%82,7’sitekgeçimkaynağı,%16,9’u iki, % 0,4’ü üç geçim kaynağı göstermitir. 60 ya üzeri erkek ve 55 ya üzeri kadınlardan oluan bu grup hanehalkının % 76,6’sı emekli aylığı almaktadır. Bakalarınınbakımındaolansadece5kiivardır.(Tablo131)

209 Tablo131 GeçimKaynaklarınaveYaGruplarınaGöre1KiidenOluanHanehalkıNüfusu(kii) Çalıma Çalıma ÇalımaYaından Toplam Yaından Yaında Büyük Küçük 1KiidenOluanHanehalkıNüfusuToplam 20.299 51 7.955 12.277 Tekgeçimkaynağıgösteren 17.155 7 6.980 10.159 Çalımakarılığıgelir(ahsiyardımcıev 3.758 3.592 165 ilerindenolandıında) ahsiyardımcıevileri 652 625 26 Burs 23 1 22 Emekliaylığı(Malülenemekliaylığı 9.665 264 9.401 dıında) Malülenemekliaylığı 1.314 774 540 Sosyalyardım(Đsizlikyardımıdıında) 23 1 18 4 Đsizlikyardımı 73 73 Devlettarafındanverilendiğer 11 10 1 Tasarruf 58 57 1 Kiradaneldeedilengelir 11 11 Bakalarınınbakımında 511 5 501 5 Diğergelirkaynağı 1.056 1.033 16 Đkigelirkaynağıgösteren 3.052 43 931 2.078 Üçvedahafazlagelirkaynağıgösteren 60 1 26 33 Kaynak: 2002NüfusSayımıSonuçları, www.perepis2002.ru

Toplamhanehalkınüfusunun%62’sidoğduğundanberisürekliikametyerinde yaamaktadır(%44ehirde,%56kırsalalanda).Dahasonra yerleenlerin%10’unu 19922002, % 0,2’sini 19891991, % 25,3’ünü de 1988 ve daha öncesinde KÇC’ye yerleenler oluturmaktadır. Doğduğundan beri KÇC’de yaayanlar içinde çalıma yaından küçüklerin oranı % 32,5, çalıma yaındakilerin % 56,6, çalıma yaınan büyüklerin%11,1’dir.(Tablo132)

210 Tablo132 2002NüfusSayımındaKÇCHanehalkıNüfusununCinsiyetveYaGruplarınaGöreSürekliĐkametYerlerindeKalmaSüresi ToplamNüfusaOranı(%) Çalıma Çalıma Toplam Çalıma Yaı Çalıma Çalıma Yaından Yaından Çalıma (kii) Yaında Bilinmeyen Yaından Yaından Küçük Büyük Yaında Küçük Büyük ToplamNüfus Sürekliikametyerlerindearalıksızyaayantoplam 437.388 99.693 256.966 80.530 149 22,8 58,8 18,4 nüfus Doğduğundanberiyaayan 271.617 87.791 153.603 30.188 35 32,3 56,6 11,1 Dahasonrayerleen 165.449 11.889 103.241 50.316 19922002yıllarıarasında 44.810 9.697 31.147 3.964 2 21,6 69,5 8,8 19891991yıllarıarasında 10.022 1.376 7.630 1.016 13,7 76,1 10,1 1988yılındavedahaönce 110.523 798 64.412 45.312 1 0,7 58,3 41,0 Yılbelirtmeyen 94 18 52 24 19,1 55,3 25,5 Sürekliikametyerindearalıksızyaayıpyaamadığını 272 13 122 26 111 4,8 44,9 9,6 belirtmeyen Sürekliikametyerlerindearalıksızyaayanerkekler 203.665 50.487 124.890 28.211 77 24,8 61,3 13,9

Doğduğundanberiyaayan 133.527 44.491 78.283 10.732 21 33,3 58,6 8,0 Dahasonrayerleen 70.011 5.991 46.552 17.468 19922002yıllarıarasında 19.548 4.876 13.409 1.263 24,9 68,6 6,5 19891991yıllarıarasında 4.337 697 3.285 355 16,1 75,7 8,2 1988yılındavedahaönce 46.094 411 29.838 15.845 0,9 64,7 34,4 Yılbelirtmeyen 32 7 20 5 21,9 62,5 15,6 Sürekliikametyerindearalıksızyaayıpyaamadığını 127 5 55 11 56 3,9 43,3 8,7 belirtmeyen Sürekliikametyerlerindearalıksızyaayankadınlar 233.673 49.206 132.076 52.319 72 21,1 56,5 22,4

Doğduğundanberiyaayan 138.090 43.300 75.320 19.456 14 31,4 54,5 14,1

211 ToplamNüfusaOranı(%) Çalıma Çalıma Toplam Çalıma Yaı Çalıma Çalıma Yaından Yaından Çalıma (kii) Yaında Bilinmeyen Yaından Yaından Küçük Büyük Yaında Küçük Büyük Dahasonrayerleen 95.438 5.898 56.689 32.848 3 6,2 59,4 34,4 19922002yıllarıarasında 25.262 4.821 17.738 2.701 2 19,1 70,2 10,7 19891991yıllarıarasında 5.685 679 4.345 661 11,9 76,4 11,6 1988yılındavedahaönce 64.429 387 34.574 29.467 1 0,6 53,7 45,7 Yılbelirtmeyen 62 11 32 19 17,7 51,6 30,6 Sürekliikametyerindearalıksızyaayıpyaamadığını 145 8 67 15 55 5,5 46,2 10,3 belirtmeyen ehirNüfusu Sürekliikametyerlerindearalıksızyaayantoplam 192.642 41.312 118.468 32.723 139 21,4 61,5 17,0 nüfus Doğduğundanberiyaayan 99.701 34.093 57.291 8.288 29 34,2 57,5 8,3 Dahasonrayerleen 92.672 7.206 61.055 24.409 2 7,8 65,9 26,3 19922002yıllarıarasında 27.417 5.946 19.104 2.366 1 21,7 69,7 8,6 19891991yıllarıarasında 5.706 788 4.351 567 13,8 76,3 9,9 1988yılındavedahaönce 59.475 461 37.560 21.453 1 0,8 63,2 36,1 Yılbelirtmeyen 74 11 40 23 14,9 54,1 31,1 Sürekliikametyerindearalıksızyaayıpyaamadığını 269 13 122 26 108 4,8 45,4 9,7 belirtmeyen Sürekliikametyerlerindearalıksızyaayanerkekler 86.945 20.822 55.151 10.901 71 23,9 63,4 12,5 Doğduğundanberiyaayan 47.886 17.217 27.831 2.821 17 36,0 58,1 5,9 Dahasonrayerleen 38.934 3.600 27.265 8.069 9,2 70,0 20,7 19922002yıllarıarasında 11.919 2.987 8.227 705 25,1 69,0 5,9 19891991yıllarıarasında 2.469 373 1.900 196 15,1 77,0 7,9 1988yılındavedahaönce 24.524 237 17.124 7.163 1,0 69,8 29,2 Yılbelirtmeyen 22 3 14 5 13,6 63,6 22,7 Sürekliik.yer.aralıksızyaayıpyaamadığınıbelirtmeyen 125 5 55 11 54 4,0 44,0 8,8

212 ToplamNüfusaOranı(%) Çalıma Çalıma Toplam Çalıma Yaı Çalıma Çalıma Yaından Yaından Çalıma (kii) Yaında Bilinmeyen Yaından Yaından Küçük Büyük Yaında Küçük Büyük Sürekliikametyerlerindearalıksızyaayankadınlar 105.697 20.490 63.317 21.822 68 19,4 59,9 20,6

Doğduğundanberiyaayan 51.815 16.876 29.460 5.467 12 32,6 56,9 10,6 Dahasonrayerleen 53.738 3.606 33.790 16.340 2 6,7 62,9 30,4 19922002yıllarıarasında 15.498 2.959 10.877 1.661 1 19,1 70,2 10,7 19891991yıllarıarasında 3.237 415 2.451 371 12,8 75,7 11,5 1988yılındavedahaönce 34.951 224 20.436 14.290 1 0,6 58,5 40,9 Yılbelirtmeyen 52 8 26 18 15,4 50,0 34,6 Sürekliikametyerindearalıksızyaayıpyaamadığını 144 8 67 15 54 5,6 46,5 10,4 belirtmeyen KırNüfusu Sürekliikametyerlerindearalıksızyaayantoplam 244.696 58.381 138.498 47.807 10 23,9 56,6 19,5 nüfus Doğduğundanberiyaayan 171.916 53.698 96.312 21.900 6 31,2 56,0 12,7 Dahasonrayerleen 72.777 4.683 42.186 25.907 1 6,4 58,0 35,6 19922002yıllarıarasında 17.393 3.751 12.043 1.598 1 21,6 69,2 9,2 19891991yıllarıarasında 4.316 588 3.279 449 13,6 76,0 10,4 1988yılındavedahaönce 51.048 337 26.852 23.859 0,7 52,6 46,7 Yılbelirtmeyen 20 7 12 1 35,0 60,0 5,0 Sürekliikametyerindearalıksızyaayıpyaamadığını 3 3 belirtmeyen Sürekliikametyerlerindearalıksızyaayanerkekler 116.720 29.665 69.739 17.310 6 25,4 59,7 14,8

Doğduğundanberiyaayan 85.641 27.274 50.452 7.911 4 31,8 58,9 9,2 Dahasonrayerleen 31.077 2.391 19.287 9.399 7,7 62,1 30,2 19922002yıllarıarasında 7.629 1.889 5.182 558 24,8 67,9 7,3

213 ToplamNüfusaOranı(%) Çalıma Çalıma Toplam Çalıma Yaı Çalıma Çalıma Yaından Yaından Çalıma (kii) Yaında Bilinmeyen Yaından Yaından Küçük Büyük Yaında Küçük Büyük 19891991yıllarıarasında 1.868 324 1.385 159 17,3 74,1 8,5 1988yılındavedahaönce 21.570 174 12.714 8.682 0,8 58,9 40,3 Yılbelirtmeyen 10 4 6 40,0 60,0 Sürekliikametyerindearalıksızyaayıpyaamadığını 2 2 belirtmeyen Sürekliikametyerlerindearalıksızyaayankadınlar 127.976 28.716 68.759 30.497 4 22,4 53,7 23,8

Doğduğundanberiyaayan 86.275 26.424 45.860 13.989 2 30,6 53,2 16,2 Dahasonrayerleen 41.700 2.292 22.899 16.508 1 5,5 54,9 39,6 19922002yıllarıarasında 9.764 1.862 6.861 1.040 1 19,1 70,3 10,7 19891991yıllarıarasında 2.448 264 1.894 290 10,8 77,4 11,8 1988yılındavedahaönce 29.478 163 14.138 15.177 0,6 48,0 51,5 Yılbelirtmeyen 10 3 6 1 30,0 60,0 10,0 Sürekliikametyerindearalıksızyaayıpyaamadığını 1 belirtmeyen Kaynak: RusyaFederasyonu2002GenelNüfusSayımı,www.perepis2002.ru

214 1989 sayımından sonra 15 ya ve üzerinde olup KÇC’deki daimi ikametini değitirenhanehalkınüfusu,tümRusya’da47.093kiidir.Bunun%50,8’i(23.935kii) daimiikametyeriniKÇCsınırlarıiçindedeğitirmitir.Đkincibüyükoranıoluturan% 23,3’ü2002sayımındaStavropolKrayı’ndagörünmektedir.Bunundıındanüfusu1000 kiiyi geçen hanehalkı nüfusu sadece komu Krasnodar Krayı (3320 kii) ile Rostov Oblastı’nda(1190kii)bulunmaktadır.(Tablo133)

1989’dadaimiikametiKÇCdıındaolanve2002sayımındaKÇC’debulunan 15 ya ve üzeri hanehalkı nüfusu 20907 kiidir. Bunun 6240 kiisi (% 29,8) bata Kazakistan olmak üzere eski Sovyet cumhuriyetlerindengelmitir.1000kiidenfazla nüfuslu hanehalkının geldiği Rusya’nın diğer bölgeleri Stavropol Krayı (4642 kii), Çeçenistan (1356 kii) ve Krasnodar Krayı’dır (1253 kii). Komu bölgeler dıında, toplam olarak 1000’den fazla hanehalkı nüfusunun geldiği federal bölge, Rusya’nın uzakkuzeydoğuucundabulunanUzakdoğuFederalBölgesi’dir.(Tablo133)

Tablo133 HanehalkıÖlçeğineGöre1989ve2002SayımlarıArasındaĐkametYeriniDeğitirenNüfus 1989YılındaveDahaSonraDaimi Ekim2002’deDaimiĐkametiKÇC’de ĐkametYeriniDeğitirenKÇC BulunanHanehalkının1989Yılında HanehalkınınEkim2002’deRF BulunduğuYerveNüfusu(kii) BölgelerindekiNüfusu(kii) (15yaveüzeri) (15yaveüzeri) RusyaFederasyonu 47.093 38.315 MerkezFederalBölgesi 1.893 917 BelgorodOblastı 87 28 BryanOblastı 48 26 VladimirOblastı 104 30 VoronejOblastı 105 91 Moskovaehri 658 275 ĐvanovOblastı 32 25 KalugaOblastı 47 24 KostromaOblastı 18 KuraOblastı 46 31 LipetskOblastı 28 15 MoskovaOblastı 491 125 OrlovOblastı 37 25 RyazanOblastı 12 31 SmolenOblastı 41 30 TverOblastı 85 22 TulaOblastı 28 43 YaroslavOblastı 32 35 KuzeybatıFederalBölgesi 754 562

215 1989YılındaveDahaSonraDaimi Ekim2002’deDaimiĐkametiKÇC’de ĐkametYeriniDeğitirenKÇC BulunanHanehalkının1989Yılında HanehalkınınEkim2002’deRF BulunduğuYerveNüfusu(kii) BölgelerindekiNüfusu(kii) (15yaveüzeri) (15yaveüzeri) ArhangelskOblastı 19 84 KaliningradOblastı 71 22 KarelyaCumhuriyeti 8 17 KomiCumhuriyeti 47 79 LeningradOblastı 144 88 MurmanOblastı 39 90 NenetsÖzerkBölgesi 3 2 NovgorodOblastı 20 19 PskovOblastı 8 12 St.Petersburgehri 367 127 VologodOblastı 31 24 GüneyFederalBölgesi 41.346 33.365 AdıgeyCumhuriyeti 455 54 AstrahanOblastı 112 71 ÇeçenistanCumhuriyeti 1.356 DağıstanCumhuriyeti 157 516 ĐnguetyaCumhuriyeti 76 64 KabardeyBalkarCumhuriyeti 540 393 KalmukCumhuriyeti 29 215 KaraçayÇerkesCumhuriyeti 23.935 23.935 KrasnodarKrayı 3.320 1.253 KuzeyOsetya–AlanyaCumhuriyeti 234 232 RostovOblastı 1.190 518 StavropolKrayı 10.979 4.642 VolgogradOblastı 319 116 VolgaFederalBölgesi 1.027 688 BakurdistanCumhuriyeti 189 66 ÇuvaCumhuriyeti 44 31 KirovOblastı 20 35 MariElCumhuriyeti 32 12 MordovyaCumhuriyeti 12 25 NijegorodOblastı 99 57 OrenburgOblastı 28 41 PenzenOblastı 53 35 PermOblastı 44 96 KomiPermyakÖzerkBölgesi 6 SamaraOblastı 83 59 SaratovOblastı 210 89 TataristanCumhuriyeti 109 83 UdmurtCumhuriyeti 36 31 UlyanovOblastı 68 28 UralFederalBölgesi 1.096 807 ÇelyabinOblastı 148 80 KurganOblastı 36 8

216 1989YılındaveDahaSonraDaimi Ekim2002’deDaimiĐkametiKÇC’de ĐkametYeriniDeğitirenKÇC BulunanHanehalkının1989Yılında HanehalkınınEkim2002’deRF BulunduğuYerveNüfusu(kii) BölgelerindekiNüfusu(kii) (15yaveüzeri) (15yaveüzeri) SverdlovOblastı 132 99 TümenOblastı 780 620 HantıMansiÖzerkBölgesi–Yugra 220 26 YamalNenetsÖzerkBölgesi 542 40 SibiryaFederalBölgesi 612 871 AltayCumhuriyeti 3 1 AltayKrayı 60 127 BuryatCumhuriyeti 37 35 ÇitinOblastı 4 105 AginBuryatÖzerkBölgesi 2 HakasCumhuriyeti 12 3 ĐrkutOblastı 66 90 UstOrdınBuryatÖzerkBölgesi 3 5 KemerovoOblastı 81 80 KrasnoyarKrayı 178 263 Taymır(DolganNenets)ÖB 5 21 EvenkÖzerkBölgesi 6 NovosibirskOblastı 105 66 OmskOblastı 40 53 TıvaCumhuriyeti 3 12 TomskOblastı 23 36 UzakdoğuFederalBölgesi 365 1.105 AmurOblastı 18 68 ÇukçaÖzerkBölgesi 1 60 HabarovKrayı 42 111 KamçatkaOblastı 24 169 KoryakÖzerkBölgesi 4 36 MagadanOblastı 13 193 PrimorskiKrayı 63 117 SahaCumhuriyeti(Yakutistan) 184 258 SahalinOblastı 15 107 YahudiÖzerkOblastı 5 22 BDTÜlkeleri,BaltıkDevletlerive 6.240 DiğerDünyaÜlkeleri Azerbaycan 910 Belorus 90 Ermenistan 603 Estonya 32 Gürcistan 781 Kazakistan 1.024 Kırgızistan 489 Letonya 34 Litvanya 37 Moldavya 67

217 1989YılındaveDahaSonraDaimi Ekim2002’deDaimiĐkametiKÇC’de ĐkametYeriniDeğitirenKÇC BulunanHanehalkının1989Yılında HanehalkınınEkim2002’deRF BulunduğuYerveNüfusu(kii) BölgelerindekiNüfusu(kii) (15yaveüzeri) (15yaveüzeri) Özbekistan 574 Tacikistan 326 Türkmenistan 232 Ukrayna 889 Diğerdünyaülkeleri 152 Bölgebelirtmeyen 287 Toplam 44.842 Kaynak :RusyaFederasyonu2002GenelNüfusSayımı,www.perepis2002.ru

218 F.NÜFUSUNMEDENĐDURUMU Geleneksel köylü toplumları olarak geçmite KÇC halklarında evlenme oranı yüksektir.Ataerkilyapıiçindeailedecinsiyetlerarasıibölümünüveçocukdoğurmayı sadece evlilik sağlayabiliyordu. Kentleme ve bunun aile yaamına etkisi bu yapıyı sadeceehirlerdedeğilkırsalalandadaönemliölçüdezayıflatmıtır.120

1979 yılı verilerine göre, köylerde yaayan Çerkes nüfusunun evlilik durumu göstergeleri Rusya’nın tümü ile yaklaık aynıdır; Karaçaylarda, Abazalarda ve

Nogaylarda ise düüktür (erkeklerde %o 719 ve kadınlarda %o 571). Dört halkın da ehirlinüfusundabugöstergelerRusyagenelindenfarkedilirderecededüüktür.(Tablo 134)

Tablo134

1979YılındaKÇÖBHalklarındaEvlilikDurumu(%0) ehir Kır Erkek Kadın Erkek Kadın Karaçaylar 625 498 608 500 Çerkesler 581 523 718 597 Abazalar 603 523 695 555 Nogaylar 670 493 673 562 Kaynak: KÇÖBBölgeĐcraKomitesiArivi, http://www.elbrusoid.org Evlilik göstergelerinin Rusya geneline göre daha düük olması, yerli halktan köylü gençlerin yoğun ekilde ehir nüfusuna eklenmesiyle ve buna bağlı olarak hayatlarınıkuruncayakadarevlenememeleriyleaçıklanmaktadır.Bununlabirliktebaka faktörlerdeetkiliolmaktadır.Örneğin,köylüKaraçaylariçinkarakteristikolannispeten düük evlenme seviyesi, yüksek düğün masrafları yüzünden geç evlenmelerinden kaynaklanmaktadır.

Đçevlilikveyalokaldıevlilik,hiçbirzamanKuzeyKafkasyahalklarınaözgü birgelenekolmamıtır.Ancak,akrabalarınnispetenyoğunyerleikolduğudurumlarda, akrabaevliliğiyasağınedeniyleevliliklerinyaklaıkyarısıköydıından,diğeryarısıda köyiçindenolmaktadır.Budüzenönemliölçüdeimdidekorunmaktadıramadahaaz

120 “FormirovaniyesemiisvadebnayaobryadnostunarodovKaraçayevoÇerkesii”(“KaraçayÇerkesya Halklarında Ailenin Oluumu ve Düğün Törenleri”), Prazdniki mira (Dünyada Kutlamalar), http://www.prazdnikimira.ru/wedding/wed_country/wed_karachcherk.html,(05.10.2005)

219 görülmektedir. Evlenen çiftler artık i yerlerinde, okullarda ve diğer ortamlarda tanımaktadır.

KÇC’deetnikgruplararasındakarııkevliliklergüngeçtikçeartmaktadır.Dört yerli halk içinde karıık evlilik sıklığında Abazalar, Çerkesler ve Nogaylar baı çekmektedir.1928’den1982’yekadarolanyarımasırlıkdönemdebusıklıkAbazalarda (erkekvekadın)12ve44kat,Çerkeslerde9ve31kat,Nogaylarda11ve27katve Karaçaylarda 4,4 ve 6 kat artmıtır. Kızların baka etnik gruplardan daha sık evlilik yaptıkları, erkeklerde ise bu durumun daha seyrek olduğu görülmektedir. Karıık evliliklerin1982yılındaulatığıbüyüklükTablo135’tegörülmektedir.

Tablo135 1982YılındaKarııkEvliliklerinSıklığı (ToplamEvlilikSayısınaOranı,%) Toplam ehir Kır Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Karaçaylar 7,9 5,2 24,8 13,5 5,6 4,2 Çerkesler 26,6 24,4 50,0 45,9 25,4 22,6 Abazalar 33,2 31,3 62,6 61,3 30,3 28,2 Nogaylar 16,9 20,0 25,0 70,0 16,7 16,7

KÇÖB Evlenme Dairesi (ZAGS) arivine ait bu tabloda görüldüğü gibi, artık sadeceehirlerdedeğilkırsalkesimdedekadınlardakarııkevliliklererkeklerdeolduğu kadar sıktır. Yani evliliklerde etnik tercih konusunda en köklü geleneklerden biri sarsılmıtır.

Aynı ekilde evlenme yaı da değimitir. Geçmite KÇC halklarında, köylü toplumlar için karakteristik olan erkek ve kadınlarda erken evlilik yanında, düğün masraflarının ağırlığı yüzünden erkeklerde geç evlilik ve reit olmayan (hatta Nogaylardaküçükyataki)kızlarınevlendirilmesigeniölçüdeyaygındır.Bunedenle erkeğinvekızınevlenmeyaıarasındakifarkbüyüktür.Boananveyadulkalankadının yenidenevlenmesiçokzorolduğuiçindekadınlardagenelevlenmeyaıdümektedir. 1920’li yıllarda balatılan balık parasına ve reit olmayan kızlarla evlenmeye karı mücadele, daha sonra da bireysel çiftçiliğin kaldırılması ve gençlerin sosyal yönden aktiflemesi erkeklerin ve kızların evlenme yaının eitlenmesini, özellikle kızlarda yükselmesini sağlamıtır. Örneğin Karaçaylarda 1930’ların sonundan 1960’ların

220 ortalarına kadar erkeklerde baskın evlenme yaı en belirgin ekilde 25 ila 39 ya grubundasabitlenmitir,kadınlardaise24yaaltıgruptan2529yagrubunageçmitir. Ortalama evlenme yaında erkekler ve kadınlar arasındaki fark iki kattan fazla azalmıtır(7,2’den3,2’yedümütür).1960’lıyıllarınsonuve1970’lerinbaındahalkın refah seviyesinin artmasıyla baskın evlilik yaı karılıklı olarak dümeye balamıtır; gençlerin sosyal olarak aktiflemesi normal ya farkının artmasına neden olmamıtır. (Tablo136)

Tablo136 19391967YıllarındaKaraçaylardaEvlenmeYaı (%) 1939 1967 Erkek Kadın Erkek Kadın 20Yaından 3,1 33,9 2,6 11,4 Küçük 2024ya 29,0 42,1 5,5 24,9 2529ya 38,5 14,1 42,0 40,9 3039ya 22,4 7,7 39,9 17,4 40yaından 7,0 2,3 10,0 5,4 sonar Kaynak: KÇÖBEvlenmeDairesi(ZAGS)Bölge ubesiarivi, http://www.elbrusoid.org

KÇChalklarınınbugünküyaantısında,diğerKuzeyKafkashalklarındaolduğu gibi,gelenekselikievlenmebiçiminden(taraflarınanlamasıvekızkaçırma)karılıklı anlama hâkimdir. Bu anlama çoğunlukla bizzat evlenecek gençler arasında, seyrek olarakdaannebabalarıarasındaolmaktadır.

1970’liyıllardaKÇÖB’deyapılanevliliklerinyaklaıkyarısınıkaçarakevlenme oluturuyordu.Fakatsonrakiyıllardabuoraniyiceazalmıtır.

1990’lı yıllarda birçok ailede kocalar ailenin geçimini sağlayamaz olmu ve kadınlarevileriveçocukbakımıyanındaparadakazanmakzorundakalmılardır.Evli kadınlarınölümoranıbunabağlıolarakartmıtır.

2002nüfussayımıverilerinegöre,KÇC’de95binkadınve93binerkekevlidir. Aradakibufarkınnedeniçokelilikdeğildir.KÇChalklarındaçokelilikhiçbirzaman yaygınolmamıtır.Budahaçok,aileyebüyükönemverenveevlenmeyaındakikızlar

221 için evli olma gerekliliğini dayatan Kuzey Kafkasya toplumlarında kadınların konumuylailgilidir.Muhtemelenbazıkadınlar,evliolduklarınadairkendilerihakkında bilerekyanlıbilgivermilerdir.Diğerbirnedende,resminikâhlıolmayankadınların veerkeklerinsosyalstatülerinifarklıdeğerlendirmeleridir.Erkeklernüfuscüzdanlarında “evli”yazmadankendilerinibekârsaymayameyilliyken,kadınlarbudurumdakendini evliolaraktanımlamaktadır.2002sayımındaresminikâhsızevliliklerhakkındailkkez verialınmıtır;6binkiikendinibuekildebeyanetmitir.Bununlabirliktegeçen15 yıldahiçevlenmeyenlerinsayısı%44artmıtır.KÇCistatistikkomitesininverilerine göre,15yılöncesinegöredulerkekler%16,2,kadınlar%14,3dahafazladır.121(Tablo 137)

121 Botaev,Murat;“Đtogivserossiyskoy…

222 Tablo137 2002NüfusSayımındaCinsiyete,YaGruplarınaveEvlilikDurumunaGöreKÇCNüfusu(kii) EvliErkek Medeni EvliKadın Medeni Hiç Kadın Hiç Erkek Resmi Resmi Dul Boanmı Durumu Resmi Resmi Dul Boanmı Durumu Toplam Evlenmemi Toplam Toplam Evlenmemi Toplam Nikâhlı Nikâhsız Bilinmeyen Nikâhlı Nikâhsız Bilinmeyen 16Yave ÜzeriTüm Nüfus(Evli olan16 154.811 92873 87108 5.765 48 .679 4.977 8.179 103 184.673 95.237 89.098 6.139 39.217 31.749 18.368 102 yaından küçükler dâhil) 16’dan 5 5 2 3 küçük 16–17 8.252 16 9 7 8.233 2 1 8.331 158 97 61 8.162 1 7 3 18–19 8.143 104 80 24 8.025 2 8 4 8.264 816 663 153 7.391 3 52 2 20–24 17.295 2.317 2.015 302 14.831 5 132 10 18.520 6.336 5.646 690 11.437 54 685 8 25–29 15.325 6.452 5.857 595 8.240 14 612 7 16.146 9.671 8.859 812 4.663 214 1.590 8 30–34 14.358 8.985 8.223 762 4.294 46 1.026 7 15.676 10.877 10.086 791 2.256 392 2.146 5 35–39 15.588 11.830 11.036 794 2.363 71 1.322 2 17.032 12.235 11.473 762 1.492 739 2.562 4 40–44 17.317 14.454 13.631 823 1.266 124 1.468 5 19.369 13.960 13.188 772 1.088 1.253 3.062 6 45–49 14.594 12.518 11.833 685 645 192 1.237 2 16.345 11.455 10.840 615 749 1.646 2.489 6 50–54 10.775 9.211 8.684 527 322 262 977 3 12.516 8.217 7.760 457 467 1.997 1.828 7 55–59 4.813 4.121 3.933 188 119 187 384 2 6.413 3.926 3.710 216 215 1.435 834 3 60–64 8.662 7.388 7.012 376 173 626 473 2 13.442 7.241 6.906 335 425 4.501 1.273 2 65–69 7.874 6.661 6.361 300 94 822 297 11.115 5.019 4.808 211 318 4.915 863 70veüzeri 11.738 8.794 8.414 380 73 2.626 241 4 21.427 5.299 5.040 259 551 14.597 976 4 Yaı 77 22 20 2 1 54 72 22 20 2 3 2 1 44 Belirtilmemi Kaynak: RF2002GenelNüfusSayımı,www.perepis2002.ru

223 2002yılındaKÇC’dehercinsiyettenbinkiiyedüenevlisayısıgörülmektedir. 16yaveüzerindekikiileresasalınmıtır.Evliolarakgösterilen16yaındanküçükler dâhildir.(Tablo138)

Tablo138 2002SayımınaGöreKÇC’deEvlilikDurumu(kii) Evli EvliToplam HiçEvlenmemi Dul Boanmı ResmiNikâhlı ResmiNikâhsız Erkek 600 563 37 314 3253 Kadın 516 483 33 212 17299

2002sayımıverilerinegöretümRusya’dayaayan16yaveüzeriKaraçayların veÇerkeslerinevlilikdurumukarılatırıldığında,Çerkeslerdehemerkeklerdehemde kadınlarda evli oranının Karaçaylardan yüksek olduğu görülmektedir. Karaçaylarda erkeklerin % 54,5’i ve kadınların % 49,2’si, Çerkeslerde ise erkeklerin 60,3’ü ve kadınların % 54,5’i evlidir. Erken evlenme ve resmi nikâhsız evlilik oranında ise Karaçaylar öndedir. Dul ve boanmı olanların oranı iki halkta birbirine yakındır. (Tablo139)

Tablo139 2002NüfusSayımındaCinsiyete,YaGruplarınaveEvlilikDurumunaGöreKaraçaylarınveÇerkeslerin Nüfusu(kii)(TümRusya) 16Yave Evli Medeni Hiç ÜzeriTüm Toplam Resmi Resmi Dul Boanmı Durumu Toplam Evlenmemi Nüfus* Nikâhlı Nikâhsız Bilinmeyen ERKEK Karaçaylar 68.418 37.301 34.694 2.607 Çerkesler 22.403 13.512 12.998 514 26.874 1.771 2.447 25 KADIN Karaçaylar 74.750 36.809 34.393 2.416 21.731 10.155 6.033 22 Çerkesler 24.203 13.145 12.754 391 5.599 3.445 2.009 5 *Evliolan16yaındanküçüklerdâhil

224 KÇC’deyaayanetnikgruplarınevlilikdurumuincelendiğinde,enbüyüknüfus oranınaKaraçaylarsahipolduğuhaldeevlinüfustaRuslarınöndeolduğugörülmektedir. (ekil 31). Bunun nedeni Karaçayların 16 yaın altındaki genç nüfusunun fazla olmasıdır. Ruslarda evli erkek ve kadınlar arasındaki önemli fark (2748 kii) resmi nikâhsızların sayısının fazla olmasından kaynaklanıyor olmalıdır. Erkeklerin ve kadınların bu durumda medeni durumlarına hakkında farklı cevaplar verdiği bilinmektedir.(Tablo140)

Ukraynalılar

Nogaylar

Abazalar

Ruslar

Çerkesler

Karaçaylar

0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000

Erkek Kadın

ekil 31. 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Nüfusları

225 Tablo140 2002NüfusSayımındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeCinsiyeteveEvlilikDurumunaGöreEtnikGruplarınNüfusu(kii) 16YaveÜzeriErkekler* 16YaveÜzeriKadınlar* EvliErkek Medeni EvliKadın Medeni Toplam Hiç Toplam Toplam Hiç Toplam Resmi Resmi Dul Boanmı Durumu Resmi Resmi Dul Boanmı Durumu Evli Evlenmemi Evli Evlenmemi Nikâhlı Nikâhsız Bilinmeyen Nikâhlı Nikâhsız Bilinmeyen Tüm 154.811 92.873 87.108 5.765 48.679 4.977 8.179 103 184.673 95.237 89.098 6.139 39.217 31.749 18.368 102 Nüfus Abaza 11.637 7.215 6.943 272 3.639 297 478 8 12.977 6.975 6.719 256 2.738 2.183 1.077 4 Çerkes 17.616 10.969 10.680 289 5.511 389 745 2 19.964 10.916 10.645 271 4.439 2.970 1.638 1 Karaçay 58.756 32.428 30.404 2.024 22.789 1.572 1.954 13 66.235 32.658 30.606 2.052 18.932 9.322 5.312 11 Nogay 5.149 3.136 2.947 189 1.553 143 317 6.158 3.143 2.953 190 1.362 1.020 633 Rus 52.486 33.214 30.807 2.407 12.738 2.268 4.221 45 68.294 35.692 32.922 2.770 9.808 14.258 8.487 49 Ukraynalı 1.113 858 786 72 127 68 60 2.002 1.104 1.021 83 129 523 246 ehir 66.673 40.960 38.248 2.712 19.764 1.979 3.872 98 85.324 42.575 39.638 2.937 18.603 13.490 10.558 98 Nüfusu Abaza 4.060 2.528 2.389 139 1.304 72 148 8 5.004 2.493 2.360 133 1.303 578 626 4 Çerkes 5.455 3.455 3.290 165 1.676 68 254 2 6.771 3.484 3.334 150 1.770 662 855 Karaçay 20.183 11.159 10.286 873 7.909 438 667 10 23.673 11.188 10.326 862 7.470 2.786 2.218 11 Nogay 677 384 366 18 251 10 32 1.026 424 403 21 393 83 126 Rus 30.984 19.893 18.687 1.206 7.301 1.228 2.517 45 42.266 21.523 20.093 1.430 6.505 8.277 5.914 47 Ukraynalı 711 548 515 33 77 41 45 1.291 679 628 51 78 354 180 Kır 88.138 51.913 48.860 3.053 28.915 2.998 4.307 5 99.349 52.662 49.460 3.202 20.614 18.259 7.810 4 Nüfusu Abaza 7.577 4.687 4.554 133 2.335 225 330 7.973 4.482 4.359 123 1.435 1.605 451 Çerkes 12.161 7.514 7.390 124 3.835 321 491 13.193 7.432 7.311 121 2.669 2.308 783 1 Karaçay 38.573 21.269 20.118 1.151 14.880 1.134 1.287 3 42.562 21.470 20.280 1.190 11.462 6.536 3.094 Nogay 4.472 2.752 2.581 171 1.302 133 285 5.132 2.719 2.550 169 969 937 507 Rus 21.502 13.321 12.120 1.201 5.437 1.040 1.704 26.028 14.169 12.829 1.340 3.303 5.981 2.573 2 Ukraynalı 402 310 271 39 50 27 15 711 425 393 32 51 169 66 *Evliolan16yaındanküçüklerdâhil.

226 Heretnikgruptaevlierkekvekadınlar,genelolarak16yaveüzerindekitoplam erkekvekadınlarınyarısındanbirazfazladır.(ekil32).Evlierkeklerinoranınınevli kadınlara göre fazla olduğu görülmektedir; özellikle Ukraynalılarda fark büyüktür. Kadın nüfusunun erkek nüfusundan fazla olması bu farkı doğurmaktadır. KÇC’de evlilikkatsayısı,yani16yaveüzerinde1000kiibaınadüenevlisayısıerkeklerde 600,kadınlarda516’dır.Etnikgruplararasındailksırayıhemerkeklerde(771)hemde kadınlarda(551)Ukraynalılaralmaktadır.(Tablo141) 77 63 62 62 61 55 55 55 54 51 50 49 Erkek Kadın Yüzde(%)

ar r r sle e rk Ruslar bazala gaylar e A No raynalılar Karaçayl Ç k U

ekil32.2002SayımınaGöreKÇC’deEtnikGruplarınEvliErkekveKadın Oranları

227 Tablo141 2002NüfusSayımındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti’ndeEvlilikDurumunaGöreEtnikGruplarınehirveKırNüfusu Medeni 16Yave Evli Durumu EvliToplam Evlenmemi Dul Boanmı Milliyet Üzerindeki Kayıtlı Kayıtsız Bilinmeyen Nüfus*(kii) Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0 (kii) (kii) (kii) (kii) (kii) (kii) (kii) ToplamNüfus Erkek Abaza 11.637 7.215 620 6.943 597 272 23 3.639 313 297 26 478 41 8 1 Çerkes 17.616 10.969 623 10.680 606 289 16 5.511 313 389 22 745 42 2 0 Karaçay 58.756 32.428 552 30.404 517 2.024 34 22.789 388 1.572 27 1.954 33 13 0 Nogay 5.149 3.136 609 2.947 572 189 37 1.553 302 143 28 317 62 0 Rus 52.486 33.214 633 30.807 587 2.407 46 12.738 243 2.268 43 4.221 80 45 1 Ukraynalı 1.113 858 771 786 706 72 65 127 114 68 61 60 54 0 Toplam 154.811 92.873 600 87.108 563 5.765 37 48.679 314 4.977 32 8.179 53 103 1 Kadın Abaza 12.977 6.975 537 6.719 518 256 20 2.738 211 2.183 168 1.077 83 4 0 Çerkes 19.964 10.916 547 10.645 533 271 14 4.439 222 2.970 149 1.638 82 1 0 Karaçay 66.235 32.658 493 30.606 462 2.052 31 18.932 286 9.322 141 5.312 80 11 0 Nogay 6.158 3.143 510 2.953 480 190 31 1.362 221 1.020 166 633 103 0 Rus 68.294 35.692 523 32.922 482 2.770 41 9.808 144 14.258 209 8.487 124 49 1 Ukraynalı 2.002 1.104 551 1.021 510 83 41 129 64 523 261 246 123 0 Toplam 184.673 95.237 516 89.098 482 6.139 33 39.217 212 31.749 172 18.368 99 102 1 ehirNüfusu Erkek Abaza 4.060 2.528 623 2.389 588 139 34 1.304 321 72 18 148 36 8 2 Çerkes 5.455 3.455 633 3.290 603 165 30 1.676 307 68 12 254 47 2 0 Karaçay 20.183 11.159 553 10.286 510 873 43 7.909 392 438 22 667 33 10 0 Nogay 677 384 567 366 541 18 27 251 371 10 15 32 47 0 Rus 30.984 19.893 642 18.687 603 1.206 39 7.301 236 1.228 40 2.517 81 45 1 Ukraynalı 711 548 771 515 724 33 46 77 108 41 58 45 63 0 Toplam 66.673 40.960 614 38.248 574 2.712 41 19.764 296 1.979 30 3.872 58 98 1 Kadın Abaza 5.004 2.493 498 2360 472 133 27 1.303 260 578 116 626 125 4 1 Çerkes 6.771 3.484 515 3334 492 150 22 1.770 261 662 98 855 126 0 Karaçay 23.673 11.188 473 10.326 436 862 36 7.470 316 2.786 118 2.218 94 11 0 Nogay 1.026 424 413 403 393 21 20 393 383 83 81 126 123 0 Rus 42.266 21.523 509 20.093 475 1.430 34 6.505 154 8.277 196 5.914 140 47 1 Ukraynalı 1.291 679 526 628 486 51 40 78 60 354 274 180 139 0 Toplam 85.324 42.575 499 39.638 465 2.937 34 18.603 218 13.490 158 10.558 124 98 1 KırNüfusu Erkek Abaza 7.577 4.687 619 4.554 601 133 18 2.335 308 225 30 330 44 0 Çerkes 12.161 7.514 618 7.390 608 124 10 3.835 315 321 26 491 40 0 Karaçay 38.573 21.269 551 20.118 522 1.151 30 14.880 386 1.134 29 1.287 33 3 0 Nogay 4.472 2.752 615 2.581 577 171 38 1.302 291 133 30 285 64 0 Rus 21.502 13.321 620 12.120 564 1.201 56 5.437 253 1.040 48 1.704 79 0 Ukraynalı 402 310 771 271 674 39 97 50 124 27 67 15 37 0 Toplam 88.138 51.913 589 48.860 554 3.053 35 28.915 328 2.998 34 4.307 49 5 0

228 Medeni 16Yave Evli Durumu EvliToplam Evlenmemi Dul Boanmı Milliyet Üzerindeki Kayıtlı Kayıtsız Bilinmeyen Nüfus*(kii) Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0 (kii) (kii) (kii) (kii) (kii) (kii) (kii) Kadın Abaza 7.973 4.482 562 4.359 547 123 15 1.435 180 1.605 201 451 57 0 Çerkes 13.193 7.432 563 7.311 554 121 9 2.669 202 2.308 175 783 59 1 0 Karaçay 42.562 21.470 504 20.280 476 1.190 28 11.462 269 6.536 154 3.094 73 0 Nogay 5.132 2.719 530 2.550 497 169 33 969 189 937 183 507 99 0 Rus 26.028 14.169 544 12.829 493 1.340 51 3.303 127 5.981 230 2.573 99 2 0 Ukraynalı 711 425 598 393 553 32 45 51 72 169 238 66 93 0 Toplam 99.349 52.662 530 49.460 498 3.202 32 20.614 207 18.259 184 7.810 79 4 0 *16yaındanküçükevlilerdâhil. Kaynak :Vserossiyskayaperepisnaseleniya2002goda.Tom4.9.Naseleniyeotdelnihnatsionalnosteypopoluisostoyaniyuvbrakepo subyektamRossiyskoyFederatsii(2002RusyaNüfusSayımı.Cilt4.9.RusyaFederasyonuBölgelerindeMilliyetlerinCinsiyetlereGöreEvli Nüfusu) http://www.perepis2002.ru

Etnik gruplar, hiç evlenmemi nüfus oranına göre karılatırıldığında, Karaçayların hem erkeklerde hem de kadınlarda en büyük orana sahip olduğu görülmektedir. 16 ya ve üzerinde erkek nüfusun % 39’u, kadınların da % 29’u hiç evlenmemitir. Abazalarda, Çerkeslerde ve Nogaylarda oranlar aynıdır (erkeklerin % 31’i, kadınların % 22’si). Ruslarda ve Ukraynalılarda ise oranlar düüktür. Özellikle Karaçaylarda ve nispeten diğer etnik gruplarda genç nüfusun fazla olması hiç evlenmemioranınınyüksekçıkmasınısağlamaktadır.RuslardaveUkraynalılardaise nüfusyerlihalklaragöreyalıdır.Yerlihalklarıngeçevlenmegeleneğideburadaetkili olmaktadır.(ekil33)

45 40 35 30 25 Erkek 20 Kadın

Yüzde(%) 15 10 5 0

ar er ar ıl uslar kesl gayl R nal Abazalar er No Ç kray Karaçaylar U

ekil33.2002SayımındaKÇC’deEtnikGruplarınEvlenmemiEr.veKadınOranı

229 G.NÜFUSUNEĞĐTĐMDURUMU Rusya’nın bugünkü eğitim sistemi, Alman sisteminin daha basitletirilmi eklidir. Anne babalarının isteğine bağlı olarak çocukların 11,5 yaından itibaren gitmeyebaladığıokulöncesieğitimkurumlarında(kreler,anaokulları)temelbilgiler verilir,fakatbukurumlarokuleğitimininilkbasamağıkabuledilmez.6yaınıbitiren çocuklar 4 yıl sürecek ilköğretime balarlar. 10 yaında ilkokulu bitiren çocuklar ortaokulunaltderecesinegeçerler.Rusyaeğitimsistemindeortaöğretim“tamolmayan” ve “tam” olarak iki dereceye ayrılmıtır. Đlkokuldan sonra 5 yıl okuyarak bu alt dereceyi,yani15yaındatoplam9sınıfıbitirenöğrenciler“tamolmayanortaöğretim” bitirmebelgesialmayahakkazanırlar. Bu“temel”eğitimolarakdaadlandırılır.Daha sonraisteyenler10ve11.sınıflarıokuyarak“tamortaöğretim”bitirmebelgesialırlar, isteyenlerdedeğiikseviyelerdeki(ilk,orta)meslekyüksekokullarınagirebilirler.

11sınıfıkapsayanöğretimsüresi“genelortaöğretim”olarakadlandırılmaktadır. Rusya Federasyonu’nda zorunlu eğitim 9 yıldır. Zorunlu eğitimin 20092010 öğretim yılındanitibaren11yılaçıkarılmasıplanlanmaktadır.

Yükseköğretimibitirenleruzmanlıkdiploması,bakaloryaveyalisansderecesi alırlar;bununladaüniversitelerdeveyabilimselaratırmamerkezlerindeyükseklisans vedoktorayapmahakkıkazanırlar.Yükseklisansıbitirenler “bilim adayı”, doktorayı bitirenlerde“bilimdoktoru”derecesialırlar.122

KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nde 189 genel öğretim okulu, 5 meslek lisesi, 3 meslekyüksekokulu,10akamokulu,12çocuksporokulu,20okuldııçocukeğitim kurumu,86okulöncesiçocukeğitimkurumu,38okulöncesibakanlıklarabağlıçocuk kurumu bulunmaktadır. Bu kurumlarda yaklaık 94 bin öğrenci eğitim ve öğrenim görmektedir.123

KÇC’de bulunan yüksek öğretim kurumları unlardır: Çerkessk’te Karaçay Çerkes Devlet Teknoloji Akademisi, Moskova Açık Sosyal Üniversitesi (Enstitüsü)

122 Bespalova, Tatyana, “Sistema obrazovaniya v Rossii” (“Rusya’da Eğitim Sistemi”), Tsentr emigratsionnıh i obmennıh program (Göç ve Değiim Programları Merkezi), № 06, 2006, http://www.votpusk.ru/edit/text1.asp?ID=3943 (Eriim:02.06.2006) 123http://kcr.narod.ru/customs/kcrtodayr.html,www..yfu.ru

230 KÇC ubesi, Rostov Devlet Ekonomi Üniversitesi ubesi, Stavropol V.D. Çursin Enstitüsü ubesi, Taganrog Devlet RadyoTeknik Üniversitesi ubesi, Çağda Hümaniter (Đnsani Bilimler) Akademisi Çerkessk ubesi; Karaçayevsk’te Karaçay Çerkes Devlet Üniversitesi, Moskova Devlet Sosyal Üniversitesi KaraçayÇerkes ubesi, KaraçayÇerkes Devlet Üniversitesi ubesi, Pyatigorsk Devlet Teknoloji Üniversitesiubesi.

Cumhuriyet’in5Mart1996’dakabuledilenanayasasınagöreRusçanındıında Abazaca, Çerkesçe, Karaçayca ve Nogayca da “devlet dili” olarak kabul edilmitir. “Ulusal okul” (“natsionalnaya kola”) olarak belirlenen 99 orta öğretim kurumunda öğrenciler bu okullara özgü müfredata göre Rusça eğitim görmektedir. Anadili ise haftada3ila7saatolmaküzeredersolarakokutulmaktadır.Abazaca13,Karaçayca57, Nogayca 10, Çerkesçe 20 ulusal okulda okutulmaktadır. Bundan baka, değiik milliyettenöğrencilerinbirlikteokuduğu53okuldadahaanadiliöğretimiiçinkoullar sağlanmıtır. 9 orta öğretim kurumunda KÇC halklarının birkaç dili birden öğretilmektedir. Örneğin, AdıgeHabl ortaokulunda çocuklar Çerkesçe ve Nogayca, Psıj’daki 1 ve 2 nolu okullarda Abazaca ve Çerkesçe görmektedir.YatılıCumhuriyet UlusalOkulu’ndaAbazaca,Karaçayca,NogaycaveÇerkesçeseçmeliderstir.

Habez rayonundaki okullarda ulusal okul müfredatının bütün dersleri ilk kez Çerkesçeolarakokutulmayabalamıtır.KÇCdevletdillerindederslerayrıcaKaraçay ÇerkesPedagojiYüksekOkulu’ndaveKÇCDevletÜniversitesi’ndedeverilmektedir. Dille ilgili bu düzenlemelerin amacı gençlerin en az iki dilli ve çok kültürlü eğitim almasıdır.

KÇCEğitimveBilimBakanlığı’nınbilgilerinegöre,2004yılındaKÇC’deokul öncesikurumsayısıtoplam121’dir.Bunlardan1296çocuğunbulunduğu42’siRusça, 1782çocuğunbulunduğu31’iKaraçayca,578çocuğunbulunduğu26’sıÇerkesçe,173 çocuğun bulunduğu 13’ü Abazaca, 138 çocuğun bulunduğu 8’i Nogayca faaliyet göstermektedir.Osetçefaaliyetgösteren40çocuğunbulunduğu1okulöncesikurumda vardır.Etnikgruplarınnüfuslarınagörebukurumlarınsayısıyetersizdir.KÇCdillerinin

231 çocuklara erken yata öğretilmesi için imkânlardan çok etkili ekilde yararlanılmamaktadır.124

1989 ve 2002 nüfus sayımlarının ayrıntılı verileri, KÇC’de eğitim durumunu karılatırmayaimkânvermektedir.1989sayımıverilerinegöre15yaveüzerinüfusun

%o96’sıyükseköğretimmezunudur.Büyükçoğunluğu%o306ilegenelortaöğretim mezunları oluturmaktadır; bunlar içinde meslek okulu mezunlarının oranı ise %o

61’dir. Tam olmayan orta öğretimi, yanı 9 sınıfı bitirenlerin oranı %o 190’dır.

Đlköğretim mezunları %o 137 ile ikinci büyük grubu oluturmaktadır. ehir ve kır nüfusunda,yükseköğretimdıındagöstergelerarasındabüyükbirfarkyoktur.Meslek okulu mezunları hem ilk hem de orta öğretim mezunları içinde küçük bir oranı oluturmaktadır;buda meslekokullarınınpektercihedilmediğini göstermektedir. Đlk

öğretim mezunu olmayanların oranı %o 41’dir. Bu oran oldukça düük olsa da cinsiyetlereveehir/kırnüfusunagörefarkfazladır.(Tablo142veTablo143)

124 ikanova, A.V., “O realizatsii gosudarstvennoy yazıkovoy politiki v KaraçayevoÇerkesii” (“KaraçayÇerkes’teDevletinDilPolitikasınınGerçekletirilmesi”),1.Sempozyum,KuzeyKafkasya’da Barı. Devletin Milliyetler Politikası ve Etnik Gruplar Arası Đlikiler… 2004, http://pn.pglu.ru/index.php?module=subjects&func=printpage&pageid=1129&scope=page

232 Tablo142 1989SayımındaKaraçayÇerkesÖzerkBölgesi’ndeCinsiyeteGöreEğitimSeviyesi(%o)(15Yaveüzeri) TamOlmayanOrtaÖğretim GenelOrtaÖğretimMezunu ĐlkÖğretimMezunu Yüksek ÖzelOrta Mezunu ÖnlisansÖğretim ĐlkÖğrenimi ÖğrenimSeviyesini Cinsiyet Öğretim Öğretim Meslek Meslek Meslek Mezunu Olmayan Belirtmeyen Mezunu Mezunu Toplam Okulu Toplam Okulu Toplam Okulu Mezunu Mezunu Mezunu ToplamNüfus Erkek 105 16 154 345 83 213 25 127 4 41 0 Kadın 89 15 178 273 44 171 7 146 1 128 0 Toplam 96 16 167 306 61 190 15 137 2 88 0 ehirNüfusu Erkek 129 21 182 337 102 212 29 93 5 26 0 Kadın 121 21 222 275 57 170 9 104 1 88 0 Toplam 124 21 204 303 77 189 18 99 3 60 0 KırNüfusu Erkek 83 12 128 352 66 214 21 158 4 54 0 Kadın 59 10 135 272 31 172 4 186 1 166 0 Toplam 70 11 131 309 47 192 12 173 2 114 0 Kaynak: ĐtogiVsesoyuznoyperepisinaseleniya1989g.T.6.Tablitsa2.(1989SSCBGenelNüfusSayımıSonuçları),NüfusunEğitimSeviyesineveYaGruplarınaGöreDağılımı.Demoscope189190, http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_edu_89.php?reg=52

233 Tablo143 1989SayımındaKaraçayÇerkesÖzerkBölgesi’nde CinsiyeteGöreEğitimSeviyesi(kii)(15Yaveüzeri) GenelOrtaÖğretim TamOlmayanOrta ĐlkÖğretimMezunu Yüksek ÖzelOrta Mezunu ÖğretimMezunu Đlk Öğrenim Cinsiyet Toplam ÖnlisansÖğretim Öğretim Öğretim Öğrenimi Seviyesini Mezunu Meslek Meslek Meslek Mezunu Mezunu Toplam Okulu Toplam Okulu Toplam Okulu Olmayan Belirtmeyen Mezunu Mezunu Mezunu ToplamNüfus Erkek 137.141 14.366 2.201 21.104 47.320 11.362 29.229 3.379 17.350 575 5.571 0 Kadın 164.408 14.690 2.521 29.188 44.937 7.174 28.140 1.099 23.941 140 20.991 0 Toplam 301.549 29.056 4.722 50.292 92.257 18.536 57.369 4.478 41.291 715 26.562 0 ehirNüfusu Erkek 66.029 8.491 1.381 12.015 22.283 6.702 13.985 1.885 6.125 316 1.749 0 Kadın 80.992 9.760 1.678 17.961 22.283 4.617 13.771 730 8.395 88 7.144 0 Toplam 147.021 18.251 3.059 29.976 44.566 11.319 27.756 2.615 14.520 404 8.893 0 KırNüfusu Erkek 71.112 5.875 820 9.089 25.037 4.660 15.244 1.494 11.225 259 3.822 0 Kadın 83.416 4.930 843 11.227 22.654 2.557 14.369 369 15.546 52 13.847 0 Toplam 154.528 10.805 1.663 20.316 47.691 7.217 29.613 1.863 26.771 311 17.669 0 Kaynak: ĐtogiVsesoyuznoyperepisinaseleniya1989g.T.6.Tablitsa2.(1989SSCBGenelNüfusSayımıSonuçları),NüfusunEğitimSeviyesineveYaGruplarınaGöreDağılımı. Demoscope189190, http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_edu_89.php?reg=52

234 2002yılı verilerine göre, genel olarak KÇC nüfusunun eğitim seviyesi göstergeleriiyimserbirtablosunmaktadır.KÇC’deortaveyükseköğretimmezunları toplam343.000kiidir;1989yılınagöre6.000kiiveya%24,7dahafazladır.15ve üzeriyataherbinkiiden893’ütemelgenelveyükseköğretimalmıtır(1989yılında

%o775).Yükseköğretimitamamlamıveyükseköğretimterkuzmanlarınsayısı2kat, özelortaöğretimmezunlarınınsayısı1,6katartmıtır.(Tablo144)

Tablo144 2002SayımındaehirveKırNüfusunaGöreÖğrenimSeviyesi(%o)(15yaveüzeri) ÖğrenimiOlanlar GenelĐlk Mesleki Genel Öğrenimi Yüksek Olmayanlar Lisans Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta Temel Đlk ehirNüfusu 4 202 49 273 83 213 111 55 9 KırNüfusu 2 115 29 184 92 292 144 121 23 ToplamNüfus 3 154 38 224 88 257 129 91 16 Ancak bu veriler öğretim kalitesini göstermemektedir. Yüksek öğrenim görenlerin çoğunun okuduğu okullar 90’lı yıllarda tabelalarını değitirmi, teknik okullar“kolej”,enstitüler“üniversite”ve“akademi”olmuturvebaarıgöstergelerine rağmenöğretimkalitesibüyükölçüdedümütür.Genellikle kırsal bölgelerde açılan, yüksek öğretim kurumlarının birçok ubesi de yüksek okul mezunlarının sayısına katkıda bulunmaktadır. Hukuk, yöneticilik, bankacılık gibi bölümleri bulunan bu kurumlardan mezun olan çok sayıda kii KÇC’de mesleklerinde i bulamamaktadır. KÇC dıında ise çoğunlukla rekabet ansları olmamaktadır. 2002yılında KÇC’de yükseklisanslıuzmanlarınsayısıtoplambinkiidir.

KÇC’ninekonomikolarakfaal, yaniçalıannüfusunun eğitim seviyesi Rusya Federasyonu ve Güney Federal Bölgesi ile karılatırmalı olarak Tablo 145’te görülmektedir. KÇC’de yüksek öğrenimli ve yüksek lisanslı çalıanların oranı Rusya’dan ve Güney Federal Bölgesi’nden yüksektir. Đlk ve orta dereceli meslek okullarımezunlarınınoranıdüük,genelortaöğretimmezunlarınınoranıiseyüksektir. BudaKÇC’demeslekokulumezunlarınınRusya’yaveGüneyFederalBölgesi’negöre ekonomide daha az istihdam edildiğini göstermektedir. Bunda KÇC’nin ekonomik olarakgelimibirbölgeolmamasınındapayıvardır.

235 Tablo145 2002NüfusSayımınaGöreKÇC’deEkonomikOlarakFaalNüfusunEğitimSeviyesi(% o)(15yaveüzeri) Eğitim GenelĐlk Mesleki Genel Öğrenimi Yüksek Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta Temel Đlk Olmayan Lisans Rusya 5 228 30 356 152 162 56 9 1 Federasyonu ehirNüfusu 5 256 34 367 134 152 44 6 0 KırNüfusu 1 125 16 318 221 196 103 18 1 GüneyFederal 4 232 29 341 137 184 62 10 1 Bölgesi ehirNüfusu 5 275 34 359 115 163 43 6 0 KırNüfusu 2 147 19 307 181 226 98 18 1 KaraçayÇerkes 6 287 30 331 110 186 43 7 0 Cumhuriyeti ehirNüfusu 7 315 32 353 98 156 33 5 0 KırNüfusu 6 250 26 302 126 224 55 10 0 15 yaveüzeritoplam 347.882kiiiçindeilköğrenimi olmayanların oranı % 1,6’dır (5667 kii). Bunların % 71,6’sı (4060 kii) okuryazar değildir. Okuryazar olmayanların % 19,2’sini erkekler, % 80,8’ini kadınlar oluturmaktadır. Okuryazar olmayanların%63’ü70yaveüzerindekiilerdir.6069yagrubuda%22,4oranla ikincibüyükgrubuoluturmaktadır.Diğeryagruplarıiçinde5559yagrubuendüük (% 0,7), 2024 ya grubu da en yüksek (% 2,2) okuryazar olmayan oranıyla dikkat çekmektedir.Okuryazarolmayanlarınehirnüfusuiçindekioranı%21,2(erkekler% 21,7,kadınlar%78,3),kırnüfusuiçindekioranı%78,8’dir(erkekler%18,5,kadınlar %81,5).Çalımayaındaolanlarınoranıoldukçadüüktür(%0,2).(Tablo146)

Genelortaöğretimmezunları,yani11sınıfıbitirenlertoplamiçindekienbüyük oranı oluturmaktadır. Temel öğretimi (9 sınıf) bitirip ayrılanların sayısı oldukça düüktür.Zorunluolmamasınarağmen9.sınıfıbitirenlerin10ve11.sınıflarıdabitirip “tamortaöğretim”diplomasıalmayıtercihettiklerigörülmektedir.Meslekokullarında okuyanlarınsayısıveoranıoldukçadüüktür.

236 Tablo146 2002NüfusSayımındaEğitimSeviyesineveCinsiyeteGöreKÇCNüfusu(kii)(15yaveüzeri) Eğitim GenelĐlk Bunlardan Eğitim Mesleki Genel Öğrenimi Okuryazar Seviyesini Olmayan Olmayan Belirtmeyen Toplam Lisansüstü Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta(Tam) Temel Đlk Toplam 347.882 998 53.559 13.156 77.797 30.541 89.380 44.921 31.730 5.667 4.060 147 Nüfus Çalıma 258.659 844 45.422 12.501 66.180 26.177 79.893 23.945 2.952 621 549 124 yaında Çalıma yaının 80.671 154 8.137 653 11.611 4.315 9.485 13.617 27.655 5.021 3.490 23 üzerinde Erkekler 158.981 532 24.532 6.380 33.501 16.918 43.303 21.103 11.483 1.161 779 68 Çalıma 126.460 449 20.854 6.147 29.261 14.784 39.976 12.879 1.720 332 298 58 yaında Çalıma yaının 28.274 83 3.678 233 4.240 2.102 3.327 4.602 9.181 818 472 10 üzerinde Kadınlar 188.901 466 29.027 6.774 44.290 13.623 46.075 23.814 20.247 4.506 3.281 79 Çalıma 132.199 395 24.568 6.354 36.919 11.393 39.917 11.066 1.232 289 251 66 yaında Çalıma yaının 52.397 71 4.459 420 7.371 2.213 6.158 9.015 18.474 4.203 3.018 13 üzerinde

237 Eğitim GenelĐlk Bunlardan Eğitim Mesleki Genel Öğrenimi Okuryazar Seviyesini Olmayan Olmayan Belirtmeyen Toplam Lisansüstü Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta(Tam) Temel Đlk

ehirNüfusu 155.587 599 31.462 7.659 42.432 12.909 33.207 17.303 8.545 1.324 861 147 Çalıma 119.031 501 26.534 7.278 35.347 10.653 28.977 8.547 814 256 229 124 yaında Çalıma yaının 32.826 98 4.928 381 7.085 2.220 4.230 5.437 7.372 1.052 619 23 üzerinde Erkekler 68.413 307 13.774 3.561 17.659 6.697 15.119 7.919 3.025 284 187 68 Çalıma 55.649 252 11.734 3.441 15.417 5.736 13.794 4.590 498 129 118 58 yaında Çalıma yaının 10.953 55 2.040 120 2.242 938 1.325 1.718 2.358 147 63 10 üzerinde Kadınlar 87.174 292 17.688 4.098 24.773 6.212 18.088 9.384 5.520 1.040 674 79 Çalıma 63.382 249 14.800 3.837 19.930 4.917 15.183 3.957 316 127 111 66 yaında Çalıma yaının 21.873 43 2.888 261 4.843 1.282 2.905 3.719 5.014 905 556 13 üzerinde

238 Eğitim GenelĐlk Bunlardan Eğitim Mesleki Genel Öğrenimi Okuryazar Seviyesini Olmayan Olmayan Belirtmeyen Toplam Lisansüstü Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta(Tam) Temel Đlk

KırNüfusu 192.295 399 22.097 5.495 35.359 17.632 56.171 27.614 23.185 4.343 3.199 Çalıma 139.628 343 18.888 5.223 30.833 15.524 50.916 15.398 2.138 365 320 yaında Çalıma yaının 47.845 56 3.209 272 4.526 2.095 5.255 8.180 20.283 3.969 2.871 üzerinde Erkekler 90.568 225 10.758 2.819 15.842 10.221 28.184 13.184 8.458 877 592 Çalıma 70.811 197 9.120 2.706 13.844 9.048 26.182 8.289 1.222 203 180 yaında Çalıma yaının 17.321 28 1.638 113 1.998 1.164 2.002 2.884 6.823 671 409 üzerinde Kadınlar 101.727 174 11.339 2.676 19.517 7.411 27.987 14.430 14.727 3.466 2.607 Çalıma 68.817 146 9.768 2.517 16.989 6.476 24.734 7.109 916 162 140 yaında Çalıma yaının 30.524 28 1.571 159 2.528 931 3.253 5.296 13.460 3.298 2.462 üzerinde Kaynak: RF2002NüfusSayımıSonuçları,Obrazovaniye(Eğitim), www.perepis2002.ru

239 KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin “unvan sahibi” halkları olan Karaçayların ve Çerkeslerin eğitim durumu Tablo 147’de görülmektedir. Karaçayların15yaveüzerinüfusununyaklaık%2’sininilköğrenimiyoktur vebunlarında%75,8’iokuryazardeğildir.Okuryazarolmayanların%60,7’si 70 ya ve üzerindedir. Çerkeslerde ise ilköğrenimi olmayanların oranı % 1,2’dir.Bunlariçinde%85,3’üokuryazardeğildirvebüyükçoğunluğuyine70 yaveüzerindekileroluturmaktadır(%68,6).

Karaçaylarda genel orta öğretim mezunlarının 15 ya ve üzerindeki toplam nüfus içindeki oranı % 53,7’dir. Bunların % 15,7’si genel orta öğretimin ilk bölümünü (4 sınıf), % 22,6’sı temel bölümünü (9 sınıf) ve % 61,6’sı tam orta öğretimi (11 sınıf) bitirmitir. Meslek okulu mezunlarının oranıoldukçadüüktür(Toplamiçinde%20,4).Eğitimiolan15yaveüzeri Karaçaynüfusuiçindeyüksekokul(üniversite,enstitü)mezunlarınınoranı% 18,2’dir; tam olmayan (iki yıllık) yüksek öğrenimlilerin oranı da % 5,3’tür. Lisansüstüöğrenimiyapan622kiivardır(%0,4).

Çerkeslerdeiseaynıoranlaröyledir:Genelortaöğretimmezunlarının oranı % 42,4’tür. Bunlardan % 15,8’i genel orta öğretimin ilk bölümünü (4 sınıf), % 25,8’i temel bölümünü (9 sınıf), % 58,4’ü de tam orta öğretimi bitirmilerdir.Meslekokulumezunlarınınoranı15yaveüzeritoplamnüfus içinde%35,6’dır.Dörtyıllıkyüksekokulmezunlarınınoranı%16,4,ikiyıllık (önlisans) yüksek okul mezunlarının oranı ise % 3,9’dur. Lisansüstü eğitim yapanlar%0,4oranoluturmaktadır.

Karaçayların ve Çerkeslerin eğitim seviyeleri birbirine çok yakındır. Sadece Çerkeslerin Karaçaylara göre meslek okullarını daha fazla tercih ettiklerigörülmektedir.(Tablo147)

240 Tablo147 2002NüfusSayımındaEğitimSeviyesineGöreKaraçaylarınveÇerkeslerinNüfusu(kii) EğitimiOlanlar GenelĐlk Bunlardan Eğitim Mesleki Genel Öğretimi Okuryazar Seviyesini Olmayan Olmayan Belirtmeyen Orta Nüfus Lisansüstü Yüksek Önlisans Orta Đlk Temel Đlk (Tam) Karaçaylar 146.931 622 26.718 7.766 21.480 8.514 48.629 17.864 12.451 2.870 2.175 17 Çerkesler 47.788 179 7.836 1.880 11.930 5.093 11.833 5.240 3.202 586 500 9 Kaynak: RF2002NüfusSayımıSonuçları,Obrazovaniye(Eğitim), www.perepis2002.ru

241 SONUÇ

Kuzey Kafkasya’nın orta bölümünde yer alan KaraçayÇerkes Cumhuriyeti, nüfusunu esas olarak Karaçay ve Nogay Türklerinin, yerli Kafkas halklarından Çerkeslerin ve Abazaların, 18. yüzyılda Rusya’nın bölgeyi igal etmesiyle buraya yerletirilenSlavların(Rus,Ukraynalı)oluturduğuRusyaFederasyonu’nabağlıözerk bircumhuriyettir.Cumhuriyette8rayon(idaribölge),4ehir,7ehirtipiyerleim,80 kırsalyönetimve139kırsalyerleimyerivardır.Nüfusu100bininüzerindeolantek yerleimbakentÇerkessk’tir(117bin).

Nüfusyoğunluğubölgeleregöredeğimektedir.Ortalamanüfusyoğunluğu30,8 kii/km 2dir(ehir44,1,kır17,2).Nüfusdüzlükkuzeykısmındayoğunlamıtır.

Bölgede bilinen ilk dönemlerden beri Çerkesler yaamaktadır. Daha sonra güneyden, Kafkas dağlarının ötesinden Abazalar gelerek yerlemitir. 13. yüzyılda Moğolların önünden kaçan Kıpçak Türklerinin bir bölümü, Kafkas dağlarının zor eriilen yüksek bölgelerine yerlemi ve bugün Kuzey Kafkasya’nın Türk topluluklarından biri olan Karaçayların ve Balkarların etnik temelini oluturmutur. Daha sonra, 1617. yüzyıllarda bölgeye Nogay Türkleri yerlemeye balamıtır. 19. yüzyılda Rusya tarafından igal edilen bölgede demografik yapı tamamen değimi, ÇerkeslerinveAbazalarınbüyükbölümüyerlerindençıkarılarakOsmanlıtopraklarına göç ettirilmi, yerlerine Ruslar yerletirilmitir. Aynı dönemde Karaçay ve Nogay TürklerininbirbölümüdeOsmanlıtopraklarınagöçetmitir.

Bölge idari olarak 1860’tan 1918’e kadar Batalpaa Otdeli adıyla Kuban Oblastı’nabağlıbirbirimolarakkalmıtır.Bugünküyapısıylailkolarak1922yılında KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi olarak kurulmu, dört yıl sonra Karaçay ve Çerkes bölgelerine ayrılmı ve Đkinci Dünya Savaı’na kadar öyle kalmıtır. 1944 yılında KaraçaylarOrtaAsya’yasürgünedilmiveKaraçayÖzerkBölgesilağvedilmitir.1957 yılındaKaraçaylargeridöndüğündeKaraçayÇerkesÖzerkBölgesiyenidenkurulmu, perestroyka döneminde statüsü yükseltilerek KaraçayÇerkes SSC olmu, SSCB dağıldıktansonradaRFiçindecumhuriyetolmutur.

242 19. yüzyıl baında Karaçaylar Elbrus dağının kuzeyinde, Kuban nehrinin üst kesimlerinde bulunan be köyde yaamaktadır. Yaklaık nüfusları dört bin kiidir. 1860’lardan itibaren yeni köyler kurmaya ve düzlüklere inmeye balamılardır. 1882 yerelsayımındanüfusları17000,1897genelnüfussayımında27000olmutur.

19. yüzyıl baında 4500 civarında nüfusa sahip Nogaylar Laba, Zelençuk ve Urup nehri boylarında, Kuban nehrinin aağısında çoğunlukla göçebe olarak yaamaktadır.Dahasonrabirkısmıbölgesınırlarıdıınaçıkmı,birkısmıdaOsmanlı topraklarınagöçetmitir.1882’de5500,1897sayımında5700nüfuslarıgörünmektedir.

19. yüzyıl baında bugünkü KÇC topraklarında Çerkeslerin Kabardey ve Besleneyboylarıyaamaktadır.1860’lardanöncebubölgeiçinnüfusverisiyoktur.19. yüzyıl baında Kafkasya’da toplam Çerkes nüfusu değiik kaynaklarda 500.000 1.000.000 arasında verilmektedir. 18581865 arasında Çerkeslerin çoğu göç ettikten sonra, kalanlar tarafından 10 köy kurmutur. 1882 yerel sayımına göre bölgede (Batalpaa)11300,1897genelnüfussayımınagöre12500Çerkesnüfusuvardır.

Aynı dönemde Abazalar Kuma ve Podkumuk, Büyük ve Küçük Zelençuk ile Kuban nehirlerinin boylarında yaamaktadır. Tahmini nüfusları 5060.000 kiidir. Nüfuslarının büyük çoğunluğu Çerkeslerle birlikte Osmanlı topraklarına sürgün edilmitir.KalanAbazalar196070’liyıllardadağlardandüzlüklereindirilerekbeköy kurulmutur.Bölgede1882ve1897yıllarında10400Abazanüfusugörünmektedir.

1922’de kurulan KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’nin nüfusu esas olarak 1959, 1970,1979,1989ve2002genelnüfussayımlarınınsonuçlarınagöreincelenmitir.Đlk SSCB sayımının yapıldığı 1926’da ve 1939 sayımında Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleriayrıidaribirimlerdirvebusayımlarınmevcutverilerisınırlıdır.1959’da278 bin kii olan KÇÖB nüfusu 1970’te büyük artı göstererek (% 24) 345 bin kiiye çıkmıtır.Dahasonranüfusartıhızıdümü,1979’da367bin,1989’da415binveson 2002sayımında440binolmutur.Doğalartıhızınındümesinevedıarıyagöçebağlı olarak bu tarihten sonra KÇC nüfusu azalmaya balamıtır ve 2005’te 435 bine dümütür.

243 SSCB’nin dağılmasından sonra bozulan ekonomik düzen ve yaanan etnik gerginlikler yüzünden Ruslar KÇC’yi terk etmeye balamıtır. Rusların göçü, çoğunluklaehirlerde yaadıklarından,hemehirvekırnüfusuoranını,hemdeetnik yapıyıdeğitirmitir.ehirvekırnüfusu1989’dahemenhemeneitlenmiken,2002’de ehirnüfusu%44’edümütür.KÇCkurulduğundanberioranolarakenyüksekolan Rusnüfusunyerini2002’deilkkezKaraçaylaralmıtır.

2002sayımınagöreKaraçaylarınRusya’dakitoplamnüfusu192.182kiidir.Bu nüfusun % 88’si (169.198 kii) KÇC’de yaamaktadır. KÇC’de toplam nüfusun % 38,5’ini oluturan Karaçaylar yoğun olarak Karaçay, MaloKaraçay ve UstCeguta rayonlarındayoğunlamıtır.ÇerkeslerinRusya’dakitoplamnüfusu712.234kiidir.Bu nüfusun60.517kiisiKÇC’dendir.KÇC’deyaayanÇerkesnüfusuise49.491kiidir (%11,3).YoğunolarakHabezveAdıgeHablrayonlarındayaamaktadırlar.

KÇC’detoplamnüfusun%7,4’ünüoluturanAbazanüfusu(32.346kii)yoğun olarak AdıgeHabl ve Habez rayonlarında yaamaktadır. Rusya Federasyonu’ndaki toplam nüfusları 37.942 kiidir. KÇC nüfusu içinde % 3,4 ile en küçük orana sahip Nogayların nüfusu 14.873 kiidir. Rusya’daki toplam nüfusları 90.666’dır, fakat Krasnodar ve Stavropol krayılarında, Dağıstan’da ve Çeçenistan’da da Nogaylar yaadığıiçin,nekadarınınKÇC’denolduğunubelirlemekgüçtür.

KÇC’de ve Rusya’nın diğer bölgelerinde yaayan Karaçaylar, Nogaylar, Çerkesler ve Abazalar anadillerini büyük oranda korumaktadırlar. Anadilini kendi milliyetinindilisayanlarhersayımdaheretnikgrupiçin%90’ınüzerindedir.Rusçaya hâkimiyet de aynı derecede yüksektir. Bu sonuç KÇC halklarının hemen hemen tamamıylaikidilliolduğunugöstermektedir.

2002 nüfus sayımında KÇC’nin ya yapısı önceki dönemlere göre oldukça değimitir.Dahaöncekibütünsayımlardaengençyagruplarınüfusolarakenbüyük oranı olutururken, 2002’de bu gruplar oldukça gerilere dümütür. Bu, 09 ya grubunundoğduğuSovyetsonrasıdönemdeKÇC’dedoğumoranınındümesindenve özellikle Rus nüfusun cumhuriyeti terk etmesi nedeniyle nüfusun azalmasından kaynaklanmaktadır. KÇC nüfusu, önceki sayımlara göre yalansa da yine de “genç”

244 nüfusasahiptir.Dahaöncekisayımlardaortayagruplarınınnüfuslarıehirlerdedaha fazlayken,2002’dehemenheryagrubundakırnüfusudahafazlaolmutur.Budayine ehirlerde yaayan Rus nüfusun göçüyle bağlantılıdır. ehir ve kır nüfuslarında ya gruplarınınnüfusoranlarıhemenhemenaynıdır.

Erkekvekadınoranında90’lıyıllarınbaındanitibaren2000yılınakadarazda olsagözlenendüü,buyıldanitibarenkadınlarlehinetekrarartmaeğiliminegirmitir. 2002 sayım sonuçlarına göre, KÇC’de erkeklerin oranı 5054 ya grubuna kadar kadınlardan fazladır. Bu grupta cinsiyet oranı eitlenmekte (5,3) ve bundan sonra kadınların oranı erkekleri geçmektedir. Cinsiyet oranındanesayımlar arasında,nede ehirvekırnüfuslarıarasındabüyükdeğiikliklergörülmektedir.

2002 genel nüfus sayımına göre KÇC’de 127.488 hanehalkı vardır. Bunlarda toplamnüfusun%99,5’iveya437.388kiiyaamaktadır.Ortalamahanehalkısayısı3,4 kiidir.Hanehalkının% 63,8’iüçvedahafazla kiiden,%36,2’sibirveikikiiden olumaktadır.ehirde2ve3kiidenoluanhanehalkıkırsalalanagöredahafazladır.4 kiiden oluan hanehalkı oranı ehir ve kır nüfuslarında yakınken, 5 kiiden oluan hanehalkı sayısı ve bunlarda yaayan nüfus kır nüfusunda fazladır. Özellikle 6’nın üzerinde kiiden oluan hanehalkı nüfusu kırsal alanda çok daha yüksektir. Bu da ehirlerde çekirdek aile yapısının, kırsal alanda da geni aile yapısının varlığını göstermektedir.

Çocukdoğuran15yaveüzerindekadınsayısı188.694kiidir.Bunlariçinde% 28,4oranıylaenbüyükgrubu2çocukdoğurankadınlaroluturmaktadır.Dahasonraise hiç çocuk doğurmayan kadınlar (% 27,2) ve tek çocuk doğuran kadınlar (% 18) gelmektedir. 3’ten fazla çocuk doğuran kadın sayısı toplam sayının % 12’sini oluturmaktadır. ehir ve kır nüfuslarında bu oranlar 2 çocuklu ve hiç çocuk doğurmayan kadınlarda hemen hemen aynıdır. Ancak ehirlerde tek çocuk doğuran kadınlar üçüncü sırada yer alırken, kırsal alanda bu sırayı 3 çocuk doğuran kadınlar almaktadır.3’tenfazlaçocukdoğurankadınlardafarkaçılmaktadır.ehirnüfusunda6 çocuk doğuran kadın oranı % 0,6, 7 ve daha fazla çocuk doğuran % 0,8 iken kır nüfusundabuoran4katınaçıkmaktadır(6çocuk%2,3;7vedahafazlaçocuk% 2,7).

245 KÇC’de95binkadınve93binerkekevlidir.Hiçevlenmeyenlerinsayısıönceki sayıma(1989)göre%44artmıtır.KÇCistatistikkomitesininverilerine göre,15 yıl öncesinegöredulerkekler%16,2,kadınlar%14,3dahafazladır.

KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin nüfus artı hızı bir neslin ikamesi için gerekenden iki kat daha azdır. Doğal nüfus artıı için doğurgan yata (1549) kadın baına 2,2 doğum gerekirken, KÇC’de 1,3 doğum dümektedir. Az çocukluluk yaygınlamakta, ehir ve kır nüfuslarının doğum parametreleri yakınlamaktadır. KaraçayÇerkes Cumhuriyeti’nin sosyoekonomik durumu kısa dönemde düzelmezse, doğurganlıkhızındakidüüvedıgöçdevamedecek,bununsonucuolarakdanüfus azalacaktır.

246 KAYNAKÇA “2002All–RussianPopulationCensusbytheStateCommitte on Statistics of the RussianFederation”, www.eastview.com Alekseyeva,E.P., KaraçayevtsıiBalkartsı–DrevniyNarodKavkaza (Karaçaylar veBalkarlar–Kafkasya’nınKadimHalkı) ,Moskova,1993. Aliyev,U.D., Karaçay ,RostovnaDonu,1927Çerkessk,1991. Aliyeva,Svetlana,“ KaraçayiBalkariyavsostaveRossii” (“RusyaĐçindeKaraçay veBalkar”) , http://karachays.narod.ru/istoria/alieva/more.html Andreyev, Y.,M., Darski, L.Y., Harkova, T.L., Demografiçeskaya istoriya Rossii: 19271957(Rusya’nınDemografiTarihi:19271957) ,Moskova,"Đnformatika", 1998,187s.,25resim. Arutyunov, S..A., Smirnova, Y.S., Sergeyeva, G.A., Etnokulturnaya situatsiya v KaraçayevoÇerkesskoy avtonomnoy oblasti (KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’nde EtnoKültürel Durum) , Etnografiçeskoye Obozreniye (Etnografik Tasvir) ,2.ĐEARAN(RusyaBilimlerAkademisi),Moskova,1990. Bala,Mirza.,“ Çerkesler” ,ĐslamAnsiklopedisi,Cilt3,Đstanbul,1993. Bala,Mirza.,“ KaraçayveBalkarlar” ,ĐslamAnsiklopedisi,Cilt6,Đstanbul,1993. Belorezov,V.S., EtniçeskayakartaSevernogoKavkaza (KuzeyKafkasya’nınEtnik Haritası) ,Moskova,OGĐ,2005. Belozerov, V.S., Etnodemografiçeskiye protsessı na Severnom Kavkaze (Kuzey Kafkasya’daEtnoDemografikSüreçler) ,Stavropol,Đzd–voSGU,2000,s.11– 12. Berje,Adolf, KafkasyalıDağlıKavimlerinKısaTasviri ,Çev.:MuratPapu,Kafkas DerneğiYayınları,Ankara,1999. Berzeg,SeferE., KafkasyaBibliyografyası,ChiviyazılarıYayınevi,Đstanbul,2004. Biciyev, H.H., Türki Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya Türkleri) , Çerkessk, 1993. Blaramberg Đ., Đstoriçeskoye, topografiçeskoye, statistiçeskoye, etnografiçeskoye i voyennoye opisaniye Kavkaza (Kafkasya’nın Tarihi, Topografik, Đstatistik, EtnografikveAskeriTasviri) , Fransızcadan Rusçaya çeviri, Önsöz ve yorum: Đ.M.Nazarovaya,Nalçik,1999.

247 Boldırev, V.A., Đtogi perepisi naseleniya SSSR (SSCB Nüfus Sayımı Sonuçları), Statistika,Moskova,1974,84s. Burayev, R.A., Çerkessk. Ekonomikogeografiçeski oçerk (Çerkessk. Ekonomi ve CoğrafyaDenemesi) ,Çerkessk,1969. Cillov, Haluk, Nüfus Đstatistikleri ve Demografinin Genel Esasları , Đstanbul Ün. Yay.:839,Đst.1960. “Demoscope Weekly” , Naseleniye i Obçesvo (Nüfus ve Toplum) , Elektronik Nüfus Bülteni, www.demoscope.ru Denisova,G.S.,UlanovV.P., RusskiyenaSevernomKavkaze:Analiztransformatsii sotsiokulturnogo statusa (Kuzey Kafkasya’da Ruslar: SosyoKültürel StatününDönüümAnalizi) ,RostovnaDonu,2003,352s. Dzadziyev,A.B.;“ DemografiçeskiyeprotsessıvrespublikahSevernogoKavkazav mejperepisnoy period 1989–2002 g.g.” (“1989–2002 Nüfus Sayımları Arasında Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerinde Demografik Süreçler”) , http://www.viu–online.ru/science/publ/buleten10 Ediyev, D.M., Demografiçeskiye poteri deportirovannıh narodov (Sürgün Edilen Halkların Demografik Kayıpları), Stavropol, StGAU "AGRUS" Yayınevi, Stavropolserviskola,2003,336s. Federov,Y.A., ĐstoriçeskayaetnografiyaSevernogoKavkaza(KuzeyKafkasya’nın TarihiEtnografyası) ,Moskova,1983. Filippovaya,Y.,Arel,D.,Gusef,K. (Red.) , Etnografiyaperepisi–2002(2002Nüfus SayımınınEtnografyası) ,Мoskova,ОАО«Aviaizdat»,2003,388s. Fortunatov, K., Natsionalnıye oblasti Rossii. Opıt statistiçeskogo issledovaniya po danım Vseobçey perepisi 1897 g. (Rusya’nın Ulusal Bölgeleri. 1897 Genel NüfusSayımıVerilerineGöreĐstatistikiAratırmaDenemesi) ,St.Petersburg, 1906,16s. Gacayev, S.Đ., Dinamika naseleniya KBR i KÇR (KBC ve KÇC Nüfusunun Dinamiği) ,Karaçayev.Çerkes.ped.unta,2000,N4,s.2126. Gardanov, V.K. (Red.) , Adıgi, balkartsı i karaçayevtsı v izvestiyah yevropeyskih avtorov XIIIXIX vv. (13.19. Yüzyıl Avrupalı Yazarların Yazılarında Çerkesler,BalkarlarveKaraçaylar) ,Nalçik,1974.

248 Grianovaya,A.G. (Red.) , Sovremennayamigratsionnayasituatsiyavprigraniçnıh rayonah Yujnogo Federalnogo Okruga (Güney Federal Bölgesi’nin Sınır BölgelerindeBugünküGöçDurumu), Moskova,EKONĐNFORM,2003.36s. Gürtan,Kenan, DemografikAnalizMetotları ,Đst.Ün.ĐktisatFak.Yay.No260.Đst. 1969. HacettepeÜn.NüfusEtütleriEnstitüsü, Türkiye’deNüfusYapısıveNüfusSorunları –1973Aratırması ,HacettepeÜn.Yay.NoD25,Ankara1978. HumanityRightOrganization, “Karaçayevo–ÇerkesskayaRespublika:Doklad2001 (Sobıtiya 2000)” (“Karaçay–Çerkes Cumhuriyeti: 2001 Raporu (2000 Olayları)”) . http://www.hro.org/docs/reps/2000/karach/4–4.htm Đstatistik Yönetim Merkezi, Çislennost, sostav i razmeçeniye naseleniya SSSR: Kratkiye itogi Vsesoyuz. perepisi naseleniya 1959 goda (SSCB Nüfusunun Sayısı, Yapısı ve Yerleimi: 1959 Genel Nüfus Sayımının Kısa Sonuçları) , GosstatizdatTSUSSSR,Moskova,1961,64s. ĐstatistikYönetimMerkezi, ĐtogiVsesoyuznoyperepisinaseleniya1970goda:T.IV. Natsionalnıy sostav naseleniya SSSR (1970 Yılı Tüm SSCB Nüfus Sayımı Sonuçları:CiltIV.SSCBNüfusununEtnikYapısı) ,Statistika,Moskova,1973, 648s. “Đtogivserossiyskoyperepisinaseleniya2002goda”(“2002YılıRusyaGenelNüfus SayımıSonuçları”), www.perepis2002.ru “ĐtogiVsesoyuznoyperepisinaseleniya1959g.”(“1959SSCBGenelNüfusSayımı Sonuçları”), Moskova,1962. “ĐtogiVsesoyuznoyperepisinaseleniya1970g. ” (“1970SSCBGenelNüfusSayımı Sonuçları”), Moskova,Statistika,1972. Kabuzan, V.M., Naseleniye Severnogo Kavkaza v XIX XX vekah: Etnostatistiçeskoye issledovaniye (19.20. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’nın Nüfusu:EtnoĐstatistikAratırma), St.Petersburg,1996. Kalmıkov, Đ.H., Kereytov R.H., Sikaliyev A.Đ., Nogaytsı: Đstorikoetnografiçeski oçerk(Nogaylar:TarihEtnografyaDenemesi) ,Çerkessk,1988. Karaçay Halkının Rehabilitasyonu Đçin Cumhuriyet Komitesi, Karaçayevtsı: Vıseleniye i vozvraçeniye (1943 – 1957) (Karaçaylar: Sürgün ve Dönü (19431957)) ,Materialıidokumentı,Çerkessk,PUL,1993.

249 Kipkeyeva, Z.B., “Rossiyskiyfaktorvmigratsiyahirasseleniizakubanskih aulov XIX veka (Territoriya sovremennoy Karaçayevo–Çerkesii)” (19. Yüzyılda Kuban Aullarının Göçünde ve Yerlemesinde Rusya Faktörü (Bugünkü KaraçayÇerkes toprakları)) / V.B.Vinogradov’un redaksiyonu ve önsözüyle, Armavir;Stavropol:ArmavirPoligrafĐtemesi,2002,32s.–(Praktiçeskiyeopıtı istoriçeskogoregionovedeniye:Vıp.30). Kipkeyeva, Z.B., Karaçayevobalkarskaya diaspora v Turtsii, (Türkiye’deki KaraçayBalkarDiasporası), ĐzdvoSGU,Stavropol,2000,184s. Kulbayev,T.S.,HegayA.Y., Deportatsiya(Sürgün) ,Đntmejdunar.Pravaimejdunar. Biznesa"Daneker",Almatı,2000,274s. Lavrov,L.Đ. (Red.) , Karaçayevtsı.Đstorikoetnografiçeskioçerk(Karaçaylar:Tarih EtnografyaDenemesi) ,Çerkessk,1978. Laypanov, K.T., Etnogenetiçeskie vzaimosvyazi karaçayevo–balkartsev s drugimi narodami (KaraçayBalkarların Diğer Halklarla EtnoGenetik Bağları) , Çerkessk,2000. Lyulye, Leonti, Çerkesya – Tarihi, Etnografik Makaleler , Çev.: Murat Papu, Çiviyazıları,Đstanbul.1998. Magomedov, A.A., “Voprosı sotsialnodemografiçeskogo razvitiya Severnogo Kavkaza” (“Kuzey Kafkasya’nın SosyoDemografik Geliim Problemleri”) , ProblemınaseleniyairınkovtrudaRossiiiKavkazskogoregiona(Rusya’nınve Kafkasya Bölgesinin Nüfus ve Emek Pazarı Problemleri) , Moskova–Stavropol, Đzd–voSGU,1998,s.149. Maksimov, G.M. (Red.) , Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1970 goda: Sbornik statey ( 1970 SSCB Nüfus Sayımı: Makaleler Seçkisi), Statistika, Moskova, 1976,286s. Melikyan,G.G. (Baredaktör), “Narodonaseleniye”(“Nüfus”) ,BolayaRossiyskaya Entsiklopediya,Moskova,1994. MetÇünatıkho,YusufĐzzetPaa, Kafkas Tarihi, Hürriyet Matbaası, 1914, Đstanbul; YeniTürkçeile:AdıgeYayınevi,2002,Ankara. Miziyev, Đ.M., Đstoriya karaçayevo–balkarskogo naroda s drevneyih vremen do prisoyedineniya k Rossii , Nalçik, 1994. (Türkçe çevirisi: Eski Dönemlerden

250 Đtibaren Rusya’ya Bağlanıncaya Kadar KaraçayMalkar Halkının Tarihi, Çev. Aliyidakulu), www.karachaymalkar.net Miziyev, Đ.M., OçerkiistoriiikulturıBalkariiiKaraçayaXIII–XVIII vv (1318. Yüzyıllarda Balkaryave Karaçay’ın Tarihi ve Kültürü – Deneme) , Nalçik, 1991. Mkırtıçyan, N.V., “Regionı Severnogo Kavkaza v zerkale migratsii” (Göç Aynasında Kuzey Kafkasya Bölgeleri”) , Problemı naseleniya i rınkov truda RossiiiKavkazskogoregiona(Rusya’nınveKafkasyaBölgesininNüfusveEmek PazarıProblemleri),Moskova–Stavropol,Đzd–voSGU,1998,s.68. “NarodıKavkaza”(“KafkasHalkları”) ,C.1,Moskova,1960. “Naseleniye SSSR: Po dannım Vsesouznoy perepisi naseleniya 1979 g.” (“SSCB Nüfusu:1979GenelNüfusSayımıVerilerineGöre”) ,Moskova,1980. Nevskaya V.P., KaraçayvXIXv.Evolyutsiyaagrarnogostroyaiselskoy obçinı (19. Yüzyılda Karaçay. Çiftçilik Düzeninin ve Köy Topluluğunun Evrimi), Çerkessk,1966. Nevskaya, V.P., Karaçay v poreformennıy period (Reform Döneminde Karaçay), Stavropol,1964. Oçerki istorii KaraçayevoÇerkesii (KaraçayÇerkesya Tarihi – Deneme) , C. 1, Stavropol,1967. Özer,Serper, DemografiyeGiri ,FilizYay.,1980. Özer,Serper, TürkiyeDemografisi ,FilizKitabevi,Đst.1978. Pçelintseva, N.D. – Samarina L.V., “Sovremennıye etnokulturnıye protsessı v Karaçaye ”//SevernıyKavkaz:etnopolitiçeskiyeietnokulturnıyeProtsessıv20v. (“Karaçay’da Bugünkü Etno–Kültürel Süreçler” //Kuzey Kafkasya: 20. Yüzyılda Etno–Politik ve Etno–Kültürel Süreçler). Мoskova 1996. http://millet.narod.ru Perits, A.Đ. (Red.) , Abazinı ĐstorikoEtnografiçeski Oçerk (Abazalar Tarih EtnografyaDenemesi) ,KaraçayÇerkesBilimselAratırmaEnstitüsü,Çerkessk 1989. “Pervaya Vseobçaya perepis naseleniya Rossiyskoy Đmperii 1897 g.” (Rusya Đmparatorluğu 1897 Yılı Birinci Genel Nüfus Sayımı), Vıp. 7. Naliçnoye naseleniye oboyego pola po uyezdam s ukazaniyem ... preobladayuçih rodnıh

251 yazıkov (Anadiline Göre Uyezdlerde Kadın ve Erkek Hazır Nüfus). St. Petersburg,1905,38s. Pierre,George, NüfusCoğrafyası ,ĐletiimYay. Poliakov,Iu.A.,Zhiromskaia,V.B.,Kiselev,I.N., HalfCenturyofSilence:The1937 Census .N.Y.,1992. Rusya Bilimler Akademisi (RAN), “Demografiçeskiye protsessı v sovremennoy Rossii” (“BugünküRusya’daDemografikSüreçler”) ,Moskova,2003. Rusya Devlet Đstatistik Komitesi Demografi Yıllıkları (1993 yılından itibaren her yıl için), (DemografiçeskiyyejegodnikRossii.Statistiçeskiysbornik./Goskomstat Rossii) ,Moskova. http://www.demoscope.ru/center/sitemapnn.html Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, “Naseleniye Rossii za 100 let (18971997) ” (100 YıldaRusyaNüfusu(18971997) ,Moskova,1998.222s. RusyaDevletĐstatistikKomitesi, KaraçayevoÇerkesskayaRespublikav19901997 gg.(19901997YıllarındaKaraçayÇerkesCumhuriyeti), GoskomitetKÇRpo statistike,Çerkessk,1998. Ryazantsev,S.V., SovremennıydemografiçeskiyimigratsionnıyportretSevernogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya’nın Bugünkü Demografi ve Göç Portresi) , Stavropol,Serviskola,2003,376s. Saydam,Abdullah, KırımveKafkasGöçleri ,TTKYayınları,Ankara,1997. Smirnova, Y.S., “KaraçayevoÇerkesiya: Etnopolitiçeskaya i etnokulturnaya situatsiya” (“KaraçayÇerkes: EtnoPolitik ve EtnoKültürel Durum”) //Đssledovaniya po prikladnoy i neotlojnoy etnologii. № 48, Мoskova,1993. Stavropol Devlet Bölge Đstatistik Komitesi, “Stavropolski kray i regionı Severnogo Kavkaza” (“Stavropol Krayı ve Kuzey Kafkasya Bölgeleri”), Statistiçeski sbornik(ĐstatistikBülteni) ,Stavropol,1999. Sunday,Üner, NüfusbilimSözlüğü ,HacettepeÜn.Yay.NoD17,Ankara1972. atski,P.A. (Red.) , Sotsialnoekonomiçeskoye,politiçeskoyeikulturnoyerazvitiye narodov KaraçayevoÇerkesii: Sbornik dokumentov (KaraçayÇerkesya HalklarınınSosyoEkonomik,Siyasi,veKültürelGeliimi:BelgelerKitabı) , RostovnaDonu,1985. Tanoğlu,Ali, NüfusveYerleme, ĐstanbulÜn.Yay.:1183,Đstanbul,1969.

252 Tavkul, Ufuk, Doç Dr. – Kalafat, Yaar, Dr. (Derl.), KaraçayBalkarlar Tarih, ToplumveKültür ,KaramYayınları:7,Ankara2003. Tavkul,Ufuk, KafkasyaDağlılarındaHayatveKültür (KaraçayMalkarTürklerinde SosyoEkonomik Yapı ve Değime Üzerine Bir Đnceleme), Ötüken Yayınları: 271,Đstanbul1993. Tebuyev, R.S., Deportatsiya karaçayevtsev (Karaçayların Sürgünü) , Çerkessk, 1998. Tekeyev,K.M., Karaçayevtsıibalkartsı:traditsionnayasistemajizneobespeçeniya (Karaçaylar ve Balkarlar Geleneksel Yaam Sistemleri). Moskova, 1989. http://kcr.narod.ru/tekeev/notes.htm Tikov,Valeri (Red.), Naputikperepisi(NüfusSayımıYolunda) ,Moskova,ОАО «Aviaizdat»,2003,528s. Tikov,V.A. (Red.) , NarodıRossiiEntsiklopediya(RusyaHalklarıAnsiklopedisi), Moskova,1994. Valentey, D.Đ. (Red.) , “Demografiçeski entsiklopediçeski slovar” (“Ansiklopedik DemografiSözlüğü”) ,Moskova,SovyetAnsiklopedisi,1986. Volkova, N.G., Ançabadze, Y.D., Etniçeskaya istoriya Severnogo Kavkaza XVI XIX vv. (1619. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’nın Etnik Tarihi) , Moskova, 1993. Volkova, N.G., EtniçeskisostavnaseleniyaSevernogoKavkazavХVIII – naçale XXv.(18.Yüzyıl20.YüzyılBaıKuzeyKafkasyaNüfusununEtnikYapısı) , Moskova,1974. “Vsesoyuznayaperepisnaseleniya17dekabrya1926g.” (“17 Aralık 1926 SSCB GenelNüfusSayımı”) ,Tahminisonuçlar,Мoskova,1927. “Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1937 g.” (“1937 SSCB Genel Nüfus Sayımı”) . Kısasonuçkar,Мoskova,1991. “Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1939 g.” “1939 SSCB Genel Nüfus Sayımı”) , Balıcasonuçlar,Moskova,TSUNHUGosplanaSSSR,1940.

253

ĐNTERNETSĐTELERĐ http://kcr.narod.ru KÇCsitesi http://www.demographia.ru DemografikAratırmalarMerkezi http://www.narodonaselenie.ru NüfusSitesi http://karachays.narod.ru Karaçaylar http://www.viu–online.ru VladikafkasYönetimEnstitüsü http://newssouth.narod.ru GüneyFederalBölgesi http://ippk.edu.mhost.ru RostovDevletÜniversitesi http://www.elbrusoid.org Karaçay–ÇerkesveKabardey–Balkarcum. http://www.eastview.com Rusyanüfussayımı http://www.perepis2002.ru 2002RFnüfussayımısonuçları http://www.hro.org Rusyainsanhaklarısitesi http://www.kchr.info KÇCresmisitesi http://www.ekavkaz.org GenelKafkasya http://www.etnosfera.ru Etnografya http://millet.narod.ru Karaçay–Balkarlar http://www.gks.ru RusyaDevletĐstatistikKomitesi http://www.oko.ru Đnternetkataloğu http://www.karachai.boom.ru Karaçaylar http://www.southru.info RFGüneyFederalBölgesi http://kavkazonline.ru GüneyRusyahalklarınınkültürlerians. http://www.socionet.ru Toplumsalbilimlerenformasyonağı http://www.georus.by.ru Rusyacoğrafyası http://www.infostat.ru Rusyaistatistikbilgileri http://dmo.econ.msu.ru/demografia RusyaveRusyaĐmparatorluğudemografisi http://demography.narod.ru RusyaFederasyonudemografisi http://www.migrocenter.ru Göç http://www.migrationstudies.ru Göç http://www.regions.ru RusyaFederasyonubölgeleri http://sci.aha.ru RakamlarlaRusya;istatistikler http://www.demoscope.ru “NüfusveToplum”edergi

254

http://www.socpol.ru BağımsızSosyalPolitikaEnstitüsü http://elot.ru Enformasyonsitesi http://09biz.ru/sprav/stat KÇCistatistikleri http://www.eawarn.ru Etno–Politikgözlemveçatımaerkenuyarı http://www.cicred.org CommitteforInternationalCooperationin NationalREsearchinDemography HaritaSiteleri http://www.dataplus.ru/Support/Catalog/Index.html http://www.lib.utexas.edu/maps/ http://topmap.narod.ru/

255