T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYAT ARA TIRMALARI ENSTĐTÜSÜ TÜRK DÜNYASI COĞRAFYASI ANABĐLĐM DALI KARAÇAY ÇERKES (ÖZERK) CUMHURĐYETĐ’NĐN DEMOGRAFĐK YAPISI
YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Murat TOPÇU ĐSTANBUL, 2006 T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYAT ARA TIRMALARI ENSTĐTÜSÜ TÜRK DÜNYASI COĞRAFYASI ANABĐLĐM DALI KARAÇAY ÇERKES (ÖZERK) CUMHURĐYETĐ’NĐN DEMOGRAFĐK YAPISI
YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Murat TOPÇU Danı man: Yrd.Doç.Dr. Hülya KAYALI ĐSTANBUL, 2006
ÖNSÖZ Bu çalı mada Kuzey Kafkasya’da yer alan, Rusya Federasyonu’na bağlı Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı, temel demografik tanımlar çerçevesinde incelenmi tir. Karaçay ve Nogay Türklerinin, Çerkes, Abaza ve Rusların temel nüfusunu olu turduğu Karaçay Çerkes Cumhuriyeti 1922 yılında özerk bölge olarak kurulmu tur. SSCB dağıldıktan sonra, 1991 yılında Rusya Federasyonu’na bağlı cumhuriyet statüsü almı tır. Türkiye’de bölge üzerine yapılan çalı malar, kaynakların çoğunlukla Rusça olması nedeniyle çok azdır. Rusça kaynakları kullanma imkânı olması böyle bir çalı manın ortaya çıkmasını sağlamı tır. Çalı mada esas olarak 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 yıllarında yapılan SSCB ve 2002 Rusya Federasyonu genel nüfus sayımlarının verilerinden yararlanılmı tır. Bunun dı ında istatistik verileri ve konu üzerine yayınlanmı eserler de çalı maya kaynak olmu tur. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı altı bölümde incelenmi tir. Genel tanıtımı amaçlayan birinci bölümden sonra, ikinci bölümde nüfusun dağılı ını etkileyen faktörler olarak Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin coğrafi özellikleri incelenmi tir. Üçüncü bölümde, Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Tarihi Geli imi ba lığı altında bölgenin 18. ve 19. yüzyıllardaki idari yapısı ve nüfusu, nüfusun geli imi ele alınmı tır. Dördüncü bölümde, önceki bölümlerde edinilen bilgiler ı ığında nüfusun dağılı ı ve nüfus yoğunluğu incelenmi tir. Be inci bölümde, doğum ve ölüm miktarları, doğurganlık, evlenme ve bo anma, tarihteki nüfus hareketleri ve göç ba lıkları altında nüfus hareketleri ele alınmı tır. Altıncı bölümde ise nüfusun sosyal nitelikleri incelenmektedir. Bu bölümde nüfusun etnik yapısı, dil durumu, oturduğu yer itibarıyla nüfus, ya ve cinsiyet yapısı, hanehalkı yapısı, nüfusun medeni durumu ve eğitim durumu mevcut veriler ı ığında değerlendirilmi tir. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı üzerine Türkçede ilk olduğunu dü ündüğüm bu tez çalı mam sırasında te vik edici ve yardımsever tutumuyla bana yol gösteren, en iyisi olması için çaba gösteren tez danı manım, hocam Yrd.Doç.Dr. Hülya Kayalı’ya te ekkür ederim. Murat Topçu
ÖZET Bu çalı mada, Rusya Federasyonu’na bağlı Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı incelenmektedir. Kuzey Kafkasya’da bulunan Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Abhazya, Gürcistan, Rusya içinde de Kabardey Balkar Cumhuriyeti, Stavropol ve Krasnodar bölgeleri ile sınır kom usudur. 1922 yılında özerk bölge olarak kurulmu tur. Nüfusu esas olarak Karaçay ve Nogay Türklerinden, Çerkes, Abaza ve Ruslardan olu maktadır. Bu tez çalı masında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı nüfusunun geli imi, nüfusun dağılı ı, nüfus hareketleri ve nüfusun sosyal nitelikleri ba lıkları altında incelenmi tir. Çalı mada 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 ve 2002 yıllarında yapılan genel nüfus sayımı sonuçları ile istatistik verileri esas alınmı tır.
ANAHTAR KELĐMELER Abaza, Adıge, Battalpa a, Çerkes, Çerkez, demografi, göç, Kafkas, Kafkasya, Karaçay, Kazak, Kuban, Nogay, nüfus, nüfus coğrafyası, Rusya Federasyonu, Stavropol ABSTRACT This study focuses on the demographic structure of the Republic of Karachay Cherkess in Russian Federation. The Republic of Karachay Cherkess is located in the North Caucasia. She borders Abkhazia, Georgia and the Republic of Kabadian Balkaria, Stavropol, Krasnodar in the Russian Federation. She was founded as Karachay Cherkess Autonomous Region in 1922. Her population is mainly composed of Karachay and Nogay Turks, Circassian (Cherkess), Abaza and Russians. In this study, the demographic structure of Republic of Karacay Cherkess is examined under the headings as the population growth, the population distrubition, the changes in the population and social characteristics of the population. The study is based on the censuses in the years 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 and 2002, additionally statistical data.
KEY WORDS Abaza, Adyghe, Battalpasha, Cherkess, Circassian, demography, migration, Caucasia, Karachay, Cossak, Kuban, Nogay, population, population geography, Russian Federation, Stavropol. ĐÇĐNDEKĐLER TABLO LĐSTESĐ ……………………………………………………………….. IV EKĐL LĐSTESĐ ………………………………………………………………… XII EKLER …………………………………………………………………...... XIV KISALTMALAR ……………………………………………………………….. XV GĐRĐ ……………………………………………………………………………. 1 I. KARAÇAY ÇERKES CUMHURĐYETĐ’NĐN COĞRAFĐ KONUMU ...... 3 II. KARAÇAY ÇERKES CUMHURĐYETĐ’NĐN COĞRAFĐ ÖZELLĐKLERĐ ...... 5 A. Yeryüzü ekilleri ...... 5 B. Đklim ...... 7 C. Bitki Örtüsü ...... 10 D. Akarsular ve Göller ...... 11 E. Tarım ve Hayvancılık ...... 14 F. Yeraltı Kaynakları ...... 15 G. Sanayi ...... 15 H. Ula ım ...... 16 Đ. Turizm ...... 16 III. KARAÇAY ÇERKES CUMHURĐYETĐ NÜFUSUNUN GELĐ ĐMĐ ...... 19 A. 18. ve 19. Yüzyıllarda Bölgenin Rusya’nın Đdari Yapısı Đçindeki Yeri ve Nüfusu ...... 19 1897 Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı ...... 28 B. Karaçay Çerkes ÖB’nin Kurulu u ve Yapılan Đdari Düzenlemeler ...... 30 C. Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi/ Cumhuriyeti Nüfusunun Geli imi ...... 32 IV. NÜFUSUN DAĞILI I ...... 52 Nüfus Yoğunluğu …...... 55 V. NÜFUS HAREKETLERĐ ...... 57 A. Yıllık Doğum Miktarları ...... 57 B. Yıllık Ölüm Miktarları, Nedenleri, Ölüm Ya Sınırı, Bebek Ölümleri ve
I Nedenleri ...... 59 C. Doğurganlık ...... 66 D. Evlenme ve Bo anma ...... 73 E. Doğal Nüfus Artı ı ...... 75 F. Tarihi Geli im Đçinde Nüfus Hareketleri ...... 79 1. Rusya’nın Bölgeyi Đ gali ve Yerli Nüfusun Göç Ettirilmesi ...... 81 2. Karaçayların Orta Asya’ya Sürgünü ...... 82 G. Đç ve Dı Göçler, Nedenleri, Coğrafi Dağılımı, Göçe Katılan Nüfusun Ya Yapısı ...... 84 Göçmenlerin Etnik Yapısı ...... 92 VI. NÜFUSUN SOSYAL NĐTELĐKLERĐ ...... 98 A. NÜFUSUN ETNĐK YAPISI ...... 98 1. Sovyet ve Rus Terminolojisinde Etnik Kavramlar ve Adlandırmalar .... 98 2. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunu Olu turan Etnik Gruplar …..... 102 a. Karaçaylar ...... 102 b. Çerkesler ...... 103 c. Abazalar ...... 104 d. Nogaylar ...... 105 3. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’ni Olu turan Etnik Grupların Nüfusu ….. 106 Etnik Grupların Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’ndeki Nüfusu ...... 116 (1). Etnik Grupların Bölgelere Göre Dağılımı ve Nüfusları ...... 121 (2). Etnik Grupların ehir ve Kır Nüfusları ...... 134 B. NÜFUSUN DĐL DURUMU ...... 138 1. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Konu ulan Diller ...... 138 a. Karaçayca ...... 138 b. Nogayca ...... 139 c. Çerkesçe ...... 140 d. Abazaca ...... 140 2. Karaçayca, Çerkesçe, Abazaca ve Nogayca Konu anların Nüfusu ...... 141 C. OTURDUĞU YER ĐTĐBARIYLA NÜFUS ...... 148 1. Yerle im Yerlerinin Đdari Yapısı ve Gruplandırılması ...... 148
II 2. Kır ehir Nüfusu ve ehirle me ...... 154 a. ehirlerin Nüfusu ...... 161 (1). Çerkessk ...... 161 (2). Ust Ceguta ...... 164 (3). Karaçayevsk ...... 165 (4). Teberda ...... 166 b. ehir Tipi Yerle imlerin (Kasabaların) Nüfusu ...... 168 3. Doğum Yerine Göre Nüfus ...... 169 D. NÜFUSUN YA VE CĐNSĐYET YAPISI ...... 173 1. Nüfusun Ya Yapısı ...... 173 a. Ya Bağımlılık Oranı ...... 192 b. Ortalama Ya …...... 196 2. Nüfusun Cinsiyet Yapısı ...... 196 Etnik Grupların Ya ve Cinsiyet Yapısı …...... 199 E. HANEHALKI NÜFUSU ...... 202 F. NÜFUSUN MEDENĐ DURUMU ...... 219 G. NÜFUSUN EĞĐTĐM DURUMU ...... 230 SONUÇ ...... 242 KAYNAKÇA ...... 247
III TABLO LĐSTESĐ Sayfa No Tablo 1 X. Revizyon (1858) ve Yerel Sayım Verilerine Göre 1850’li Yıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı ……………... 22 Tablo 2 1867 Yerel Sayımına Göre K.Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı 26 Tablo 3 1882 Yerel Sayımına Göre Kuban Oblastı’nın Etnik Yapısı …… 27 Tablo 4 Rusya Đmparatorluğu 1897 Yılı Birinci Genel Nüfus Sayımı – Nüfus ve Nüfus Yoğunluğu ……………………………………… 28 Tablo 5 1897 Nüfus Sayımına Göre Kuban Oblastı’nın Etnik Yapısı ……. 29 Tablo 6 1882 ve 1897 Yıllarında Batalpa a Uyezdi’nin Etnik Yapısı …… 30 Tablo 7 1939 Nüfus Sayımına Göre Karaçay ve Çerkes Özerk Bölgeleri Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu ...... 34 Tablo 8 1959 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu ...... 37 Tablo 9 1970 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu ...... 38 Tablo 10 1979 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu ...... 40 Tablo 11 1989 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu ...... 43 Tablo 12 2002 Nüfus Sayımına Göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu ...... 46 Tablo 13 Genel Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu ………...... 49 Tablo 14 Yıllara Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu ……………………………... 50 Tablo 15 1979 1988 ve 1989 2002 Yıllarında KÇC ve Kom u Cumhuriyetlerin Yıllık Net Nüfus Artı ı ………………………… 50 Tablo 16 1991 2000 Yıllarında KÇC ve Kom u Cumhuriyetlerin Nüfus Artı ı ……………………………………………………………… 51 Tablo 17 1990 2005 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin Sürekli Nüfusu …………………………………………………….…… 51 Tablo 18 1989 ve 2002 Yıllarında Rayonların Nüfus Yoğunluğu ...... 56
IV Tablo 19 1990 2004 Yılları Arasında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğum Miktarları ………...... 58 Tablo 20 1989 2003 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğurganlık Hızı ……………...... 58 Tablo 21 1990 2004 Yılları Arasında KÇC’de Ölüm Miktarları ………..... 60 Tablo 22 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Ölüm Hızı …………………… 60 Tablo 23 Genel Ölüm Hızı ………………………………………...... 61 Tablo 24 Ölüm Nedenlerine Göre Ölenlerin Dağılımı …………………...... 62 Tablo 25 1995 2004 Yıllarında KÇC’de Trafik Kazalarında Ölenlerin Sayısı ……………………………………………………………... 62 Tablo 26 KÇC’de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri ……….…….. 63 Tablo 27 KÇC’de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri Bebek Ölümleri ………………………………………………………… 64 Tablo 28 En Dü ük Bebek Ölümü Göstergeleri Olan Rusya Bölgeleri ……. 64 Tablo 29 1 Ya ından Önce Ölen Bebeklerin Ölüm Nedenlerine Göre Dağılımı ...... 65 Tablo 30 2002 Nüfus Sayımında Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar ...... 68 Tablo 31 Deği ik Eğitim Seviyelerinde Kadınlar Tarafından Doğurulan Ortalama Çocuk Sayısı ...... 69 Tablo 32 Doğurulan Çocuk Sayısına Göre Etnik Gruplar ...... 71 Tablo 33 2002 Nüfus Sayımında Milliyetlerine ve Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar ...... 72 Tablo 34 2002 Nüfus Sayımında KÇC’de Her Etnik Gruptan Kadınların Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Oranı ...... 73 Tablo 35 Yıllara Göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Evlenenlerin ve Bo ananların Sayısı ve Oranı …………………………………… 74 Tablo 36 1990 2000 Yıllarında Karaçay Çerkes ve Kom u Cumhuriyetlerde Evlenme ve Bo anma Oranı ………..………… 75 Tablo 37 1990 2004 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğal Nüfus Artı ı ……………………………………………………… 76
V Tablo 38 1970 2003 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğum Ölüm Miktarları ve Doğal Nüfus Artı ı ...... 77 Tablo 39 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Doğal Nüfus Artı ı, Evlilik ve Bo anma Göstergeleri ……………….…………………………… 77 Tablo 40 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Doğal Nüfus Artı ı Dinamiği .... 78 Tablo 41 RF Güney Federal Bölgesi’nde Doğal Nüfus Artı ı ………...... 78 Tablo 42 Sürgün Edilen Karaçayların Nüfusu …………………………… 82 Tablo 43 Özel Yerle imlerde Ya ayan Kuzey Kafkasya Halklarının Nüfusu (1945 1950) ……………………………………………………… 83 Tablo 44 2003 2004 Yıllarında KÇC Nüfusunun Göç Dinamiği ……...…... 88 Tablo 45 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Göç Hareketleri ………………. 89 Tablo 46 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC Nüfusunun Rusya Dı ına Göçü ….. 89 Tablo 47 1997 2000 Yıllarında Göçmenlerin Hareket Đstikametlerine Göre Dağılı ı …………………………………………………………... 90 Tablo 48 2003 2004 Yıllarında KÇC’de ehir ve Kır Nüfuslarına Göre Göç 91 Tablo 49 Ocak Eylül 2004 Döneminde 14 ve Üzeri Ya taki Göçmenlerin Ya Yapısı (Dı Göç) ……………………………………………. 92 Tablo 50 Rus Göçmenleri KÇC’den Göçe Zorlayan Etkenler Anketi …..… 93 Tablo 51 1997 1998 Yıllarında Etnik Kökenlerine Göre Göç Edenlerin Sayısı ……………………………………………………………... 94 Tablo 52 2003 2004 Yıllarında KÇC’de Göçmenlerin Etnik Kökeni ...... 96 Tablo 53 2002 Sayımına Göre KÇC Etnik Gruplarının Ulusal Aidiyet Tanımlaması ……………………………………………………... 101 Tablo 54 18 19. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı ….. 107 Tablo 55 1914 1920 Verilerine Göre K.Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı 108 Tablo 56 Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Sovyet Cumhuriyetlerindeki Nüfusu ...... 110 Tablo 57 Sayım Yıllarına Göre Karaçay Çerkes Öb/Cumhuriyeti’nin Etnik Yapısı ...... 112 Tablo 58 1989 ve 2002 Sayımlarında KÇC Etnik Gruplarının SSCB, Rusya ve KÇC’deki Nüfusları …………………………………………. 115
VI Tablo 59 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay Çerkes Öb/Cumhuriyeti Halklarının Rusya’daki Nüfusu ………………………………….. 116 Tablo 60 1989 1998 Yılları Arasında KÇC’de Etnik Grupların Nüfusu …... 117 Tablo 61 Sayım Yıllarına Göre KÇÖB/Cum. Halklarının Nüfusları ve Oranları …………………………………………………………... 118 Tablo 62 2002 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Etnik Yapısı ...... 119 Tablo 63 1903 Yılında Karaçay Köylerinin Nüfusu ...... 122 Tablo 64 1959 Yılında KÇÖB Nüfusunun Bölgelere Göre Etnik Dağılımı 127 Tablo 65 Sayım Yıllarına ve Bölgelere Göre Karaçayların Nüfus Artı ı … 128 Tablo 66 Sayım Yıllarına Göre KÇÖB’nin Bazı Rayonlarında Etnik Grupların Nüfusu ve Oranı ……………………………………… 129 Tablo 67 Sayım Yıllarına Göre KÇÖB Rayonlarında Rus Nüfusu ………… 130 Tablo 68 1989 Yılında Rayonlara ve Etnik Grupların Nüfus Çoğunluğuna Göre Yerle im Yerleri …………………………………………… 131 Tablo 69 KÇÖB Nüfusunun ehirlere ve Rayonlara Göre Etnik Yapısı (1989) …………………………………………………………….. 132 Tablo 70 1989 2002 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Milliyetlere Göre Nüfus Hareketleri …………………………….. 134 Tablo 71 KÇÖB’de Etnik Grupların Sayım Yıllarına Göre ehir ve Kır Nüfusları ………………...... 134 Tablo 72 1959, 1979, 1989 ve 2002 Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin ehir ve Kır Nüfusları Oranı (Tüm Rusya) ….… 135 Tablo 73 1989 ve 2002 Sayımlarında Karaçay Çerkes Öb/Cumhuriyeti Nüfusunun ehir ve Kır Nüfuslarına Göre Etnik Yapısı ………... 136 Tablo 74 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Halklarının ehir ve Kır/Erkek ve Kadın Nüfusu (2002) (Tüm Rusya) …………………...... 137 Tablo 75 1959 ve 1970 Nüfus Sayımlarına Göre Anadilini Bilme Oranı … 141 Tablo 76 1989 Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Dil Durumu ………..… 142 Tablo 77 2002 Sayımına Göre Dil Bilenlerin Nüfusu …………………...… 143 Tablo 78 2002 Sayımına Göre KÇC Halklarının Rusçaya Hâkimiyeti …... 144
VII Tablo 79 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC Halklarının Rusya Federasyonu Bölgelerindeki Nüfusu ve Rusçaya Hâkimiyeti ...... 144 Tablo 80 Diğer Etnik Gruplardan KÇC Halklarının Dillerini Bilen Nüfus (2002) (Rusça Dı ında) ……………………………………...... 147 Tablo 81 Nüfus Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması ……………... 149 Tablo 82 Nüfus Sayısına Göre ehirlerin ve ehir Tipi Yerle imlerin Gruplandırılması ……………………………………………….... 150 Tablo 83 Rayon Yönetimine Bağlı ehir Tipi Yerle imlerin Nüfus Sayısına Göre Gruplandırılması …………………………………………... 150 Tablo 84 ehir Yönetimine Bağlı ehir Tipi Yerle imlerin Nüfus Sayısına Göre Gruplandırılması …………………………………………... 150 Tablo 85 KÇC’de Rayonların, Yerle im Yerlerinin ve Kırsal Yönetimlerin Sayısı …………………………………………………………….. 151 Tablo 86 Nüfus Sayısına Göre Kırsal Yerle im Yerlerinin Gruplandırılması 151 Tablo 87 Kırsal Yerle im Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması …..... 152 Tablo 88 Kırsal Yönetim Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması ….... 152 Tablo 89 Kırsal Yerle im Sayısına Göre Kırsal Yönetimlerin Gruplandırılması ……………………………………………...... 152 Tablo 90 Nüfus Sayısına Göre Kırsal Yönetimlerin Gruplandırılması …… 153 Tablo 91 Karaçay Çerkes Öb/Cumhuriyeti’nin Yıllara Göre ehir Kır Nüfusları ve Oranları ……………………………………………. 155 Tablo 92 1998 2005 Yıllarında Rayonların Nüfusu ……………………… 158 Tablo 93 1989 ve 2002 Sayımlarına Göre Rayonların Nüfusu …………… 158 Tablo 94 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Yerle im Yerlerinin Nüfusu 159 Tablo 95 1989 2005 Yıllarında ehirlerin Nüfusu ……………………….... 161 Tablo 96 Çerkessk ehrinin Yıllara Göre Nüfusu ………………………..... 162 Tablo 97 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Çerkessk ehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu ………………..………………………… 162 Tablo 98 1989 Sayımına Göre Çerkessk Nüfusunun Etnik Yapısı ...... 162 Tablo 99 Ust Ceguta ehrinin Yıllara Göre Nüfusu ……………………… 164 Tablo 100 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Ust Ceguta ehrinin
VIII Erkek ve Kadın Nüfusu …………………………………………. 164 Tablo 101 Karaçayevsk ehrinin Yıllara Göre Nüfusu ……………………... 165 Tablo 102 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Karaçayevsk ehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu ………………………………………….. 166 Tablo 103 Teberda ehrinin Yıllara Göre Nüfusu ………………………….. 167 Tablo 104 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Teberda ehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu ………………………………………………… 167 Tablo 105 ehir Tipi Yerle imlerin Yıllara Göre Nüfusu …………………... 168 Tablo 106 2002 Nüfus Sayımında Doğum ve Đkamet Yerine Göre KÇC Nüfusu ...... 170 Tablo 107 1939 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Karaçay Özerk Bölgesi’nin Nüfusu ...... 174 Tablo 108 1939 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Çerkes Özerk Bölgesi’nin Nüfusu ...... 175 Tablo 109 1959 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu ...... 178 Tablo 110 1970 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu ...... 179 Tablo 111 1979 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu ...... 182 Tablo 112 1989 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu ...... 184 Tablo 113 1996 ve 1997 Yıllarında KÇC Sürekli Nüfusunun Ya Yapısı … 185 Tablo 114 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇC Nüfusu ...... 187 Tablo 115 Sayım Yıllarına ve Ya Gruplarına Göre Karaçay–Çerkes Cumhuriyeti’nin Nüfusu ...... 190 Tablo 116 1995 2001 Yıllarında Ya Bağımlılık Oranı ……………………... 192 Tablo 117 Yıllara Göre KÇC Nüfusunun Ya Bağımlılık Durumu ...... 193 Tablo 118 1989 ve 2002 Sayımlarına Göre KÇC Nüfusunun Ya Yapısı ve Ya Bağımlılık Durumu ...... 194
IX Tablo 119 Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Nüfusu (2002) ……………………………………………………. 195 Tablo 120 KÇC’de 1986 2002 Yıllarında Cinsiyet Oranı ……………...... 197 Tablo 121 Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/Cumhuriyeti’nde Cinsiyetlere Göre ehir – Kır Nüfusları ve Oranları ………………………… 198 Tablo 122 1989 Sayımına Göre Çerkes ve Karaçay Kadınların Doğurduğu Ortalama Çocuk Sayısı …………………………………………… 200 Tablo 123 1989 Nüfus Sayımı ve 1994 Mikro Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Ya Gruplarının Oranı ………..…… 200 Tablo 124 2002 Sayımına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Ya Yapısı … 201 Tablo 125 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Hanehalkı Yapısı (2002) …… 202 Tablo 126 2002 Sayımında Ya Gruplarına Göre KÇC Hanehalkı Nüfusu ..... 203 Tablo 127 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Evsiz Hanehalkı (2002) ……… 204 Tablo 128 2002 Nüfus Sayımına Göre Đki veya Daha Fazla Ki iden Olu an, Tiplerine, Ölçeğine ve 18 Ya ından Küçük Çocuk Sayısına Göre Hanehalkı Nüfusu ...... 205 Tablo 129 2002 Nüfus Sayımında KÇC’de Hane Ölçeğine ve Üyelerinin Milliyetine Göre Đki ve Daha Fazla Ki iden Olu an Hanehalkı Nüfusu ...... 207 Tablo 130 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Çalı an ve Bakıma Muhtaç Ki i Sayısına Göre Đki ve Daha Fazla Ki iden Olu an Hanehalkı Nüfusu ...... 208 Tablo 131 Geçim Kaynaklarına ve Ya Gruplarına Göre 1 Ki iden Olu an Hanehalkı Nüfusu ...... 210 Tablo 132 2002 Nüfus Sayımında KÇC Hanehalkı Nüfusunun Cinsiyet ve Ya Gruplarına Göre Sürekli Đkamet Yerlerinde Kalma Süresi ...... 211 Tablo 133 Hanehalkı Ölçeğine Göre 1989 ve 2002 Sayımları Arasında Đkamet Yerini Deği tiren Nüfus ...... 215 Tablo 134 1979 Yılında KÇÖB Halklarında Evlilik Durumu ……………… 219 Tablo 135 1982 Yılında Karı ık Evliliklerin Sıklığı ……………………...... 220 Tablo 136 1939 1967 Yillarinda Karaçaylarda Evlenme Ya ı ……………… 221
X Tablo 137 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete, Ya Gruplarına ve Evlilik Durumuna Göre KÇC Nüfusu ...... 223 Tablo 138 2002 Sayımına Göre KÇC’de Evlilik Durumu …………………. 224 Tablo 139 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete, Ya Gruplarına ve Evlilik Durumuna Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Nüfusu ………… 224 Tablo 140 2002 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Cinsiyete ve Evlilik Durumuna Göre Etnik Grupların Nüfusu ...... 226 Tablo 141 2002 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Evlilik Durumuna Göre Etnik Grupların ehir ve Kır Nüfusu ...... 228 Tablo 142 1989 Sayımında KÇÖB’de Cinsiyete Göre Eğitim Seviyesi ...... 233 Tablo 143 1989 Sayımında KÇÖB’de Cinsiyete Göre Eğitim Seviyesi ...... 234 Tablo 144 2002 Sayımında ehir ve Kır Nüfusuna Göre Öğrenim Seviyesi .. 235 Tablo 145 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Ekonomik Olarak Faal Nüfusun Eğitim Seviyesi ...... 236 Tablo 146 2002 Nüfus Sayımında Eğitim Seviyesine ve Cinsiyete Göre KÇC Nüfusu ...... 237 Tablo 147 2002 Nüfus Sayımında Eğitim Seviyesine Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Nüfusu ...... 241
XI EKĐL LĐSTESĐ Sayfa No ekil 1 KÇC ve Kom u Kafkas Cumhuriyetleri ...... 3 ekil 2 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin Coğrafi Konumu ...... 4 ekil 3 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Fiziki Haritası ...... 6 ekil 4 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin Đklim Haritası ...... 8 ekil 5 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Akarsular ...... 13 ekil 6 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Ölüm Ya Sınırı ...... 63 ekil 7 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Ba lıca Etnik Grupların Oranı .... 121 ekil 8 1989 Sayımına Göre KÇÖB’de Etnik Grupların Bölgelere Dağılımı ... 133 ekil 9 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin Đdari Bölgeleri ve Yönetim Merkezleri ...... 148 ekil 10 Sayım Yıllarına Göre KÇC’nin ehir ve Kır Nüfuslarının Artı ı ...... 156 ekil 11 Sayım Yıllarına Göre KÇC’de ehir ve Kır Nüfusu Oranları ...... 156 ekil 12 2002 Sayımında KÇC Nüfusunun Yerle im Yerlerine Göre Dağılımı . 157 ekil 13 1939 Nüfus Sayımında Karaçay Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı ...... 173 ekil 14 1939 Nüfus Sayımında Karaçay Özerk Bölgesi ehir ve Kır Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı ...... 175 ekil 15 1939 Nüfus Sayımında Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı ...... 176 ekil 16 1939 Sayımında Çerkes Özerk Bölgesi’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu ...... 177 ekil 17 1959 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı ...... 178 ekil 18 1959 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu...... 179 ekil 19 1970 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı ...... 180 ekil 20 1970 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu ...... 181
XII ekil 21 1979 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı ...... 182 ekil 22 1979 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu ...... 183 ekil 23 1989 Nüfus Sayımında KÇÖB Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı ...... 184 ekil 24 1989 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu...... 185 ekil 25 2002 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı ...... 186 ekil 26 2002 Sayımında KÇC’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu ...... 189 ekil 27 Sayım Yıllarına Göre KÇC’de Ya Bağımlılık Durumu ...... 193 ekil 28 Nüfus Sayımlarına Göre KÇC’de Cinsiyet Oranı ...... 197 ekil 29 Nüfus Sayımlarına Göre KÇC’de ehir ve Kır Nüfuslarının Cinsiyet Oranı ...... 198 ekil 30 2002 Sayımında KÇC’de ehir ve Kır Nüfusunun Hanehalkı Yapısı ... 203 ekil 31 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Nüfusları ...... 225 ekil 32 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Oranları ...... 227 ekil 33 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Hiç Evlenmemi Erkek ve Kadın Oranı ...... 229
XIII EKLER
EK – 1 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Haritası (90x90, Ölçek 1:200 000)
XIV KISALTMALAR BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu
KÇC : Karaçay Çerkes Cumhuriyeti
KÇÖB : Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi
ÖB : Özerk Bölge
ÖSSC : Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
RGAE : Rusya Devlet Ekonomi Ar ivi
RF : Rusya Federasyonu
RSFSC : Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti
SFSC : Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği
ST TSA : Stanitsa (Kazak köyü)
TY : ehir Tipi Yerle im
XV GĐRĐ Kuzey Kafkasya, coğrafi yakınlığı ve tarihi geçmi i nedeniyle Türkiye ile yoğun ili kisi olan bir bölgedir. Osmanlı Devleti ile ili kisi 16. yüzyıl sonlarında ba lamı olsa da Kafkasya’nın ve Kafkasyalıların Türklerle ili kisi çok eski dönemlere kadar uzanmaktadır. Tarihi geçmi i dı ında Kafkasya, nüfusu dolayısıyla da Türkiye için önemlidir. Türkiye’de de nüfusları bulunan Karaçaylar, Balkarlar, Kumuklar ve Nogaylar gibi Türk kökenli halklar Kuzey Kafkasya’da ya amaktadır. Ayrıca, yerli Kafkas halklarından Çerkeslerin ve Abazaların Kafkasya’dan çok daha fazla nüfusu Türkiye’dedir. Buna rağmen Kafkasya ve nüfusu konusunda yapılmı çalı malar son derece sınırlıdır. Mevcut çalı maların çoğu tarihle ilgilidir. Bu bo luğu doldurmak amacını güden bu tez çalı ması, Rusya Federasyonu’nun Kuzey Kafkasya’daki cumhuriyetlerinden Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin nüfusunu konu almaktadır. Rusya Federasyonu’nun bugünkü idari yapısı içinde, Güney Federal Bölgesi’nin 13 biriminden biri olan Karaçay Çerkes Cumhuriyeti 1922 yılında Stavropol’e bağlı bir “özerk bölge” olarak kurulmu tur. 1991’de Rusya Federasyonu içinde “Karaçay Çerkes Cumhuriyeti” olan bölgenin kendi devlet ba kanı, parlamentosu, bayrağı vardır. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Kuzey Kafkasya’da Türklerin hem sayı hem de oran olarak en büyük nüfusa sahip olduğu tek cumhuriyettir. Karaçay Türklerinin tamamı, Nogay Türklerinin de % 15’i bu cumhuriyette ya amaktadır. 80 civarında etnik grubun temsilcisinin ya adığı Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin diğer kurucu halkları Çerkesler ve Abazalardır. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti etnik bir ad ta ımasına rağmen tarihi veya etnik sınırlara dayanan bir idari yapı değil, daha çok Çarlık Rusyası’nın askeri güvenlik kaygılarına ve kısmen coğrafi sınırlara dayanarak kurulmu yapay bir idari birimdir. Bugünkü nüfus kompozisyonu Rusya’nın 19. yüzyılda uyguladığı sürgün ve iskân politikalarının bir sonucudur. 1820’lerden itibaren Rusya’nın hâkimiyetine giren bölgede 19. yüzyılda büyük nüfus deği iklikleri olmu tur. Rusya hükümeti yerli nüfusun büyük kısmını Osmanlı topraklarına göç ettirerek yerlerine Rus Kazaklarını yerle tirmi tir. Sovyetler Birliği kurulurken var olan idari yapı büyük ölçüde korunmu , Kuban Oblastı’na bağlı Batalpa a Otdeli 1922 yılında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’ne dönü türülmü tür. Bölge nüfusu hakkında geçmi yüzyıllara ait demografik veri hemen hiç yoktur. Đlk nüfus verileri bölgenin Rusya’nın hâkimiyeti altına girmeye ba lamasıyla, 1830’lardan itibaren elde edilmi tir. Ancak bunlar da çoğunlukla askeri istihbarat raporlarına dayanan tahmini verilerdir. Đlk genel nüfus sayımı Çarlık zamanında, 1897 yılında yapılmı tır. Bu çalı mada esas alınan veriler ise, Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi kurulduktan sonra yapılan 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 ve 2002 nüfus sayımlarının sonuçlarına dayanmaktadır. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde nüfusla ilgili ayrıntılı kayıtlar (doğum, ölüm, göç vb.) 1992 yılından sonra tutulmaya ba lamı tır. Rusya Devlet Đstatistik Komitesi’nin internet sitesinden ve yayınlarından bu bilgilere ula mak mümkündür. Bu çalı mada kullanılan en önemli veri kaynaklarından biri de UNESCO ve Açık Toplum Enstitüsü’nün i birliğiyle kurulan “Nüfus ve Toplum” dergisinin elektronik versiyonu “Demoscope” olmu tur. Bu sitede yapılan bütün nüfus sayımlarının sonuçları yer almaktadır. En ayrıntılı bilgilerin elde edildiği 2002 genel nüfus sayımı için ayrı bir site mevcuttur.
2 I. KARAÇAY ÇERKES CUMHURĐYETĐ’NĐN COĞRAFĐ KONUMU
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya’da, Karadeniz ile Hazar Denizi arasında, Büyük Kafkas Dağları’nın “dağ önü” olarak adlandırılan kuzey eğiminde yer alan Rusya Federasyonu’na bağlı federal bir cumhuriyettir. (EK–1, ekil 1–2). Yakla ık 43 020’ ile 44 020’ enlemler ve 39 045’ ile 42 030’ boylamlar arasında bulunur. Toprakları Elbrus dağı sırtlarından batıya ve kuzeye doğru, dağ eteklerine kadar uzanır. Cumhuriyet, Rusya Federasyonu topraklarının % 0.08’ini, Kafkasya’nın % 9’unu kaplamaktadır ve Rusya’nın 83. büyük idari birimdir. Sınırları arasındaki mesafe kuzeyden güneye 140, batıdan doğuya 170 kilometredir. Kuzeyde ve kuzeydoğuda Rusya Federasyonu’nun Stavropol Krayı, batıda Krasnodar Krayı, doğuda da Kabardey Balkar Cumhuriyeti ile sınır kom usudur. Güneyde Ana Kafkas Sıradağları boyunca Abhazya ve Gürcistan ile olan sınır aynı zamanda Rusya Federasyonu’nun devlet sınırıdır. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti, 1963’te kurulan Kuzey Kafkasya Ekonomik Bölgesi’nin ve Rusya Federasyonu’nun Mayıs 2000’deki yeni idari düzenlemesi sonucunda kurulan Güney Federal Bölgesi’nin 13 bölgesinden biridir. Güney Federal Bölgesi’ni olu turan diğer bölgeler Adıgey, Çeçenistan, Dağıstan, Đngu etya, Kabardey Balkar, Kalmukya, Karaçay Çerkes, Kuzey Osetya – Alanya cumhuriyetleri; Krasnodar ve Stavropol krayları; Astrahan, Volgograd ve Rostov oblastlarıdır.
KÇC’nin ba kenti 117 bin nüfuslu Çerkessk’tir. 14.100 km 2 yüzölçümüne ve 31,2 ki i/km 2 nüfus yoğunluğuna sahip cumhuriyette 8 rayon (il), 4 ehir, 7 ehir tipi yerle im (kasaba) ve 139 kırsal yerle im ekil 1. KÇC ve Kom u Kafkas Cumhuriyetleri bulunmaktadır.1
1 “Karaçayevo Çerkesskaya Respublika”, Razdel 2. Yug Rossii: Ob çaya Harakteristika Regiona (Bölüm II. Güney Rusya: Bölgenin Genel Özellikleri), Rostov Devlet Üniversitesi, http://ippk.rsu.ru/sci_pub/regio_kurlek/a2_01.htm , (Eri im: 21.12.2004).
3 ekil 2. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin Coğrafi Konumu
Yüzölçümü ve nüfus olarak Kuzey Kafkasya’nın nispeten küçük bir cumhuriyetidir; sadece Adıgey ve Đngu etya’dan daha büyüktür. Kurulduğu 1922 yılından itibaren 1990’lara kadar bölünme, lağvedilme, yeniden kurulma ve sınır deği ikliği gibi çok sayıda müdahaleye uğramı tır. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Sovyetler Birliği döneminde “özerk bölge” (avtonomnaya oblast) statüsüyle Stavropol Krayı içinde yer almı tır. 1990 yılında Stavropol Krayı’ndan ayrılarak “Karaçay Çerkes Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti”, 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla da “Karaçay Çerkes Cumhuriyeti” adıyla Rusya Federasyonu’na bağlı federal cumhuriyet olmu tur.
4 II. KARAÇAY ÇERKES CUMHURĐYETĐ’NĐN COĞRAFĐ ÖZELLĐKLERĐ
A. Yeryüzü ekilleri Genel olarak Kafkasya genç dağlık bir coğrafyadır. Jeolojik bakımdan KÇC toprakları üç bölgeye ayrılmaktadır: 1) Esas olarak üçüncü zaman ve daha sonraki zamanlara ait katmanların yer aldığı düzlük kuzey bölgesi; 2) Tebe ir ve Jura dönemleri olu umlarının bulunduğu orta bölge (dağ önü); 3) Kambriyen öncesi ve paleozoik olu umların yer aldığı, Ana Kafkas ve Bokovoy (Peredovoy) sıralarının bulunduğu güney bölgesi.
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Büyük Kafkas Dağları’nın kuzey eğiminde, Elbrus Dağı’nın batısında ve kuzeyinde yer almaktadır. Toprakları güneyde ana sıradağların sırtlarından kuzeyde Kafkas önüne kadar uzanır. Yeryüzü ekilleri düzlük, dağ önü ve dağlık olarak üçe ayrılır. Rölyef esas olarak dağlıktır; ülkenin üçte ikisi yüksekliği 2 ile 4 bin metre arasında deği en dağlarla kaplıdır. Kuzeyde Kuban ovasının doğal uzantısı sayılan, deniz seviyesinden en çok 500 metre üzerinde yükseltileri olan düzlük arazi cumhuriyet topraklarının üçte birini kaplar.2 ( ekil 3)
Sıçyovıye dağlarının eteklerinden ba layan küçük ovalar ba kent Çerkessk’in kuzeyinde Kuban nehri kıyılarına, Kuban’ın batısında da Küçük Zelençuk nehrine kadar uzanır. Büyük ve Küçük Zelençuk nehirleri arasında daha büyük ve düz ovalar bulunur. Kuzeydeki ovalarda çok yüksek olmayan tepeler birbirini izler, bu nedenle KÇC’nin bu bölgesi “tepelik ovalık” bölge olarak adlandırılır. Ekilebilir araziler büyük çoğunlukla bu bölgede bulunur.
Çerkessk’in kuzeydoğusunda çok yüksek olmayan Sıçyovıye (“Kukumav”) dağları uzanır. En yüksek noktası 888 metre olan bu dağlar Kavkazski kasabasının yakınlarında yükselir. Dağların büyük kısmı sürülmü arazidir. Sıçyovıye dağlarının güneyinde, batı doğu yönünde yine çok yüksek olmayan Pastbi çnıy (“Otlak”) dağları
2 “Severnıy Kavkaz” (“Kuzey Kafkasya”), Regionı Rossii (Rusya’nın Bölgeleri) , SSCB Bilimler Akademisi, Coğrafya Enstitüsü, Moskova 1957, s. 357 363.
5 yükselmektedir. Zengin kireçta ı yatakları nedeniyle bu dağlar Melovıye (“Tebe ir”) dağları olarak da adlandırılmaktadır.
ekil 3. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Fiziki Haritası
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin hemen hemen ortasında, batıdan doğuya doğru, nehir vadileriyle kesilen Skalistıy (“Kayalık”) dağları uzanır. Kuzey yamaçları eğimli, güney yamaçları diktir. En yüksek noktası, dağların doğu kısmında, Uçkeken köyünün güneyinde bulunan Küçük Bermamıt’tır (2643 m.). Skalistıy dağlarında çok sayıda mağara, Biyçesın ve Pokun Sırt gibi yaylalar vardır.
Skalistıy dağlarının güneyinde, Bokovoy (“Yan”, “Biti ik”) dağları uzanır. Bu dağlara Ana Kafkas Sıradağları’nın önünde oldukları için Peredovıye (“Ön”) dağları da denir. Bokovoy dağlarının 3600–3700 metreye kadar ula an birçok zirvesi vardır. Bu
6 zirvelerden bazılarının kuzey yamaçlarında bütün yaz boyunca kar kalkmaz, bazı kısımlarında da buzullara rastlanır. Bokovoy dağlarının yamaçları ormanlarla kaplıdır; burada çok sayıda dere, göl ve çağlayan vardır.
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti ile Kabardey Balkar Cumhuriyeti sınırında bulunan, Karaçayların Mingitav, Çerkeslerin O hamaho adını verdiği Elbrus Dağı Kafkaslar’ın ve Avrupa’nın en yüksek zirvesidir. Yüksekliği 5642 metredir, sönmü bir volkan kabul edilir. Kükürtlü, Ullu Hurzuk, Ullu Kam gibi daha sonra birle erek Kuban’ı olu turan birçok nehir kaynağını Elbrus’un buzullarından alır.
KÇC’nin en güneyinde, Abhazya ve Gürcistan ile sınırı olu turan Ana Kafkas Sıradağları yükselir. Ana Kafkas Sıradağları ayrıca Vodorazdelnıy Sıradağları olarak da adlandırılır; kaynağını onun güney yamaçlarından alan nehirler Karadeniz’e ve Hazar Denizi’ne, kuzey yamaçlarından alan nehirler de Hazar ve Azak denizlerine dökülür. Ana Kafkas Sıradağları Küçük Laba nehrinin yukarı kısımlarından itibaren, doğudan batıya doğru 100 kilometrelik bir duvar gibi yükselir. 3000 metreden yukarı kısımlar buzullarla kaplıdır. Bazı vadilerde buzulların 2000 metreye kadar indiği görülür. Kafkasların en büyük buzulları olan Alibek, Amanauz, Uzunkol, Ullukam, Tonguzorun, Azav, Bızıngı ve Dıhsuv bu bölgede yer alır. Sıradağların en yüksek zirvesi, Teberda nehrinin yukarılarında bulunan Dombay Ülgen’dir (4046 m.). Psı (3790 m.) ve Guandra (3984 m.) diğer önemli zirvelerdir. Kluhor, Maruh ve Sançara gibi önemli geçitler Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’ni Abhazya’ya bağlar ve Karadeniz’e açılır.3 (EK–1)
B. Đklim Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin farklı yeryüzü ekillerinin, Karadeniz’e ve Hazar Denizi’ne yakın olmasının iklim özellikleri üzerinde büyük etkisi vardır. Genelde karasal iklim özellikleri görülmektedir. Cumhuriyet’te ocak ayı ortalama hava sıcaklığı
3 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov. Ag.e.; Geografiya Kavkaza (Kafkasya Coğrafyası), http://wkavkaz.narod.ru/otxt/caucas.html (Eri im: 26.07.2005); Hapayev, Safar, “Karaçayevo Çerkesiya, Na Kray Rodnoy” (Karaçay Çerkes, Yöremiz), Çerkessk, 1992, s.5 12; KÇC resmi internet sitesi, www.kchr.info , (Eri im: 16.05.2005).
7 3,2 °C, temmuz ayı ortalama hava sıcaklığı 20,6 °C’dir. Maksimum sıcaklık 39 °C, minimum sıcaklık 29 °C olarak ölçülmü tür. 4
KÇC toprakları, genel olarak yeryüzü ekilleriyle belirlenen iklim ku aklarına bölünür. Kuzey sınırlarından Pastbi çnıy Dağları’nın yamaçlarına kadar ılımlı karasal iklim hâkimdir. Bunu esas olarak kuzeyden ve kuzeydoğudan gelen hava kütleleri biçimlendirir. Burada yıllık ortalama hava sıcaklığı 9 °C, yıllık ortalama yağı miktarı 520 mm.dir. ( ekil 4)
ekil 4. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti'nin Đklim Haritası
KÇC’nin bu kısmında, ortalama hava sıcaklığı 20 °C olan kuru ve sıcak bir yaz hâkimdir; maksimum hava sıcaklığı seyrek olarak 40 °C’ye ula ır. Burada don eylül ayı 4 “Prirodnıye usloviya” (“Doğa Ko ulları”), Karaçayevo Çerkesskaya Respublika, http://kcr.narod.ru/customs/kcrtodayr.html (Eri im: 15.03.2005).
8 sonunda ba lar, nisan ba ında sona erer. Ocak ayı ortalama hava sıcaklığı 4,2 °C, minimum hava sıcaklığı 33°C’dir. Kı ın az kar yağar.
Cumhuriyet’in yüksekliği 800 ile 1200 metre arasında deği en alçak dağlık bölgesinde ılıman iklim hâkimdir. Bu ku akta yıllık ortalama hava sıcaklığı 8–9 °C’dir; maksimum hava sıcaklığı 38 °C, minimum hava sıcaklığı ise 34 °C’dir. Kı ın ortalama hava sıcaklığı 3,4 °C’dir. KÇC’de yıllık ortalama yağı miktarı 650–700 mm.dir.
Orta dağlık bölgede iklim ılıman ve nemlidir. Burada, çok yüksek olmayan platolarda, deniz seviyesinden 1200–2000 metre yükseklikte bulunan dağlar arasındaki derelerde mikro iklim olu masında Skalistıy ve Bokovoy sıradağlarının rolü büyüktür. Dağlar kuzeydoğudan ve güneybatıdan gelen sisten ve soğuk rüzgârlardan büyük ölçüde koruma sağlar.
Bu ku akta bazı iklimsel farklılıkları olan sağlık ve dinlenme merkezi Teberda ile turizm merkezleri Dombay ve Arhız bulunur. Teberda ehrinde güne ı ınımı süresi yılda 2200 saate ula ır. Burada güne li günler yılda ortalama 90, güne siz günler ise toplam 16 gündür ve güne ı ınımı 250 gün bulutluluk yüzünden biraz azalır. Teberda’da rüzgâr azdır, yıllık ortalama hızı 1,8 m/s.’dir. Ana Kafkas Sıradağları’ndan esen dağ rüzgârları kı döneminde sıcaklık getirir; burada kı ın ortalama hava sıcaklığı 2,3 °C’dir. Yıllık ortalama nispi nem oranı % 70’tir, yılda ortalama 700 mm. yağı dü er. Kı buraya dağlardan, bahar ise kuzeyden gelir. Teberda’da yaz sıcaktır, ortalama hava sıcaklığı 15,5 °C’dir. Yılın en iyi zamanı sonbahar kabul edilir; en fazla açık gün sayısı bu döneme dü er, az yağı olur. ( ekil 4)
Arhız’ın ve Dombay’ın iklimi benzerdir ve Teberda’nın iklimiyle de benzerlikler gösterir. Fakat Arhız’da geni vadilerde aydınlanma daha iyidir. Arhız yerle iminde yıllık ortalama hava sıcaklığı 5 °C, temmuz ayı ortalama hava sıcaklığı 15 °C, ocak ayı 5,8 °C’dir. Nispi nem oranı % 72, yıllık ortalama yağı miktarı 820 mm.dir. Arhız’da ve Dombay’da kı yakla ık dört ay sürer. Đlk kar genellikle kasım ortasında dü er, nisan ortasında ise tamamen kalkar. Kar örtüsünün kalınlığı 50 santimetreden 1,5 2,5 metreye kadar deği ir. Arhız ve Dombay’da kı ın güne li gün sayısı çoktur, hava 18 °C’ye kadar ısınır.
9 2000 ile 4000 metre arası yüksek dağlık bölgede iklim deği ir. Yıllık ortalama hava sıcaklığı 2 °C ile 4 °C arasında olup, iklim soğuktur ve don olmayan dönem 80 ile 125 gün arasıdır. Yılda yakla ık 2000 mm. yağı dü er. Ekim kasım ayları karla kaplıdır, haziran temmuzda ise kar kalkar. 5
C. Bitki Örtüsü Cumhuriyetin florasında temelini Kafkas türlerinin olu turduğu, 235’i endemik olmak üzere 1260’tan fazla bitki türü bulunur. Üçüncü zamandan kalma reliktler, step ve hatta çöl unsurları vardır. 24 tür çiçekli bitki, yok olma tehdidi altında olan türlerin girdiği Rusya’nın “Kırmızı Kitabı”nda yer almaktadır.
Bitki örtüsü step, orman, subalpin ve alpin eritler olarak ayrılır. Step karakteristik değildir, yoğun step eridi yoktur. Bu eritte özellikle adaçayı, binyaprak, çobançantası, peygamber çiçeği, step yabani buğdayı gibi çok yıllık otsu bitkiler hâkimdir.6
Dağ önü step bitkileri yava yava çayır step örtüsü ile deği ir ve bu da geni yapraklı ormanlara (kayın, gürgen, me e) dönü ür. Dağlarda 2200 metreye kadar iğne yapraklı ormanlar (çam, köknar, ladin) vardır. Yabani meyve ağaçları da (elma, armut, erik, kiraz, ku kirazı) çoktur. Orman kenarlarında, kuru yamaçlarda tıpta da kullanılan ek i meyveli kırmızı amberbaris bulunur. Orman eridinin alt kısmında, diğer yararlı çalı bitkilerinden akdiken, ku burnu, kızılcık ve deniz cehrisi yeti ir. Kafkas hanımeli, deği ik eğreltiotu, düğünçiçeği ve çançiçeği türleri de orman eridine özgüdür.
KÇC’nin orman alanı 432.997 hektardır. Ormanlar cumhuriyetin toplam alanının yakla ık % 30’unu olu turur. Orman eridinin bitki örtüsü step eridinden zengindir. Bütün ormanlar, sadece seçilmi ağaçların kontrollü kesimine izin verilen 1. grup ormana dâhildir Karaçay Çerkes Cumhuriyeti ormanlarında bazıları relikt ve endemik olan 120’den fazla ağaç ve çalı türü yeti ir.
5 Karaçayevo Çerkesskaya Respublika (Karaçay Çerkes Cum.), http://ine.ru/alania.htm , (Eri im: 28.08.2004). 6 “Prirodnıye usloviya” (“Doğa Ko ulları”)…
10 1700 ile 2400 metre arası yükseklikteki subalpin eritte bitki örtüsü çok çe itlidir. Yüksek otlar, çalılıklar, seyrek ve eğri orman (kısa boylu, eğri gövdeli ağaçlardan olu an orman) hâkimdir. Üçüncü zaman relikti olan ormangülü (rododendron) bu eride özgüdür. Subalpin eridin çiçekli bitkilerinin çoğu temmuz ve ağustosta açar.
2500 ile 3200 metre arası yükseklikteki alpin çayırlarda 3 tip çe it bitki örtüsü görülür; alçak boylu otlardan olu an çayırlar ve kayalık bitkileri. Alçak boylu otsu bitkilerden buzul çuha çiçeği, centiyana, çayır ıtır çiçeği, safran, menek e v.d hâkimdir. Kaya bitkileri genelde bitki örtüsünün en üst sınırını olu tururlar. Burada en yaygın bitkiler man et, menek e ve çan çiçeğidir. Daha yukarıda, dağların karlarla ve buzullarla kaplı zirvelerinde ve sırtlarında toprak ve yüksek bitkiler yoktur. Bitki organizmalarından sadece yosuna rastlanır. 7
D. Akarsular ve Göller Karaçay Çerkes Cumhuriyeti su rezervi bakımından zengindir. Kafkas sıradağlarının kuzey eğimindeki akarsular Kuban havzasına aittir. 130 civarında buzul kaynaklı dağ gölü ve çok sayıda çağlayan bulunmaktadır. KÇC topraklarında büyüklü küçüklü 172 akarsu akar. Bunlardan en büyükleri Kuban, Büyük ve Küçük Zelençuk, Teberda, Urup ve Büyük Laba nehirlerdir. Kafkasya'nın en büyük nehirleri Elbrus dağındaki buzullarından doğmaktadır.8 ( ekil 5)
Kaynağını Elbrus dağının batı yamaçlarındaki buzullardan alan Kuban nehri ve kolları yoğun bir ağ eklinde cumhuriyet topraklarını kaplamaktadır. Kuban’ın toplam uzunluğu 941 kilometredir ve 187 kilometresi KÇC topraklarında akmaktadır. Hurzuk, Ullu Kam ve Uçkulan nehirleri Uçkulan köyü yakınlarında birle erek Kuban adını almaktadır. Kuban nehri, yukarı kesimlerinde doğu tarafından Hudes, Đndi , Amankol vd. kolları, batı tarafından da Duvut, Gilaç, Teberda ve diğer nehirleri almaktadır. Teberda Karaçayevsk ehrinde Kuban’a karı maktadır.
7 http://www.elbrusoid.ru/ 8 Karaçayevo Çerkesskaya Respublika, http://ine.ru (Eri im: 27.11.2005)
11 KÇC’nin suyu en fazla olan nehirlerinden biri olan Teberda, Gonaçhir ve Amanauz nehirlerinin birle mesiyle olu ur. Dağlardaki karlardan ve buzullardan beslenen büyüklü küçüklü onlarca nehir Teberda’ya dökülür. Bunlardan Hacıbiy, Ullu Hatipara, Muhu, Gidam batısından; Gedej, Ullu Murucu, umka ve Camagat da doğusundan Teberda’ya karı ır.
Kuban nehri Çerkessk ehrinin a ağısında Küçük ve Büyük Zelençuk, Urup ve Laba gibi suyu bol birkaç kol daha alır. Bunlar Kuban’ın KÇC topraklarında doğan ve akan batı kollarıdır. Doğu kollarının ise suyu azdır.
Büyük Zelençuk 9 deniz seviyesinden 1500 m. yukarıdaki Arhız yerle iminin güneyinde, Psı ve Kızgıç nehirlerinin birle mesiyle olu ur. Kaynaklarından itibaren nehrin toplam uzunluğu 160 km.dir. Kollarının çoğu yukarı kesimlerinde ona karı ır. Büyük Zelençuk’un batı kaynağı olan Psı nehri, Belaya ve Amanauz’un birle mesiyle olu ur. Psı batıdan Arhız, doğudan da buzullardan çıkan Sofya nehirlerini alır. Büyük Zelençuk’un doğudaki kaynağı olan Kızgıç, yukarı kesimlerde Çertova Melnitsa boğazında dar bir kanyonu geçer. Zelençukskaya stanitsasının kuzeybatısında Büyük Zelençuk’a Kâfar nehri katılır.
Hazar havzasına ait Kuma ve onun kolu Podkumok ile Terek’in kolu Malka nehirleri de kaynaklarını KÇC topraklarından almaktadır.
Ekonomik açıdan büyük önemi olan bu nehirlerden hem içme suyu sağlamada hem de sulamada yararlanılmaktadır. Stavropol Krayı’na su sağlayan Büyük Stavropol Kanalı sistemi de cumhuriyet topraklarında kurulmu ve i lemektedir. Kollarıyla birlikte uzunluğu 160 km.yi bulmaktadır.
9 Zelençuk nehrinin adı yerli dillerde “Đncik” veya “Đncic”tir.
12
ekil 5. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Akarsular
Dağlardaki birçok nehir göllerden çıkmaktadır. KÇC’deki göller esas olarak karstik, moren ve tektonik göllerdir. Karstik ve moren göller, men eleri itibarıyla buz tutarlar. Kuban’ın üst kesimlerinde bulunan en büyük göller Ulluköl (Uçkulan nehrinin havzası) ve Hurlaköl’dür (Hudes nehrinin batısında). Teberda nehri havzasında 100’den fazla göl vardır. Bunlardan en büyükleri Murucu, Kluhor, Tumanlıköl, Baduk, Hacıbiy, Kıngırçat ve Karaköl’dür. Aksaut ve Maruha nehirlerinin yukarı kesimlerinde de göller vardır, fakat en fazla göl Büyük Zelençuk havzasında bulunmaktadır. Sadece Arhız’da 70’ten fazla dağ gölü vardır. Birçok göl 2500–3000 m. yüksekliktedir ve yılın büyük kısmında buzla ve karla kaplıdır. Yakla ık 2500 metre yükseklikte, Büyük Zelençuk’un sağ kolu Rapoçay nehrinin kaynaklarında 7 metre derinliğindeki Çabaklıköl bulunmaktadır.
13 Kızgıç nehri havzasında 17 göl vardır. Arhız yerle iminin batısında, Urup nehrinin kaynaklarında ve Büyük Laba havzasında onlarca büyük dağ gölü bulunmaktadır.
KÇC maden suyu kaynakları bakımından da zengindir. Özellikle Elbrus Dağı yakınlarında çok sayıda kaynak bulunur. Sadece Ullu Hurzuk nehri havzasında 20’den fazla kaynak vardır.
KÇC’deki en büyük buzullar Ana Kafkas Sıradağları üzerinde bulunan Calauçat, Alibek, Amanauz ve Ullu Kam nehrinin kaynağını aldığı, 7,5 km. uzunluğundaki Kükürtlü’dür. Bölgede toplam 352 buzul vardır. 10
E. Tarım ve Hayvancılık Dağlık güneyde ve dağ önü denilen kuzeyde tarım ekonomisi farklıdır. Güneyde hayvancılık ağırlıktadır; koyunculuk, meyvecilik ve arıcılık geleneksel olarak geli mi tir.11 KÇC’nin Kuban boyu düzlüğünün ucu olan kuzey ovalık kısmında hemen hemen aralıksız sürülmü topraklar bulunmaktadır. Daha çok tahıl ekimi yapılır. Burada 130–150 m. humuslu kara toprak hâkimdir. Çarlık döneminde 24,8 hektar olan ekilebilir alan 1955’te 174.000 hektara çıkmı tır. Ekilebilir alanlar bugün cumhuriyet topraklarının yakla ık % 50’sini kaplar. Buğday, mısır, ayçiçeği, eker pancarı, patates ba ta olmak üzere sebze yeti tirilir. Daha yüksek kesimlerde ağırlığı yulaf almaktadır. Çevredeki büyük ehirlerin patates ihtiyacı büyük ölçüde KÇC tarafından kar ılanmaktadır. Vejetasyon dönemi cumhuriyetin kuzeyinde 182 gündür ve tarım için elveri lidir. Güneyindeki dağlık bölgelerde ise 50–75 gündür. Toprak ve iklim ko ulları tahıl, eker pancarı, sebze gibi tarımın ba lıca kollarının geli mesini mümkün kılar.12
Dağlık Karaçay bölgesinde tarım alanlarının azlığı nedeniyle tarım Karaçayların ekonomisinin ba lıca geçim kaynağı olmamı tır. Bahçecilik ve bağcılık, Karaçay'da ancak 17. yüzyıl sonlarında ve 18. yüzyıl ba larında geli meye ba lamı tır. Tarım
10 Karaçayevo Çerkesskaya Avtonomnaya Oblast, www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/059/057.htm (Eri im: 19.12.2005) 11 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov. A.g.e., s.59. 12 “Na prekrestke drevnih putey – Karaçayevo Çerkesiya” (Eski Yolların Kav ağında Karaçay Çerkes”), http://ine.ru/alania.htm (Eri im: 23.10.2004)
14 ekonomisinin temeli et ve süt hayvancılığıdır; koyun, keçi, büyükba hayvan ve domuz yeti tirilir; atçılık ve tavukçuluk yapılır.
Son yıllarda tarım ürünleri üretimi dü mü tür. 2000 yılında 1995 yılına göre tahıl ve baklagil üretimi %18, eker pancarı % 56, ayçiçeği % 44,4, patates 2 mislinden fazla, et 5 misli, süt 2,1 misli, yumurta 9,8 misli ve yün üretimi de 3,6 misli azalmı tır. Aynı dönemde tarım ürünleri üreten i letmelerde de üretim dü mü tür. Bu i letmelerde üretim hacmi % 12,1 azalmı tır.13
F. Yeraltı Kaynakları Arazinin jeolojik yapısı yeraltı kaynaklarının dağılımını belirlemektedir. Kuzeydeki düzlük bölgede temel yeraltı kaynakları metalik olmayan yapı materyalleridir. Skalistıy sırasının uzantılarında ve daha güneyde, Humara, Tolstobugorskoye v.d. rastlanan ta kömürü 19. yüzyıl ortalarından itibaren çıkarılmaya ba lanmı tır. Urup nehrinin üst kesimlerinde bakır pirit (kalkopirit) elde edilir. Barit, a ıboyası (okra) ve sülüğen yatakları Urup ve Maruha nehirlerinin üst kesimlerinde, Biyçesin platosunda, Büyük Zelençuk havzasında bulunmaktadır. Kamennomost kasabasının yakınında andezit, Kuban’ın üst kesimlerinde, Hurzuk köyünün güneyinde granit çıkarılır. Teberda nehrinin üst kesimlerinde siyah ve beyaz mermer yatakları i letilir. Köndelenle dağının batı eğiminde ve Gidam nehri ağzının yakınında, Agur vadisinde de mermer yatakları vardır. Teberda’dan, Kuban’ın üst kesimlerinden çıkarılan mermer ve granit geni ölçüde kullanılır. Bölgenin deği ik yerlerinde ate e dayanıklı kil rezervleri bulunmu tur. Ayrıca antimon, boksit ve arsenik kaynakları da bilinmektedir.
Yeraltı kaynakları arasında kömür, demir cevheri, altın, gümü , değerli metaller, mermer, granit, alçı ta ı önemlidir. KÇC mineral kaynakları bakımından zengindir.
G. Sanayi Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde ba lıca sanayi kolları gıda, kimya ve petrokimyadır. Makine yapımı ve ağaç i leme, kömür ve maden cevheri sanayi de 13 Bayramukov Đ.H., Karaçayevo Çerkesskaya avtonomnaya oblast, Hozyaystvo (Ekonomi), www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/059/057.htm (Eri im: 17.01.2004).
15 geli mektedir. Kömür, kur un, çinko, bakır, granit ve mermer gibi KÇC’nin güneyinde çıkarılan yeraltı kaynakları kuzeydeki sanayi tesislerinde i lenmektedir. Cumhuriyet’te çimento, seramik ve silikat tuğla dâhil in aat malzemeleri, prefabrik betonarme yapılar ve ürünler, metal olmayan yapı malzemeleri, in aat alçısı v.d malzemeler üretilmektedir.
2001 yılında KÇC’de kayıtlı 1299 sanayi i letmesi vardı. Bunlardan 23’ü (% 1,8) devlete ve belediyelere aitti. 1198’i (% 92,2) özel i letme ve 33’ü de (% 2,5) devlet ve özel te ebbüs ortak i letmelerdi. Faaliyette olan i letme sayısı 575 idi (Toplam sayının % 44,3’ü); bunların içinde büyük ve orta ölçekli olanların sayısı 59’du. 2000 yılında sanayi üretimi belirgin bir istikrara kavu mu tur. 2834 milyon ruble bedelinde üretim yapılmı tır. Önceki yıla göre en büyük artı kimya ve petrokimya kollarında (% 148,8), hafif sanayide (% 147,1), demir dı ı metalürjide (% 127,7), makine yapım ve metal i leme kollarında (% 124,7) olmu tur. Üretimde en büyük pay (% 94,5) büyük ve orta ölçekli i letmelere dü mektedir.
2000 yılında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti sanayii içinde ba lıca yeri üretim hacmine göre u sanayi kolları almaktadır: Kimya ve petrokimya sanayi 1042,5 milyon ruble (Toplam üretim hacmi içinde % 36,8). Unculuk dâhil gıda sanayi 570 milyon ruble (% 20,1). Đn aat malzemeleri sanayi 440,5 milyon ruble (% 15,5). Elektrik enerjisi 390,5 milyon ruble (% 13,8).
Diğer sanayi kollarında ise durum öyledir: Makina yapım ve metal i leme sanayi 170 milyon ruble (Toplam üretim hacmi içinde % 6). Demir dı ı metalürji 154,1 milyon ruble (Toplam üretim hacmi içinde % 5,4). Orman, kereste i leme ve selüloz kâğıt sanayi 39,1 milyon ruble (% 1,4). Hafif sanayi 11,2 milyon ruble (% 0,4). Matbaa sanayi 7,1 milyon ruble (% 0,3). Tıp sanayi 4,1 milyon ruble (% 0,14). Cam ve porselen fayans sanayi 1,1 mil. ruble (% 0,04). Diğer sanayi kolları 3,7 mil. ruble (% 0,13). 14
14 http://www.elbrusoid.ru/
16 H. Ula ım 19. yüzyılda yerle im yerleri kendi aralarında ve dı dünyayla sadece dar dağ patikalarıyla bağlıydı. Özellikle dağlık Karaçay bölgesi ula ım ağı bakımından son derece kötü durumdaydı. 1860’larda Kuban Oblastı Elbrus Okrugu yönetimi ilk olarak dağlık bölgelerde yol yapmı tır. Yol Ak Kala, Ta kepir köylerinden ve Kuban Vadisi’nin üst kesimlerinden geçerek Batalpa insk’i Uçkulan’la birle tiriyordu. Bir süre sonra yol diğer köylere de ula mı , Duvut ve Cazlık köyleri dı dünyaya bağlanmı tır.
Kayalık arazi nedeniyle uzun ve zorlu bir çalı madan sonra 1879 yılında yol Karaçay bölgesinin merkezine ula mı tır. Ama dağlardan gelen seller yüzünden bazı bölümleri uzun sürede, bazıları da tekrar yapılmı tır. Daha sonra Mara ve Teberda vadilerine giden yol yapılmı tır. 1875’te Rostov Vladikafkas demiryolu açılmı tır.15
Geli mi bir yol ağı bulunmaması geçmi te ekonomik ili kilerin geli mesini de büyük ölçüde engellemi tir. Sovyetler Birliği döneminde Nevinnomıssk’tan Çerkessk’e ve daha öteye, Ust Ceguta yerle imine kadar demiryolu hattı dö enmi tir. Bugün de tek demiryolu ağı budur. Demiryollarının uzunluğu 50 km.dir. Karayolu ula ımı nispeten geli mi tir. Ba lıca otoyolu Askeri Sohum Yolu’dur. Yol Çerkessk’ten Karaçayevsk’e ve devamla Teberda ve Dombay tarafına, Kluhor geçidine gitmektedir. Karayolu ağı 3349 km.den fazladır. Genel kullanıma açık otoyollar 1639 km, federal otoyol ise 436 km. uzunluğundadır. Çerkessk, havayoluyla Rusya’nın yakın büyük ehirlerine bağlıdır.
Đ. Turizm Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde en önemli turizm bölgesi, Teberda Milli Parkı’nı da içine alan Elbrus bölgesidir. Rusçada “Prielbrus” olarak adlandırılan bu bölge, geçmi yıllarda turizm ve kayak tesisleriyle, dağcılık merkeziyle bütün Sovyetler Birliği’nde ünlüydü. E siz doğal ve iklimsel ko ulları, oldukça büyük kapasiteli tesisler 1980’lerin sonunda ve 1990’ların ba ında yılda 800 bin kadar turisti ve sporcuyu buraya çekiyordu. Dombay, Teberda ve Arhız’da bulunan turistik tesisler, turizm ve dinlenme merkezleri aynı anda 6 bin ki iyi, dağcılık kampları da 1000 ki iyi ağırlayabiliyordu.
15 Tekeyev, Kemal M., “Karaçayevtsı i Balkartsı” (“Karaçaylar ve Balkarlar”), Moskova, 1989.
17 KÇC halkından 10 binden fazla ki i de turizm sektöründe çalı ıyordu. Ba lıca tatil kolları kayak, dağ yürüyü ü ve atlı spor, sağlık turizmiydi.
1992 1999 döneminde Rusya’da ya anan yüksek enflasyon, i letmelerin, organizasyonların ve halkın gelirinin dü mesi, Rusya vatanda ları için dünyanın diğer tatil merkezlerinin açılması gibi nedenlerden KÇC turizminde büyük bir dü ü ya andı. Kafkasya’da ya anan etnik çatı malar ve suç oranının artması da “Prielbrus”u sevenleri korkutan bir etken oldu.
Eski canlılığına kavu amasa da KÇC turizmi bugün yava yava toparlanmaktadır. Turizm ve dağcılık tesislerinin modernle tirilmesi, ula ım yollarının geni letilmesi gibi çalı malar yürütülmektedir. 16
16 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti – Turizm, http://www.elbrusoid.ru; Beroyev, B.M., Prielbrusye, Moskova 1984.
18 III. KARAÇAY ÇERKES CUMHURĐYETĐ NÜFUSUNUN GELĐ ĐMĐ
A. 18. ve 19. Yüzyıllarda Bölgenin Rusya’nın Đdari Yapısı Đçindeki Yeri ve Nüfusu Rusya’nın idari sisteminin temeli I. Petro’nun 18 Aralık 1708 tarihli kararnamesiyle atılmı tır. Bu tarihte Rusya 8 büyük “guberniya”ya bölünmü tür; guberniyalar da kendi içlerinde “uyezd”lere ayrılmı tır. II. Katerina döneminde bazı “guberniya”lar, bir tür askeri valilik olan “namestniçestvo”lara dönü türülmü tür. Sınır bölgelerinde ve Kazakların yerle tirildiği topraklarda guberniyaların kar ılığı olan idari birimler “oblast” olarak adlandırılmı tır. 18. 20. yüzyıllarda sınır bölgelerinde birkaç guberniyanın dâhil olduğu büyük bölgeler “kray”ları (kenar, uç) olu turmu tur. 1888’den itibaren Kazakların ya adığı topraklarda “okrug”ların veya “uyezd”lerin kar ılığı olarak “otdel”ler kurulmu tur.17
Bu çalı mada “guberniya” kar ılığı olarak “eyalet”, “namestniçestvo” kar ılığı olarak da “genel valilik” terimleri kullanılmı tır. “Uyezd”, “oblast” ve “otdel” gibi idari birimlerin adları ise, Türkçede yerle mi kar ılıkları olmadığı için olduğu gibi bırakılmı tır.
Kafkasya Rusya tarafından 150 yıldan fazla bir sürede ele geçirilmi tir. Ele geçirilen topraklarda Rusya’nın kendi idari sisteminden farklı bir sistem kurulmu ve yeni topraklar ele geçirildikçe, artlar deği tikçe bu sistem de sürekli deği mi tir.
Rus birlikleri tarafından Kafkasya sınırında ilk kez 1735 yılında istihkâmlar ve kaleler kurulmaya ba lanmı tır. 5 Mayıs 1785’te II. Katerina’nın emriyle bugünkü Mozdok, Stavropol, Kızlyar ve Astrahan topraklarını içine alan Astrahan Eyaleti lağvedilmi ve yerine “Kafkasya Genel Valiliği” kurulmu tur. (Yönetim merkezi Malka nehrinin Terek’e karı tığı yerde kurulan Yekaterinograd; merkez 1790’da yeniden Astrahan’a ta ınmı tır). Kuban tarafı Kafkasya Genel Valiliği’ne dâhil edilmi , valiliğin toprakları da “Astrahan” ve “ Kafkas” olmak üzere iki oblasta ayrılmı tır.
17 Tarhov S.A., “Đzmeneniye administrativno territorialnogo deleniya Rossii za posledniye 300 let” (Son Üç Yüz Yıl Đçinde Rusya’nın Đdari Yapısındaki Deği iklikler), Geografiya Gazetesi Elektronik Versiyonu. http://geo.1september.ru/article.php , (Eri im: 27.09.2005).
19 Yine II. Katerina’nın emriyle Karadeniz (Çernomorski) Kazak Ordusu kurularak, 1792’de Azak Denizi’nden Ust Laba kalesine kadar, Kuban’ın yukarı akıntısı boyunca bütün topraklar Kazaklara “bağı lanmı tır”. 1792’den 1798’e kadar Kuban nehri üzerinde Karadeniz (Çernomorskaya) ve Kuban kordon hatları in a edilmi tir. 1792 yılında, in a edilen bu istihkâmlar ve kaleler toplu halde “Kafkas Hattı” olarak adlandırılmı tır.
Çar I. Pavel’in idari reformları sırasında Kafkasya Genel Valiliği’nin adı 1796’da tekrar Astrahan Eyaleti olarak deği tirilmi tir. 1803 yılında Laba nehri ağzından Hazar Denizi kıyısına, Manıç’ın kuzeyine kadar bütün topraklar Astrahan Eyaleti’nden alınarak “Kafkasya Eyaleti” adıyla yeni bir idari birim kurulmu tur. Yönetim merkezi Georgiyevsk olan eyalet be “uyezd”e bölünmü tür: Aleksandrovski, Yekaterinodar, Kızlyar, Mozdok ve Stavropol. 24 Temmuz 1822’de Kafkasya Eyaleti “Kafkas Oblastı” olarak yeniden düzenlenmi ve yönetim merkezi Stavropol’e ta ınmı tır.
Bugün Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin bulunduğu Kuban bölgesi 1820’lerden itibaren Rusya’nın hâkimiyetine girmeye ba lamı tır ve bu süreç 1860’larda tamamlanmı tır. Bu nedenle 19. yüzyılın ilk yarısına ait nüfus verileri tamamen tahminidir. Mevcut nüfus bilgileri genellikle askeri istihbarat raporlarına dayanmaktadır
Çarlık yönetimi tarafından vergi mükellefi listelerinin düzenlenmesi ve düzeltilmesi amacıyla belli aralıklarla, sadece belli ya taki erkekleri kapsayan “revizyon”lar yapılmı tır. Kafkasya’nın bölgeleri Rusya’nın idari sistemine dâhil oldukça, yapılan bu “revizyon”larda Kafkasyalı nüfusla ilgili bilgiler de yer almaya ba lamı tır. V. Revizyon ve yerel sayım verilerine göre, 19. yüzyıl ba ında Kuzey Kafkasya’nın “Kafkas Dağlarında” kar ısında gösterilen yerli nüfusu 508.000 ki idir. Bunun içinde Nogaylar 4.400, Karaçaylar 3.600 ve Çerkesler 500.000 ki idir.18
Mayıs 1847’de Kafkas Oblastı, Kafkas Hattı’nı da içine alacak ekilde düzenlenerek “Stavropol Eyaleti”ne dönü türülmü tür. 1856 yılında Kafkas Hattı, bütün Terek ve Malka havzasını içine alan doğu yarısı Sol Kanat, Kuban havzası da Sağ Kanat
18 Kabuzan V.M., “Naseleniye …, s. 144, Tablo 14.
20 olmak üzere ikiye ayrılmı tır. Karadeniz Kıyı Hattı’nın Kuban ağzından Gagra derbentine (Abhazya) kadar olan kısmı da Sağ Kanat’a bağlanmı tır. Böylece Kafkas Hattı’nın Sağ Kanadı, Kuban’a yerle tirilen Karadeniz ve Hat Kazaklarının toprakları dı ında, kuzeyden ve doğudan Kuban nehriyle ve bu Kazak ordularının topraklarıyla; batıda Karadeniz’le ve güneyden Kafkas dağlarıyla sınır olmu tur. Sınır Elbrus dağı ve Küçük Laba kaynakları arasında Kafkas sıradağları çizgisinden geçerek Küçük Laba kaynaklarından itibaren güneybatıya dönmekte ve düz bir çizgi halinde Gagra burnuna kadar inmektedir. Bu tarihten itibaren bütün bu topraklar “Kuban ötesi” (Zakuban) ve burada ya ayan halklar da “Kuban (ötesi) halkları” olarak adlandırılmaya ba lamı tır.19
Kafkas Hattı’nın bugünkü Karaçay Çerkes Cumhuriyeti topraklarını içine alan Sağ Kanadı’nın geni liği oldukça büyüktür ve kendi içinde dörde bölünmektedir: 1) Kuban hattı, 2) Laba hattı, 3) Zelençuk hattı ve 4) Belaya nehrinde yeniden ba latılan ve istihkâmlardan birine kadar uzanan hat. Bu hatlar da “uçastok” denilen ve her birinde Kazak Hat Ordusu’nun “brigada” denen birer birliğinin bulunduğu daha alt birimlere ayrılmaktadır. Kuban hattında Ust Laba, Proçnookop, Stavropol ve Batalpa a olmak üzere 4 uçastok yer almaktadır. 1841’de yapımına ba lanan Laba Hattı, Proçnıy Okop’tan Ust Laba istihkâmına kadar uzanmaktadır ve buraya 13 Kazak stanitsası (köyü) yerle tirilmi tir. Zelençuk hattı ise Nadejinski istihkâmından ba lamaktadır.20
1858 yılında yapılan X. Revizyon ve yerel sayım verilerine göre olu turulan tablo nüfus hakkında genel bir fikir vermektedir. (Tablo 1). Bu yıllarda Kuzey Kafkasya’nın düzlük bölgelerine Kazaklar yerle tirilmi , yerli halk ise dağlara çekilmi durumdadır. 1860 yılında Kuban Oblastı’nın kurulacağı Sağ Kanat’ta 1.102.400 ki i olan toplam nüfus içinde yerli halktan 626.000 ki i ya amaktadır. Bu nüfustan 586.000 ki i Çerkes (Bunun içinde Kabardeyler 51.000 ki i olarak ayrıca gösterilmi tir), 24.000 ki i Karaçay, 16.000 ki i de Nogaydır. Bu sayılar gerçeğe yakın görünmemektedir ve daha 19 Anuçin D.G., “Oçerk gorskih narodov Pravogo Krıla Kavkazskoy Linii” (“Kafkasya Hattı Sağ Kanadı’nın Dağlı Halkları”), Voyennıy Sbornik (Askeri Külliyat), No 1, St. Petersburg, 1860; Kaynak: “Russkiye avtorı XIX veka o narodah tsentralnogo i severo zapadnogo Kavkaza” (“Merkezi ve Kuzeybatı Kafkasya Halkları Hakkında XIX Yüzyıl Rus Yazarlarının Yazdıkları”), Cilt 2, EL FA Yayınevi, Nalçik 2001. 20 Stal Karl F., “Etnografiçeskiy oçerk çerkesskogo naroda (1852)” (“Çerkes Halkı Üzerine Etnografya Denemesi”), Russkiye avtorı XIX veka o narodah tsentralnogo i severo zapadnogo Kavkaza (Merkezi ve Kuzeybatı Kafkasya Halkları Hakkında XIX Yüzyıl Rus Yazarlarının Yazdıkları) , Cilt 1, EL FA Yayınevi, Nalçik 2001.
21 sonraki verilerle çeli mektedir. Abazalar tabloda gösterilmemi tir. 24 bin ki i gösterilen Karaçaylar ise sonraki yıllara ait verilerde 15–16 bin ki i görünmektedir.21
Tablo 1 X. Revizyon (1858) ve Yerel Sayım Verilerine Göre 1850’li Yıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (ki i) Toplam Rus Ukraynalı Nogay Çerkes Karaçay Stavropol Eyaleti 153.000 97.600 34.700 15.600 Sağ Kanat (Kuban) Yey 78.700 78.700 Yekaterinodar 63.600 63.600 Taman 60.200 60.200 Dağlı Halkların 94.800 94.800 Topraklarında Kafkas Dağlarında 626.000 16.000 586.000 24.000 Toplam 923.300 297.300 16.000 586.000 24.000 Kuban Kazak 179.100 142.400 36.700 Ordusu Sağ Kanat Toplam 1.102.400 142.400 334.000 16.000 586.000 24.000 Sol Kanat (Terek) Pyatigorsk 90.600 50.300 18.900 10.500 Kizlyar 77.200 4.200 65.400 Mozdok 22.200 0.900 11.700 2.000 Terek Kazak Ordusu 98.900 68.100 20.400 Kafkas Dağlarında 290.000 36.000 Sol Kanat Toplam 578.900 123.500 39.300 87.600 38.000 Karadeniz Kıyı Hattı 9.400 8.900 GENEL TOPLAM* 1.843.700 372.200 408.000 119.200 624.000 24.000 Kaynak: Kabuzan, s. 189, Tablo 55. * Bu sayıya Dağıstan Oblastı’nın nüfusu da eklendiğinde (404.200 ki i), Kuzey Kafkasya’nın toplam nüfusu 2.247.900 ki i olmaktadır. Dağıstan’da Kafkasyalı nüfus dı ında sadece 200 Rus ya amaktadır.
Karaçay bölgesi, Kafkas Hattı’nın sağ ve sol kanatları arasında tek irtibat bölgesi olduğundan Ruslar tarafından stratejik açıdan çok önemli görülmü tür ve erken bir tarihte, 1822 yılında Rusya tarafından ele geçirilmi tir. 1834’e kadar kendi beyleri (“biy”) tarafından yönetilen Karaçaylarda ve diğer halklarda bu tarihten itibaren “komiserlik” (pristavstvo) yönetimi kurulmu tur. Yerli nüfus be komiserin (pristav) yönetimine bağlanmı tır: 1) Nevinnomıssk’ta bulunan Kuban ötesi halkları ba komiseri Mansur, Kıpçak ve Karamirza Nogayları ile Dudaruko Abazalarını yönetmektedir. 2) Ust Ceguta istihkâmında bulunan Tohtamı komiseri Tohtamı Nogaylarını ve Kuban Abazalarından Looları yönetmektedir. 3) Zelençuk hattı komutanına bağlı olarak 1848’de görevlendirilen ve Nadejinski istihkâmında bulunan komiser, Kabardey 21 Kabuzan V.M., “Naseleniye Severnogo Kavkaza v XIX XX vekah Etnostatistiçeskoye issledovaniye” (19 20. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’nın Nüfusu – Etno Đstatistik Ara tırması), Rusya Bilimler Akademisi Rusya Tarihi Enstitüsü, St. Petersburg, 1996
22 Çerkeslerini ve Ba ılbay Abazalarını yönetmektedir. 4) Besleney ve Kuba Ermenileri komiseri Navruz Nogaylarını, Sultan Nogaylarının bir kısmını, Besleneyleri ve Kuban Ermenilerini yönetmektedir. 5) Laba komiseri Temirgoy ve Rusya’ya bağlanan Hatukay Çerkeslerini yönetmektedir; Temirgoyevskaya stanitsasında ya amaktadır.
1848’de Karaçay Komiserliği’ne birkaç Abaza köyü dâhil edilmi tir. 1856–57 yıllarında var olan Teberda Komiserliği daha sonra Karaçay Komiserliği’ne bağlanmı tır. Son olarak, 1861 yılında Karaçay Komiserliği ile Tohtamı Komiserliği Yukarı Kuban (Verhne Kubanskoye) Komiserliği olarak birle tirilmi tir.
1859’da eyh amil’in teslim olmasıyla Dağıstan’da ve Çeçenistan’da direni in sona ermesi, Rusya hükümetinin bütün gücünü ve dikkatini Kuzeybatı Kafkasya’ya toplamasını sağlamı tır. Bu, yeni ele geçirilen topraklarla birlikte yeni idari düzenlemeler getirmi tir. ubat 1860’ta Çar II. Aleksandr’ın kararnamesiyle Karadeniz Kazak Ordusu’nun adı “Kuban Kazak Ordusu” olarak deği tirilmi tir. Aynı yılın kasım ayında Kafkas Hattı Stavropol Eyaleti’nden ayrılarak, Kuban Kazak Ordusu’nun toprakları sayılan Sağ Kanat “Kuban Oblastı”, Terek Kazak Ordusu’nun toprakları sayılan Sol Kanat da “Terek Oblastı” adlarıyla iki yeni idari birim kurulmu tur. Aynı kararnameye göre Kafkas sıradağlarının kuzeyinde kalan bütün topraklar, yani Stavropol Eyaleti ile Kuban ve Terek oblastları bundan sonra “Kuzey Kafkasya” olarak adlandırılacaktır. Böylece Kafkasya Genel Valiliği 1860 yılında Kuzey Kafkasya ve Kafkas Ötesi (Zakavkazye) olarak iki birime ayrılmı tır.22
Kuzey Kafkasya’nın batı kısmında yer alan Kuban Oblastı’nın alanı, Kuban nehrinin ve kollarının akıntısı boyunca 89.665 km 2dir. Güneyde Ana Kafkas Sıradağları bölgeyi Karadeniz sahilinden ve Kutais Eyaleti’nden ayırmaktadır. Kuzeyde Don Oblastı (Don Kazak Ordusu’nun toprakları) ile sınırdır. Doğuda Terek Oblastı’yla sınırı Elbrus Dağı ve uzantılarından, Stavropol Eyaleti’yle sınırı da Yey nehri ve kollarından geçmektedir. Kuban Oblastı batıda yarımada eklinde Karadeniz’e ve Azak Denizi’ne sokulmaktadır. Kuban nehri, oblastı nehir boyunca uzanan step düzlüğü (Prikuban) ve 22 “Reformı 60 70 h godov XIX v. na Donu i Severnom Kavkaze” (“XIX Yüzyılın 60 70’li Yıllarında Don’da ve Kuzey Kafkasya’da Reformlar”). Đstoriya Dona i Severnogo Kavkaza (Don ve Kuzey Kafkasya Tarihi), Rusya Soros Vakfı “Açık Toplum” Enstitüsü. http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/XIXend XX/Reforms_adm.htm , (Eri im: 19.04.2005).
23 güneydeki dağlık bölge (Zakuban) olmak üzere ikiye bölmektedir. 2.275.000 ki ilik nüfusunun ( ehirlerde 186 bin) % 91’i Rus, % 9’u ise Kafkasyalıdır. Topraklarının % 56’sı Kazak stanitsalarının (köy), % 21’i özel ki ilerin, % 12’si Kazak Ordusu’nun ve % 8’i hazinenin mülkiyetindedir.
Bugünkü Karaçay Çerkes Cumhuriyeti toprakları genel olarak Kuban Oblastı’nın Batalpa a Otdeli sınırları içinde yer almaktadır. Kuban Oblastı’nın güneydoğusunda, Kafkas sıradağlarının kuzey eğiminde yer alan Batalpa a Otdeli 12.730 km 2 yüzölçümüne sahiptir ve Laba, Psekups, Urup, Zelençuk ve Elbrus okruglarından olu maktadır. Karaçaylar Elbrus, Nogaylar Zelençuk ve Urup, Abazalar Zelençuk ve Elbrus, Çerkesler ise bütün okruglarda ya amaktadır. Otdel’in kuzey ve orta kısmında nüfus, Kuban’ın her iki yanında çoğunlukla Ruslardan olu maktadır.23
1864 yılında Kafkas Rus Sava ı’nın sona ermesi ve Kafkasyalı yerli nüfusun çoğunun göç ettirilmesi sonucunda yeniden idari düzenlemeler yapılmı tır. O tarihte Kuban Oblastı Bjeduğ, Abadzeh ve apsığ okrugları ile Yukarı ve A ağı Kuban komiserliklerinden olu maktadır. 30 Eylül 1864’te Yukarı ve A ağı Kuban komiserlikleri kaldırılarak yerine Karaçay, Abaza ve Ermeni uçastoklarından olu an Yukarı Kuban Okrugu kurulmu tur. Bjeduğ Okrugu Hamı ey ve Çerçeney uçastoklarına ayrılarak olduğu gibi korunmu tur. Abadzeh Okrugu da Yukarı ve A ağı Laba uçastoklarına ayrılarak aynı ekilde kalmı tır. apsığların tamamı göç ettiğinden 1 Ekim’den itibaren apsığ Okrugu kaldırılmı tır.24
1865 yılında Kuban Oblastı’nın okrug sayısı be e çıkarılmı tır: Elbrus (Karaçay ve Kuma nehri boylarındaki Çerkes köyleri), Zelençuk (Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar), Urup (Çerkesler, Nogaylar, Ermeniler), Laba (Laba ve Belaya nehirleri boyunda ya ayan Batı Çerkesleri) ve Psekups (Kuban’ın orta akıntısı ve Psekups’un a ağı akıntısı boyunda ya ayan Batı Çerkesleri) okrugları kurulmu tur. 1865–1866
23 “Kubanskiye voyskovıye vedomosti” (“Kuban Ordu Bülteni”), No 15, 1867, Erudutsiya – Rusya Elektronik Ansiklopedi, http://www.erudition.ru/referat/printref/id.25956_1.html , (Eri im: 03.06.2005). 24 Kumıkov T.H., “Đdari Düzenlemeler Hakkında Kuban Oblastı Birliklerine Emir 30 Eylül 1864”. Problemı kavkazskoy voynı i vıseleniye çerkesov v predelı Osmanskoy imperii (20 70 e gg. XIX v.) (Kafkas Sava ı Problemleri ve Çerkeslerin Osmanlı Đmp. Topraklarına Tehciri (19. yy. 20 70’li Yıllar)), Sbornik arhivnıh dokumentov (Ar iv Belgeleri) ., Nalçik, 2001, No 265, s. 323.
24 yıllarına çıkarılan kararnamelerle Kuban ve Terek oblastlarında “askeri halk yönetimi” uygulaması ba lamı tır.25
1 Ocak 1871’de Kuban ve Terek oblastlarında askeri halk yönetimi kaldırılarak, köyleri idari birime dönü türen “sivil yönetime” geçilmi tir.26 Askeri okruglar kaldırılarak yerine sivil “uyezdler” kurulmu tur. Kuban Oblastı Yey, Temrük, Yekaterinodar, Batalpa a ve Maykop uyezdlerine bölünmü tür. Bu tarihe kadar ayrı okruglarda (Elbrus, Zelençuk ve Urup) ya ayan Karaçaylar, Abazalar, Çerkesler ve Nogaylar kom u Kazak stanitsalarıyla birlikte Batalpa a Uyezdi’nde toplanmı tır. Bugünkü Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin tek bir idari birim olarak yakla ık sınırları ilk kez bu tarihte ortaya çıkmı tır.
A.F. Rittih 1875 yılında yayınlanan çalı masında, 1867 verilerine göre Kuzey Kafkasya’nın etnik yapısını ve etnik grupların nüfuslarını vermektedir. (Tablo 2). Bu tabloya göre Batalpa a, Kuban Oblastı’nın en büyük nüfuslu uyezdidir. Ba ka tablolarda görülen Ukraynalılar (Kazaklar) burada muhtemelen Rus nüfusa dâhil edilmi tir. Nogay nüfusu Batalpa a’da yok gösterilmi tir. Karaçaylar ise tabloda hiç yer almamaktadır.
25 Askeri Halk Yönetimi (Voyenno narodnoye upravleniye) : Yönetimin siviller, Kazaklar ve yerli halk (Dağlılar) için ayrı ayrı olduğu sistem. Yerli halk üzerindeki bütün askeri, idari ve kısmen polisiye ve yargı erki oblastların askeri komutanlığının elinde toplanıyordu. Okrugun ba ında ordu subaylarından atanan okrug komutanı, kalem i leri için okrug komutanından, yardımcısından, sağlıkçıdan, iki çevirmen, sekreter, yerli halktan iki temsilci ve iki kadıdan olu an okrug idareleri kurulmu tu. 26 Köy yönetimi (Aulnoye (Selskoye) Upravleniye) sistemine göre, yönetimin en alttaki halkası köy meclisleriydi. 30 ve daha az haneli köylerde bütün hane reisleri mecliste yer alıyordu. 300 haneden az köylerde meclis, seçilen 30 temsilciden olu uyordu. Hane sayısı 300’den fazlaysa her 10 hane için 1 ki i seçiliyordu. Toprak dağıtımından toplumsal konulara kadar köyü ilgilendiren birçok konu köy meclislerinin yetkisindeydi. Köy yönetimi yapısı itibarıyla birçok yönden Kazakların stanitsa yönetimine benziyordu. (Sbornik Svedeniy o Terskoy Oblasti (Terek Oblastı Hakkında Bilgiler Külliyatı), Vladikafkas, 1878. Vıp. 1. S. 99).
25 Tablo 2 1867 Yerel Sayımına Göre Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (ki i) Toplam Rus Ukraynalı Nogay Çerkes Abaza Alman Rum Ermeni Stavropol 384.800 171.000 110.200 79.900 1.100 100 5.200 Eyaleti Kuban Oblastı Yey 116.600 115.600 500 800 Temrük 94.400 93.100 800 Yekaterinodar 118.000 107.000 11.000 Batalpa a 150.600 108.700 30.700 7.400 400 100 3.300 Maykop 124.700 94.400 29.500 800 Toplam 604.300 203.100 315.700 71.700 7.400 2.000 900 3.300 Terek Oblastı Pyatigorsk 91.200 70.500 13.000 3.200 1.600 1.400 300 Georgiyevsk 114.500 58.000 30.000 26.000 500 Vladikafkas 131.300 37.700 8.000 200 400 4.000 Grozni 109.800 28.600 13.000 Kizlyar 29.400 21.600 2.000 5.800 Hasav Yurt 46.400 800 8.400 4.000 Vedeno 22.400 200 1.600 Argun 22.100 100 Toplam 567.100 217.500 45.000 11.600 47.000 2.300 3.400 14.100 GENEL 1.556.200 591.600 470.900 91.500 118.700 7.400 5.400 4.400 22.600 TOPLAM* * Bu sayım verilerinde Çerkesler Adıgeyli (44.400 ki i), Bjeduğ (6.500 ki i), Çerkes (1.200 ki i) ve Kabardey (66.600 ki i) olarak sınıflandırılmı tır. Karaçayların nüfusu gösterilmemi tir. Kaynak: Rittih A.F., Plemennoy sostav kontingentov russkoy armii i mujskogo naseleniya Yevropeyskoy Rossii. (Avrupa Rusyası’nın Erkek Nüfusunun ve Rus Ordusu’nun Kavim Yapısı). St. Petersburg, 1875, s. 330 339//Kabuzan, Tablo 64, s. 198 201. 1880’li yıllarda Kuban ve Terek oblastlarında yeni idari düzenlemeler yapılmı tır. Kafkasya’nın Rusya’yla bütünle me sürecinin büyük ölçüde tamamlandığı dü ünülerek, III. Aleksandr’ın kararnamesiyle 22 Kasım 1881’de Kafkasya Genel Valiliği kaldırılmı tır. Böylece Kafkasya doğrudan Rusya’nın idari sistemine dâhil edilmi tir. Kuban Oblastı’nın uyezd sayısı be ten yediye çıkarılmı tır. (Yekaterinodar, Yey, Temrük, Zakuban, Maykop, Batalpa a ve Kavkaz).
1882 yılına ait a ağıdaki tabloda (Tablo 3), önceki tabloyla kar ıla tırıldığında nüfus sayılarında büyük fark görülmektedir. Batalpa a Uyezdi’nin 1867’de 150.600 olan nüfusu 15 yıl sonra 159.000 olmu tur. 1867’de Batalpa a’da 30.700 ki i olan Çerkes nüfusu 1882’de 11.300 ki iye inmi tir, ancak Kuban Oblastı toplamında sayı yakındır. Bu farklılıklar yeni idari düzenlemenin sonucu olsa gerekir. Maydan olarak yazılan uyezd Maykop’un yanlı yazılmı ekli ya da kısa bir dönem kullanılmı ismi olabilir. Karaçayların nüfusu gerçeğe en yakın olarak bu tabloda verilmi tir.
26 Tablo 3 1882 Yerel Sayımına Göre Kuban Oblastı’nın Etnik Yapısı (Nüfus (ki i) ve Oran (%)) Uyezd/ Yekaterinodar Yey Temrük Zakuban Maydan Batalpa a Kavkaz Toplam Milliyet 10.400 10.400 Abaza % 6.5 % 1 4.500 1.000 1.000 900 2.100 3.700 13.200 Alman % 2.1 % 0.6 % 1 % 0.5 % 1.3 % 2.1 % 1.3 20.700 1.200 400 31.400 11.300 700 65.700 Çerkes % 9.7 % 0.7 % 16.4 % 7.5 % 34.3 300 4.800 6.200 Ermeni 600 200 200 100 % 0.2 % 2.7 % 0.6 Eston 200 200 16.500 17.000 Karaçay 500 % 10.4 % 1.6 Kazan Tatarı 200 200 1.100 Leh 300 100 100 500 100 % 0.1 5.500 5.500 Nogay % 3.5 % 0.5 1.300 1.300 Oset % 0.8 % 0.1 1.600 2.300 Rum 300 200 200 % 1.6 % 0.2 56.100 17.100 6.200 15.700 109.500 89.400 128.400 422.900 Rus % 26.1 % 10.9 % 6.2 % 32.6 % 63.1 % 56.2 % 73.3 % 41 132.000 141.800 90.100 32.000 29.900 21.100 36.400 483.300 Ukraynalı % 61.4 % 87.5 % 90.3 % 66.5 % 17.2 % 13.3 % 20.8 % 46.8 800 2.600 Yahudi 700 200 200 300 % 0.5 % 0.3 214.900 162.100 99.800 48.100 173.500 159.000 175.100 1.032.500 Toplam % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 Kaynak: Kavkazski Kalendar na 1886 god. Tiflis. 1885, s. 191–192//Kabuzan, Tablo 65, s. 202.
1888 yılında idari bölgeler yeniden düzenlenmi ve uyezdler “otdel”lere çevrilmi tir. Zakuban’ın adı deği tirilerek Laba Otdeli olmu tur. Otdeller de kendi içinde “uçastok”lara ayrılmaktadır. Batalpa a Otdeli’nde Çerkes, Abaza ve Nogay köyleri yeni kurulan Biberd uçastokuna; Karaçay köyleri ile bir Çerkes (Humara) ve bir Abaza köyü de (Kuma Abazinski) Humara uçastokuna bağlanmı tır. Be ehrin (Yekaterinodar, Maykop, Yey, Temrük, Anapa) bulunduğu Kuban Oblastı’nın idari merkezi yine Yekaterinodar (bugünkü Krasnodar) olmu tur. Oblastın ba ında, askeri olarak tümen komutanı, sivil olarak da genel vali (gubernator) yetkilerine sahip, aynı zamanda Kuban Kazak Ordusu atamanı olan bir komutan tayin edilmi tir. Otdellerin ba ında Kazak atamanları, okrugların ve uçastokların ba ında ise bütün askeri ve idari
27 yetkiyi ellerinde bulunduran Rus subayları bulunmaktadır. Bu düzenlemeyle Kuzey Kafkasya’da “askeri Kazak yönetimi” kurulmu tur.27
1897 Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı Çarlık Rusyası’nın ilk ve tek genel nüfus sayımı 9 ubat 1897’de yapılmı tır. Doğrudan etnik aidiyet sorulmamı , anadili esas alınmı tır. 8 yılda değerlendirilen sonuçlar 1905’te 25 tablo içeren iki cilt halinde yayınlanmı tır.28
1897 yılı sayım verilerine göre, daha sonra Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin kurulacağı toprakların yer aldığı Batalpa a Uyezdi’nin nüfusu 215.400 ki idir. Nüfus yoğunluğu Kuban Oblastı’nın ve Kafkasya’nın genelinden dü ük olmakla birlikte, Rusya genel nüfus yoğunluğunun hemen hemen üç katıdır. Erkek ve kadın nüfusları ve oranları konusunda veri bulunamamı tır.
Tablo 4 Rusya Đmparatorluğu 1897 Yılı Birinci Genel Nüfus Sayımı – Nüfus ve Nüfus Yoğunluğu Nüfus (ki i) Nüfus Yoğunluğu Erkek % Kadın % Toplam (ki i/km 2) Rusya 62.477.348 49.7 63.162.673 50.3 125.640.021 6.24 Kafkasya 4.886.713 52.6 4.402.651 47.4 9.289.364 21.15 Kuban Oblastı 973.023 50.7 945.858 49.3 1.918.881 22.15 Batalpa a 215.400 16.81 Uyezdi Kaynak: “100 let so vremeni publikatsii svodnıh itogov Vseob çey perepisi naseleniya 1897 goda.” (1897 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarının Yayınlanmasının 100. Yılı). Aktarma: Pervaya Vseob çaya perepis naseleniya Rossiyskoy Đmperii 1897 g. (1897 Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı). Redaktör N.A.Troynitski. t.I. S. Peterburg, 1905. Demoscope.
1897 sayımına göre Batalpa a Uyezdi’nde 5332 hane “Dağlı” (yerli) nüfus vardır. 28 “Dağlı” köyü bulunmaktadır ve bu köylerde 37.353 ki iden olu an 5332 aile ya amaktadır. 69 ki i ailesizdir. Köylerin toplam nüfusu 37.422 ki idir ve hepsi
27 “Administrativnıye preobrazovaniya 80 90 h godov XIX veka na Donu i Severnom Kavkaze” (“XIX Yüzyıl 80 90’li Yıllarda Don’da ve Kuzey Kafkasya’da Yapılan Đdari Düzenlemeler”). Đstoriya Dona i Severnogo Kavkaza (Don ve Kuzey Kafkasya Tarihi), Rusya Soros Vakfı “Açık Toplum” Enstitüsü. http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/XIXend XX/Reforms_adm.htm , (Eri im: 19.04.2005). 28 Grigorianz, Margarita, “Pervıy Demografiçeski Avtoritet Rossii” (“Rusya’nın Đlk Demografik Otoritesi”), Naseleniye&Ob çesvo (RBA Demografi ve Ekoloji Merkezi Bilgi Bülteni) , No 19, Mayıs 1997; http://www.stapravda.ru/projects/perepis/text/02.shtml (Eri im: 01.11.2004)
28 Müslümandır. 8415 konut vardır. Batalpa a Otdeli Kuban Oblastı’nın en yoğun nüfuslu idari birimidir.29
Kabuzan’ın verilerine göre ise Kuban Oblastı’nda yerli nüfus (Nogay, Çerkes, Abaza, Karaçay) 98.200 ki idir. Bu nüfusun 55.500’ü Batalpa a’da ya amaktadır ve 26.877 ki isi Karaçaydır.
Tablo 5 1897 Nüfus Sayımına Göre Kuban Oblastı’nın Etnik Yapısı (ki i) Uyezdler Rus Ukraynalı Nogay* Çerkes Abaza Karaçay Yekaterinodar 83.800 126.900 19.900 Batalpa a 90.300 58.400 5.700 12.500 10.400 26.900 Yey 65.400 205.100 800 Kavkaz 125.000 114.000 Laba 230.000 57.900 Maykop 161.200 88.600 19.800 2.100 Temrük 58.700 257.900 500 Toplam 814.400 908.800 5.700 53.500 12.500 26.900 Kaynak: Kabuzan, Tablo 66, s. 203 206. Pervaya Vseob çaya perepis naseleniya Rossiyskoy imperii 1897 (1897 Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı), Vıp. 17. SPb., 1905, s. 10–38. * Nogaylar ayrıca Dağıstan Oblastı’nda 1,9, Stavropol Eyaleti’nde 19,6 (Aleksandrovski 3,7, göçebe 15,9), Terek Oblastı’nda 35,7; toplam 62,9 bin ki idir.
Batalpa a Uyezdi’ne ait 1882 yılı verileriyle 1897 sayımı sonuçları kar ıla tırıldığında, Karaçaylar dı ında yerli halkların nüfusunda artı olmadığı ve yoğun Rus Ukraynalı yerle imi nedeniyle genel nüfus içindeki oranlarının dü tüğü görülmektedir. Karaçayların nüfusu ise 14 yıl içinde 17 binden 27 bine çıkmı tır. Bu artı a rağmen ancak genel nüfus içinde oranlarını korumayı ba armı lardır. Bölgeye yerle en göçmenler arasında Ukrayna’dan gelenler çoğunluğu olu turmaktadır.
29 Gi S.N.; “Gortsı severo zapadnogo Kavkaza po materialam I vserossiyskoy perepisi naseleniya 1897 g.” (“1897 1. Rusya Genel Nüfus Sayımına Göre Kuzeybatı Kafkasya Dağlıları”), Çerkesiya v XIX veke (1. Ko ehabl Forumu Belgeleri) , Maykop 1991.
29 Tablo 6 1882 ve 1897 Yıllarında Batalpa a Uyezdi’nin Etnik Yapısı (ki i) 1882 1897 Halk Nüfus % Nüfus % Rus 89.400 56.2 90.300 41.9 Ukraynalı 21.100 13.3 58.400 27.1 Belorus 800 Leh 300 Alman 2.100 1.3 4.400 2 Yahudi 700 Ermeni 400 Rum 200 400 Oset 1.300 0.8 Abaza 10.400 6.5 10.400 4.8 Çerkes 11.900 7.5 12.500 5.8 Nogay 5.500 3.5 5.700 2.6 Tatar 1.200 0.6 Karaçay 16.500 10.4 26.900 12.5 Eston 200 800 Diğer 2.200 1 Toplam 158.600 100 215.400 100 Kaynak: Kabuzan, Tablo 65–66, s. 202–206.
B. Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nin Kurulu u ve Yapılan Đdari Düzenlemeler Kuban Oblastı’ın idari yapısı 1918 yılına kadar aynı kalmı tır. 1918 Mart ayı sonunda Kuban Oblastı’nda Sovyet iktidarı kurulduktan sonra, 13 Nisan 1918’de Kuban Sovyet Cumhuriyeti ilan edilmi ve bugünkü Karaçay Çerkes toprakları ona dâhil edilmi tir. Kuban Sovyet Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918’de Karadeniz Sovyet Cumhuriyeti ile birle erek Kuban Karadeniz Sovyet Cumhuriyeti’ni olu turmu tur. Çarlık yanlısı Beyazların Gönüllü Ordusu’nun saldırıları devam ederken Kuban Karadeniz Sovyet Cumhuriyeti 5 Temmuz 1918’de Stavropol Sovyet Cumhuriyeti ile birle erek Kuzey Kafkasya Sovyet Cumhuriyeti’ni kurmu tur. Onun varlığı da Aralık 1918 sonunda, bütün Kuzey Kafkasya Beyaz Ordu tarafından i gal edilince son bulmu tur.
20 Ocak 1921’de Özerk Dağlı Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Avtonomnaya Gorskaya SSR) ilan edilmi tir.30 Kuban Oblastı’na bağlı Karaçay Okrugu ve Batalpa a
30 Özerk Dağlı SSC 7 ulusal bölgeden (okrug) olu uyordu: Kabardey, Balkar, Karaçay, Kuzey Osetya, Nazran (Đngu ), Çeçen ve Kazak Sunja. Kaynak : “Obrazovaniye SSSR” (“SSCB’nin Kurulu u”), http://www.hi edu.ru/x books/xbook010/01/index.html?012.htm
30 Otdeli’nin güney bölümü de Özerk Dağlı SSC içinde yer almı tır. Ancak a ılamayan iç anla mazlıklar nedeniyle Dağlı Cumhuriyeti varlığını sürdürememi tir. Bir yıl sonra, 12 Ocak 1922’de Batalpa insk’te toplanan kongrede “Karaçaylarla meskûn topraklar Dağlı Cumhuriyeti’nden; Batalpa a Otdeli’nin Çerkeslerle ve altı Kazak stanitsasıyla meskûn güney kısmı Kuban Karadeniz Oblastı’ndan alınarak, idare merkezi Batalpa insk olmak üzere bu topraklardan birle ik Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi (Karaçayevo Çerkesskaya Avtonomnaya Oblast) kurulması” kararı alınmı tır. Bölge, 1924 yılında Güneydoğu Krayı’na bağlanmı tır.31 11.673 km 2 yüzölçümüne sahip Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi be okrugtan olu uyordu: Batalpa a, Elburgan, Uçkulan, Humara ve Malo Karaçay.32 Ancak Karaçaylar, Çerkesler ve Kazaklar arasında devam eden anla mazlıklar yüzünden özerk bölgenin varlığı sadece dört yıl sürmü tür. 26 Nisan 1926’da Kazakların yerle ik olduğu Batalpa a ve Zelençuk okrugları Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nden alınarak ayrı bir Batalpa a rayonu kurulmu ve Kuzey Kafkasya Krayı’nın Armavir Okrugu’na bağlanmı tır. Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi lağvedilerek yerine “Karaçay Özerk Bölgesi” (Karaçayevskaya Avtonomnaya Oblast) ve “Çerkes Ulusal Bölgesi” (Çerkesskiy Natsionalnıy Okrug) kurulmu tur. Çerkes Ulusal Bölgesi doğrudan Kuzey Kafkasya Krayı icra komitesi yönetimine verilmi tir. Bu arada Karaçay Özerk Bölgesi’nin ve Çerkes Ulusal Bölgesi’nin yönetim organları, kendi idari sınırları dı ında bırakılan Batalpa inskaya stanitsasında kalmı tır.
Çerkes Ulusal Bölgesi “Elburgan” ve “Abaza Nogay” olmak üzere iki rayondan olu uyordu. 30 Nisan 1928’de Çerkes Ulusal Bölgesi Kuzey Kafkasya Krayı içinde “Çerkes Özerk Bölgesi”ne (oblast) dönü türülmü tür. Çerkes Özerk Bölgesi’nin merkezi Batalpa inskaya stanitsası olmu tur (1931’de ehir statüsü almı tır).
26 Ağustos 1929’da Karaçay Özerk Bölgesi’nin merkezi, yeni kurulan Mikoyan ahar (bugünkü Karaçayevsk) olmu tur. 1930 yılında, milli park olan Labinsk uçastoku Karaçay Özerk Bölgesi’ne verilmi tir. 10 Haziran 1931’de Batalpa a rayonu
31 Güneydoğu Bölgesi (Kray) 1924 yılında kuruldu. Aynı yıl adı Kuzey Kafkasya Bölgesi (Kray) olarak deği tirildi. 1937 1943 arasında Orconikidze, daha sonra da Stavropol Krayı olarak adlandırıldı. Krayın yönetim merkezi Stavropol (1935 43 arasında adı Voro ilovsk) ehri idi. Kaynak : “Obrazovaniye SSSR” (SSCB’nin Kurulu u)... 32 Oçerki istorii Karaçayevo Çerkesii (Karaçay Çerkes Tarihi Deneme), T. II., s. 89, Stavropol, 1967 ve 1972.
31 lağvedilerek Zelençukskaya ve Kardonikskaya stanitsaları Karaçay bölgesine, bir kısım toprakları da Çerkes bölgesine dâhil edilmi tir. 1933 35’te ekilebilir topraklarıyla birlikte Kruglaya ve Pregradnaya stanitsaları, daha sonra da Krasnodar Krayı’na bağlı Psebay rayonunun Kurcinovski yerle imi (selsovyet) Karaçay Özerk Bölgesi’ne bağlanmı tır.
C. Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay Çerkes ÖB/Cumhuriyeti Nüfusunun Geli imi Sovyetler Birliği döneminde 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 ve 1989 yıllarında, Rusya Federasyonu döneminde de 2002 yılında genel nüfus sayımları yapılmı tır. Doğal ve göçe bağlı nüfus artı larına dair veriler sadece 90’lı yıllar için mevcuttur. Daha önceki döneme ait sadece net nüfus artı ı verileri bulunmaktadır.
1922 yılında kurulan Sovyetler Birliği’nin ilk genel nüfus sayımı 17 Aralık 1926’da yapılmı tır. Ayrıntılı verilerin elde edildiği sayımın sonuçları 1928–1933 yılları arasında 56 cilt olarak yayınlanmı tır. Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi bu sayımdan sekiz ay önce lağvedilerek yerine “Karaçay Özerk Bölgesi” ve “Çerkes Ulusal Bölgesi” kurulmu tur.33 1926 nüfus sayımının bu bölgelerle ilgili elimizdeki verileri çok sınırlıdır.
Đkinci Sovyetler Birliği genel nüfus sayımı Aralık 1933 tarihine planlanmı tır. Ancak 1932–1934 yıllarında SSCB’nin yoğun nüfuslu yerlerinde ya anan büyük kıtlık nedeniyle sayım gerçekle tirilememi tir. 1–5 Ocak 1937’de yapılan ve Stalin’in büyük umut bağladığı sayım a ırtıcı sonuçlar vermi tir: SSCB nüfusu toplam 156 milyon ki i çıkmı tır, yani 11 yılda nüfus sadece 7,2 milyon ki i artmı tır. Uygulanan yanlı ekonomik politikalar yüzünden 7 milyon civarında insanın açlıktan ölmesi sonucu nüfus artı ının çok az olması, be yıllık yoğun ateizm propagandasından sonra hiç ateist olmaması, 10 ya ve üzeri nüfusun dörtte birinin okuma yazma bilmemesi gibi sonuçlar üzerine Stalin bu sayımı “zararlı” ilan etmi ve sonuçları açıklanmamı tır. Sayımı düzenleyenler ve birçok görevli çalı ma kamplarına gönderilmi , bazıları da kur una dizilmi tir.
33 “Pyatıy punkt vserossiyskoy perepisi” (“Rusya Genel Nüfus Sayımının Be inci Maddesi”), Vremya Novostey (Moskva) , (30.04.2002), www.perepis2002.ru, (Eri im: 06.02.2005).
32 17 Ocak 1939’da “doğru” sonuçları veren plan dı ı yeni bir nüfus sayımı yapılmı tır. Sayımın amacı ne pahasına olursa olsun SSCB’nin nüfus artı ını göstermektir ve bu amacına ula mı tır. Açıklanan veriler genel tabloyu vermediği, eksik ve çeli kili olduğu için ele tirilmektedir. Sayım sonuçları iktidarın takdirini kazanmı ama uzmanlar tarafından hiçbir zaman güvenilir kabul edilmemi tir. 1939 sayımının ayrıntılı olmayan sonuçları 1939–1940 yıllarında yayınlanmı tır. Ancak ba layan sava toplanan bütün materyallerin i lenmesine izin vermemi tir. Bu sayım döneminde Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri ayrı idari birimler olarak Stavropol Krayı’na bağlıdır.
1939 sayımına göre Karaçay Özerk Bölgesi’nin nüfusu 150.303 ki i, Çerkes Özerk Bölgesi’nin ise 92.898 ki idir. Đki bölgenin toplam nüfusu Rusya nüfusunun % 0.22’sini olu turmaktadır. Bu bölgelerde ya ayan etnik grupların Rusya’daki nüfusları Tablo 7’de görülmektedir. Karaçaylar 74.500 ki i nüfuslarıyla Rusya nüfusu içinde % 0.07 orana sahiptir ve % 94,3’ü Karaçay Özerk Bölgesi’nde ya amaktadır. Dı arıdaki nüfusun da % 80’i kom u Stavropol Krayı’nda ya amaktadır.
85.642 ki ilik Çerkes nüfusu Rusya nüfusunun % 0.08’ini olu turmaktadır. Bu yıllarda “Çerkes” Kabardeyler dı ındaki Çerkeslerin ortak adı olarak kullanılmaktadır. Krasnodar Krayı’nda ve ona bağlı Adıgey Özerk Bölgesi’nde ya ayanlar da Çerkes nüfusuna dâhildir. Bundan sonraki sayımlarda Adıgey Özerk Bölgesi’ndekiler “Adıgeyli”, Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’ndekiler “Çerkes” olarak ayrılmı tır.
1939 yılında Rusya’daki toplam Nogay nüfusu 36.095 ki idir. Fakat bu nüfusunun sadece altıda biri Çerkes Özerk Bölgesi’ndedir. Yerle ik oldukları Stavropol Krayı, Çerkes Özerk Bölgesi ve Dağıstan dı ında ya ayan Nogayların hangi bölgeden olduklarına dair veri yoktur. 14.740 ki i olan Abaza nüfusu tüm Rusya nüfusunun % 0.01’ini olu turmaktadır. Karaçayların, Çerkeslerin, Abazaların ve muhtemelen Nogayların da tamamına yakını kendi idari bölgelerinde ya amaktadır.
33 Tablo 7 1939 Nüfus Sayımına Göre Karaçay ve Çerkes Özerk Bölgeleri Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (ki i) Bölge / Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Altay Krayı 2.498.597 6 5 50 1 Oyrot Özerk Oblastı 162.179 0 0 1 0 Krasnodar Krayı 3.172.674 102 22 64.177 34 Adıgey Özerk Bölgesi 241.799 1 2 55.048 1 Krasnoyarsk Krayı 1.960.524 10 5 125 2 Hakas Özerk Bölgesi 272.730 0 0 3 0 Taymır (Dolgan Nenets) Ulusal 28.711 2 1 7 1 Bölgesi Evenk Ulusal Böl. 9.460 0 0 0 0 Primorski Krayı 906.805 11 8 63 1 Ussur Bölgesi 438.947 5 8 32 1 Stavropol Krayı 1.950.887 73.656 30.429 17.159 14.418 Karaçay Özerk Bölgesi 150.303 70.301 713 505 3.893 Çerkes Özerk Bölgesi 92.898 631 6.156 16.010 10.245 Habarovsk Krayı 1.459.729 25 6 133 6 Amur Bölgesi 448.259 4 0 16 0 Kamçatka Bölgesi 132.799 0 0 4 0 Koryak Ulusal Böl. 25.160 0 0 1 0 Çukotka Ulusal Böl. 21.524 0 0 0 0 A ağı Amur Bölgesi 98.480 0 0 6 0 Sahalin Bölgesi 99.925 0 0 1 0 Yahudi Özerk Bölgesi 108.938 0 1 10 1 Arhangelsk Oblastı 1.216.730 29 2 34 0 Nenets Ul. Böl. 47.617 0 0 1 0 Vologod Oblastı 1.661.285 4 5 30 1 Voronej Oblastı 3.551.329 6 7 72 3 Gorki Oblastı 3.869.887 7 4 74 3 Đvanov Oblastı 2.649.429 5 3 22 2 Đrkut Oblastı 1.303.997 19 16 106 2 Kalinin Oblastı 3.213.139 7 9 69 2 Kirov Oblastı 2.226.193 3 3 84 1 Kuybı ev Oblastı 2.766.436 34 20 91 6 Kursk Oblastı 3.143.067 4 4 22 1 Leningrad Oblastı 6.432.052 23 11 136 3 Leningrad ehri 3.191.304 12 4 70 2 Moskova Oblastı 8.917.311 62 21 295 14 Moskova ehri 4.137.018 42 10 178 10 Molotov Oblastı 2.087.518 5 3 47 1 Murmansk Oblastı 291.178 0 0 8 0 Novosibirsk Oblastı 4.050.260 6 6 170 3 Omsk Oblastı 2.378.410 5 12 139 85 Hantı Mansı Ul. Böl. 93.274 0 0 19 0 Yamal Nenets Ul. Böl. 45.840 0 0 1 0 Orlov Oblastı 3.532.713 5 6 66 3 Penzen Oblastı 1.710.517 3 2 34 1 Rostov Oblastı 28.92.580 62 24 344 12 Ryazan Oblastı 2.267.908 4 3 45 1 Saratov Oblastı 1.798.514 6 9 44 2 Sverdlovsk Oblastı 2.511.309 6 4 48 2 Smolensk Oblastı 2.686.029 15 6 55 2
34 Bölge / Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Stalingrad Oblastı 2.288.139 12 42 230 6 Tambov Oblastı 1.877.900 3 3 10 2 Tula Oblastı 2.048.695 4 4 30 1 Çelyabinsk Oblastı 2.801.853 5 4 76 1 Çitin Oblastı 1.158.574 17 10 114 9 Çkalov Oblastı 1.676.668 7 2 50 1 Yaroslav Oblastı 2.284.255 8 16 59 10 Ba kır ÖSSC 3.158.969 16 5 45 1 Buryat Moğol ÖSSC 545.766 9 1 37 0 Dağıstan ÖSSC 930.416 87 4.677 219 24 Kabardey Balkar ÖSSC 359.219 98 491 263 33 Kalmuk ÖSSC 220.684 0 0 4 5 Karelya ÖSSC 468.898 17 8 29 8 Komi ÖSSC 318.996 2 0 9 0 Kırım ÖSSC 1.126.429 12 7 54 1 Mari ÖSSC 579.610 1 1 5 0 Mordova ÖSSC 1.188.004 5 3 36 1 Volga Alman ÖSSC 606.532 2 4 17 2 Kuzey Osetya ÖSSC 329.205 35 13 97 13 Tataristan ÖSSC 2.915.277 5 5 21 1 Udmurt Cum. 1.219.350 14 4 12 3 Çeçen Đngu ÖSSC 697.009 9 139 463 6 Çuva ÖSSC 1.076.810 1 1 10 0 Yakutistan ÖSSC 413.198 1 0 10 0 Aldan Bölgesi (Okrug) 53.282 0 0 1 0 Rusya SFSC 109.397.463 74.500 36.095 85.642 14.740 Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr. 966 1001 (Tablo f. 15A. Natsionalnıy sostav naseleniya po SSSR, respublikam, oblastyam, rayonam – Bölgelere Göre SSCB Nüfusunun Etnik Yapısı)), www.demoscope.ru
Đkinci Dünya Sava ı’ndan sonraki ilk nüfus sayımı 15 Ocak 1959’da yapılmı tır. Son sayımla arasında 20 yıl gibi uzun bir süre olmasının nedeni, Đkinci Dünya Sava ı’ndan sonraki ekonomik zorluklar olduğu kadar, Sovyet yönetiminin sava dönemindeki doğrulanmayan büyük insan kaybına dikkat çekmeme arzusudur. Sayım sonuçlarında ortaya çıkan, tüm SSCB’de 1000 erkeğe 1220 kadın oranı büyük erkek nüfus kaybını göstermektedir.
1939 ve 1959 sayımları arası, KÇÖB’nin demografik yapısında büyük deği ikliklerin ya andığı bir dönem olmu tur. Đkinci Dünya Sava ı sırasında Nazi Almanyası’nın Sovyetler Birliği’ne saldırmasıyla ba layan “Büyük Anavatan Sava ı”nda özellikle genç nüfustan çok sayıda kayıp verilmi tir. Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri Temmuz 1942’den Ocak 1943’e kadar Alman Nazi birliklerinin i gali altında kalmı tır. Karaçaylar Nazilerle i birliği yapmakla suçlanmı ve SSCB Yüksek
35 Sovyeti’nin 12 Ekim 1943’te aldığı kararla Karaçay Özerk Bölgesi lağvedilerek toprakları kom u oblast ve cumhuriyetler arasında payla tırılmı tır. 2 Kasım 1943’te Mikoyan ahar’ın adı Kluhori olarak deği tirilmi , eski Mikoyan ve Uçkulan rayonlarıyla birlikte Rusya’dan alınarak Gürcistan’a verilmi tir. Pregradni rayonunun bir kısmı Krasnodar Krayı’nın Moltov rayonuna katılmı tır. Lağvedilen Karaçay Özerk Bölgesi’nin diğer rayonları ise doğrudan Stavropol Krayı yönetimine bağlanmı tır. Çerkes Özerk Bölgesi’nin sınırları ve statüsü deği ikliğe uğramamı tır. Karaçay ÖB’nin kaldırılmasından bir yıl sonra, 2 Kasım 1944’te bütün Karaçay halkı Orta Asya’ya sürgün edilmi tir.
Hru çev döneminde Karaçay halkı üzerindeki suçlama kaldırılmı ve 9 Ocak 1957’de, merkezi Çerkessk ehri olmak üzere, Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin 12 Ekim 1943 sınırları esas alınarak Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi (Karaçayevo Çerkesskaya Avtonomnaya Oblast) yeniden kurulmu ve Stavropol Krayı’na bağlanmı tır. 15 Ocak 1957’de, Gürcistan’a verilen Kluhor rayonu iade edilmi tir. Kluhori ehrinin adı Karaçayevsk, Kluhor rayonunun da Karaçay rayonu olarak deği tirilmi tir.34 Bundan sonra, Sovyetler Birliği’nin son yıllarına kadar KÇÖB’nin sınırlarında ve statüsünde deği iklik olmamı tır.
KÇÖB tek bir idari yapı olarak ilk kez 1959 genel nüfus sayımında sayılmı tır. Bu sayımda bölgenin toplam nüfusu 277.959 ki idir ve Rusya nüfusunun % 0.24’ünü olu turmaktadır. (Tablo 8). Sonuçları 1939 sayımıyla kar ıla tırmak sağlıklı değildir. Çünkü Karaçay ve Çerkes bölgelerinin birle tirilmesi dı ında, birle meden önce bazı sınır deği iklikleri olmu ve sürgüne gidip dönen Karaçaların nüfusunun bir kısmı Orta Asya’da kalmı tır. 1959 sayımında yerli halkların Rusya bölgelerindeki nüfuslarıyla ilgili ayrıntılı veri bulunamamı tır. Tüm Rusya’da Karaçayların nüfusu, önceki sayıma göre % 5,3 azalarak 70.537 ki iye dü mü tür. Ancak Rusya dı ındaki, özellikle Kazakistan ve Kırgızistan’daki nüfuslarını eklediğimizde Karaçayların toplam nüfusu 81.403 ki i olmaktadır ve sürgüne rağmen % 7 artmı tır. (Tablo 70)
34 Revnivtsev, M.V.; “ Karaçayevo Çerkesiya” (Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Devlet Ar ivi Müdürü E.M. Canibekova tarafından 20 Kasım 1993 tarihinde sağlanan materyallerden yararlanılmı tır.) www.vexillography.narod.ru/subjects/karacaj.htm (Eri im: 06.12.2004).
36 Önceki sayımda 85.642 ki i olan Rusya’daki Çerkes nüfusu 1959 sayımında 28.986 ki i görünmektedir. Bunun nedeni, daha önce belirtildiği gibi “Çerkes” adının farklı kullanılmaya ba lamasıdır; Adıgey Özerk Bölgesi’ndeki Çerkesler “Adıgeyli” olarak ayrılmı tır. Abaza ve Nogay nüfuslarında çok az artı olduğu görülmektedir. Önceki nüfus sayımında olduğu gibi, her halkın nüfusunun tamamına yakını yine kendi bölgesinde ya amaktadır.
Tablo 8 1959 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (ki i) Bölge / Milliyet Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Krasnodar Krayı 3.762.499 2.284 Adıgey ÖB 284.690 71 Stavropol Krayı 1.882.911 69.255 17.595 24.641 18.526 Karaçay Çerkes ÖB 277.959 67.830 8.903 24.145 18.159 Dağıstan ÖSSC 1.062.472 14.939 Kabardey Balkar ÖSSC 420.115 420 384 166 103 Çeçen Đngu ÖSSC 710.424 4.123 277 RSFSC 117.534.315 70.537 37.656 28.986 19.059 Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr. 1566a 1566d (Tablo 3,4 Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı)
SSCB’nin üçüncü genel nüfus sayımı 15 Ocak 1970’te yapılmı tır. Sayım 8 gün sürmü tür. Organizasyon ve içerik bakımından önceki iki sayımla aynıdır, ancak çok daha fazla veri sağlanmı tır. Zamandan ve paradan tasarruf amacıyla ilk kez bilgiler nüfusun hepsinden değil dörtte birinden alınmı tır. Sayım listelerinde “yer deği tiren nüfus” için ilk kez genellikle i çilerin, memurların ve yüksek öğretim öğrencilerinin doldurduğu özel bölüm yer almı tır. Ki ilere serbestçe konu tuğu bir SSCB dili olup olmadığı ilk kez sorulmu tur.
1970 genel nüfus sayımına göre KÇÖB’nin nüfusu 344.651 ki idir ve Rusya nüfusunun % 0.26’sını olu turmaktadır. 1959 sayımına göre büyük nüfus artı ı olmu tur; nüfus % 24 artmı tır. Bu artı büyük ölçüde dı arıdan göçe bağlıdır. Đkinci Dünya Sava ı’ndan sonra ba latılan büyük sanayi hamleleri Sovyetler Birliği’nde büyük nüfus hareketleri yaratmı , deği ik bölgelerden çok sayıda göçmen Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’ne yerle mi tir. Bu hareketlilik KÇÖB’nin yerli nüfusunu çok etkilememi tir. Yerli halklardan kendi bölgesi dı ında ya ayan yine çok az ki i vardır.
37 Karaçayların % 9,1’i, Çerkeslerin % 18’7’si, Abazaların da % 8’i Rusya’nın diğer bölgelerinde ya amaktadır. Bölge halklarından Stavropol’de ya ayanların sayısında az da olsa artı olduğu görülmektedir. Kom u bölgeler dı ında en çok tercih edilen büyük ehir Moskova’dır. Moskova’da KÇÖB yerli halklarından toplam 330 ki i ya amaktadır. (Tablo 9)
Tablo 9 1970 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (ki i) Bölge */ Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Arhangelsk Oblastı 1.401.289 41 21 15 16 Nenets Ulusal Bölgesi 39.119 1 0 0 0 Vologod Oblastı 1.295.897 9 0 4 0 Murmansk Oblastı 799.527 25 9 13 6 Karelya ÖSSC 713.451 7 0 11 2 Komi ÖSSC 964.802 32 10 31 12 Kaliningrad Oblastı 731.936 8 2 11 5 Leningrad Oblastı 1.435.729 24 5 7 6 Leningrad ehri 3.949.501 97 8 70 13 Novgorod Oblastı 721.471 1 2 3 1 Pskov Oblastı 875.293 1 0 2 0 Bryan Oblastı 1.581.950 11 2 3 2 Vladimir Oblastı 1.510.913 12 2 6 1 Đvanov Oblastı 1.339.110 12 7 14 9 Kalinin Oblastı 1.717.237 12 7 6 2 Kaluga Oblastı 994.876 17 5 5 3 Kostroma Oblastı 870.575 46 11 14 10 Moskova Oblastı 7.061.008 284 84 227 49 Moskova ehri 5.774.529 127 100 69 34 Orlov Oblastı 931.028 7 1 11 1 Ryazan Oblastı 1.411.590 4 5 10 3 Smolensk Oblastı 1.106.066 8 9 4 1 Tula Oblastı 1.952.467 12 6 8 9 Yaroslav Oblastı 1.400.224 6 0 3 0 Gorki Oblastı 3.682.484 19 8 14 3 Kirov Oblastı 1.727.348 2 6 3 2 Mari ÖSSC 684.748 4 15 1 1 Mordova ÖSSC 1.029.562 3 3 1 0 Çuva ÖSSC 1.223.675 1 1 0 0 Belgorod Oblastı 1.261.140 14 1 4 0 Voronej Oblastı 2.526.928 53 3 19 3 Kursk Oblastı 1.473.864 33 6 5 0 Lipets Oblastı 1.224.344 6 2 5 2 Tambov Oblastı 1.511.938 5 2 8 1 Astrahan Oblastı 867.483 23 64 32 12 Volgograd Oblastı 2.322.910 52 19 49 25 Kuybı ev Oblastı 2.750.926 21 9 37 3 Penzen Oblastı 1.535.970 11 5 4 2 Saratov Oblastı 2.454.083 48 18 40 7 Ulyanov Oblastı 1.224.748 2 4 2 0
38 Bölge */ Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Kalmukya ÖSSC 267.993 388 57 134 102 Tataristan ÖSSC 3131238 15 6 4 3 Krasnodar Krayı 4.509.807 196 98 3508 77 Adıgey Özerk Bölgesi 385.644 41 12 136 21 Stavropol Krayı 2.305.780 103.229 22.402 32.250 23.862 Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi 344.651 97.104 11.062 31.190 22.896 Rostov Oblastı 3.831.262 348 108 189 75 Dağıstan ÖSSC 1.428.540 47 21.750 83 19 Kabardey Balkar ÖSSC 588.203 864 380 303 275 Kuzey Osetya ÖSSC 552.581 94 114 202 31 Çeçen Đngu ÖSSC 1.064.471 48 5.534 267 52 Kurgan Oblastı 1.085.560 3 6 3 0 Orenburg Oblastı 2.049.976 19 6 6 1 Perm Oblastı 3.023.443 41 27 59 10 Komi Permyak Ul. Böl. 212.141 3 1 13 0 Sverdlovsk Oblastı 4.319.741 61 23 48 7 Çelyabinsk Oblastı 3.288.801 14 11 42 6 Udmurt ÖSSC 1.417.675 3 3 5 0 Ba kurdistan ÖSSC 3.818.075 19 13 26 2 Altay Krayı 2.670.261 26 4 17 3 Dağlık Altay Özerk Böl. ( imdi Altay Cum.) 168.261 7 0 0 0 Kemerov Oblastı 2.918.353 23 13 39 3 Novosibirsk Oblastı 2.505.249 10 7 14 4 Omsk Oblastı 1.823.831 22 2 21 4 Tomsk Oblastı 785.706 19 0 16 0 Tümen Oblastı 1.406.101 12 5 36 3 Hantı Mansı Ul. Böl. 271.157 2 4 8 0 Yamal Nenets Ul. Böl. 79.977 3 0 14 1 Krasnoyarsk Krayı 2.961.991 52 40 56 36 Hakas Özerk Böl. 445.824 16 8 10 3 Taymır (Dolgan Nenets) Ul. Böl. 38.060 1 0 1 2 Evenk Ul. Böl. 12.658 2 0 0 0 Đrkut Oblastı 2.313.410 18 14 57 10 Ust Ordın Ul. Böl. 146.412 2 1 3 0 Çitin Oblastı 1.144.918 8 3 17 3 Agin Ul. Böl. 65.768 0 0 0 0 Buryat ÖSSC 812.251 5 4 14 3 Tuva ÖSSC 230.864 9 1 9 0 Primorski Krayı 1.721.285 42 27 48 15 Habarov Krayı 1.345.907 25 7 25 7 Yahudi Özerk Böl. 172.449 4 0 1 0 Amur Oblastı 793.449 5 4 10 1 Kamçatka Oblastı 287.612 14 4 10 7 Koryak Ul. Böl. 30.917 4 2 1 0 Magadan Oblastı 352.481 26 10 26 12 Çukotka Ul. Böl. 101.184 7 4 4 4 Sahalin Oblastı 615.652 5 7 11 7 Yakutistan ÖSSC 664.123 21 7 30 6 Rusya SFSC (Toplam) 130.079.210 106.831 51.159 38.356 24.892 Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr.3998 4185 (Tablo 7 s. Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) * Rusça idari birimlerin kar ılıkları u ekilde verilmi tir: ASSR (Avtonomnaya Sovyetskaya Sosyalistiçeskaya Respublika) – ÖSSC (Özerk Sovyet Sosyalist Cum.); Oblast – Bölge; Avtonomnıy Oblast – Özerk Bölge; Natsionalnıy Okrug Ulusal Bölge
39 Dördüncü SSCB genel nüfus sayımı 17 Ocak 1979’da yapılmı tır. Organizasyonu ve verilerin i lenmesi bakımından öncekilerden oldukça farklıdır. Sonuçları, nüfus yapısındaki deği iklikler hakkında geni bilgiler vermi tir. Đlk defa kadınların doğurduğu çocuk sayısı sorulmu tur. Çalı abilir ya taki ve ekonomide istihdamlı nüfus hakkında bilgiler elde edilmi tir. 1979 sayımına göre KÇÖB’nin nüfusu 367.111 ki idir ve Rusya nüfusu içinde oranı % 0,26’dir. 1970 sayımına göre nüfus artı ı % 6,5 olmu tur, fakat Rusya nüfusu içindeki oranı aynı kalmı tır. (Tablo 10)
Kendi idari bölgesi dı ında ya ayan nüfus önceki sayıma göre artmı tır; özellikle Abazalarda ikiye katlanmı tır. Karaçayların % 13,2’si, Çerkeslerin % 22,6’sı ve Abazaların % 15,8’i Rusya’nın diğer bölgelerinde ya amaktadır. Dı arıdaki nüfus büyük ölçüde kom u bölgelerde, Stavropol ve Krasnodar’da toplanmı tır. Ba kent Moskova’da bile toplam sayı 1000 ki iyi bulmamı tır. Bu oranlara Rusya dı ındaki Sovyet cumhuriyetlerinde ya ayanlar dâhil değildir. Etnik grupların nüfusları ayrıntılı olarak BölümVI/A’da incelenmektedir.
Tablo 10 1979 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (ki i) Bölge */ Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Arhangelsk Oblastı 1.466.016 33 18 27 30 Nenets Ulusal Bölgesi 47.218 3 0 1 3 Vologod Oblastı 1.309.331 14 21 30 17 Murmansk Oblastı 977.832 42 21 37 17 Karelya ÖSSC 732.193 10 10 12 27 Komi ÖSSC 1.110.361 75 26 61 15 Kaliningrad Oblastı 807.985 15 6 17 3 Leningrad Oblastı 1.512.871 28 31 41 26 Leningrad ehri 4.568.548 161 71 144 60 Novgorod Oblastı 722.125 6 10 16 7 Pskov Oblastı 850.939 17 5 13 7 Bryan Oblastı 1.508.552 6 21 29 30 Vladimir Oblastı 1.585.613 13 31 46 25 Đvanov Oblastı 1.323.852 18 12 18 14 Kalinin Oblastı 1.659.120 20 24 33 15 Kaluga Oblastı 1.007.786 10 10 20 10 Kostroma Oblastı 802.420 15 3 7 2 Moskova Oblastı 6.334.118 133 117 186 151 Moskova ehri 7.931.602 328 126 319 144 Orlov Oblastı 895.236 13 33 24 3 Ryazan Oblastı 1.365.780 23 25 32 24 Smolensk Oblastı 1.116.459 19 21 23 19 Tula Oblastı 1.907.575 24 40 41 43
40 Bölge */ Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Yaroslav Oblastı 1.432.905 14 62 75 42 Gorki Oblastı 3.711.617 16 35 48 44 Kirov Oblastı 1.666.923 7 19 21 13 Mari ÖSSC 704.207 5 7 9 5 Mordova ÖSSC 989.509 4 11 5 2 Çuva ÖSSC 1.298.611 0 3 3 15 Belgorod Oblastı 1.308.231 9 9 19 9 Voronej Oblastı 2.482.776 33 19 20 24 Kursk Oblastı 1.395.367 18 20 21 7 Lipets Oblastı 1.227.071 3 12 13 15 Tambov Oblastı 1.393.491 10 1 9 8 Astrahan Oblastı 915.448 46 86 33 15 Volgograd Oblastı 2.477.953 80 45 99 27 Kuybı ev Oblastı 3.093.501 30 37 44 32 Penzen Oblastı 1.510.325 8 6 13 14 Saratov Oblastı 2.563.327 74 56 54 23 Ulyanov Oblastı 1.267.765 9 7 7 13 Kalmukya ÖSSC 294.527 518 123 223 116 Tataristan ÖSSC 3.445.412 11 37 36 32 Krasnodar Krayı 4.743.641 430 114 4.022 173 Adıgey Özerk Bölgesi 404.390 35 16 173 26 Stavropol Krayı 2.496.662 120.933 24.812 36.063 ### Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi 367.111 109.196 11.872 34.430 24.245 Rostov Oblastı 4.079.024 724 120 233 111 Dağıstan ÖSSC 1.628.159 38 24.977 67 14 Kabardey Balkar ÖSSC 666.546 934 405 499 361 Kuzey Osetya ÖSSC 592.002 31 181 103 30 Çeçen Đngu ÖSSC 1.155.805 62 6.093 236 54 Kurgan Oblastı 1.080.459 3 3 7 5 Orenburg Oblastı 2.088.150 15 29 48 14 Perm Oblastı 3.008.211 53 38 129 36 Komi Permyak Ul. Böl. 172.039 0 0 37 0 Sverdlovsk Oblastı 4.454.508 77 79 97 67 Çelyabinsk Oblastı 3.430.929 13 30 67 24 Ba kurdistan ÖSSC 3.844.280 18 27 48 13 Udmurt ÖSSC 1.492.172 12 5 18 10 Altay Krayı 2.686.196 20 31 52 22 Dağlık Altay Özerk Böl. ( imdi Altay Cum.) 172.040 7 3 5 0 Kemerov Oblastı 2.958.429 13 20 47 60 Novosibirsk Oblastı 2.620.130 27 15 45 16 Omsk Oblastı 1.956.799 9 12 38 18 Tomsk Oblastı 866.713 16 13 36 11 Tümen Oblastı 1.885.184 31 46 158 92 Hantı Mansı Ul. Böl. 570.763 12 20 98 65 Yamal Nenets Ul. Böl. 158.844 5 13 31 3 Krasnoyarsk Krayı 3.198.551 86 47 135 64 Hakas Özerk Böl. 498.384 28 12 21 10 Taymır (Dolgan Nenets) Ul. Böl. 44.953 0 1 10 0 Evenk Ul. Böl. 15.968 0 0 3 0 Đrkutsk Oblastı 2.558.020 33 34 88 42 Ust Ordın Ul. Böl. 132.153 1 0 5 0
41 Bölge */ Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Çitin Oblastı 1.232.006 20 9 72 14 Agin Ul. Böl. 69.035 1 0 0 0 Buryat ÖSSC 899.398 10 14 20 6 Tuva ÖSSC 267.599 44 3 4 2 Primorski Krayı 1.976.600 34 26 53 19 Habarov Krayı 1.557.959 51 27 51 24 Yahudi Özerk Böl. 188.710 13 5 5 1 Amur Oblastı 936.451 34 12 30 10 Kamçatka Oblastı 383.545 41 11 42 25 Koryak Ul. Böl. 34.851 4 1 8 0 Sahalin Oblastı 661.778 10 11 23 23 Magadan Oblastı 476.895 25 31 45 38 Çukotka Ul. Böl. 139.944 16 3 6 12 Yakutistan ÖSSC 851.840 27 87 68 28 Rusya SFSC (Toplam) 137.409.921 125.792 58.639 44.572 28.800 Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr.6174 6238 (Tablo 9 s. Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) * Rusça idari birimlerin kar ılıkları u ekilde verilmi tir: ASSR (Avtonomnaya Sovyetskaya Sosyalistiçeskaya Respublika) – ÖSSC (Özerk Sovyet Sosyalist Cum.); Oblast – Bölge; Avtonomnıy Oblast – Özerk Bölge; Natsionalnıy Okrug Ulusal Bölge
SSCB’nin son nüfus sayımı 12 Ocak 1989’da yapılmı tır. Ancak uzmanlara göre sayım verilerinin birçok yönü ku kuludur. SSCB’nin ABD’ye yeti tiğini ve geçtiğini bütün dünyaya kanıtlamak için nüfusun sağlık, ya am süresi, gelir vb. ile ilgili bütün göstergelerinin “yukarıya yuvarlandığı” iddia edilmektedir. Haritalarda gösterilmeyen kapalı ehirlerin nüfusu bütün ülkeye “yedirilmi tir”. Bunun sonucunda, ülkede evli kadınların sayısının evli erkeklerden oldukça fazla olması gibi bazı anormallikler ortaya çıkmı tır.35
1989 sayımına göre KÇÖB’nin nüfusu 414.970 ki idir. Nüfus artı ı önceki iki sayım (1970–1979) arasına göre iki kat artmı ve % 13 olmu tur. Fakat Rusya içindeki nüfus oranı yine deği memi tir; 1979’da KÇÖB nüfusu Rusya nüfusunun % 0,26’sını olu turuyorken, 1989’da % 0,28’ini olu turmaktadır. Kendi bölgesi dı ında ya ayan nüfus, 1979 sayımına göre Karaçaylarda hemen hiç deği memi (% 13,5), Çerkeslerde (% 20,7) ve Abazalarda (% 16,6) azalmı tır. Yakın bölgeler dı ında sadece Tümen Oblastı’nda belirgin bir yoğunla ma vardır; bu da orada yürütülen ekonomik projelerle ilgili olmalıdır. (Tablo 11)
35 Đstoriya perepisey naseleniya v Rossii (Rusya’da Nüfus Sayımı Tarihi), http://med.krd.ru/www/home.nsf/webdocs/, (Eri im: 09.07.2006)
42 Tablo 11 1989 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (ki i) Bölge / Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Arhangelsk Oblastı 1.569.679 35 20 21 14 Nenets Özerk Böl. 53.912 1 0 1 1 Vologod Oblastı 1.349.022 24 14 7 8 Murmansk Oblastı 1.164.586 32 36 33 14 Karelya ÖSSC 790.150 8 7 10 8 Komi ÖSSC 1.250.847 97 75 108 58 Kaliningrad Oblastı 871.159 34 9 11 6 Leningrad ehri 4.990.749 352 157 147 69 Leningrad Oblastı 1.653.723 46 12 24 12 Novgorod Oblastı 751.555 18 22 5 1 Pskov Oblastı 845.291 25 5 8 3 Bryan Oblastı 1.470.129 19 16 15 3 Vladimir Oblastı 1.648.761 24 102 15 6 Đvanov Oblastı 1.313.627 19 30 23 3 Kalinin Oblastı 1.663.122 70 143 41 8 Kaluga Oblastı 1.064.194 32 126 9 9 Kostroma Oblastı 804.296 35 6 5 1 Moskova ehri 8.875.579 624 11 374 145 Moskova Oblastı 6.646.356 238 121 95 41 Orlov Oblastı 889.056 75 11 15 4 Ryazan Oblastı 1.347.754 37 63 13 4 Smolensk Oblastı 1.153.569 47 9 15 6 Tula Oblastı 1.861.411 24 190 22 10 Yaroslav Oblastı 1.468.996 45 14 8 6 Gorki Oblastı 3.719.614 36 49 22 14 Kirov Oblastı 1.694.008 44 10 9 12 Mari ÖSSC 749.332 13 4 6 2 Mordova ÖSSC 963.504 39 59 11 4 Çuva ÖSSC 1.338.023 28 5 2 0 Belgorod Oblastı 1.378.287 36 20 13 7 Voronej Oblastı 2.466.661 56 72 19 7 Kursk Oblastı 1.335.428 55 23 12 0 Lipets Oblastı 1.230.174 19 61 4 9 Tambov Oblastı 1.322.372 19 39 10 2 Astrahan Oblastı 991.521 82 3.958 61 22 Volgograd Oblastı 2.592.910 79 167 48 38 Kuybı ev Oblastı 3.262.906 44 47 41 9 Penzen Oblastı 1.504.569 46 31 6 1 Saratov Oblastı 2.684.471 184 341 49 17 Ulyanov Oblastı 1.396.193 54 21 12 9 Kalmukya ÖSSC 322.579 360 137 219 63 Tataristan ÖSSC 3.641.742 44 36 15 7 Krasnodar Krayı 5.052.922 728 164 3800 196 Stavropol Krayı 2.825.349 142.659 28.562 42.295 30.380 Karaçay Çerkes ÖB 414.970 129.449 12.993 40.241 27.475 Rostov Oblastı 4.292.291 765 449 202 98 Dağıstan ÖSSC 1.802.188 75 28.294 60 15 Kabardey Balkar ÖSSC 753.531 1202 501 614 468 Kuzey Osetya ÖSSC 632.428 89 209 87 19 Çeçen Đngu ÖSSC 1.270.429 110 6.884 177 43
43 Bölge / Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Kurgan Oblastı 1.103.665 26 1 0 1 Orenburg Oblastı 2.170.692 24 59 18 5 Perm Oblastı 3.091.481 107 42 46 21 Sverdlovsk Oblastı 4.706.763 112 72 56 20 Çelyabinsk Oblastı 3.617.752 53 71 42 12 Udmurt ÖSSC 1.605.663 25 5 11 5 Ba kurdistan ÖSSC 3.943.113 21 22 24 4 Altay Krayı 2.822.092 58 27 32 8 Kemerov Oblastı 3.171.134 49 21 28 4 Novosibirsk Oblastı 2.778.724 35 28 34 7 Omsk Oblastı 2.141.909 27 11 26 5 Tomsk Oblastı 1.001.653 22 23 34 8 Tümen Oblastı 3.097.657 207 1.039 836 642 Krasnoyarsk Krayı 3.605.454 129 175 131 55 Đrkut Oblastı 2.824.920 50 79 58 25 Çitin Oblastı 1.375.340 51 48 74 23 Buryat ÖSSC 1.038.252 8 36 7 5 Tuva ÖSSC 308.557 66 5 9 0 Primorski Krayı 2.256.072 95 55 66 34 Habarov Krayı 1.811.828 90 103 47 16 Amur Oblastı 1.050.245 69 16 36 16 Kamçatka Oblastı 471.932 42 19 69 24 Magadan Oblastı 555.621 41 58 65 45 Sahalin Oblastı 710.242 31 19 34 31 Yakutistan ÖSSC 1.094.065 68 327 163 86 Rusya SFSC (Toplam) 147.021.869 150.332 73.703 50.764 32.983 Kaynak: RGAE RF (eski SGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr. 6174 6238 (Tablo 9, “Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı). http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php
Gorbaçov’un 1980’li yıllarda ba lattığı Perestroyka (yeniden yapılanma) politikası çerçevesinde, 1990–1991 yıllarında Rusya’da özerk idari birimlerin adlarının ve statülerinin deği tiği, ama sınırlarının aynı kaldığı bazı deği iklikler yapılmı tır. Özerk bölgeler (avtonomyaya oblast) statüleri yükseltilerek “özerk sovyet sosyalist cumhuriyetleri” ilan edilmi tir. Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi de 3 Temmuz 1991 tarihli yasayla Stavropol Krayı’ndan ayrılarak Rusya SFSC içinde “Karaçay Çerkes Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti” olmu tur.
Đkinci dizi deği iklik Ağustos 1991 darbesinden ve SSCB’nin dağılmasından (21 Aralık 1991) sonra yapılmı tır. Özerk yapıların adlarından “Sovyet”, “Sosyalist” ve “Özerk” kelimeleri atılmı tır. (Sadece okruglarda “özerk” terimi korunmu tur.) 25 Aralık 1991’de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti “Rusya Federasyonu” adını almı tır. Karaçay Çerkes Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin adı da Aralık 1992’de
44 deği tirilerek “Karaçay Çerkes Cumhuriyeti” olmu tur. Hemen sonrasında ba layan etnik anla mazlıklar nedeniyle cumhuriyet bölünme tehlikesi geçirmi tir.36
SSCB dağıldıktan ve Rusya Federasyonu kurulduktan sonra ilk genel nüfus sayımı 9–16 Ekim 2002 tarihleri arasında yapılmı tır. Sayım sonuçları 2004–2005 yıllarında 14 cilt halinde yayınlanmı tır.37
2000 yılında yapılan yeni idari düzenlemeye göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Güney Federal Bölgesi içinde yer almaktadır. 2002 sayımına göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin nüfusu 439.470 ki idir. 1989 yılına göre nüfus % 5,9 artmı tır. KÇC nüfusunun Rusya Federasyonu içindeki oranı küçük bir artı la % 0,3’e çıkmı tır. KÇC sınırları dı ında, Rusya’nın diğer bölgelerinde ya ayan Karaçayların oranı % 12, Çerkeslerin oranı % 12, Abazaların oranı ise % 14,7’dir. Önceki sayıma göre, özellikle Çerkeslerin oranında önemli dü ü vardır (% 20,7’den % 12’ye). Bunda SSCB’nin dağılmasının büyük rolü olmalıdır. (Tablo 12)
36 Tarhov S.A., “Đstoriçeskaya evolyutsiya administrativno territorialnogo i politiçeskogo deleniya Rossii” (“Rusya’nın Đdari Bölgesel ve Siyasi Bölünümünün Tarihi Evrimi”). Regionalizatsiya, razvitiye Rossii: geografiçeskiye protsessı i problemı (Bölgeselle me, Rusya’nın Geli imi: Coğrafi Süreçler ve Problemler) , Redaksiyon: A.Đ. Treyvi ve S.S. Artobolevski. Moskova, Editorial URSS, 2001, s. 191 213). 37 2002 genel nüfus sayımının sonuçlarının yayınlandığı 14 cilt: 1. Nüfusun sayısı ve dağılımı; 2. Ya cinsiyet yapısı ve evlilik; 3. Eğitim; 4. Etnik yapı, dil durumu ve vatanda lık, 5. Geçim kaynakları; 6. Hanehalkı sayısı ve yapısı; 7. Ekonomik olarak faal olan ve olmayan nüfus; 8. Ekonomik faaliyet alanlarına göre çalı an nüfus; 9. Nüfusun Me guliyeti; 10. Nüfusun sürekli ikamet yerinde ya ama süresi; 11. Nüfusun barınma artları; 12. Doğum Oranı; 13. RF’nin az nüfuslu yerli halkları; 14. Genel sonuçlar. Ayrıntılı sonuçlar www.perepis2002.ru internet sitesinde yer almaktadır.
45 Tablo 12 2002 Nüfus Sayımına Göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (ki i)
Bölge/Milliyet Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar
Merkez Federal Bölgesi (Tsentralnıy Federalnıy Okrug) Belgorod Oblastı 33 21 3 2 Bryan Oblastı 15 13 6 Đvanov Oblastı 26 18 17 3 Kaluga Oblastı 29 78 12 6 Kostroma Oblastı 4 17 5 Kura Oblastı 56 7 14 5 Lipetsk Oblastı 21 22 63 5 Moskova Oblastı 428 106 142 52 Moskova ehri 823 158 520 191 Orlov Oblastı 37 14 3 3 Ryazan Oblastı 46 49 19 6 Smolen Oblastı 43 17 4 9 Tambov Oblastı 28 75 6 2 Tula Oblastı 45 123 7 1 Tver Oblastı 92 34 9 6 Vladimir Oblastı 24 2 5 4 Voronej Oblastı 103 88 36 12 Yaroslav Oblastı 26 13 14 3 Kuzeybatı Federal Bölgesi (Severo Zapadnıy Federalnıy Okrug) Arhangelsk Oblastı 35 15 14 7 Nenets Özerk Bölgesi 2 2 2 1 Kaliningrad Oblastı 54 28 18 5 Karelya Cumhuriyeti 28 5 13 1 Komi Cumhuriyeti 84 53 29 33 Leningrad Oblastı 67 40 34 19 Murman Oblastı 73 119 56 18 Novgorod Oblastı 22 19 10 3 Pskov Oblastı 19 6 5 5 St. Petersburg ehri 323 98 115 59 Vologod Oblastı 36 8 6 6 Güney Federal Bölgesi (Yujnıy Federalnıy Okrug) Adıgey Cumhuriyeti 64 15 642 71 Astrahan Oblastı 96 4.570 45 26 Çeçenistan Cumhuriyeti 15 3.572 13 7 Dağıstan Cumhuriyeti 65 38.168 47 20 Đngu etya Cumhuriyeti 9 1 26 Kabardey Balkar Cumhuriyeti 1273 409 725 514 Kalmuk Cumhuriyeti 138 90 56 27 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti 169.198 14.873 49.591 32.346 Krasnodar Krayı 784 219 4446 196
46 Bölge/Milliyet Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar
Kuzey Osetya – Alanya Cumhuriyeti 58 194 83 21 Rostov Oblastı 516 206 163 76 Stavropol Krayı 15.146 20.680 2.097 3.300 Volgograd Oblastı 226 168 79 36 Volga Federal Bölgesi (Privoljskiy Federalnıy Okrug) Ba kurdistan Cumhuriyeti 81 30 22 5 Çuva Cumhuriyeti 13 7 6 6 Kirov Oblastı 21 11 15 7 Mari El Cumhuriyeti 9 8 7 1 Mordovya Cumhuriyeti 27 3 3 Nijegorod Oblastı 61 14 27 14 Orenburg Oblastı 64 43 26 5 Penzen Oblastı 19 2 4 1 Perm Oblastı 75 23 26 18 Samara Oblastı 32 43 33 18 Saratov Oblastı 223 443 62 26 Tataristan Cumhuriyeti 62 29 14 7 Udmurt Cumhuriyeti 34 8 7 4 Ulyanov Oblastı 22 16 3 8 Ural Federal Bölgesi (Uralskiy Federalnıy Okrug) Çelyabin Oblastı 73 18 32 10 Kurgan Oblastı 6 1 5 Sverdlov Oblastı 78 19 30 19 Tümen Oblastı 210 4.272 562 456 Hantı Mansi Özerk Bölgesi – Yugra 69 2.502 368 292 Yamal Nenets Özerk Bölgesi 97 1.708 162 156 Sibirya Federal Bölgesi (Sibirskiy Federalnıy Okrug) Altay Cumhuriyeti 4 6 1 Altay Krayı 79 23 26 7 Buryat Cumhuriyeti 35 9 3 6 Çitin Oblastı 22 23 17 3 Agin Buryat Özerk Bölgesi 1 1 Hakas Cumhuriyeti 28 13 15 7 Đrkut Oblastı 96 40 39 30 Ust Ordın Buryat Özerk Bölgesi 4 13 7 Kemerovo Oblastı 75 18 28 21 Krasnoyar Krayı 123 380 67 41 Evenk Özerk Bölgesi 1 1 Taymır (Dolgan Nenets) Özerk Bölgesi 1 7 6 1 Novosibirsk Oblastı 67 32 24 13 Omsk Oblastı 30 9 29 12 Tıva Cumhuriyeti 13 29 3 Tomsk Oblastı 19 8 18 6
47 Bölge/Milliyet Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar
Uzakdoğu Federal Bölgesi (Dalnevostoçnıy Federalnıy Okrug) Amur Oblastı 28 33 9 2 Çukça Özerk Bölgesi 6 2 1 Habarov Krayı 37 122 26 4 Kamçatka Oblastı 38 18 33 17 Koryak Özerk Bölgesi 2 5 Magadan Oblastı 11 29 8 6 Primorski Krayı 50 91 26 14 Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) 66 358 64 20 Sahalin Oblastı 15 7 27 11 Yahudi Özerk Oblastı 8 18 10 Rusya Federasyonu (Toplam) 192.182 90.666 60.517 37.942 Kaynak : 2002 Rusya Genel Nüfus Sayımı verileri, www.perepis2002.ru
Genel nüfus sayımlarına göre Karaçay Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin nüfusu ve nüfus artı ları Tablo 13’te görülmektedir. Bölge, 1922 yılında kurulmasına rağmen, bölünme ve lağvedilme nedeniyle ilk kez 1959 yılında bütün olarak sayılmı tır. 1939 sayımında ayrı olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin nüfuslarını birlikte aldığımızda, 2002 yılında nüfus 1939 sayımına göre % 81 artmı tır.
Nüfus artı ında sayımlar arasındaki büyük farklar, ilgili dönemlerde SSCB’de uygulanan tarım, ekonomi ve nüfus politikalarıyla bağlantılıdır. Đkinci Dünya Sava ı’ndan sonra nüfus kaybını telafi etmek için çok çocukluluk özendirilmi tir. Yıkılan ekonomiyi düzeltmek için 5 yıllık kalkınma planları hazırlanmı ve uygulamaya konmu tur. Büyük sanayi kurulu larının yapımına ba lanmı tır. Stalin’in 1953 yılında ölümünden sonra hem siyasi hem de ekonomik alanda rahatlama olmu , Brejnev dönemi Sovyetler Birliği’nde halkın en fazla refaha ula tığı dönem olmu tur. 1959 1970 nüfus sayımları arasını kapsayan bu dönemde KÇÖB’de tarihinin en yüksek nüfus artı ı olmu tur (% 24).
48 Tablo 13 Genel Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu Sayım Tarihleri Nüfus (ki i) Artı , % Kar.Ö.B. 150.303 17.01.1939 Çer.Ö.B. 92.898 15.01.1959 277.959 15.01.1970 344.651 24 17.01.1979 367.111 6,5 12.01.1989 414.970 13 09.10.2002 439.470 5,9
Genel nüfus sayımı sonuçlarına ve istatistik verilerine göre, Karaçay Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin yıllara göre nüfus artı ı Tablo 14’te görülmektedir. Đlk iki (1926 ve 1939) nüfus sayımlarında ayrı olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin toplam nüfusları esas alınmı tır. Đki sayım arasındaki büyük nüfus farkı sınır deği ikliklerinden kaynaklanmaktadır. 1926’da Kazakların ya adığı bölgeler (bugünkü Urup ve Zelençuk rayonları) ayrı bir idari birimken, 1930 35 arasında yeniden Karaçay ve Çerkes bölgelerine dâhil edilmi tir.
1950 yılında nüfusun büyük bir dü ü le 197 bin olmasının nedeni, bilindiği gibi, 70 bin civarında Karaçay nüfusun 1944 1953 arasında Orta Asya’da sürgünde olmasıdır. Bugünkü sınırlarıyla yeniden kurulan KÇÖB’ye Karaçayların dönmesiyle 1959 sayımından itibaren nüfus artı ı normal seyrine kavu mu tur. Bundan sonra 1990’lı yılların ba ına kadar nüfus istikrarlı ekilde artmı tır. 1991 yılında SSCB’nin dağılmasıyla ekonominin bozulması, daha çok dı göçe bağlı olarak KÇC’nin nüfus artı ında yakla ık on yıllık bir duraklamaya yol açmı tır. Bu dönemde Rus nüfusun Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’ni terk etmesi nedeniyle, doğal artı olmasına rağmen genel nüfus hemen hemen sabit kalmı tır. 2000 yılından sonra ise nüfus, önceki hızında olmasa da artmaya ba lamı tır. Fakat son 2002 nüfus sayımından sonra KÇC nüfusu yine azalma eğilimine girmi tir.
49 Tablo 14 Yıllara Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu (ki i) Yıl Nüfus Yıl Nüfus 1926 178.000 1993 434.000 1939 243.000 1994 434.000 1950 197.000 1995 435.000 1959 278.000 1996 436.000 1970 345.000 1997 436.000 1975 361.000 1998 436.000 1979 367.000 1999 436.000 1985 396.000 2000 440.000 1986 396.000 2001 441.000 1989 415.000 2002 440.000 1990 422.000 2003 439.000 1991 427.000 2004 437.000 1992 431.000 2005 435.000 * 1926 ve 1939 sayımlarında Karaçay ve Çerkes bölgelerinin toplam nüfusu esas alınmı tır. Kaynak: http://statis.narod.ru/stats/russia/demografy/dem 01.htm; http://rfdata.al.ru/auto/rstat/02/0201.HTM http://demoscope.ru/weekly/ias/ 01.03.2006 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya’nın demografik açıdan “depresif” bölge grubuna girmektedir. Nüfusta dü me eğilimi artmaktadır ve net nüfus artı göstergesi negatiftir. Tablo 15’te KÇC’nin ve kom u cumhuriyetlerin Sovyetler Birliği’nin son dönemi ile sonraki dönem nüfusları kar ıla tırılmaktadır. Bütün göstergelerdeki büyük dü ü açıkça görülmektedir.
Tablo 15 1979–1988 ve 1989–2002 Yıllarında Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerinin Yıllık Net Nüfus Artı ı Yıllık Ortalama Nüfus Artı ı (%o) Bölge Genel Artı Doğal Artı Göçe Bağlı Artı 1979–1988 1989–2002 1979–1988 1989–2002 1979–1988 1989–2002 Kuzey Osetya 6,6 3,8 8,9 1,4 2,3 2,4 Cum. Adıgey Cum. 6,6 3,1 4,0 3,1 2,6 6,2 Dağıstan Cum. 10,2 14,9 20,7 14,4 10,5 0,5 Kab. Balkar Cum. 11,8 2,3 13,3 4,6 1,5 2,3 Karaçay Çerkes C. 12,2 1,5 11,9 3,2 0,3 1,7 Rusya Fed. 6,9 2,2 5,7 4,2 1,2 2,0 Nüfus artı ındaki dü ü ün kom u cumhuriyetler için de genel eğilim olduğu söylenebilir. (Tablo 16). Kom u Adıgey ve Kabardey Balkar cumhuriyetleri ile KÇC’nin nüfus artı hızları birbirine çok yakındır. 1998’den sonra üç cumhuriyete de nüfus artı hızı negatif olmu tur. 1992–93 ve 1998 yıllarındaki ekonomik krizlerin nüfus artı ına olumsuz etkisi hissedilmektedir.
50 Tablo 16 1991–2000 Yıllarında KÇC ve Kom u Cumhuriyetlerin Nüfus Artı ı, % (Bir önceki yıla oran) 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Adıgey C. 1.1 1.1 0.5 0.3 0.02 0.1 0.1 0.1 0.3 0.4 Kabardey Balkar C. 0.9 0.2 0.01 0.5 0 0.1 0.2 0.1 0.1 0.2 Karaçay Çerkes C. 0.8 0.9 0.02 0.4 0.1 0 0 0.05 0.5 0.1 1990’lı yıllarda nüfus verilerinde “hazır nüfus” ve “sürekli nüfus” ayrılmaktadır. Hazır nüfus, sürekli ikameti olmadığı halde çe itli nedenlerle sayım sırasında KÇC topraklarında bulunan ki ilerin toplamıdır. Sürekli nüfus ise, sayım sırasında orada olup olmamasına bakılmaksızın ikameti KÇC’de olan nüfustur.
Tablo 17’de 1990 yılından itibaren KÇC’nin ehir, kır ve toplam “sürekli nüfusu” görülmektedir. Son nüfus sayımında (2002) KÇC’nin hazır nüfusu 439.470 ki i iken sürekli nüfusu 428.600 ki idir. Bu, sayım sırasında 10.870 ki inin sürekli ikameti olmadığı halde KÇC’de bulunduğunu göstermektedir. Bunlar i veya öğrenim için geçici olarak KÇC’de ya ayan ki iler ve göçmenler olmalıdır.
1990’dan 1995’e kadar KÇC sürekli nüfusu dü ük bir hızla artmı tır. 1995 yılında ba layan duraklama dönemi dört yıl devam etmi , 1999 2002 arasında ise sürekli nüfus azalmı tır. 2003 yılında hazır nüfus 440.000’den 439.000’e dü erken, sürekli nüfus 10.000 ki ilik büyük bir artı la 438.900’a çıkmı tır. Yani hazır nüfusla sürekli nüfus arasındaki fark tamamen kapanmı tır. Bu, kayıtlardan kaynaklanan bir hata değilse, dı arıdan gelen ve KÇC’de sürekli ikameti olmayan 10.000 ki inin bir yıl içinde cumhuriyeti terk ettiğini ya da hemen hepsinin KÇC’de ikamet aldığını göstermektedir. 2003 yılından sonra, hazır nüfusta olduğu gibi sürekli nüfusta da dü ü gözlenmektedir. (Tablo 17)
Tablo 17 1990–2005 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin Sürekli Nüfusu (1 Ocak Đtibarıyla) (ki i) ehir Yıl Toplam ehir Nüf. Kır Nüf. Yıl Toplam Kır Nüf. Nüf. 1990 419.400 205.400 214.000 1998 433.700 191.100 242.600 1991 424.500 208.600 215.900 1999 433.500 191.200 242.300 1992 427.900 210.900 217.000 2000 431.300 189.700 241.600 1993 431.600 205.900 225.700 2001 430.700 189.900 240.800 1994 431.500 205.000 226.500 2002 428.600 189.300 239.300 1995 433.100 205.200 227.900 2003 438.900 193.400 245.500 1996 433.700 198.900 234.800 2004 436.600 192.600 244.000 1997 433.700 192.100 241.600 2005 434.500 191.800 242.700 Kaynak : Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, www.gks.ru
51 IV. NÜFUSUN DAĞILI I
Nüfusun dağılı ına etki eden faktörler, bilindiği gibi, en ba ta yeryüzü ekilleri, iklim, bitki örtüsü, ula ım, sanayi ve yeraltı kaynaklarıdır. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti topraklarının üçte ikisi dağlarla kaplıdır. Dağlık coğrafi yapı nedeniyle cumhuriyette nüfusun dağılı ı da farklıdır. Yeryüzü ekilleri ba lığı altında incelendiği gibi, KÇC toprakları dağlık (3000 m. ve üzeri), dağ önü (1000 3000 m.) ve düzlük (1000 m. altında) olmak üzere üç coğrafi bölgeye ayrılmaktadır. Ekilebilir toprakların büyük bölümü düzlük kuzey bölgesindedir. Endüstri i letmelerinin ve yerle im yerlerinin çoğu da düzlük kesimde ve dağ önünde bulunmaktadır. Nüfusun üçte ikisi kuzey ve orta bölgelerde toplanmı tır. Diğer bölgelerde nüfus küçük adacıklar halinde dağılmı tır.
KÇC’nin 3000 metre ve üzerinde yükseklikte dağların bulunduğu güney bölgesinde nüfus doğal olarak çok azdır. Burada nüfus yüksek dağların arasındaki vadilerde toplanmı tır. Dağlık güney bölgesi Urup, Zelençuk, Karaçay ve Malo Karaçay rayonlarının (il) güney kısımlarını içine almaktadır. Cumhuriyet’in güneydoğusunda bulunan Karaçay rayonunda, sıradağlara en yakın yüksek bölgede, bir vadide üçgen eklinde yerle mi en eski Karaçay köyleri olan Kartcurt, Hurzuk ve Uçkulan bulunmaktadır. Deniz seviyesinden 1700 metre yükseklikte, Ullu Kam nehrinin üzerinde Hurzuk köyü bulunur. Hurzuk’un a ağısında, 1560 metrede Uçkulan köyü kuruludur. Kartcurt diğerlerinden daha a ağıda, Kuban nehri üzerinde, deniz seviyesinden yakla ık 1300 metre yüksekliktedir. Bu üç köyün kurulu olduğu vadiye paralel olarak, Duvut vadisinde Duvut ve Cazlık adlarında iki Karaçay köyü daha bulunmaktadır. Rakım olarak Duvut Uçkulan’la, Cazlık da Kartcurt’la aynı seviyede bulunur. Kuzeye doğru aynı istikamette, dağlık bölgenin hemen hemen sona erdiği çizgide, 242 ki i nüfusuyla Elbrusski kasabası bulunur.
Karaçay rayonunun güneybatısında, KÇC’nin en güney ucundaki ve en yüksekteki yerle imi olan Dombay kasabası bulunur. 403 nüfuslu bu küçük yerle im 3000 metreyi a an dağların çevrelediği bir vadide, Alibek ve Dombay Ölgen nehirlerinin Amanauz nehrine karı tıkları yerde kuruludur. Amanauz nehri ba ka kollar alarak Teberda nehrini ve aynı isimli vadiyi olu turur. Bu vadide, yakla ık 1200 metre yükseklikte, KÇC’nin dört ehrinden biri olan 7827 nüfuslu Teberda kuruludur.
52 Dombay ve Teberda, bulundukları vadinin doğası ve iklim özellikleri nedeniyle tüm Rusya’da ünlü birer turizm merkezidirler. Buralarda “kurort” denilen dağlık dinlenme tesisleri vardır. Teberda’nın kuzeyinde ve biraz a ağısında Verhnaya (Yukarı) Teberda köyü bulunmaktadır.
Zelençuk rayonunun dağlık güneydoğu bölgesinde, Ana Kafkas Sıradağları’nın Kara Kaya zirvesinden (3892 m.) ba layan Aksaut ve hemen onun batısındaki Maruha vadilerinde, dar ve dik yamaçlı oldukları için yerle im yoktur. Zelençuk rayonunun güneybatısında, esas olarak Kızgıç nehrinin vadisinden olu an Teberda Milli Parkı’nın Arhız bölümü bulunmaktadır. Kızgıç, Psı ve Arhız nehirlerinin birle erek Büyük Zelençuk nehrini olu turdukları yerin biraz a ağısında, yine ünlü bir turizm merkezi olan Arhız yerle imi kuruludur. Nüfusu 2000 ki inin altında olan Arhız, ehir tipi yerle im (kasaba) iken 1996 yılında kırsal yerle ime dönü türülmü tür. Bu vadide, dağlık bölge boyunca ba ka yerle im yeri yoktur.
KÇC’nin güneybatısında, Urup rayonunun dağlık bölgesinde yerle ime elveri li görünen Büyük Laba ve ona katılan kolların vadilerinde yerle im yoktur. Vadinin a ağı kesimlerinde, nüfusu 100 ki iyi geçmeyen küçük köyler vardır (Phiya, Zagedan, Damhurts). Bu nüfus dağılı ı, Urup rayonunda çoğunlukla sonradan yerle tirilen Rusların (Kazakların) ya amasından kaynaklanıyor olmalıdır.
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin hemen hemen ortasında, batıdan doğuya doğru yükselerek uzanan Skalistıy dağları, bu ku akta nüfusun dağılı ını belirleyen coğrafi etkenlerden biridir. 1000 ile 3000 metre yükseklikteki Skalistıy dağlarının kuzey yamaçları eğimli, güney yamaçları ise diktir. Nüfus, bu dağları kesen nehirlerin vadilerinde, deniz seviyesinden 500 ile 1000 metre arası yükseklikte kurulmu yerle imlere dağılmı tır. Urup ve Zelençuk rayonlarının orta bölgeleri, Karaçay ve Malo Karaçay rayonlarının kuzey ve Ust Ceguta rayonunun güney bölgeleri “dağ önü” eridine girmektedir. Nüfusu 3000 ile 10.000 ki i arasında deği en Kurcinovo, Pregradnaya, Storojevaya, Kardonikskaya, Kızıl Oktyabrski, Kumı , Sarı Tüz, Krasnovostoçnıy, Krasnıy Kurgan, Pervomayskoye, Tereze gibi kırsal yerle imler; Mednogorski, Orconikidzevski, Novıy Karaçay, Pravokubanski gibi kasabalar; ayrıca
53 KÇC’nin en büyük nüfuslu yerle imlerinden Zelençukskaya (21.025 ki i) ve Uçkeken (15.052 ki i) ile Karaçayevsk ehri (22.113 ki i) bu bölgede yer almaktadır.
Habez, Adıge Habl, Prikuban rayonlarının tamamı ile Ust Ceguta ve Zelençuk rayonlarının kuzey kısımları, KÇC’nin deniz seviyesinden 500 ile 1000 metre arası yükseklikteki düzlük bölgesini olu turmaktadır. KÇC nüfusunun yakla ık % 60’ı bu bölgede ya amaktadır. En büyük nüfuslu iki ehir, Ust Ceguta ve ba kent Çerkessk, nüfusu 3000 ki inin üzerinde olan Đspravnaya, Besleney, Ali Berdukovski, Habez, Đkon Halk, Adıge Habl, Erken ahar, Novaya Ceguta, Drujba, Psıj, Çapayevskoye, Kavkazski ve Udarnıy yerle imleri buradadır.
KÇC’nin ehir nüfusunun % 34’ünün ya adığı 3 ehir yerle imi (Çerkessk, Ust Ceguta, Udarnıy) kuzeydeki düzlük bölgede, % 8’inin ya adığı 5 ehir yerle imi (Karaçayevsk, Orconikidze, Novıy Karaçay, Pravokubanski, Mednogorski) “dağ önü” denilen orta bölgede, % 2’sinin ya adığı 3 ehir de (Teberda, Dombay, Elbrusski) dağlık bölgede bulunmaktadır.
KÇC nüfusunun dağılı ında doğal coğrafi artların yanında etnik yapının ve tarihin de belirleyici etkisi olmu tur. Rusya’nın 18. yüzyıl ba ında ba layan i gali sonucu, topraklarını kaybeden yerli halk dağlara çekilmi , yerlerine de Kazaklar yerle tirilmi tir. Daha önce çoğunlukla göçebe olan Nogaylar 1838 yılında Kuban’ın batı kıyısına, Laba ağzına kadar olan bölgeye yerle tirilmi tir. 19. yüzyılın ortalarında bölge tamamen Rusya’nın hâkimiyetine girince, dağlardaki bütün Çerkes ve Abaza nüfusu ya Osmanlı topraklarına sürgün edilmi ya da düzlüklere indirilerek Büyük ve Küçük Zelençuk nehirlerinin boylarına yerle tirilmi tir. 1825’ten itibaren bölgeye getirilen Rus Kazakları hem askeri ve stratejik nedenlerden, hem de yerli halk gibi hayvancılıkla değil çiftçilikle uğra tıklarından, büyük çoğunlukla dağ önündeki ve kuzeydeki düzlük bölgeye iskân edilmi lerdir. Kuban nehrinin yukarılarındaki vadilerde ya ayan Karaçayların birçoğu, 1957 yılında sürgünden döndükten sonra dağlardaki eski köylerine değil, dağ önündeki düzlüklere yerle mi tir. (Bölüm VI/A 5 “Etnik Grupların Bölgelere Göre Dağılımı ve Nüfusları”). 19. yüzyılda Çarlık makamlarının uyguladığı bu iskân politikası ve ya anan tarihi süreç KÇC’nin bugünkü nüfus dağılı ını da büyük ölçüde belirlemi tir.
54 Nüfus Yoğunluğu KÇC’nin idari olarak bağlı olduğu Güney Federal Bölgesi, Rusya Federasyonu’nun toplam nüfusunun % 16’sının ya adığı, nüfus olarak üçüncü büyük federal bölgesidir. Ancak Güney Federal Bölgesi’ni Rusya’nın büyük nüfuslu bölgesi yapan Krasnodar Krayı (5,1 milyon ki i) ve Rostov Oblastı’dır (4,4 milyon ki i). Kuzey Kafkasya cumhuriyetlerinde nüfus sayı ve yoğunluk olarak çok daha dü üktür.
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde nüfus düzlük kuzey kesimde yoğunla mı tır. 1989 nüfus sayımı sonuçlarına göre KÇC’de 29,4 ki i/km 2 olan aritmetik nüfus yoğunluğu, 2002 yılında 31,2 ki i/km 2ye çıkmı tır. 2005 yılının istatistik verilerine göre ise, nüfusun azalmasına bağlı olarak 30,8 ki i/km 2ye dü mü tür. Yine 2005 verilerine göre, 11 ehir yerle iminin bulunduğu KÇC’de ehir nüfusu yoğunluğu ortalama 44,1 ki i/km 2, kırsal nüfus yoğunluğu 17,2 ki i/km 2dir. ehirler arasında en yüksek nüfus yoğunluğuna 1888 ki i/km 2 ile Ust Ceguta sahiptir. Onu 1627 ki i/km 2 ile Karaçayevsk, 1520 ki i/km2 ile Teberda ve 1501 ki i/km 2 ile ba kent Çerkessk izlemektedir.
Son iki sayım arasında rayonlarda (illerde) nüfus yoğunluğunun nasıl deği tiği Tablo 18’de görülmektedir. Rayonların (il) çoğunda genelde 1989 2002 yılları arasında nüfus yoğunluğunda artı söz konusudur. Ancak Urup’ta 2002 yılında nüfus yoğunluğunda büyük bir dü ü gözlenirken, Zelençuk rayonunda deği iklik olmamı , Ust Ceguta’da ise büyük artı kaydedilmi tir. Bu durum, çoğunlukla Rusların ya adığı Urup rayonundan ya anan dı göçle, Ust Ceguta rayonunda da Karaçayların dağlardaki köylerinden a ağılara, en ba ta da Ust Ceguta ehrine yerle meleriyle ilgilidir.
Ancak burada, Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’ndeki kendine özgü yerle im yeri sınıflandırmasının resmi verilerde rayonların (illerin) nüfus yoğunluğunu farklı gösterdiğini belirtmek gerekir. Prikuban rayonunda bulunan ba kent Çerkessk ve Karaçay rayonunda bulunan Karaçayevsk ehri “cumhuriyet ehirleri” oldukları için nüfusları rayon nüfuslarına dâhil edilmemektedir. (Tablo 94). Çerkessk’in nüfusu dâhil edilerek hesaplandığında Prikuban rayonunun ortalama nüfus yoğunluğu 38,2 ki i/km 2 olmaktadır. Bağlı yerle im yerleriyle birlikte Karaçayevsk ehrinin nüfusu da Karaçay rayonuna eklendiğinde, Karaçay rayonunun ortalama nüfus yoğunluğu 16 ki i/km 2ye çıkmaktadır.
55 Tablo 18 1989 ve 2002 Sayımlarına Göre Rayonların (Đl) Nüfus Yoğunluğu Nüfus Yoğunluğu (ki i/km 2) Rayon 1989 2002 Adıge Habl 50,7 51,9 Habez 43,4 51,9 Karaçay 4,3 6,4 (16)* Malo Karaçay 27,3 29,6 Prikuban 30,6 32,7 (38,2)** Urup 16,7 6,5 Ust Ceguta 22,2 52,6 Zelençuk 17,5 17,5 * Karaçayevsk ehri ve bağlı yerle imlerin nüfusu dâhil edildiğinde. ** Çerkessk ehrinin nüfusu dâhil edildiğinde.
Cumhuriyetin en kuzeyinde, düzlük bölgelerde bulunan Habez, Adıge Habl ve Ust Ceguta nüfus yoğunluğu en yüksek rayonlardır. Alanlarının diğer rayonlara göre küçük olması, Ust Ceguta rayonunda KÇC’nin ikinci büyük ehri Ust Ceguta’nın bulunması da bunda etkilidir. Çoğunlukla Rusların ya adığı Zelençuk, Ust Ceguta ile aynı nüfusa sahip olmasına rağmen alanı üç katı büyük olduğu için nüfus yoğunluğu azdır. Urup rayonunun alanı Zelençuk’a yakındır ancak nüfusu onun yarısından daha azdır. Karaçay rayonu en büyük yüzölçümüne (3970 km2) sahip olmasına rağmen nüfusu fazla değildir.
Elimizde veri olmadığından KÇC’nin fizyolojik ve zirai nüfus yoğunluğunu inceleyemiyoruz. Ancak rayonların (illerin) kırsal nüfus yoğunluğu istatistiklerde yer almaktadır. Adıge Habl, Zelençuk, Malo Karaçay ve Habez rayonlarında hiç ehir yerle imi olmadığı için, Tablo 18’de verilen ortalama nüfus yoğunlukları aynı zamanda kırsal nüfus yoğunluklarıdır. Karaçay rayonunun kırsal nüfus yoğunluğu 5,2 ki i/km 2dir, fakat Karaçayevsk ehrine bağlı kır yerle imlerinin nüfusu bu hesaplamanın dı ındadır. Karaçayevsk’in kırsal nüfus yoğunluğu 163,6 ki i/km 2dir. Kırsal nüfus yoğunluğu Prikuban rayonunda 31,7 ki i/km 2, Urup rayonunda 5,0 ki i/km 2 ve Ust Ceguta rayonunda 19,8 ki i/km 2dir. 38
38 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin temel demografik ve idari bilgileri, http://www.tur.samara.ru/cgi bin/allrussia/index.pl#region_list (Eri im: 28.04.2006)
56 V. NÜFUS HAREKETLERĐ
Nüfus hareketleri nüfusun doğal ve göçe bağlı olarak deği imini içerir. Doğum, ölüm, evlilik ve bo anma doğal nüfus hareketleri içinde değerlendirilir. 90’lı yıllardan önce Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin nüfus hareketleriyle ilgili sadece net nüfus artı ı konusunda veriler bulunmaktadır. 1992’den itibaren düzenli olarak doğum, ölüm, evlilik ve bo anma istatistikleri tutulmaya ba lanmı tır.
A. Yıllık Doğum Miktarları Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, 1990’lı yıllarda KÇC’de doğum miktarı azalmı tır. Özellikle 1992’den sonra keskin bir dü ü ya anmı ve bundan sonra da 1997 yılına kadar istikrarlı ekilde dü ü devam etmi tir. 1998 yılındaki küçük artı ı, aynı yıl Rusya’da ya anan ekonomik krizin etkisiyle 1999 yılında yine büyük bir dü ü izlemi tir; doğum miktarı 467 azalmı tır. 2000 yılından itibaren, toparlanmaya ba layan ekonomiyle birlikte yıllık doğum miktarında da artı gözlenmektedir. 2004 yılında doğum miktarı 1996 yılındaki seviyeye yakla mı tır. (Tablo 19)
ehir ve kır nüfuslarının doğum miktarı kar ıla tırıldığında, kır nüfusunda doğum miktarının ehir nüfusuna göre oldukça fazla olduğu görülmektedir. 1990 2004 yılları arasında ehir ve kır nüfuslarında doğum miktarlarındaki dü ü ve artı lar paralel değildir. 1992 ve 1994 yıllarında doğum miktarı ehir nüfusunda dü erken kır nüfusunda artmı tır. 1990 2004 yılları arasındaki dönemde KÇC’de doğan erkek çocuk miktarı genelde kız çocuğu miktarından fazladır. Sadece 1991 ve 2003 yıllarında erkek çocuktan daha fazla kız doğmu tur. Aynı durum ehir nüfusunda 1991, 2001 ve 2004 yıllarında, kır nüfusunda ise 1999 ve 2003 yıllarında görülmektedir. (Tablo 19).
57 Tablo 19 1990–2004 Yılları Arasında KÇC’de Doğum Miktarları (bir yıl içinde, ki i) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Toplam Nüfus Kız 3530 3583 3357 2659 2811 2755 2553 2439 2410 2253 2230 2362 2374 2551 2548 Erkek 3688 3562 3489 2910 2975 2878 2728 2548 2580 2270 2436 2416 2553 2537 2642 Toplam 7218 7145 6846 5569 5786 5633 5281 4987 4990 4523 4666 4778 4927 5088 5190 ehir Nüfusu Kız 1506 1556 1345 1109 1062 1046 1001 949 942 896 963 1033 1024 1107 1099 Erkek 1584 1501 1372 1148 1170 1086 1069 952 1078 974 1013 991 1093 1113 1086 Toplam 3090 3057 2717 2257 2232 2132 2070 1901 2020 1870 1976 2024 2117 2220 2185 Kır Nüfusu Kız 2024 2027 2012 1550 1749 1709 1552 1490 1468 1357 1267 1329 1350 1444 1449 Erkek 2104 2061 2117 1762 1805 1792 1659 1596 1502 1296 1423 1425 1460 1424 1556 Toplam 4128 4088 4129 3312 3554 3501 3211 3086 2970 2653 2690 2754 2810 2868 3005 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, www.gks.ru Doğurganlık hızı evlilik, bo anma, cinsiyet ya ve aile yapısı gibi demografik etkenler tarafından belirlenmektedir. Tablo 20’de görüldüğü gibi KÇC’de doğurganlık hızı 90’ların ba ından itibaren dü meye ba lamı , 2000 yılından itibaren de dü ük artı hızıyla beraber istikrarlı hale gelmi tir.
Tablo 20 1989 2003 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğurganlık Hızı (%o) Yıl Toplam Yıl Toplam 1989 18.7 1997 11,4 1990 17.0 1998 11,4 1991 16.7 1999 10,4 1992 15.8 2000 10,8 1993 12.8 2001 11,1 1994 13.3 2002 11,5 1995 12.9 2003 11,6 1996 12.1
90’lı yıllarda doğum miktarı artmı olsa da, KÇC’de doğum oranı seviyesi pratikte deği memi tir. Cumhuriyetin bugüne ait doğum parametreleri neslin ikamesi için gerekenden iki kat daha azdır. Doğal nüfus artı ı için doğurgan ya ta (15–49) kadın ba ına 2,2 doğum gerekirken KÇC’de 1,3 doğum dü mektedir. Cumhuriyette az çocukluluk yaygınla makta, ehir ve kır nüfuslarının doğum parametreleri yakınla maktadır. Uzmanların görü üne göre, Karaçay Çerkes Cumhuriyeti halkının
58 uzun yıllarda ortaya çıkan imdiki sosyo ekonomik durumu kısa sürede düzelmezse durum daha da kötüle ecektir.39
KÇC’de 30 Kasım 2004’te be ve daha fazla çocuk sahibi olan annelere ni an verilmesi kararı alınmı tır. Her çocuk için aileye bir defaya mahsus olmak üzere 1000 ruble ödenmesi planlanmaktadır. 2004 yılı verilerine göre KÇC’de çok çocuklu 364 aile bulunmaktadır ve çocuklarının toplam sayısı iki bin ki iyi bulmaktadır.
2004’ün ilk 9 ayında doğum miktarı önceki yılın aynı dönemine göre 116 ki i artmı tır; 100 ölüme kar ılık 102 doğum dü mektedir (2003’te 93). Doğum oranı %o
11,6’dan %o 12’ye çıkmı tır. En yüksek değerler Adıge Habl (% o 13,6), Karaçay (% o
13,3) ve Habez (% o 13,2) rayonlarında; en dü ük Karaçayevsk ehrinde ve ona bağlı yerle im yerlerinde (% o 9,7) gözlenmi tir.
KÇC Devlet Đstatistik Komitesi’nin verilerine göre 2005 yılında da doğum oranı dü mü ve ölüm oranı artmı tır. Cumhuriyetin nüfusu 1 Eylül 2005 tarihi itibarıyla 432.600 ki i olmu tur. Doğurganlık hızı, bir önceki yılın ocak ağustos dönemine göre çok az artı göstermi tir. En dü ük doğurganlık hızı Karaçayevsk ehrinde ve Zelençuk rayonunda görülmektedir.
B. Yıllık Ölüm Miktarları, Nedenleri, Ölüm Ya Sınırı, Bebek Ölümleri ve Nedenleri 1990 yılından itibaren KÇC’de ölüm miktarının genelde her yıl arttığı görülmektedir. (Tablo 21). Kırsal nüfusta ölüm miktarı bütün dönem boyunca ehirlerdeki ölüm miktarından fazladır. Kırsal nüfusun ehir nüfusundan fazla olduğu, köylerde ya am ve sağlık ko ullarının daha kötü olduğu dü ünüldüğünde bu sonuç normaldir. Kadın ve erkek ölüm oranlarına bakıldığında, 15 yıllık bu dönem boyunca doğum miktarında olduğu gibi ölüm miktarında da erkeklerin önde olduğu görülmektedir. Bu durum ehir ve kır nüfusunda deği memektedir.
39 “V Karaçayevo Çerkesii padayet rojdayemost” (“Karaçay Çerkes’te Doğum Oranı Dü üyor”), Kavkaz uzel, Novosti (Haberler), 4.12.2004 , http://www.kavkaz uzel.ru/printnews/news/id/737587.html (Eri im: 07.02.2005)
59 Tablo 21 1990–2004 Yılları Arasında KÇC’de Ölüm Miktarları (bir yıl içinde, ki i) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Toplam Nüfus Kadın 1647 1809 1910 2040 2170 2135 2296 2178 2158 2204 2380 2280 2347 2450 2352 Erkek 1849 1904 2005 2296 2428 2366 2387 2437 2379 2503 2581 2631 2860 2977 2707 Toplam 3496 3713 3915 4336 4598 4501 4683 4615 4537 4707 4961 4911 5207 5427 5059 ehir Nüfusu Kadın 842 914 913 933 980 988 972 864 920 985 1017 998 986 1014 1000 Erkek 926 962 993 1087 1172 1105 1087 1059 1044 1114 1080 1164 1258 1317 1196 Toplam 1768 1876 1906 2020 2152 2093 2059 1923 1964 2099 2097 2162 2244 2331 2196 Kır Nüfusu Kadın 805 895 997 1107 1190 1147 1324 1314 1238 1219 1363 1282 1361 1436 1352 Erkek 923 942 1012 1209 1256 1261 1300 1378 1335 1389 1501 1467 1602 1660 1511 Toplam 1728 1837 2009 2316 2446 2408 2624 2692 2573 2608 2864 2749 2963 3096 2863 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, www.gks.ru
1989’dan 2003 yılına kadar KÇC’de ölüm hızı yava da olsa artmı tır. Ölüm hızı
1989 yılında % o 8,2’den 1992’de % o 9,1’e, 1993’te % o 10’a çıkmı ve 2000 yılına kadar ini çıkı larla birlikte çok az artmı tır. (Tablo 22). 2000 yılında ise nispeten büyük bir artı la % o 11,4’e çıkmı ve ertesi yıl aynı kalmı , 2002’de ise % o 12,1’e yükselmi tir. 2003 yılında bir önceki yıla göre çok az artı olmu tur. KÇC’de 1989 2003 yılları arasındaki dönemde, az da olsa ölüm hızındaki bu artı SSCB’nin dağılmasından sonraki geçi döneminde ekonomi ve sağlık düzeninin bozulmasına bağlanabilir. Elimizde son dört yıla ait veriler yoktur. Ancak ölüm hızında genel olarak azalma olduğu tahmin edilebilir. Çünkü bebek ölümlerinde KÇC 2000 yılında Rusya’nın en kötü 4. bölgesi iken, sağlanan büyük iyile meyle 2003 yılında en iyi durumdaki 10 bölge içinde yer almı tır. (Tablo 28)
Tablo 22 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Ölüm Hızı (%o) 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 8,2 8,2 8,7 9,1 10,0 10,6 10,3 10,7 10,6 10,4 10,8 11,4 11,4 12,1 12,2
1990–2000 yılları arasındaki döneminde KÇC’nin ölüm hızı rakamları Kabardey Balkar Cumhuriyeti’ne çok yakındır; Dağıstan’dan oldukça yüksek, Adıgey’den ise oldukça dü üktür. (Tablo 23)
60 Tablo 23 Genel Ölüm Hızı (%o) 2000’de 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 RF’de yeri Adıgey 12.3 13.4 14.9 14.5 14.4 14.2 14 13.9 13.8 15 46 Dağıstan 6.2 6.4 6.8 7.6 7.6 7.5 7.6 7.5 7.5 7.5 7.5 4 Kabardey 8.5 9 9 10 10.2 10.4 10.4 10.1 10.4 10.5 11.1 14 Balkar Karaçay 8.2 8.7 9.1 10 10.6 10.3 10.7 10.6 10.4 10.8 11.4 15 Çerkes
2000 yılının ilk dokuz ayında cumhuriyette ölüm oranı, 1999’un aynı dönemine göre % 6,9 artmı tır. En yüksek göstergeler Zelençuk (% o 15,6; doğum oranının 1,4 katı
üzerinde), Urup (% o 15,3; doğum oranının 1,7 katı üzerinde) ve Prikuban (% o 11,7) rayonlarındadır. En dü ük göstergeler ise Malo Karaçayevsk (% o 9,4) ve Ust Ceguta 40 (% o 9,6) rayonlarındadır. Cumhuriyette ortalama ölüm oranı %o 11,5’tir.
2004 yılının ilk 9 ayında, önceki yılın aynı dönemine göre 249 ki i veya % 6 daha az ki i ölmü tür. (Tablo 24). Ölüm miktarında azami dü ü 228 ki i ile dola ım sistemi hastalıklarında tespit edilmi tir; toplam ölenlerin % 56,7’si bu hastalıklardan ölmü tür. (Geçen yılın aynı döneminde % 58,8). Diğer en yaygın ölüm nedenleri % 14,2 ile kanser, % 11,3 ile kazalar, zehirlenme ve travmalardır. Sadece bunlardan ölenlerin sayısında artı kaydedilmi tir (Kanser 60, kaza, zehirlenme ve travmalar 5 ki i).
40 ”Demografiçeskaya situatsiya v Karaçayevo Çerkesii uhud ayetsya” (Karaçay Çerkes’te Demografik Durum Kötüle iyor”), 24 Kasım 2000, Demoscope Weekly № 215 216 , 26 Eylül 9 Ekim 2005 , www.demoscope.ru (Eri im: 28.12.2005)// Federal Devlet Đstatistik Servisi, http://www.gks.ru (Eri im: 17.02.2005)
61 Tablo 24 Ölüm Nedenlerine Göre Ölenlerin Dağılımı Ki i 1000 ki iye göre Ocak Eylül 2003’e 2003 Yılında Ocak Eylül Artı , Ocak Eylül Kıyasla Ocak Eylül Ölüm Hızı (%o) Dü ü ( ) 2003 2004 2003 2004 2004, % Dola ım sistemi 2421 2193 228 7,4 6,7 90,5 7,3 hastalıkları Kanser 489 549 60 1,5 1,7 113,3 1,5 Kaza, zehirlenme ve 432 437 5 1,3 1,3 100,0 1,4 travma Bunlardan: 36 40 4 0,1 0,1 100,0 0,1 Alkol zehirlenmesi Đntihar 38 32 6 0,1 0,1 100,0 0,1 Cinayet 51 47 4 0,2 0,1 50,0 0,2 Solunum organı 224 186 38 0,7 0,6 85,7 0,6 hastalıkları Sindirim sistemi 151 151 0,4 0,4 100,0 0,5 hastalıkları Enfeksiyon ve 84 65 19 0,2 0,2 100,0 0,3 paraziter hastalıklar Diğer 316 287 29 1,0 0,9 90,0 0,8 Toplam ölen sayısı 4117 3868 249 12,5 11,8 94,4 12,4 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, www.gks.ru
Trafik kazalarında ölenlerin sayısı 1995–2002 arasında birbirine yakındır ve büyük farklılık görülmemektedir. (Tablo 25). 2003 yılında ise nedenini bilmediğimiz büyük bir artı görülmektedir. Daha sonra önceki ortalamaya dönmü tür.
Tablo 25 1995–2004 Yılları Arasında KÇC’de Trafik Kazalarında Ölenlerin Sayısı (100.000 ki i ba ına, bir yıl içinde, ki i) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 25.2 22.2 17.4 19.3 19.5 18.4 21.4 18.9 30.8 24.6 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, www.gks.ru
Devlet Đstatistik Komitesi’nin verilerine göre 2005 yılının ilk 8 ayında KÇC’de 3542 ki i ölmü tür. Ba lıca ölüm nedenleri dola ım sistemi hastalıkları, enfeksiyon ve paraziter hastalıklardır. En çok ölüm Urup, Zelençuk ve Adıge Habl rayonlarında kaydedilmi tir.
Ölüm ya sınırı 80’li yıllardan sonra dü meye ba lamı tır. 1992’de ölüm ya sınırı 71,5 iken 2000 yılında 68,5’e dü mü tür. Sayım yıllarına ait ya yapısı
62 grafiklerinde görüldüğü gibi kadınlar erkeklere göre daha uzun ya amaktadır. Kadınlarda ölüm ya sınırı 74–75 iken, erkeklerde 68 69’dur. ( ekil 6)
90 72 80 71,5 70 71 70,5 60 70 Erkek 50 69,5 Kadın 40 69 Ortalama 30 68,5 20 68 10 67,5 0 67 1984 85 1992 1998 1999 2000
ekil 6. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Ölüm Ya Sınırı
Bebek ölümlerinde durum geçmi yıllara göre iyile me eğilimindedir. SSCB’nin dağılmasından sonraki geçi döneminde, sağlık düzeninin de bozulmasının etkisiyle bebek ölüm oranı oldukça yüksek olmu tur. Tablo 26’da yer alan 1994, 1995 ve 1996 yıllarına ait veriler bu üç yılda bile durumun kötüle tiğini göstermektedir. Neonatal bebek ölümleri postneonatal ölümlerin hemen hemen iki katıdır; yani bir ya ından önce ölen bebeklerin yakla ık yarısı ilk 27 gün içinde ölmü tür.
Tablo 26 KÇC’de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri (%o) Bunlardan 1 Ya ından Önce Neonatal Ölüm Postneonatal Ölüm Bebek Ölümü (0 27 gün) (28 365 gün) 1994 1995 1996 1994 1995 1996 1994 1995 1996 15.0 16.3 20.8 9.2 10.3 13.8 5.8 6.0 7.0
2000 yılında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti bebek ölüm oranı yüksekliğiyle (% o 29,7) Rusya Federasyonu’nun 89 birimi içinde 85. sırayı almı tır (4. yüksek birim). Kafkasya’da ise Đngu etya’dan sonra ikinci sıradadır. Doğum miktarındaki dü ü ün
63 yanında, 2000 yılından itibaren bebek ölüm oranında da belirgin bir dü ü gözlenmektedir. (Tablo 27)
Tablo 27 KÇC’de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri (1 ya ından küçük, %o) 2000’de 1998 1999 2000 RF Đçinde Yeri Adıgey Cumhuriyeti 12.9 13.3 16.3 53 Dağıstan Cumhuriyeti 20.3 22.6 18.5 69 Đngu etya Cumhuriyeti 37.3 34.4 33 88 Kabardey Balkar Cum. 16.7 16.3 14.2 29 Kalmuk Cumhuriyeti 15.6 15.9 16 49 Karaçay Çerkes Cum. 23.9 28.8 29.7 85 Krasnodar Krayı 16.3 13.2 13.3 18 Kuzey Osetya 17.9 17.2 11.7 7 Stavropol Krayı 16.1 16.1 13.8 23 Çeçenistan Cumhuriyeti
2000 yılından sonra, üç yıl içinde sağlanan büyük iyile meyle bebek ölüm seviyesi %o 29,7’den %o 7,9’a dü mü tür. (Tablo 28). 2003 yılı Ocak Kasım dönemi sonuçlarına göre KÇC, Rusya’nın en dü ük bebek ölüm oranına sahip on bölgesi içinde yer almı tır.
Tablo 28 En Dü ük Bebek Ölümü Göstergeleri Olan Rusya Bölgeleri (2003 Ocak Kasım, %o) St. Petersburg ehri 6,9 Hantı Mansı Özerk Bölgesi Yugra 7,4 Nenets Özerk Bölgesi 7,4 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti 7,9 Lipets Oblastı 8,1 Karelya Cumhuriyeti 8,6 Samara Oblastı 8,7 Koryak Özerk Bölgesi 8,9 Belgorod Oblastı 9,0 Kalmukya Cumhuriyeti 9,3 RUSYA FEDERASYONU 12,1 Kaynak: http://www.demoscope.ru/weekly/2004/0165/barom07.php
KÇC’de bebek ölümleri dâhil genel ölüm miktarında dü ü gözlenirken bir yandan da doğum oranı artmaktadır. 2003 Ocak Eylül dönemiyle kar ıla tırıldığında
ölüm miktarı, %o 12,5’ten %o 11,8’e dü mü tür. Cumhuriyetin altı rayonunda
64 ortalamanın altında bebek ölüm oranı kaydedilmi tir: Malo Karaçay (% o 8,2),
Karaçayevsk ehri ve bağlı yerle im merkezleri (% o 8,9), Ust Ceguta (% o 10,3),
Karaçay (% o 10,7), Habez (% o 10,9) ve Prikuban (% o 11,5). En yüksek ölüm oranı Urup
(% o 21,6) ve Zelençuk (% o 14,9) rayonlarında görülmü tür.
KÇC’de 2004 Ocak Eylül arasında 1 ya ından küçük 35 bebek ölmü tür. Bu, bir yıl öncesine göre 11 bebek veya oran olarak % 23,9 daha azdır. En yüksek miktarlar Çerkessk ehrinde 9, Zelençuk ve Ust Ceguta rayonlarında 5’er; en dü ük ise Karaçayevsk ehrinde ve bağlı yerle im yerlerinde, Urup rayonunda 1’er bebek olarak kaydedilmi tir. Bebek ölüm seviyesi dü mü tür. 2003 Ocak Eylül’ünde yeni doğan her bin bebeğe 12 bebek ölümü dü erken, bu oran 2004’ün ilk 9 ayında 8,9 bebek veya % 25,8 daha azdır. Bebek ölümü nedenleri arasında esas ağırlığı % 62,9 ile doğum esnasında ortaya çıkan özel durumlar ve % 20 ile doğum anomalileri tutmaktadır. (Tablo 29)
Tablo 29 1 Ya ından Önce Ölen Bebeklerin Ölüm Nedenlerine Göre Dağılımı (Ocak Eylül) Doğan 1000 Ki i bebeğe göre 2003 Yılının Tamamında (%o) 2003 2004 2003 2004 Doğum esnasında ortaya çıkan 27 22 7,1 5,6 6,5 özel durumlar Doğum anomalileri 4 7 1,0 1,8 1,6 Enfeksiyon ve paraziter 6 1 1,6 0,2 1,4 hastalıklar Solunum organı hastalıkları 4 1 1,0 0,2 1,4 Kaza, zehirlenme ve travma 2 1 0,5 0,2 0,6 Diğer 3 3 0,8 0,9 1,3 1 Ya ından Önce Ölen, Toplam 46 35 12,0 8,9 12,8
Devlet Đstatistik Komitesi’nin verilerine göre 2005 yılının ilk 8 ayında KÇC’de bebek ölümlerinde durum öncekine göre daha kötüye gitmi tir. Yılın bu döneminde 33 bebek ölümü kaydedilmi tir.
65 C. Doğurganlık Kadınlarda ilk çocuğu doğurma ya ı çoğunlukla evlenme ya ı, yüksek öğrenim görme, i ve gelir sağlama çabası, arzu edilen ya am seviyesi ve aile yapısı gibi etkenler tarafından belirlenmektedir.
2002 nüfus sayımı sonuçlarına göre KÇC’de çocuk doğuran 15 ya ve üzerinde kadın sayısı 188.694’tür; bunlardan 322’si doğurduğu çocuk sayısını belirtmemi tir. En büyük grubu 53417 ki iyle 2 çocuk doğuran kadınlar olu turmaktadır (% 28,4). Daha sonra ise hiç çocuk doğurmayan kadınlar (51.145 ki i, % 27,2) ve tek çocuk doğuran kadınlar (34.051 ki i, % 18) gelmektedir. 3’ten fazla çocuk doğuran kadın sayısı toplam sayının % 12’sini olu turmaktadır. ehir ve kır nüfuslarında bu oranlar 2 çocuklu ve hiç çocuk doğurmayan kadınlarda hemen hemen aynıdır. Ancak ehirlerde tek çocuk doğuran kadınlar üçüncü sırada yer alırken, kırsal alanda bu sırayı 3 çocuk doğuran kadınlar almaktadır. 3’ten fazla çocuk doğuran kadınlarda fark açılmaktadır. ehirlerde 6 çocuk doğuran kadın sayısı 542 (% 0,6), 7 ve daha fazla çocuk doğuran 712 (% 0,8) iken kırsal alanda bu sayı ve oran 4 katına çıkmaktadır (6 çocuk 2349, % 2,3; 7 ve daha fazla çocuk 2726, % 2,7). (Tablo 30)
15 ya ve üzerindeki kadınlar tarafından doğurulan toplam çocuk sayısı 337.780’dir. Bunun 133.657’si (% 39,6) ehir, 204.123’ü (% 60,4) kır nüfusuna aittir. Tüm KÇC’de kadın ba ına dü en ortalama çocuk sayısı 1,8’dir; bu sayı ehirlerde 1,5, kırsal alanda 2,0’dır. Doğurgan ya taki (15–49) kadın ba ına 1,3 çocuk dü mektedir ( ehir 1,2; kır 1,4).
Hem ehirlerde hem de kırsal alanda en fazla çocuk doğuran kadın ya grubunun 70 ve üzeri olduğu görülmektedir. Bu ya grubundaki 21.315 kadın tarafından 61.050 çocuk doğurulmu tur (ortalama 2,9 çocuk). Çocuk sayısı ve oranı kır nüfusunda ehir ehir nüfusunun iki katıdır. Bu durum çok çocukluluğun genel olarak azaldığını, fakat kır nüfusunda ehire göre nispeten korunduğunu göstermektedir.
Çocuk doğuran 15 ya ve üzeri kadınların 95.164’ü, yani % 50,4’ü evlidir. Evli olmayanların bu büyük oranı, KÇC’de bo anma seviyesinin yüksekliğiyle ve erkeklerin ortalama ömrünün kadınlardan kısa olmasıyla açıklanmaktadır. Çocuk doğuran evli
66 kadınlarda ortalama çocuk sayısı 2282’dir, yani kadın ba ına 2,3 çocuk dü mektedir. Bu ortalama ehir nüfusunda 2 çocuk, kır nüfusunda ise 2,5 çocuktur. (Tablo 30)
Çocuk doğuran kadınların 54.499’u, yani % 28,9’u ekonomide istihdam edilmi tir. Çalı an kadınların doğurduğu ortalama çocuk sayısı 1,6’dır ( ehir 1,5; kır 1,7). En büyük grubu % 37 ile 2 çocuk doğuran kadınlar olu turmaktadır. Đkinci sırada tek çocuk doğuran kadınlar (% 23,2), üçüncü sırada da çocuksuz kadınlar (% 21,8) yer almaktadır. ehir ve kır nüfuslarında bu oranlar deği memektedir. Ya gruplarına göre incelendiğinde, çalı an kadınlar arasında en büyük oranı 2 çocuk doğuran 40–44 ya grubu kadınların olu turduğu görülmektedir. Onları 20–24 ya grubu hiç çocuk doğurmayan kadınlar izlemektedir. (Tablo 30)
67 Tablo 30 2002 Nüfus Sayımında Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar (15 Ya ve Üzeri) (ki i)
Doğurulan Doğurdukları Doğurdukları Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar Doğurulan Ortalama Çocuk Çocuk Sayısı Toplam Çocuk Sayısını Toplam Sayısı (1000 Bilinmeyen Belirten Kadınlar 7 ve Çocuk Sayısı 0 1 2 3 4 5 6 kadın ba ına) Kadınlar üzeri ehir 87.056 86.835 23.847 18.930 28.115 10.433 3.023 1.233 542 712 133.657 1.539 221 Kır 101.638 101.537 27.298 15.121 25.302 16.551 7.958 4.232 2.349 2.726 204.123 2.010 101 Toplam 188.694 188.372 51.145 34.051 53.417 26.984 10.981 5.465 2.891 3.438 337.780 1.793 322 Evli Kadınlar ehir 42.529 42.477 3.102 10.347 18.927 6.974 1.846 667 273 341 84.208 1982 52 Kır 52.635 52.605 3.548 8.557 18.026 12.073 5.225 2.535 1.276 1.365 132.805 2525 30 Toplam 95.164 95.082 6.650 18.904 36.953 19.047 7.071 3.202 1.549 1.706 217.013 2282 82 Çalı an Kadınlar ehir 31.967 31.930 6.624 8.614 12.375 3.336 639 156 68 118 48.065 1.505 37 Kır 22.532 22.511 5.223 4.030 7.805 3.815 1.105 322 100 111 38.611 1.715 21 Toplam 54.499 54.441 11.847 12.644 20.180 7.151 1.744 478 168 229 86.676 1.592 58
68 Deği ik eğitim seviyelerinde kadınlar tarafından doğurulan ortalama çocuk sayısı, Rusya Federasyonu eğitim sistemine uygun olarak “genel öğretim” ve “mesleki öğretim” kategorilerinde ele alınmı tır. Genel öğretim ilk ve temel olarak, mesleki öğretim ise orta ve yüksek (lisansüstü dâhil) olarak ayrılmaktadır. Eğitim gören kadınlar arasında en büyük grubu ortalama 3 çocukla ilköğretim mezunları olu turmaktadır. Doğurulan ortalama çocuk sayısına göre daha sonra sıralama öyledir: Orta öğrenim görenler 1,7; tam olmayan orta öğrenim 1,7; temel öğrenim 1,6; yüksek öğrenim ve lisanüstü 1,5; ön lisans 0,7. En büyük ortalama, öğrenimi olmayan kadınlara aittir (3,28). (Tablo 31)
Tablo 31 Deği ik Eğitim Seviyelerinde Kadınlar Tarafından Doğurulan Ortalama Çocuk Sayısı (Đlgili Ya ta ve Eğitim Seviyesinde, Doğurdukları Çocuk Sayısını Belirten 1000 kadın ba ına) Öğrenimi Olan Kadınlarda Genel Đlköğrenimi Ortalama Genel Öğrenim (Mesleki veya Olmayan Doğurulan Mesleki Öğrenim Teknik Meslek Yüksek Okulu Kadınların Çocuk Bitirenler Dâhil) Doğurduğu Sayısı Tam Yüksek ve Ortalama Çocuk Önlisans Orta Olmayan Temel Đlk Lisansüstü Sayısı Orta ehir 1539 1442 660 1654 1444 1363 2462 3027 Kır 2010 1520 795 1836 1821 1806 3191 3354 Toplam 1793 1473 713 1734 1669 1628 2993 3280
Karaçay ve Çerkes halklarına göre doğurulan çocuk sayısı tüm Rusya Federasyonu’nda ve Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde olmak üzere iki kategoride ele alınmı tır. Tüm Rusya’da, Karaçaylarda 15 ya ve üzeri 76.232 kadından 27.056’sı (% 35,5) hiç çocuk doğurmamı tır (306 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemi tir). Daha sonraki sırada % 19,5 ile 2 çocuk doğuran kadınlar gelmektedir. Onları sırasıyla 3 çocuk (% 14,5) ve 1 çocuk (% 13,1) doğuran kadınlar izlemektedir. Üçten fazla çocuk doğuran Karaçay kadınların oranı 17,3’tür. Karaçaylarda kadın ba ına ortalama 1,9 çocuk dü mektedir. Sırasıyla 35 39, 30 34 ve 40 44 ya grupları 2 çocukla sayıca en büyük gruplardır. (Tablo 32)
KÇC’de Rusya’daki toplam Karaçay kadınlarının % 88,7’si (67.896 ki i) ya amaktadır. KÇC’de ya ayan 15 ya ve üzeri Karaçay kadınların % 35,3’ü hiç çocuk
69 doğurmamı tır. (92 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemi tir). Daha sonraki sırada 2 çocuk doğuran kadınlar gelmektedir (% 19,0); onları sırasıyla 3 çocuk (% 14,7) ve 1 çocuk (% 12,7) doğuran kadınlar izlemektedir. Üçten fazla çocuk doğuran Karaçay kadınların toplam sayıya oranı % 18,2’dir. Kadın ba ına dü en ortalama çocuk sayısı Rusya’nın geneliyle aynıdır (1,9). Bu oranlar Karaçaylarda çok çocukluluğun diğer halklara göre fazla olduğunu, fakat bunun azaldığını ve gelecekte nüfus artı hızının dü eceğini göstermektedir.
Çerkeslerde, tüm Rusya verilerine göre, 15 ya ve üzeri 24.526 kadından 7067’si (% 28,8) hiç çocuk doğurmamı tır. (268 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemi tir). Çerkes kadınları arasında ikinci en büyük grubu % 26,2 ile 2 çocuk doğuran kadınlar olu turmaktadır. Onları % 16,3 oranıyla 1 çocuk doğuranlar, % 15,7 ile 3 çocuk doğuranlar izlemektedir. Üçten fazla çocuk doğuranların oranı % 13,0’dır. Kadın ba ına 1,8 çocuk dü mektedir. Sayı ve oran olarak en büyük ya grubu, 2 çocuk doğuran 40 44 ya grubudur; bu grubu yine 2 çocukla 35 39 ve 30 34 ya grupları izlemektedir.
15 ya ve üzeri Çerkes kadınlarının % 82,6’sı (20.488 ki i) KÇC’de ya amaktadır. (11 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemi tir). Hiç çocuk doğurmayanların oranı % 28,2’dir. Daha sonra sırasıyla 2 çocuk doğuranlar (% 25,9), 3 çocuk doğuranlar (% 16,4) ve 1 çocuk doğuranlar (% 15,5) izlemektedir. KÇC’de üçten fazla çocuk doğuran Çerkes kadınların toplama oranı % 14’tür. Kadın ba ına ortalama 1,9 çocuk dü mektedir. Ya gruplarına göre durum tüm Rusya ile aynıdır. Bu göstergeler Çerkeslerde iki ve tek çocukluluğun yaygınla maya ba ladığını, gelecekte bunun nüfus artı hızını olumsuz etkileyeceğini göstermektedir.
KÇC’nin “unvan sahibi” halkları olan Karaçaylarda ve Çerkeslerde, hem tüm Rusya hem de KÇC doğurganlık göstergelerinin birbirine çok yakın olduğu görülmektedir. Her iki halkın nüfusunun % 90 oranında kendi cumhuriyetinde ya aması, dı arıdaki nüfusun da çoğunlukla 90’lı yıllarda göç eden ve geleneksel aile yapısını hala koruyan kitle olması bu sonucu doğurmaktadır. (Tablo 32)
70 Tablo 32 Doğurulan Çocuk Sayısına Göre Etnik Gruplar (15 Ya ve Üzeri Kadınlar) (ki i) Ortalama Doğurdukları Doğurdukları Ortalama Doğurulan Çocuk Sayısı Toplam Çocuk Sayısını Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar Doğurulan Çocuk Sayısı Bilinmeyen Belirten Kadınlar Çocuk Sayısı (%o) Kadınlar 7 ve 0 1 2 3 4 5 6 üzeri Rusya Fed. Karaçay 76.538 76.232 27.056 9.998 14.890 11.080 5.846 3.207 1.875 2.280 141.828 1860 306 Çerkes 24.794 24.526 7.067 3.996 6.416 3.853 1.582 801 417 394 44.322 1807 268 Karaçay Çerkes C. Karaçay 67.896 67.804 23.934 8.605 12.935 9.992 5.379 2.988 1.799 2.172 128.961 1902 92 Rus 69.433 69.305 13.476 17.074 26.697 8.643 2.020 739 277 379 112.866 1629 128 Çerkes 20.488 20.477 5.770 3.165 5.298 3.368 1.419 733 364 360 38.230 1867 11 Abaza 13.328 13.307 3.605 2.092 3.356 2.217 1.010 504 242 281 25.679 1930 21 Nogay 6.330 6.325 1.809 1.003 1.598 1.041 471 236 87 80 11.541 1825 5
71 KÇC’nin yerli halklarından kadınların doğurdukları çocuk sayısına göre dağılımı Tablo 33’te görülmektedir. En büyük oran her halk için 2 çocuk doğuran kadınlara aittir. Sonraki büyük oran ise Karaçay, Çerkes ve Abazalarda 3 çocuk doğuran kadınlara dü mektedir. Nogaylarda ise 1 çocuk doğuran kadınların oranı, 3 çocuk doğuranları çok küçük bir farkla geçmektedir. Doğurulan ortalama çocuk sayısında ise %o 1908 ile Abazalar ilk sırayı almaktadır. Onları çok küçük bir farkla Nogaylar izlemektedir. Daha sonra Karaçaylar, en son da Çerkesler gelmektedir.
Tablo 33 2002 Nüfus Sayımında Milliyetlerine ve Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar Doğurduğu Çocuk Sayısını Belirten 1000 Kadın Ba ına Doğurdukları Dü en Çocuk Sayısı Doğurulan Çocuk Sayısını … Çocuk Doğuran Kadınlar Ortalama Hiç Çocuk Belirten Kadınlar Çocuk Sayısı Doğurmayan 7 ve (ki i) (%o) Kadınlar (ki i) 1 2 3 4 5 6 daha fazla Abaza 13.952 273 159 254 165 74 36 18 21 1908 Karaçay 69.957 353 128 192 147 79 44 26 31 1860 Nogay 13.688 274 162 259 160 67 39 17 22 1905 Çerkes 21.837 284 157 261 162 68 34 17 17 1807
15 ya ve üzerinde olup hiç çocuk doğurmayan kadınların oranı en yüksek Karaçaylardadır (% 35,3). Daha sonra sırasıyla Nogaylar (%28,6), Çerkesler (% 28,2), Abazalar (% 27) ve Ruslar (% 19,4) gelmektedir. En çok farklılık gösteren Karaçayların ve Rusların doğurganlık göstergeleridir. Henüz evlenmemi veya çocuk sahibi olmamı en büyük nüfusun Karaçaylarda, en dü ük de Ruslarda olduğu görülmektedir. (Tablo 33 34).
Đki çocukluluk tüm halklarda en yaygın eğilimdir. Yerli halklarda ikinci yaygın eğilim üç çocukluluk iken, Ruslarda tek çocukluluktur. Üçten fazla çocukta oranlar Çerkeslerde, Abazalarda ve Nogaylarda birbirine yakınken, en yüksek oran Karaçaylarda, en dü ük de Ruslarda görülmektedir. Bu tabloya göre KÇC’de en yüksek doğurganlık hızına sahip etnik grup Karaçaylardır. Bu da, Karaçayların gelecekte nüfus artı hızları dü se de diğer etnik gruplar içinde en yüksek hıza sahip olacaklarını göstermektedir.
72 Tablo 34 2002 Nüfus Sayımında KÇC’de Her Etnik Gruptan Kadınların Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Oranı (%)* Hiç çocuk Doğurulan Çocuk Sayısı Ortalama Çocuk doğurmayan 7 ve daha 1 2 3 4 5 6 Sayısı (15 ya ve üzeri) fazla Abaza 27,0 15,7 25,2 16,7 7,6 3,8 1,8 2,1 1,9 Çerkes 28,2 15,5 25,9 16,4 6,9 3,6 1,8 1,8 1,9 Karaçay 35,3 12,7 19,0 14,7 7,9 4,4 2,7 3,2 1,9 Nogay 28,6 15,9 25,3 16,5 7,4 3,7 1,4 1,3 1,8 Rus 19,4 24,6 38,5 12,5 2,9 1,1 0,4 0,6 1,6 * Her etnik gruptan kadınların toplam sayısına gore.
D. Evlenme ve Bo anma Demografik bir gösterge olarak evlenme, evlenenlerin sayısının nüfusun genel sayısına (genel evlenme katsayısı) veya evlenme ya ında olup evli olmayanların sayısına oranıdır. Bo anma ise yapılan belli sayıda evlilik ba ına dü en bo anma sayısıdır. Evlenme ve bo anma genellikle erkekler ve kadınlar için ayrı ayrı belirlenir.
Doğum oranı modellerinin incelenmesinde en önemli öğelerden biri evliliktir. Birçok Batılı ülkede ve Rusya’da son zamanlarda evliliklerin yerini birlikte ya ama alsa da bu KÇC için henüz bir demografik bir gösterge değildir. KÇC’de bo anma oranı yüksektir, fakat bunun nedenleri Batılı ülkelerden farklıdır. 2003 yılında 3423 evlilik ve 1748 bo anma kaydedilmi tir, yani 100 evlenene kar ılık 52,3 çift bo anmı tır. Bir önceki yılla kar ıla tırıldığında evlenen çift sayısı 400, bo anan ise 165 daha fazladır. (Tablo 35). Oran ise hemen hemen korunmu tur (100 evlenene kar ılık 51 bo anan). Genç Rus nüfusun dı arıya göç etmesinden dolayı karı ık evliliklerin sayısında azalma olmu tur. (1990 yılında Ruslar ve Karaçaylar arasında 53, 1991’de 45, 1992’de 39, 1993’ün ilk altı ayında 13 evlilik yapılmı tır).41
41 Pçelintseva N.D., Samarina L.V., “Karaçay v kontekste novoy istoriçeskoy realnosti” (“Yeni Tarihi Gerçeklik Bağlamında Karaçay”). Rusya Bilimler Akademisi Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü (Y.S. Smirnova tarafından sağlanan KÇC ZAGS ubesi evlilik verileri), www.iea.ras.ru (Eri im: 04.05.2005).
73 Tablo 35 Yıllara Göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Evlenenlerin ve Bo ananların Sayısı ve Oranı Evlenme ve Bo anma 1000 Evliliğe Dü en Yıl Ki i Sayısı Oranı (Toplam nüfusa göre, % o) Bo anma Evlenen Bo anan Evlenen Bo anan 1990 3669 1533 8,6 3,6 418 1991 3694 1567 8,6 3,7 424 1992 2986 1444 6,9 3,3 484 1993 2971 1405 6,8 3,2 473 1994 3030 1532 7,0 3,5 506 1995 3055 1448 7,0 3,3 474 1996 2397 1166 5,5 2,7 486 1997 2477 1186 5,7 2,7 479 1998 2228 891 5,1 2,0 400 1999 2449 969 5,6 2,2 396 2000 2397 1156 5,5 2,7 482 2001 2806 1360 485 2002 3023 1583 524 2003 3423 1748 511 2004 2827 1552 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, www.gks.ru
2004 Ocak Eylül döneminde evliliklerin sayısı, 2003’ün aynı dönemine göre 232 veya % 9,8 azalmı , bo anmalar ise 10 veya % 0,8 artmı tır. Ayrılan çiftlerin sayısı 100 evlenene göre 53’ten 59’a çıkmı tır. Evlenme seviyesi önceki yılın aynı dönemine göre %o 7,2’den %o 6,6’ya dü mü veya % 8,3 azalmı tır. Bo anma seviyesi çok az artmı tır; %o 3,8’den 3,9’a çıkmı veya % 2,6 artmı tır. Evlenme katsayısının en yüksek değeri Karaçay rayonunda (% o 8,4), en dü ük değeri ise Karaçayevsk ehrinde ve bağlı yerle im merkezlerinde (% o 3,5) kaydedilmi tir. En dü ük bo anma oranı Habez rayonunda (% o 2,7), en yüksek ise Çerkessk ehrindedir (% o 5,2). 2005 yılı verilerine göre KÇC, %o 2,5 ile Rusya’nın bo anma oranı en dü ük on bölgesi içinde yer almı tır.42
1990–2000 yılları arasındaki 10 yıllık dönemde, kom u cumhuriyetleri arasında KÇC’nin sadece evlenme oranında en dü ük değerlere sahip olduğu görülmektedir. Dağıstan’da yerli halkın geleneksel yapısını büyük oranda koruduğunu ve nüfus oranının yüksek olduğunu, Adıgey nüfusunun da % 80’ini Rusların olu turduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. (Tablo 36) 42 Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, http://demoscope.ru/weekly/2006/0237/barom04.php (Eri im: 04.04.2006).
74 Tablo 36 1990–2000 Yıllarında Karaçay Çerkes ve Kom u Cumhuriyetlerde Evlenme ve Bo anma Oranı* Adıgey Cum. Dağıstan Cum. Kabardey Balkar C. Karaçay Çerkes C. Evl. Evl. Evl. Evl. Bo . Evlenme Bo anma ve Evl. Bo . ve Evl. Bo . ve Evl. ve Kats. Katsayısı Katsayısı Bo . Kats. Kats. Bo . Kats. Kats. Bo . Kats. Bo . Oranı Oranı Oranı Oranı 1990 9.0 4.2 469 1.7 168 9.9 3.2 325 8.6 3.6 418 1991 9.0 4.2 463 9.9 1.8 182 9.1 3.5 383 8.6 3.7 424 1992 7.4 4.3 584 8.5 1.6 190 7.8 3.5 452 6.9 3.3 484 1993 7.9 4.2 538 7.7 1.4 185 7.5 3.4 453 6.8 3.2 473 1994 7.9 4.7 599 7.7 1.5 192 7.2 3.4 473 7.0 3.5 506 1995 8.0 4.0 504 6.9 1.3 188 7.1 3.4 477 7.0 3.3 474 1996 5.9 4.0 683 6.1 1.1 186 6.3 2.9 461 5.5 2.7 486 1997 6.6 4.2 640 6.0 1.1 189 6.8 3.1 454 5.7 2.7 479 1998 5.9 3.6 607 5.9 1.2 201 6.0 2.4 403 5.1 2.0 400 1999 6.6 4.2 639 6.1 1.2 193 6.0 2.5 414 5.6 2.2 396 2000 6.0 4.5 756 6.7 1.4 207 6.0 2.5 420 5.5 2.7 482 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, www.gks.ru * Evlenme ve bo anma katsayıları bin ki ilik nüfusa, evlenme ve bo anma oranı da bin evliliğe dü en bo anma sayısını göstermektedir. Rusya evlenme katsayısı 1985 9,7; 1991 8,6; 1999 6,3; Bo anma aynı yıllar 4,0; 4,0; 3,7
E. Doğal Nüfus Artı ı Doğal nüfus artı hızı ya da doğurganlık hızı bir yıl içinde, doğum ve ölüm sayısına bağlı nüfus artı ıdır. Doğal nüfus artı hızı belli bir zaman aralığında, ölüm miktarının doğum miktarından çıkarılmasıyla tespit edilmektedir. Halkın gelir seviyesi, sağlık sisteminin geli mi lik derecesi, günlük ya am ko ullarının özelliği ve çevre faktörü doğum ve ölüm oranlarını etkilemektedir.
KÇC’de doğal nüfus artı ıyla ilgili veriler 1992 yılından itibaren tutulmaktadır. 1992–1993 yıllarında cumhuriyette sosyal ve ekonomik göstergeler genel olarak iyi görünmektedir; doğal nüfus artı hızı çok yüksek olmasa da korunmaktadır. Suç, çocuk ölümleri, bo anma nispeten dü üktür. Ancak 1993 sonu 1994 ba ı arasında hızlı negatif deği iklikler gözlenmi tir. 1993 yılında doğum oranı 2 kattan fazla dü mü tür. 1997’de doğal nüfus artı ı pratikte sıfır olmu tur. Frengi ve bula ıcı hepatit 1993–1994 yıllarında genel Rusya seviyesinin 2–3 kat üzerine çıkmı tır. Ayrıca i sizlik, Rusya’daki en yüksek seviyelere ula acak kadar artmı tır.43
43 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov A.A., “Titulnıye Etnosı Rossiyskoy Federatsii”. Analitiçeski Spravoçnik. (“Rusya Federasyonu’nun Unvan Sahibi Halkları” . Analitik Kılavuz), Đnstitut natsionalnıh problem obrazovaniya (Ulusal Eğitim Problemleri Enstitüsü) , Moskova, 1999. http://zihia.narod.ru/23098.htm (Eri im: 11.01.2005).
75 1990–2004 arasındaki dönemde KÇC’deki doğal nüfus artı ı Tablo 37’de görülmektedir. 1999 yılına kadar büyük bir dü ü olsa da doğal artı korunmu , ancak bu yıldan itibaren eksiye dü mü tür. Bu durum, 1998’de ya anan büyük ekonomik kriz, 1999’da Çeçenistan’da ba layan ikinci sava ve KÇC’de ba kanlık seçimi dolayısıyla çatı ma sınırına kadar gelen etnik gerginlik gibi nedenlere bağlanabilir. 2004 yılında, eski durumundan çok uzak olsa da artı olmu tur. Đlginç bir durum da, 2000 yılı dı ında kadınlarda az da olsa doğal nüfus artı ı görülürken, erkeklerde gösterge eksiye dü mü tür. Doğan ve ölen sayılarıyla kar ıla tırıldığında görülmektedir ki, bu dönemde doğan erkek çocukların sayısı kız çocuklarından fazla olmasına rağmen ölen erkek kadın oranı erkekler aleyhine daha yüksektir. Kırsal alanda doğal nüfus artı ının ehirlere göre daha fazla olduğu görülmektedir.
Tablo 37 1990–2004 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğal Nüfus Artı ı (ki i) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 ehir Kadın 664 642 432 176 82 58 29 85 22 89 54 35 38 93 99 Erkek 658 539 379 61 2 19 18 107 34 140 67 173 165 204 110 Toplam 1322 1181 811 237 80 39 11 22 56 229 121 138 127 111 11 Kır Kadın 1219 1132 1015 443 559 562 228 176 230 138 96 47 11 8 97 Erkek 1181 1119 1105 553 549 531 359 218 167 93 78 42 142 236 45 Toplam 2400 2251 2120 996 1108 1093 587 394 397 45 174 5 153 228 142 Toplam Kadın 1883 1774 1447 619 641 620 257 261 252 49 150 82 27 101 196 Erkek 1839 1658 1484 614 547 512 341 111 201 233 145 215 307 440 65 Toplam 3722 3432 2931 1233 1188 1132 598 372 453 184 295 133 280 339 131 Kaynak: Devlet Đstatistik Komitesi verileri, www.gks.ru
Tablo 38, 1970’lerden itibaren doğum ve ölüm verileriyle birlikte doğal nüfus artı ını göstermektedir. Doğal nüfus artı ı SSCB’nin dağıldığı ve sosyo ekonomik düzenin bozulduğu 1990’ların ba ından itibaren dü me eğilimine girmi , ekonomik krizin ve etnik çatı maların etkisini gösterdiği 2000’li yıllarda da eksiye dü mü tür. Bebek ölümleri oranında ise büyük bir dü ü olmu tur.
76 Tablo 38 1970 2003 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğum Ölüm Miktarları ve Doğal Nüfus Artı ı 1 Ya ından Önce Yıllar Toplam (ki i) Oran (% o) Ölen Bebek Oranı (%o) 1 Ya ından Doğum Ölüm Doğal Artı Doğum Ölüm Doğal Artı Önce Ölen 1985 8119 3350 195 4769 20,7 8,5 12,2 24.2 1990 7218 3496 117 3722 17,0 8,2 8,8 16.0 1991 7145 3713 89 3432 16,7 8,7 8,0 12.4 1992 6846 3915 97 2931 15,8 9,1 6,2 14.1 1993 5569 4336 89 1233 12,8 10,0 2,8 15.4 1994 5786 4598 86 1188 13,3 10,6 2,7 15.0 1995 5633 4501 94 1132 12,9 10,3 2,6 16.3 1996 5281 4683 111 598 12,1 10,7 1,4 20.8 1997 4987 4615 123 372 11,4 10,6 0,8 24.4 1998 4990 4537 119 453 11,4 10,4 1,0 23,9 1999 4523 4707 130 184 10,4 10,8 0,4 28,8 2000 4666 4961 139 295 10,8 11,4 0,6 29,7 2001 4778 4911 87 133 11,1 11,4 0,3 18,3 2002 4927 5207 71 280 11,5 12,1 0,6 14,4 (Tahmini) 2003 5088 5427 339 11,6 12,2 0,8 7.9 (Ocak Kasım) * Canlı doğana göre Kaynak: Demoscope № 215 216, 26 Eylül 9 Ekim 2005, http://www.demoscope.ru ; http://www.gks.ru;
2003 ve 2004 yıllarına ait verilerle KÇC’nin demografik durumu hakkında kar ıla tırmalı bir değerlendirme yapılabilir. 2004 Ocak Eylül ayları arasında nüfus dü ü ü yava lamı tır. 1 Ekim 2004 tarihi itibarıyla 435.300 olan KÇC nüfusu yılın ba ından beri 1300 ki i azalmı tır. Bir önceki yılın aynı döneminde bu sayı 1700 ki idir. Nüfus azalması sadece göçten kaynaklanmaktadır; geçen yılın aynı döneminde doğal ve göçe bağlı dü ü görülmü tür (297 ve 1398 ki i).44 2004’ün ilk 9 ayında meydana gelen doğal artı 68 ki idir. Negatif net göç bunu toplam % 5,1 dengelemi tir. (Tablo 39)
Tablo 39 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Doğal Nüfus Artı ı, Evlilik ve Bo anma Göstergeleri Ocak Eylül 2003 Yılının Ki i %o Tamamında 2003 2004 2003 2004 (%o) Doğan 3820 3936 11,6 12,0 11,6 Ölen 4117 3868 12,5 11,8 12,4 1 ya ından küçük 46 35 12,0 8,9 12,8 Doğal artı , dü ü ( ) 297 68 0,9 0,2 0,8 Evlilik 2379 2147 7,2 6,6 7,8 Bo anma 1251 1261 3,8 3,9 4,0 44 Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri,www.gks.ru/scripts/regstat , (Eri im: 06.01.2006).
77 Cumhuriyet nüfusunda pozitif doğal nüfus artı ı eğilimi kaydedilmektedir; en yüksek sayı Eylül (83 ki i), Mayıs (55 ki i) ve Ağustos (40 ki i) aylarında elde edilmi tir. Ölen sayısı doğanları sadece Ocak, Haziran ve Temmuz aylarında geçmi tir.
2004 yılında en yüksek doğal artı 126 ki i ile Malo Karaçay ve 97 ki i ile Ust Ceguta rayonlarında, en dü ük ise 20 ki i ile Prikuban rayonunda kaydedilmi tir. Doğal dü ü sadece Zelençuk (142 ki i), Urup (130 ki i) rayonlarında ve Çerkessk ehrinde (55 ki i) gözlenmi tir. 2003 yılının aynı dönemiyle kar ıla tırıldığında doğal dü ü Çerkessk ehrinde (1,8 kat) ve Zelençuk rayonunda (1,6 kat) azalmı tır. (Tablo 40)
Tablo 40 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Doğal Nüfus Artı ı Dinamiği (ki i) Doğum Ölüm Doğal Artı , Dü ü ( ) 2003 2004 2003 2004 2003 2004 Ocak 496 448 564 525 68 77 ubat 377 459 488 450 111 9 Mart 412 478 551 462 139 16 Nisan 429 464 449 461 20 3 Mayıs 405 398 449 343 44 55 Haziran 400 393 441 446 41 53 Temmuz 447 414 437 422 10 8 Ağustos 443 427 381 387 62 40 Eylül 411 455 357 372 54 83 TOPLAM 3820 3936 4117 3868 297 68
KÇC’nin idari ve ekonomik olarak bağlı bulunduğu Güney Federal Bölgesi’nde yer alan diğer bazı bölgelerle kar ıla tırıldığında, doğal nüfus artı ındaki dü me eğiliminin bütün Kafkasya için geçerli olduğu görülmektedir. (Tablo 41)
Tablo 41 RF Güney Federal Bölgesi’nde Doğal Nüfus Artı ı (%o) 1980 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Adıgey Cum. 4.4 1.8 0 1.5 4.2 3.6 3.7 3.9 4.2 4.3 5.2 5.9 Dağıstan Cum. 19.9 20 19 16.8 14 14.5 14.4 12.9 12.3 12 10.4 10.2 Đngu etya Cum. 16.1 15.6 13.9 0 0 17.4 13.2 13.2 12.3 11.6 13.3 Kabardey Balkar C. 12.6 11.4 10.1 8.5 5.0 4.3 3.3 2.6 2.6 2.2 1.1 0.5 Kalmuk Cum. 12.7 11 9.4 5.8 4.5 3.0 2.2 2.4 1.8 .8 0.1 Karaçay Çerkes C. 11.5 8.8 8 6.7 2.8 2.7 2.6 1.4 .8 1 0.4 0.6 Krasnodar Krayı .1 1.2 2.4 5.5 5.5 5.3 5.3 5.6 5.3 6.2 6.3 Kuzey Osetya Cum. 7.2 7.5 6.4 4.3 .6 .8 .3 .7 .9 .6 1.8 2.2 Stavropol Krayı 3.1 2.1 1.1 2.3 2.4 2.8 3.4 3.5 3.2 4.5 4.7 Çeçenistan 16.1 15.6 13.9 0 0 0 0 0 0 0 0
78 F. Tarihi Geli im Đçinde Nüfus Hareketleri Karaçay Çerkes Cumhuriyeti topraklarında alt paleolitik dönemden beri yerle im olduğu bilinmektedir. Bugünkü Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin nüfus yapısı, Kuzey Kafkasya’nın genelinde olduğu gibi tarih boyunca ya anan göçlerin etkisi altında olu mu tur. Kafkasya’ya göç dalgaları esas olarak Hazar steplerinden gelmi tir. Hazar Denizi’nin batı kıyısı boyunca dar bir erit halinde uzanan “Derbent koridoru” Kafkas halklarının etnik olu umunda önemli rol oynamı tır.45
Genel olarak Kuzey Kafkasya halkıyla ilgili bilgilere yazılı kaynaklarda M.Ö. 9 8. yüzyıllardan itibaren rastlanmaktadır. Đlk göçmenler olarak buraya M.Ö. 9. yüzyılda Kimmerlerin geldiği belirtilmektedir. Bilinen büyük göçlerden biri, milattan önceki yüzyıllarda, tahminen 7. yüzyılda Kuzey Kafkasya düzlüklerine Đrani diller konu an göçebe kavimlerin, Đskitlerin ve Sarmatların gelmesidir. Eski Yunan ve kısmen Romalı tarihçilerin ve coğrafyacıların verdiği bilgilere göre, Sarmat döneminde (M.Ö. 4 3. yüzyıl) imdiki KÇC topraklarında Koban Kültürü’nün ardılları sayılan Meot kavimleri ya ıyordu. M.S. 1. yüzyılın ortalarında Kafkasya’ya ba ka bir Đrani göçebe kavim, Alanlar gelmi tir. Alanlar Karadeniz ve Hazar Denizi arasındaki düzlükleri kontrol altına almı lar, Kuzey Kafkasya’nın ormanlık dağ önüne kadar yayılarak yava yava yerle ik hayata geçmi lerdir. 2. ve 3. yüzyıllarda Alanlar Kuzey Kafkasya steplerinde en büyük askeri siyasi güç olmu lardır.
M.S. 4. yüzyıldan itibaren bölgenin etnik ve siyasi haritasındaki deği iklikler Türk boylarının göçleriyle bağlantılıdır. Kuzey Kafkasya’nın büyük bölümü 4 5. yüzyıllarda Hun, 6. yüzyılda Bulgar, 7 10. yüzyıllarda Hazar Türklerinin hâkimiyeti altında kalmı tır. Kafkasya bu dönemde Sasaniler (Đran), Bizans Đmparatorluğu, Hazar Kağanlığı ve Arap Halifeliği arasındaki mücadelelerin arenası olmu tur. Sürekli istilalar yıkımlara ve göçlere yol açmı tır.
7. yüzyılda Karadeniz kıyısındaki kavimlerle kuzeydeki Kasoglar birle erek Zih topluluğunu (bugünkü Çerkeslerin ataları) olu turmu tur. Kuzey Kafkasya’nın merkezi kısmına Nah (Çeçen ve Đngu ların ataları) ve Alan kavimleri yerle mi tir. Alan devleti
45 Berkok, Đsmail, Tarihte Kafkasya, Đstanbul 1958, s.31 35.
79 sadece Alanları değil, birçok Kuzey Kafkasya kavmini de içine alıyordu ve Hazar Kağanlığı’nın nüfuzu altında bulunuyordu.
10. yüzyıldan itibaren Kuzey Kafkasya’da siyasi ya am kısmen istikrara kavu mu tur. Bugünkü Stavropol’ün steplerine ve Kafkasya’nın dağ önüne Türk boylarının göçü devam etmi tir. Dağ önüne yerle en Peçenekleri, 11. yüzyılın ortalarında gelen Kıpçaklar yerlerinden çıkarmı tır. Kıpçaklar Çeçenistan’ın vadilerine ve Dağıstan’ın Hazar kıyılarına kadar ilerlemi tir.
1222 yılında Kafkasya’da Cengiz Han’ın Moğol orduları görünmü tür. Müttefik Alan Kıpçak ordusunu bozguna uğratan Moğollar, 1238 39 yıllarında Kafkas önü ovalarını kesin olarak ele geçirmi ve Kafkasya’nın etnik haritasını büyük ölçüde deği tirmi lerdir. Büyük nüfus kaybına uğrayan Alanlar, Merkezi Kafkasya’nın ve Güney Kafkasya’nın dağlarına çekilerek yerli Kafkas halklarıyla karı mı ve bugünkü Oset halkının etnik temelini olu turmu lardır. Bozkırlarda göçebe gezen Kıpçakların bir kısmı da Moğolların baskısıyla dağlara çekilmi tir. Birçok bilim adamının dü üncesine göre, bugün Kafkasya’da ya ayan Türk halklarının Karaçayların, Balkarların ve Kumukların etnik temelini bu ekilde Kıpçaklar olu turmu tur.
13 15. yüzyılların fırtınalı olayları Kuzey Kafkasya’nın etnik haritasını yeniden köklü ekilde deği tirmi tir. Alan devleti ve diğer devlet yapıları dağılmı , yenileri ortaya çıkmı tır. Yazılı kaynaklarda Çerkes veya Adığe, Karaçay v.d. etnik adlar görülmeye ba lamı tır.
16 17. yüzyıllarda büyük etnik siyasi birlikler olu mu tur. Temelleri önceki dönemde atılan, etnisitelerin bütünle mesi süreci ya anmı tır. Yine bu dönemde dı saldırıların ve iç çeki melerin sonucu olarak yerli halkların toplu göçleri olmu tur.
I. Petro’nun Azak (1695, 1696) ve Hazar (1722) denizlerine yaptığı seferlerle Ruslar ilk kez Kafkasya sınırlarına gelmi lerdir. 18. yüzyıl sonundan itibaren de yüz yıl boyunca Rus Kazakları Kafkasya’ya yerle mi tir.
Yerli halkların üzerine sürekli yeni göçmenlerin geldiği bu tarihi süreç sonucunda Kafkasya, dünya üzerinde e i nadir görülen bir etnik çe itliliğe sahip
80 olmu tur. Ancak Kafkasya’nın nüfus yapısının coğrafyasına bağlı bir özelliği, burada ya ayan yerli halklarla sonradan gelenlerin birbiriyle tamamen kayna mamı , birinin diğeri tarafından tamamen asimile edilmemi olmasıdır. Yüzyıllar boyunca ya anan etkile ime ve kısmen kayna maya rağmen, etnik gruplar birbiriyle kom u, bazen iç içe fakat ayrı ayrı varlıklarını sürdürmü lerdir.46
1. Rusya’nın Bölgeyi Đ gali ve Yerli Nüfusun Göç Ettirilmesi Kafkasya’da yakın tarihin bilinen en büyük nüfus hareketi, Rusya’nın bölgeyi i gal etmesine ve sava a bağlı olarak 1860’larda yerli halkın yerlerinden çıkarılarak Osmanlı topraklarına göç ettirilmesidir. Yoğun olarak 1858 1865 yılları arasında ya anan bu nüfus hareketi sonucunda bölgenin demografik yapısı tamamen deği mi tir.
1860 yılında kurulan Kuban Oblastı’nın yöneticisi ve birliklerinin komutanı Kont Yevdokimov, bölgeyi dola tıktan sonra Kasım 1860’ta çara bir teklif sunmu tur. Buna göre Belaya ve Laba nehirleri arasında ya ayan yerli halk (Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar) ya dağlardan indirilerek Kuban’ın düzlüklerine yerle tirilecek ya da Osmanlı topraklarına göç ettirileceklerdi. Buralara ve Karadeniz’in doğu kıyısına Kazaklar yerle tirilecekti. Yevdokimov’un teklifi onaylanmı ve yeni birlikler kurularak plan uygulanmaya ba lamı tır. Nüfusun çoğu tanınan süre içinde topraklarını terk ederek Osmanlı Devleti’ne yerle mi lerdir.47
Daha sonra da, 1867’de serfliğin kaldırılmasına, yapılan toprak reformuna ve 1877 78’deki Osmanlı Rus Sava ı’na bağlı olarak göçler devam etmi tir. 1886 ve 1905 yıllarında Karaçaylar da küçük topluluklar halinde Osmanlı topraklarına göç etmi lerdir.48
Bu dönemde göç eden nüfusun sayısı hakkında kesin veriler yoktur. Karadeniz kıyılarında Rus askeri birlikleri tarafından kurulan sevk noktalarından ayrılan ve para yardımı yapılanların kaydı kısmen tutulmu tur. Bu kayıtlara göre, 1858 1865 yılları arasında Karadeniz kıyılarından Osmanlı topraklarına 470.753 ki i gönderilmi tir; bunun 384.529 ki isi 1864 65 yıllarında göç etmi tir. Ancak, sadece belli bir dönemde, 46 Yusuf Đzzet Pa a (Met Çünatıkho), Kafkas Tarihi, Adıge Yayınları, Ankara 2002. 47 Esadze, Semen, Çerkesya’nın Ruslar Tarafından Đ gali, Kafkas derneği Yayınları, Ankara, 1999, s.79 80. 48 Adiloğlu, Adilhan, “Karaçay Malkar Türkleri”, Türkiye Dı ındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Karaçay Malkar, Cilt: 22, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s. 13 45.
81 belli noktalardan gidenlerin kayıtları tutulmu tur. Çok daha büyük bir nüfusun bu noktalar dı ında kendi imkânlarıyla yola çıktığı, ayrıca göçün 20. yüzyıl ba ına kadar devam ettiği, dolayısıyla Osmanlı topraklarına yerle en Kafkasyalı nüfusun bir milyondan fazla olabileceği bu kayıtları tutanlar tarafından da belirtilmektedir. 49
Göç eden nüfusun ne kadarının bugünkü KÇC topraklarından olduğuna dair elimizde veri yoktur. Genel orana bakarak Çerkes, Abaza ve Nogay nüfusunun yarıdan fazlasının, Karaçayların da bir bölümünün göç ettiği tahmin edilebilir.
2. Karaçayların Orta Asya’ya Sürgünü Bölgede diğer büyük nüfus hareketi Đkinci Dünya Sava ı sırasında, Alman i galinin hemen ardından olmu tur. Ekim 1943’te, Karaçayların Đkinci Dünya Sava ı sırasında Almanlarla i birliği yaptıkları suçlamasıyla “Kazakistan’a ve Orta Asya’ya sürülmesine” dair SSCB Yüksek Sovyeti’nin gizli kararı ve Bakanlar Konseyi kararnamesi yayınlanmı tır. Karaçay ÖB lağvedilerek toprakları Gürcistan ile Stavropol ve Krasnodar krayları arasında payla tırılmı tır. Önceden hiçbir uyarı yapılmadan, 2 Kasım 1943 gecesi ba layan operasyonun sonuçları Karaçay halkı için trajik olmu tur. 50’ er ki inin doldurulduğu vagonlardan olu an 36 tren katarı 69 bin civarında Karaçayı Orta Asya’ya ta ımı tır. 20 gün süren bu yolculukla 653 ki i ölmü tür.50
Resmi sayı bu olsa da, kı artlarında yapılan bu sürgün sırasında soğuktan, açlık ve hastalık nedeniyle ölenlerin çok daha fazla olduğu belirtilmektedir. Sürgün edilen Karaçayların tam sayısı 68.937 olarak verilmektedir.51 (Tablo 42)
Tablo 42 Sürgün Edilen Karaçayların Nüfusu 1939 Sayımına Göre Toplam Nüfus (ki i) 1943/44 Yıllarında Sürgün Edilenlerin Nüfusu (ki i) 70.301 68.937 Kaynak: “Etno sotsialnıye i etnopolitiçeskiye protsessı na yuge Rossii” (“Rusya’nın Güneyinde Etno Sosyal ve Etno Politik Süreçler”), “Dinamika çislennosti deportirovannıh narodov v 1939 1944 gg.” (“1939 1944 Yıllarında Sürgün Edilen Halkların Nüfusu”) 49 Berje, Adolf, “Göç Hakkında Coğrafi, Etnografik ve Đstatistiki Veriler”, Vıseleniye gortsev s Kavkaza (Dağlıların Kafkasya’dan Tehciri), Russkaya Starina, 1882. 50 Kulbayev, Tleu, Prof., “Deportatsiya Karaçayevtsev” (“Karaçayların Sürgünü”), RF Devlet Merkez Ar ivi, f. 9479, op. 1, d. 137, l. 206, http://districts.pravda.ru/printed.html?news_is=2579 (Eri im: 29.09.2005) 51 “Etno sotsialnıye i etnopolitiçeskiye protsessı na yuge Rossii” (“Rusya’nın Güneyinde Etno Sosyal ve Etno Politik Süreçler”), Razdel 4, http://ippk.rsu.ru/sci_pub/regio_kurlek/a4_01.htm (Eri im: 02.02.2005)
82 Sürgünler Kazakistan’ın kuzeyinden Pamir dağlarının önlerine kadar uzanan geni bir bölgede, 480 civarında yerle im yerine küçük gruplar halinde dağıtılmı lardır. Đzin almadan bir yerle imden diğerine gitmenin veya akrabalarını ziyaret etmenin cezası Sibirya’da kürek mahkûmiyeti olmu tur. Bu katı rejim 1953’te Stalin’in ölümüne kadar devam etmi tir.
Kuzey Kafkasya’dan sürgüne gönderilen ve “özel yerle imci” (spetsposelentsı) olarak adlandırılan Karaçayların, Balkarların, Çeçenlerin ve Đngu ların toplam nüfusu 608.749 ki idir. 1 Ekim 1948 tarihinde ise, ar iv bilgilerine göre, özel yerle im yerlerinde sadece 452.737 ki i bulunmaktadır. Bu rakamlara göre, sürgün edilenlerin üçte biri yolda ve sürgünün ilk yıllarında ölmü olmalıdır.
Beria’nın Stalin’e gönderdiği bir raporda u rakamlar yer almaktadır: “…1 ubat 1944 tarihi itibarıyla Kazakistan SSC topraklarına 45.500 ki iden olu an 12.342 özel yerle imci Karaçay aile yerle tirilmi tir. Bunlardan Güney Kazakistan Oblastı’nda 6643 aile den olu an 25.216 ki i, Cambul Oblastı’nda 5699 aileden 20.285 ki i bulunmaktadır.”52
2005 yılında yayınlanan Belozerov’un çalı masında da ayrıntılı veriler yer almaktadır. Tabloda sürgün edilen halkların deği ik yıllara göre “özel yerle im”lerdeki nüfusu görülmektedir.
Tablo 43 Özel Yerle imlerde Ya ayan Kuzey Kafkasya Halklarının Nüfusu (1945 1950) (ki i) Halk 1945 1946 1949 1950 Balkarlar 33.100 32.817 31.873 32.645 Karaçaylar 60.100 60.139 57.491 59.340 Çeçenler ve Đngu lar 405.900 400.478 365.173 372.189 TOPLAM 494.100 493.434 454.537 464.174 Kaynak: V.S. Belozerov, Etniçeskaya karta Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya’nın Etnik Haritası), Moskova, OGĐ, 2005, s. 94. Kazakistan’da kolhoz ve sovhozlarda (devlet çiftliklerinde) çalı tırılan “özel yerle imcilerin” sayısıyla ilgili bazı rakamlar da mevcuttur. Narkozem adlı çiftlikte çalı an Karaçayların sayısı 14.649, Narkomsovhoz’da 4398, Narkomles’te 14 ki idir.
52 Kulbayev, a.g.e., s. 28.
83 Toplam 65 farklı kurulu ta çalı an özel yerle imcilerin toplam sayısı 1.015.850’dir; bunlardan 23.092’si Karaçaydır.
Hru çev’in çıkardığı afla sürgün dönemi sona ermi tir. 1956 yılında “Büyük Anayurt Sava ı sırasında sürgün edilen Çeçenlerin, Đngu ların, Karaçayların ve onların aile üyelerinin özel yerle imleriyle ilgili kısıtlamaların kaldırılması” kararı yayınlanmı tır. Ardından da SSCB Đçi leri Bakanlığı’nın “Kalmuklara, Balkarlara, Karaçaylara, Çeçenlere, Đngu lara ve onların aile üyelerine sürgün edildikleri yerlerde kaydolma ve ya ama izni verilmesi” talimatı çıkmı tır. Vatanlarına dönen Karaçayları getiren ilk tren katarı 3 Mayıs 1957’de Kafkasya’ya ula mı tır.
G. Đç ve Dı Göçler, Nedenleri, Coğrafi Dağılımı, Göçe Katılan Nüfusun Ya Yapısı
Göç sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel ya amın farklı yönleriyle bağlantılı bir olgudur. Nüfus hareketine ve yapısına etki eder. Bölgeye gelen göçmenlerin sayısı gidenlerden fazlaysa net göç pozitiftir, tersi ise negatiftir. KÇC’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra nüfus artı ını etkileyen faktörlerden en önemlisi, özellikle de son yıllarda nüfusun azalmasında en büyük etken dı arıya göçtür. Göçün nedenlerini anlamak için KÇC’nin son yıllardaki sosyo ekonomik durumuna değinmek gerekir. Ki i ba ına dü en gelir, halkın ya am düzeyi, i sizlik düzeyi, yatırım hacmi ve dı ticaret ölçeklerine göre KÇC, Rusya’nın sosyo ekonomik geli mi liği en dü ük bölgelerinden biridir.
2002 yılı verilerine göre KÇC’de gayrisafi bölgesel hâsıla Rusya Federasyonu ortalamasından üç kat, ki i ba ına dü en gelir de iki kat daha dü üktür. Cumhuriyette her üç yerle im yerinden birinin doğalgazı, ikisinin de merkezi su dağıtım ebekesi yoktur.
Ortalama i sizlik düzeyi kırsal alanda % 25,3, ehirlerde % 13,6’ya ula mı tır. Ücretler ise Rusya ortalamasından 2,5 kat daha dü üktür. En büyük i siz grubunu % 44,3 ile gençler olu turmaktadır ve i sizler arasında gençlerin oranı sürekli artmaktadır. Ortalama i arama süresi çok uzundur (11,6 ay). Đ sizlerin çoğu (% 56,7) bir yıldan fazla i aramaktadır.
84 Sağlık ve eğitim sistemleri oldukça kötü durumdadır. 10 bin ki iye dü en doktor sayısı bakımından cumhuriyet, Rusya Federasyonu ortalamasının % 25, Güney Federal Bölgesi ortalamasının % 20 gerisinde olup ülkede son sıralarda yer almaktadır.
Son 5 yılda cumhuriyeti çoğu Rus olmak üzere her yıl 5 ile 7 bin arasında ki i terk etmi tir. Bunlar genellikle eğitimli uzmanlar, teknik elemanlar ve özel giri imcilerdir. Cumhuriyetin bütün bölgelerinde ölüm oranının doğum oranının üzerine çıktığı gözlemlenmektedir. Evliliklerin yarısı bo anmayla sonuçlanmaktadır.
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde geliri asgari geçim düzeyinin altında olan nüfusun oranı % 42’dir ve bu oran Rusya ortalamasından dörtte bir daha fazladır.
Son yıllarda federal bütçeden yapılan yardım da azalmı tır. (2002 − 2,8; 2003 − 2,4 milyar ruble). Halkın ve i letmelerin ödeme gücü dü ük olduğundan, 1 Ocak 2004’te cumhuriyetin elektrik borcu 305 milyon rubleye, doğalgaz borcu da 569 milyon rubleye ula mı tır.
Kuzey Kafkasya’da sava ların ve silahlı çatı maların olduğu yıllarda KÇC göçmen merkezlerinden biri olmu tur. Bunun sonucunda cumhuriyetin etnik yapısı deği mi , Çeçen ve Dağıstanlı diasporaları olu mu tur. Azerilerin ve Ermenilerin nüfusu da artmı tır. Bu süreçler Rus nüfusun KÇC’den kitlesel göçüne paralel olarak ya anmaktadır.
Bütçesinin % 70’i federal merkez tarafından kar ılanan KÇC için bu göç akını ciddi problem olmu tur. ehirlerin ve kasabaların altyapısı yetersiz kalmı , i gücü pazarında rekabet ve baskı artmı tır.
Son yıllarda “Vahhabilik” olarak adlandırılan a ırı Đslamcı görü ün KÇC’de, özellikle Karaçayların ya adığı kırsal alanda kök salması ve terör olaylarının artması istikrarı bozan bir unsurdur.
KÇC’deki bu zor durumu daha da güçle tiren bir ba ka konu da etnik gerginliktir. Karaçaylarla Çerkesler ve Abazalar arasında eskiden beri var olan anla mazlıklar 90’lı yılların ba ında cumhuriyeti dağılma noktasına getirmi tir. Sovyetler Birliği yıllarında benimsenen “ulusal grupların cumhuriyetin iktidar
85 organlarında nispi temsili” ilkesi, SSCB’nin dağılmasından sonra Karaçaylar lehine bozulmu tur. Bu gerginlikten en çok etkilenen de Ruslar olmu tur.53
Ruslar dı ında, ekonomik nedenlere bağlı olarak KÇC’den dı arıya önemli ölçüde göç ya andığını da söylemek mümkündür. Đstatistiklere göre, ikamet deği tirme nedenleri arasında göçmenler en çok ki isel nedenleri göstermektedir. Her yıl ortalama genel sayının % 70’ten fazlası ki isel (ailevi) nedenlerden, % 9 kadarı i e, eğitime ve önceki ikamet yerine dönü e bağlı olarak, % 1 ila % 3’ü de etnik gerginlik nedeniyle göç ettiğini belirtmi tir.
2000 2002 yıllarında KÇC’den dı arıya göç edenlerin gelenlerden daha fazla olduğu görülmektedir. 2000 2001 ve 2002 yıllarında cumhuriyette net göç negatiftir. 2000 yılında göçe bağlı dü ü 1905 ki i, 2001’de 2042 ki i, 2002 Ocak Kasım döneminde ise 1890 ki i olmu tur.54 Rusya’nın diğer bölgelerine gidenlerin sayısı her yıl için gelenlerden fazladır. Örneğin, 2002’nin ilk 11 ayında gidenler gelenlerden hemen hemen iki kat fazladır. Giden göçmenler arasında en büyük oran Merkez ve Batı Sibirya bölgeleri ile Kuzey Kafkasya cumhuriyetlerine dü mektedir (Göç edenlerin % 85’i).
2002 yılında KÇC’den göç eden 4609 ki iden 4470’i Rusya’nın diğer bölgelerine yerle mi tir. Yurtdı ındaki yakın ülkelere 115 ki i, diğer yabancı ülkelere ise 24 ki i gitmi tir. 2003 yılında ise gidenlerin sayısı gelenlerden 1,8 kat fazladır. Bununla birlikte, 2002 yılıyla kar ıla tırıldığında dı arıya göç 157 ki i veya % 7,4 azalmı tır.
Pozitif net göç sadece BDT ve Baltık ülkeleriyle kar ılıklı göçte görülmektedir. 2002 yılında gelen 234 ki i ile bir önceki yıla göre 1,6 kat artı olmu tur. Fakat 2003’te bu sayı 1,7 kat azalmı tır. 2003 yılı için göç artı ında en büyük pay Gürcistan’a (% 38,2), Ermenistan’a (% 27,2) ve Özbekistan’a (% 10,3) dü mektedir. Eski SSCB ülkelerine gidenlerin büyük kısmı yeni ikamet yeri olarak Ukrayna’yı seçmektedir;
53 Popov, Eduard, “Karaçayevo Çerkesskaya Respublika”, Çast 1, www.novopol.ru/material1863.html/15, (Eri im: 19.03.2005). 54 “Sotsialno ekonomiçeskoye polojeniye Karaçayevo Çerkesskoy Respubliki v 2002 g.” (“2002 Yılında KÇC’nin Sosyo Ekonomik Durumu”), Den Republiki, 6 ubat 2003. No 14 (16216), s. 3
86 2003 yılında göç edenlerin toplam sayısının % 45,1’i Ukrayna’ya gitmi tir (2002 yılında % 37,4).55
Đç göçe gelince, 2000 2002 yıllarında pozitif net göç sadece cumhuriyetin ba kenti Çerkessk’te görülmektedir. Veriler diğer bütün rayonlarda ve Karaçayevsk ehrinde göçe bağlı nüfus dü ü ünü göstermektedir. Bu eğilim 2002 2001 ve 2002 yılları için aynıdır.
2002 yılında ehirlerde dı arıya göç, 2001 yılına göre 88 ki i veya % 21,8 azalmı tır; bunun içinde Rusya’nın diğer bölgeleriyle kar ılıklı göç % 0,5’tir. Kırsal alanda tersine eğilim görülmektedir; göçe bağlı dü ü 2002 yılında % 8,2 artmı tır. Đç göçle kırsal alandan ehirlere gelenlerin sayısı 2001 yılında 1708, 2002’de 1753 ki i olmu tur ve tersine göçün üzerindedir (2001’de 642, 2002’de 574 ki i).56 Bu verilere göre KÇC’de iki baskın eğilimden söz edilebilir: Yerli halk düzlük kırsal bölgelere ve düzlük bölgelerden ehirlere göç etmektedir.57
En aktif ekilde göç edenler 20 50 ya arasındaki nüfustur. 2001 yılında dı arıya gidenlerin % 55’ten fazlası ve gelenlerin yakla ık % 61’i bu gruba girmektedir. Bundan ba ka, cumhuriyete gelenler ve gidenler arasında sayısı en yüksek grup 30 39 ya arası erkek ve kadınlardır. Göçmenlerin % 1’i 65 ya ın üzerindedir ve çoğunluğu kadındır. Bu grubun ba lıca göç etme nedeni, dı arıda ya ayan çocuklarıyla bir araya gelme isteğidir.
Görüldüğü gibi KÇC’de 2000 2002 yıllarının göç süreçleri negatif net göç özelliği ta ımaktadır, bu da nüfusun azalmasına neden olmu tur. Đstatistik verilerine göre, 1 Ocak 1999’da KÇC nüfusu 434.300 ki iyken 1 Ocak 2001’de 429.500 ki iye dü mü tür.58
55 Hoperskaya L, Lyakina Y, “Demografiya i migratsiya” (“Demografi ve Göç”), Karaçay v sostave Rossiyskoy Đmperii (Rusya Đmparatorluğu Bünyesinde Karaçay). 56 “Migratsiya i yestestvennoye dvijeniye naseleniya KÇR v 2000 2001 gg.” (“2000 2001 Yıllarında KÇC Nüfusunun Doğal Hareketi ve Göçü”). Statistiçeski Sbornik , Çerkessk, 2001, s.3. 57 Santgibayev A.A., “Voprosı migratsionnoy politiki na Severnom Kavkaze” (“Kuzey Kafkasya’da Göç Politikasının Sorunları”), Kavkazskiye Novosti , 2003, No 3, s. 6. 58 Kubanova M., “Migratsionnıye protsessı v Karaçayevo Çerkesskoy Respublike v 2000 2002 gg.” (“2000 2002 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Göç Süreçleri”), Karaçayevsk.
87 2003 ve 2004 yıllarında nüfusun göç hareketliliğinin azaldığı görülmektedir. 2004 yılının ilk 9 ayında gidenlerin ve gelenlerin toplamı 12.062 ki i olmu tur; önceki yıla göre 1034 ki i veya % 7,9 daha azdır. Bu dönemde KÇC’ye 2061 ki i yerle mi ve 3405 ki i ayrılmı tır. Bin gelene kar ılık giden göçmen 1251 ki idir; Ocak Eylül 2003’te ise 1239 ki idir.59
Nüfusun dı arıya göç eğilimi devam etse de, gidenlerle gelenler arasındaki farkın önceki yılın aynı dönemine göre 1398’den 1344 ki iye (% 3,9) dü mü tür. (Tablo 44)
Tablo 44 2003 2004 Yıllarında KÇC Nüfusunun Göç Dinamiği (ki i) Gelenlerin Sayısı Gidenlerin Sayısı Net Göç 2003 2004 2003 2004 2003 2004 Ocak 592 582 740 726 148 144 ubat 704 733 861 829 157 96 Mart 579 618 750 754 171 136 Nisan 634 648 765 698 131 50 Mayıs 555 504 724 584 169 80 Haziran 530 537 725 689 195 152 Haziran 808 659 880 772 72 113 Temmuz 784 565 926 810 142 245 Eylül 663 513 876 841 213 328 TOPLAM 5849 5359 7247 6703 1398 1344 Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat
Bölgelerin çoğunda göçe bağlı nüfus dü ü ü meydana gelmi tir. Giden sayısının gelenleri en fazla a tığı yerler Karaçayevsk ehri ve ona bağlı yerle im merkezleri olmu tur (520 ki i). Pozitif net göç cumhuriyetin sadece üç bölgesinde, Çerkessk ehrinde (339 ki i), Habez (107 ki i) ve Urup (54 ki i) rayonlarında kaydedilmi tir.
Dı arıya göç çoğunlukla Rusya’nın diğer bölgelerine olmu tur. 2004’ün ilk 9 ayında bu istikamette göçte, gidenlerin sayısı gelenlerin sayısını 1,7 kat a mı tır (2003’te 1,8 kat). 2003 yılının Ocak Eylül dönemine göre bölgeler arası göçte, dı arıya gidenlerde 90 ki i (% 6) azalma kaydedilmi tir. Bu, esas olarak, gidenlerin sayısının 88 ki i veya % 2,6 azalmasından kaynaklanmaktadır. (Tablo 45)
59 Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, 2003 ve 2004 yılı verileri, www.gks.ru/scripts/regstat/1c1.exe?XXXX04F/1191.10.16.1/100160R (Eri im: 27.12.2005)
88 Tablo 45 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Göç Hareketleri (ki i) Ocak Eylül 2003 Ocak Eylül 2004 Gelenlerin Gidenlerin Net Gelenlerin Gidenlerin Net Sayısı Sayısı Göç Sayısı Sayısı Göç
Rusya sınırları içinde 5658 7159 1501 5209 6620 1411 Bölge içi* 3749 3749 3298 3298 Bölgeler arası 1909 3410 1501 1911 3322 1411 Uluslararası Göç 191 88 103 150 83 67 BDT ve Baltık 180 73 107 139 71 68 ülkeleriyle Diğer yabancı 11 15 4 11 12 1 ülkelerle Toplam 5849 7247 1398 5359 6703 1344 * Bölge olarak Kuzey Kafkasya kastedilmektedir. Kaynak : Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat Pozitif net göç sadece, esas olarak BDT ve Baltık ülkeleriyle olan uluslararası göçte kaydedilmi tir. Bununla birlikte, 2003 yılının aynı dönemine göre yakın yabancı ülkelerden KÇC’ye göç edenler 39 ki i veya % 36,4 azalmı tır. Bu göçte de asıl pay Güney Kafkasya ülkelerine dü mektedir: Ermenistan (% 26,5), Gürcistan (% 25,0) ve Azerbaycan (% 22,1).
2004 yılının Ocak Eylül döneminde diğer dı ülkelerden gelenlerin sayısı bir önceki yılın seviyesinde kalmı , gidenlerin sayısı ise 3 ki i azalmı tır. Genel göç hareketinde en dü ük pay % 0,2 ile uzak yabancı ülkelerindir. KÇC’den göçmen alan ba lıca iki ülke ABD ve Almanya’dır. (Tablo 46)
Tablo 46 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC Nüfusunun Rusya Dı ına Göçü (ki i) Ocak Eylül 2003 Ocak Eylül 2004 Gelenlerin Gidenlerin Gelenlerin Gidenlerin Net Göç Net Göç Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Toplam Göç 191 88 103 150 83 67 BDT ve Baltık Devletleri 180 73 107 139 71 68 Belorus 7 11 4 7 15 8 Kazakistan 8 10 2 18 19 1 Moldavya 2 2 3 3 Ukrayna 36 36 31 21 10 Güney Kafkasya 96 10 86 62 12 50 Devletleri Azerbaycan 10 2 8 15 15 Ermenistan 32 32 18 18 Gürcistan 54 8 46 29 12 17
89 Ocak Eylül 2003 Ocak Eylül 2004 Gelenlerin Gidenlerin Gelenlerin Gidenlerin Net Göç Net Göç Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Orta Asya Devletleri 28 4 24 18 2 16 Kırgızistan 9 9 5 1 4 Tacikistan 5 4 1 2 2 Türkmenistan 4 4 4 4 Özbekistan 10 10 7 1 6 Baltık Devletleri 3 3 2 2 Letonya Litvanya 3 3 Estonya 2 2 Diğer Dı Devletler 11 15 4 11 12 1 Almanya 2 6 4 3 3 Yunanistan 1 1 2 1 1 Đsrail 3 2 1 ABD 3 1 2 2 5 3 Diğer 2 6 4 4 3 1 Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat Genel göç hareketi içinde en büyük ağırlığı bölge içi, yani Kuzey Kafkasya içi göç tutmaktadır. Tablo 47’de görüldüğü gibi 1997 2000 yıllarında KÇC’ye gelenlerin yarısından fazlası bölge içinden gelmi tir. Gidenlerde ise bölge içinde ve diğer bölgelere göç hemen hemen aynı orandadır. 1996 2001 yılları arasında Stavropol Krayı’na göç edenlerin sayısı 5600 ki idir.60
Tablo 47 1997 2000 Yıllarında Göçmenlerin Hareket Đstikametlerine Göre Dağılı ı (Gelenlerin ve Gidenlerin Toplam Sayıya Oranı, %) Gelenler Gidenler Rusya Yıl Bölge Rusya’nın Diğer Rusya Sınırları Bölge Rusya’nın Diğer Sınırları Đçinde Bölgelerinden Dı ından Đçinde Bölgelerine Dı ına 1997 52.2 38.3 9.5 50.0 46.5 3.5 1998 52,3 38,7 9,0 49,1 47,2 3,7 1999 56.0 38.0 6.0 44.6 52.0 3.4 2000 57,7 36,8 5,5 45,8 51.0 3,2 Kaynak: S.V. Ryazantsev, “Sovremennıy demografiçeskiy i migratsionnıy portret Severnogo Kavkaza” (Kuzey Kafkasya’nın Bugünkü Demografi ve Göç Portresi), Stavropol, Servis kola, 2003, 376 sayfa. Ocak Eylül 2004 dönemine ait verilere göre de en büyük ağırlığı bölge içi göç tutmaktadır. Fakat bir önceki yılın aynı dönemiyle kar ıla tırıldığında oranın % 57,3’ten 60 Glezer O., Polyana P. (Red.), “Rossiya i ee regionı v XX veke: territoriya rasseleniye – migratsii” (“Rusya ve Bölgeleri: Toprak Yerle me – Göç”), Moskova, OGĐ, 2005. Demoscope Weekly, № 217 218, 10 23 Ekim 2005; www.demoscope.ru/weekly/2005/0217/biblio01.php (Eri im: 28.06.2005).
90 54,7’ye dü tüğü görülmektedir; 902 ki i veya % 12 azalmı tır. KÇC sınırları içinde 3298 ki i ikamet yerini deği tirmi tir; 2003’ün aynı dönemine göre bu 451 ki i veya % 12 daha azdır. (Tablo 48)
2004’ün ilk 9 ayında ehir nüfusuna kır nüfusundan 1360 ki i eklenmi tir; 1018 ki i de ehirlerden kırsal alana yerle mi tir (2003’ün aynı döneminde 1470 ve 1211 ki i).
Negatif net göç kırsal alanda ehirlere göre 1,6 kat daha fazladır ve toplam dı göçün % 62,2’sini olu turmaktadır (2003 yılının ilk 9 ayı için % 69,2). 2003’ün Ocak Eylül dönemine göre göçe bağlı nüfus dü ü ü ehirlerde artmı (78 ki i veya % 18,1), kırsal alanda ise azalmı tır (132 ki i veya % 13,6).
2005 yılının ilk yarısında KÇC’de dı arıya göç % 0,6 olarak kaydedilmi tir.
Tablo 48 2003 2004 Yıllarında KÇC’de ehir ve Kır Nüfuslarına Göre Göç (ki i) Ocak Eylül Gelenlerin Sayısı Gidenlerin Sayısı Net Göç 2003 2004 2003 2004 2003 2004 ehir Nüfusu Bölge içi 2080 1.848 1821 1506 259 342 Bölgeler arası 1017 897 1781 1786 764 889 Uluslar arası 133 90 58 51 75 39 TOPLAM 3230 2.835 3660 3343 430 508 Kır Nüfusu Bölge içi 1669 1450 1928 1792 259 342 Bölgeler arası 892 1014 1629 1536 737 522 Uluslar arası 58 60 30 32 28 28 TOPLAM 2619 2524 3587 3360 968 836 Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat Cumhuriyet sınırları dı ından gelenlerden 14 ya ve üzerindekiler göç etme nedenleri arasında en çok ki isel ve ailevi nedenleri belirtmi tir. 55 ki inin (% 35,2) belirttiği önceki ikamet yerine dönü de ba lıca nedenlerden biridir (2003 yılının aynı dönemi için 64,1 ve % 30,5).
2004 yılının ilk 9 ayında göçmenlerin %74,7’si ki isel ve ailevi nedenlerden, % 6,5’i önceki ikamet yerine dönü nedeniyle ve % 10,3’ü i e bağlı olarak KÇC’den göç etmi tir. 2003 yılının aynı dönemi için bu oranlar % 78,1, % 6,1 ve % 9,4’tür.
91 KÇC’ye gelen bu kategorideki göçmenler arasında çalı abilir ya ta olanlar ağırlıktadır (% 86,3). Gidenler arasında ise en büyük oranı 14 29 ya arasındaki gençler olu turmaktadır (% 44,9). (Tablo 49)
Tablo 49 Ocak Eylül 2004 Döneminde 14 ve Üzeri Ya taki Göçmenlerin Ya Yapısı (Dı Göç) Ki i Sonuca göre % Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Net Göç Çalı ma ya ından küçük 23 66 43 1,2 2,1 3,6 Çalı abilir ya ta 1634 2618 984 86,3 84,8 82,4 Çalı ma ya ından büyük 237 404 167 12,5 13,1 14,0 Ayrıca, 14 29 ya ında 914 1387 473 48,3 44,9 39,6 Toplam 1894 3088 1194 100,0 100,0 100,0 KÇC’ye gelen göçmenlerin eğitim seviyesi öyledir: Düz orta öğrenimliler % 34,7, mesleki orta öğrenimliler % 23,9, mesleki yüksek öğrenimliler % 22,1. KÇC’den ayrılan göçmenlerin eğitim seviyesi aynı ekilde, düz orta öğrenimliler % 38,6, mesleki orta öğrenimliler % 24,0 ve mesleki yüksek öğrenimliler % 20,1’dir.
KÇC Đçi leri Bakanlığı’nın göçten sorumlu ubesinin verdiği bilgilere göre, 2004 yılı Ocak Eylül döneminde cumhuriyette zorunlu göçmen kaydedilmemi tir. Statülerinin geçerlik süresinin dolması nedeniyle 38 ki i (18 aile) kayıttan dü ülmü tür.
1 Ekim 2004 tarihi itibarıyla KÇC’de, kayıt tutulmaya ba landığı tarihten beri 208 zorunlu göçmen kayıtlıdır. Bunlardan 80’i Çeçenistan’dan, 31’i Tacikistan’dan, 25’i Kazakistan’dan gelmi tir.
Göçmenlerin Etnik Yapısı Sosyal ve ekonomik düzenin bozulması en ba ta ehirlerde ya ayan Rus nüfusu etkilemi tir. Ekonomik olarak Ruslar yerli halka göre daha zor durumda kalmı lardır. Ruslar kısmen Çarlık döneminde, kısmen de Sovyetler döneminde buraya yerle mi tir. Hemen hepsi sanayi kollarında, çe itli i letmelerde, teknik i lerde ve kamu kurumlarında çalı maktadır. Ekonomik düzenin bozulması ve i letmelerin kapanmasıyla çoğu i siz kalmı tır. Yerli halk ise bu durumda daha avantajlıdır. Hemen hepsinin köyle bağlantısı olduğundan, temel ihtiyaçlarını köylerinden kar ılayabilmi lerdir. Yerli halkın dayanı macı toplumsal yapısı ve güçlü akrabalık bağları yanında göçmen Rusların bu bakımdan yalnız olmaları da dayanma güçlerini azaltan bir faktördür.
92 Bunların yanında, cumhuriyette iktidarın ve önemli mevkilerin yerli halktan ki ilerin, özellikle Karaçayların elinde olması birçok durumda Rusların aleyhine i lemektedir. Son olarak da, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra yükselen milliyetçilik sonucunda cumhuriyette ya anan etnik gerginlikler, cumhuriyetin dağılma noktasına gelmesi Rus nüfusta burada kendileri için gelecek olmadığı duygusu yaratmı tır. Daha çok kırsal kesimde ya ayan, farklı toplumsal yapıları ve ko ulları olan Kazakları bu değerlendirmelerin dı ında tutmak gerekir.
2003 yılında bu konuda yapılan bir ankete verilen cevaplar ilginçtir. Ankete göre, göçe zorlayan en büyük etken “çocukların geleceği için duyulan korku” çıkmı tır. (Tablo 50)
Tablo 50 Rus Göçmenleri KÇC’den Göçe Zorlayan Etkenler Anketi Sonuçları Cevaplar Cevap Sayısı % Rus uzmanlara ihtiyaç duyulmaması 55 14,7 Federal Merkez tarafından korunma olmaması 80 21,3 Etnik gerginliğin artması 79 21,1 Kuzey Kafkasya Ruslar için yabancı toprak 10 2,7 Çeçenistan’daki sava 39 10,4 Çocukların geleceği için duyulan korku 100 26,7 Kararsız 12 3,2 Toplam 375 100 Kaynak: G.S. Denisova, V.P. Ulanov, Russkiye na Severnom Kavkaze: analiz transformatsii sotsiokulturnogo statusa, (Kuzey Kafkasya’da Ruslar: Sosyo Kültürel Statünün Dönü ümü), Rostov na Donu, 2003, s. 240. Demoscope № 163 164, 1 15 Ağustos 2004, http://www.demoscope.ru/weekly/2004/0163/biblio05.php Đstatistik verilerine göre, 1990 yılından itibaren KÇC’den ayrılan Rus kökenli göçmenlerin sayısında büyük artı görülmektedir. Cumhuriyette etnik ve siyasi gerginliğin arttığı 1993 ve 1999 yıllarında göçe bağlı nüfus dü ü ünde en yüksek değerler kaydedilmi tir ( 1800 ve 1700 ki i). Bunda Kuzey Kafkasya’daki genel istikrarsızlığın da etkisi olmu tur. Örneğin, 1999 yılındaki büyük göç artı ı Çeçenistan’da ba layan ikinci sava a bağlı olarak kaydedilmi tir. Muhtemelen Rusların dı arı göçünün artmasında 1999 yılında KÇC devlet ba kanlığı seçimleri sırasında cumhuriyette siyasi ortamın gerginle mesi de etkili olmu tur.
93 Siyasi istikrarın sağlanmasıyla gidenlerin sayısı da azalmaya ba lamı tır. Dı arıya göç edenlerin sayısı 2000 yılında 1500 ki i, 2001 yılında 1400 ki i, 2002 yılında 1300 ki i ve 2003 yılında 1100 ki i olmu tur.
Göç süreçlerine doğrudan etki eden önemli bir faktör de bölgenin ekonomik azgeli mi liğidir. 90’lı yıllarda endüstriyel üretimde ve ekonominin diğer temel kollarındaki gerileme, geleneksel olarak bu faaliyet alanlarında çalı an çalı abilir nüfusun i siz kalmasına yol açmı tır. KÇC’yi terk edenlerin çoğu sosyo ekonomik bakımdan daha elveri li bölgelere (Stavropol ve Krasnodar krayları, Rostov Oblastı v.d.) yerle mi lerdir. Bununla birlikte, son yıllarda Rusların göç hızında dü ü gözlenmektedir.
Ayrıca 1992 yılından beri Rusların doğal nüfus artı hızında da dü ü görülmektedir. Ölenlerin sayısı doğanların sayısını yıllık ortalama 800 ki iden fazla a mı tır. 2000 2002 yıllarında ise bu fark 1000 ki iden fazladır. 1989 sayımında Rusların toplam nüfus içinde oranı % 42,4 iken (175.931 ki i), 2002 sayımında % 33,6’ya dü mü tür (147.878 ki i).
Tablo 51’de 1997 ve 1998 yıllarının ilk 6 ayında göçmenlerin etnik kökenlerine göre dağılımı görülmektedir. Her iki dönem için de en yüksek negatif net göç Ruslara aittir. 1998’in ilk 6 ayında Karaçaylarda giden ve gelen sayısı önceki yıla göre artmasına rağmen, negatif net göç büyük ölçüde azalmı tır. Çerkeslerde ve Abazalarda bu dönemlerde göçe bağlı artı söz konusudur. Çeçenistan’da ikinci sava henüz ba lamamasına rağmen Çeçenlerin artan sayılarda KÇC’ye yerle tikleri görülmektedir.
Tablo 51 1997 1998 Yıllarında Etnik Kökenlerine Göre Göç Edenlerin Sayısı 1997* 1998* Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Net Göç Abaza 353 294 59 345 321 24 Alman 5 27 22 8 23 15 Azeri 28 18 10 33 23 10 Çeçen 45 5 40 128 10 118 Çerkes 342 302 40 424 387 37 Ermeni 92 99 7 71 98 27 Gürcü 19 14 5 12 20 8 Đngu 11 11 9 9 Karaçay 955 1006 51 1211 1214 3
94 1997* 1998* Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Net Göç Lezgi 5 5 6 9 3 Nogay 110 112 2 176 160 16 Oset 21 26 5 30 40 10 Rum 23 36 13 33 45 12 Rus 1365 1465 100 1604 1763 159 Tatar 48 51 3 37 46 9 Ukraynalı 76 70 6 85 95 10 Yahudi 3 3 2 1 1 Diğer 151 107 44 261 186 75 TOPLAM 3649 3635 14 4475 4441 34 *Yılın ilk altı ayı esas alınmı tır. 2000 yılında Rus nüfusun göçe bağlı dü ü ü 1519 ki i, 2001’de 1386 ki i olmu tur. Aynı dönemde cumhuriyetin yerli halkları için de net göç pozitif değildir. Karaçay, Çerkes, Nogay vd. halkların temsilcilerinden ülkelerine dönenler kadar cumhuriyeti terk edenler olmu tur.
2003’ün ilk üç ayında cumhuriyete 182 Karaçay, 39 Çerkes, 354 Rus gelmi tir. Aynı dönemde 158 Karaçay, 54 Çerkes, 760 Rus KÇC’den ayrılmı tır.61 2002 sayımı sonuçlarına göre KÇC’de ilk kez Karaçay nüfusu Rus nüfusunu geçmi tir. Veriler iki ehirde ve geleneksel olarak Karaçayların ya amadığı kırsal bölgelerde Karaçay nüfusunun göçe bağlı artı ını göstermektedir. Karaçayların asıl yerle im bölgelerinde (Karaçay, Malo Karaçay ve Ust Ceguta rayonları) aynı ekilde nüfus artı ı tespit edilmektedir, fakat bunu doğal artı olarak nitelemek mümkündür.62
Çeçenistan’daki sava a bağlı olarak Çeçenlerin KÇC’ye göçü nüfusun demografik yapısını da etkileyen önemli bir faktördür. Çeçen göçmenler KÇC’ye 1990’ların sonunda gelmeye ba lamı tır. 2000 ve 2001 göstergelerine göre pozitif net göç sadece Çeçenlerde görülmektedir. 2003 yılı itibarıyla KÇC’de ya ayan Çeçen göçmenlerin sayısının 20.000’i geçtiği bildirilmektedir ve bu sayı yerli Nogay nüfusundan fazladır. Çoğunluğu ba kent Çerkessk’te ya ayan Çeçen göçmenlerin sığınmacı veya zorunlu göçmen statüleri yoktur. Çeçenistan’daki evlerinden 61 “O bezrabotnitse, migratsii, sporte, obrazovanii i drugom: Otçet o press konferentsii zamestitelya predsedatelya Pravitelstva KÇR M.F. Kurakeyevoy” (“KÇC Hükümeti Ba kan Yardımcısı M.F. Kurakeyeva’nın Basın Konferansı: Đ sizlik, Göç, Spor, Eğitim vd. hk.”), Den Respubliki , 24 Nisan 2003. No 50 (16252), s.1. 62 Sanglibayev A.A.; “Voprosı migratsionnoy politiki na Severnom Kavkaze” (“Kuzey Kafkasya’da Göç Politikası Sorunları”), Kavkazskiye Novosti. 2003. No 3, s. 6.
95 vazgeçmeleri kar ılığında KÇC’de tazminat alma, geçici kayıt yaptırma ve ortak (komünal) konut almak için sıraya girme hakkı tanınmaktadır. Bu nedenle çoğu yasal olarak kayıtlı değildir.
Đstatistiklere göre en çok göç edenler Nogaylar ve Abazalardır. 2000 yılında Nogayların göçe bağlı artı ı 15 ki iyken, 2001 yılında göçe bağlı 66 ki ilik dü ü olmu tur. Abazalarda ise tablo çeli kilidir. 2000 yılında negatif net göç kaydedilmi ken ( 16 ki i), 2001’de aksine, artı görülmü tür (14 ki i). Son yıllarda Abazaların nüfusu azalmaktadır, fakat bunun nedeni göçten çok Abazaların Çerkesler içinde asimile olmasıdır.
2004 yılının Ocak Eylül döneminde KÇC sınırları dı ından gelenler arasında Ruslar (% 53,5) ve Karaçaylar (% 14,2), gidenler arasında ise Ruslar (% 50,1), Ermeniler (% 8,6) ve Karaçaylar (% 5,6) ağırlıktadır. Göçe bağlı nüfus dü ü ünün % 44,9’u Rusların göçü nedeniyle meydana gelmi tir. Ancak 2003 Ocak Eylül dönemine göre göç eden Rusların sayısı 215 ki i veya 1,4 kat azalmı tır. Azami göç artı ı değerleri Karaçaylarda (101 ki i) ve Çerkeslerde (68 ki i) kaydedilmi tir.63 (Tablo 52)
Tablo 52 2003 2004 Yıllarında KÇC’de Göçmenlerin Etnik Kökeni (Dı Göç) (ki i) Ocak Eylül 2003 Ocak Eylül 2004 Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Net Göç Abaza 92 39 53 83 59 24 Adıgeyli (Çerkes) 10 9 1 5 12 7 Alman 3 11 8 7 11 4 Azeri 13 49 36 15 76 61 Balkar 6 7 1 4 5 1 Belorus 4 8 4 5 5 Çeçen 18 13 5 18 4 14 Çerkes 134 112 22 146 78 68 Çingene 9 8 1 16 8 8 Dargi 5 11 6 4 3 1 Ermeni 59 174 115 55 292 237 Gürcü 10 14 4 4 24 20 Đngu 7 6 1 6 5 1 Kabardey (Çerkes) 17 17 10 14 4 Karaçay 306 224 82 293 192 101 Kazak 1 5 4 4 1 3 Kumuk 6 2 4 6 6 63 2003 2004 verileri: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat/1c1.exe?XXXX04F/1191.10.16.1/100160R (Eri im: 04.04.2006).
96 Ocak Eylül 2003 Ocak Eylül 2004 Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Net Göç Lak 1 11 10 11 1 10 Lezgi 6 18 12 10 5 5 Nogay 87 135 48 86 134 48 Oset 10 27 17 11 17 6 Rum 14 80 66 17 69 52 Rus 1088 1907 819 1102 1706 604 Tacik 1 8 7 4 4 Tatar 21 27 6 21 21 Ukraynalı 28 36 8 29 34 5 Diğer 144 540 396 89 623 534 Toplam 2100 3498 1398 2061 3405 1344 Kaynak : Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat Diğer bir etnik göç, 19. yüzyıl sonunda KÇC topraklarına yerle en Osetlerin göçüdür. 2000 2002 yıllarında Karaçay rayonunda bulunan köylerini terk ederek çoğunlukla Kuzey Osetya’ya yerle mi lerdir. Oset nüfusunun göçe bağlı yıllık dü ü ü 27 45 ki i olmu tur. Bu göç KÇC genel nüfusu içinde Osetlerin nüfus oranını dü ürmü tür.
97 VI. NÜFUSUN SOSYAL NĐTELĐKLERĐ
A. NÜFUSUN ETNĐK YAPISI Sovyetler Birliği’nde ve Rusya Federasyonu’nda nüfusun etnik yapısı sosyolojik bir ilgi alanı olarak görülmü tür. Etnik yapıyla ilgili veriler ulusal, sosyo ekonomik ve demografik politikalar için çok önemli bilgiler kabul edilmi tir. Bu nedenle hem SSCB hem de RF dönemlerinde yapılan nüfus sayımlarının sonuçları etnik yapıyla ilgili ayrıntılı bilgiler içerir.
Nüfusun göç ve doğal hareketi hakkındaki kayıtların etnik yapıyla ilgili tam ve güvenilir bilgiler vermediği kabul edilmektedir. Çünkü doğum ve ölüm belgelerinde, göçmen formlarında ve kimliklerde milliyet hanesinin doldurulması isteğe bağlıdır. Geçtiğimiz yıllarda kullanılmaya ba lanan yeni kimlik belgelerinde ise milliyet hanesi yoktur. Milliyet bilgilerinde en güvenilir verilerin nüfus sayımlarında elde edildiği dü ünülmektedir.
Nüfus sayımlarında her birey kendini etnik bilinç, köken, kültür, dil ve diğer tanımlama ölçütlerine göre bir milliyete/etnik gruba dâhil etmi tir. Bütün nüfus sayımlarında milliyet ki ilerin özgür beyanına göre kaydedilmi tir. Milliyet seçiminde karı ık evlilikler ve karı ık etnik köken faktörü de etkili olmaktadır. Sayımlarda, annenin ve babanın farklı milliyetlere mensup olduğu ve çocuğun milliyetini belirtmede zorlandıkları durumlarda, annenin milliyetinin esas alınması tercih edilmi tir.
1. Sovyet ve Rus Terminolojisinde Etnik Kavramlar ve Adlandırmalar Rusya’da etnik kavramlar ve terminoloji Batı’da ve Türkiye’de kullanılandan farklıdır. Bugün de büyük ölçüde geçerli olan terminolojiye göre, etnik gruplar çe itli özelliklerine göre “ulus” (natsiya), “halk” (narod), “milliyet” (natsionalnost) v.d. olarak sınıflandırılmı tır. Genel olarak halk “etnos” kar ılığı olarak, milliyet de ulusla ma a amasında olan ama henüz ulus olmayan etnik gruplar için kullanılmaktadır. Fakat halk ve milliyetin sık sık birbirinin yerine kullanıldığı da görülmektedir. Bu sınıflandırmaya göre KÇC’nin yerli halkları olan Karaçaylar, Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar halk ya da milliyet, Ruslar ise ulustur.
98 Kafkasya’nın etnik topluluklarıyla ilgili adlandırmalar Çarlık döneminden bugüne evrim geçirmi tir. Çarlık döneminde, 19. yüzyılın ortalarına kadar genellikle dil veya köken ayırt etmeden genel adlandırmalar yapılmı tır. Bu döneme kadar Ruslar Kuzey Kafkasya’nın bütün yerli halkı için genel olarak “Dağlılar” (Gortsı) terimini kullanmı lardır. Buna paralel olarak Rusça litaratürde kar ıla ılan genelleyici ba ka bir isim de “Tatar”dır. Đlk ba larda “Dağlı” gibi o da tüm Kuzey Kafkasyalıları kapsarken, Kafkasya yakından tanındıkça “Tatar” sadece Türkçe konu an halkların, yani Azerilerin, Karaçayların, Balkarların, Nogayların ve Kumukların ortak adı olmu tur.
Bunlar dı ında bir de bazı ara tırmacıların kullandığı, halkların birbirine verdiği adlar vardır. Örneğin Karaçaylar Çerkesler tarafından “Ku ha” (Dağlı) veya “Kara ey Ku ha”, Tatarlar tarafından “Kara Çerkesler”, birçok yabancı tarafından da “Çerkes Tatarları” olarak adlandırılmaktadır. Karaçaylar kendilerini “Tavlu” (Dağlı), Çerkesler ise “Adığe” olarak adlandırmaktadır.
Nogayların, Karaçayların ve Abazaların adlandırılmasında genel olarak sorun yoktur. En sorunlu olan “Çerkes” adının kullanımıdır. Birinci sorun, özellikle geçmi yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’da ya ayan diğer halkların da sık sık Çerkes olarak adlandırılmasıdır. Kültür, gelenek, giyim ku am ve genel ya antı olarak birbirine benzeyen ve farklılıkları yabancılarca kolaylıkla ayırt edilemeyen bütün Kuzey Kafkasyalılar, en çok tanınan halkın adıyla, “Çerkes” olarak adlandırılmı tır. Ancak tarih, etnografya, dilbilim vd. litaratürde “Çerkes” belli bir halkın adıdır. Sovyet öncesi dönemde, istisnalar olmakla birlikte genellikle bu ekilde kullanılmaktadır. Bu çalı mada da aynı ekilde “Çerkes” belli bir etnik grubun/halkın adı olarak kullanılmı tır.
Diğer ve daha büyük bir sorun, “Çerkes” adının Çarlık dönemi boyunca ve özellikle Sovyetler Birliği döneminde deği en kullanımıdır. Đlk olarak, 19. yüzyılın ilk yarısında coğrafi ve idari olarak diğer Çerkeslerden ayrı dü en Kabardeyler Çerkes adı altından çıkartılmı lar ve ayrı bir halk gibi anılmaya ba lamı lardır. 19. yüzyıl sonlarında bu adlandırma daha da tutarsız hale gelmi , Çerkes adı altında “asıl Çerkesler” (Adığeler), “Kabardeyler” ve “Abhazlar” toplanmı tır (1897 sayımı).
99 Kabardeyler Çerkeslerin bir boyudur. Abhazlar ise Çerkeslerle akraba olsalar da ayrı bir halktır.
1922’de Sovyetler Birliği kurulurken Çarlık döneminden kalan idari düzenlemeler esas alındığından, Çerkesler yine ayrı idari birimler içinde kalmı lardır (Bugünkü Adıgey, Kabardey Balkar, Karaçay Çerkes cumhuriyetleri ve Krasnodar Krayı). 1930’ların sonuna kadar “Çerkes”, Adıgey ve Karaçay Çerkes özerk bölgeleri ile Karadeniz kıyısında ya ayan Çerkeslerin ( apsığlar) ortak adı olmaya devam etmi tir. Daha sonra, karı ıklığa yol açtığı gerekçesiyle idari birimler esas alınarak adlandırma yapılmı , Adıgey Özerk Bölgesi’nde ya ayan Çerkesler “Adıgeyli” (adıgeyets), Karadeniz kıyısında ya ayanlar “ apsığ”, Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nde ya ayanlar da “Çerkes” olarak adlandırılmı ve zamanla ayrı milliyetler kabul edilmi lerdir.64 Yani “Çerkes” 1940’lardan itibaren resmi olarak sadece Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nde ya ayan Çerkeslerin adı olmu tur. Dolayısıyla bu anlamıyla “Çerkes” etnik değil coğrafi bir terimdir. Bugün de geçerli olan bu adlandırmaların dayandığı görü üne göre “tarihte var olan Çerkes (Adığe) halkından bugünkü Adıgeyli, apsığ, Çerkes ve Kabardey halkları ortaya çıkmı tır.”65
Adlandırmadaki bu farklılıklar özellikle nüfus verilerinde karı ıklık yaratmaktadır. Her durumda hangi Çerkeslerden bahsedildiğine dönemi ve idari birimi göz önünde bulundurarak dikkat etmek gerekmektedir. Nüfus sayımlarında milliyet kategorileri resmi adlandırmaya göre yapıldığından, özellikle kendi idari bölgesi dı ında ya ayanların beyanları karı ıklık yaratmaktadır.
1926 yılındaki ilk Sovyetler Birliği sayımında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’ndeki Çerkeslerin bir bölümü milliyetini “Kabardey”, bir bölümü de “Besleney” (Çerkeslerin alt boyları) olarak yazdırmı tır. 1930’ların sonuna doğru eğitimli kesimden bazıları milliyetini Çerkes olarak tanımlamaya ba lamı , 1940’larda ise, resmi istatistik verilerine göre bu oran % 80’e ula mı tır. 1970’lerde kendini
64 Temmuz 1922’de Krasnodar Krayı’na bağlı olarak “Çerkes (Adıgey)” adıyla kurulan özerk bölgenin (oblast) adı bir ay sonra adı “Adıgey (Çerkes)” olarak deği tirilmi tir. 1928’den itibaren de sadece “Adıgey” olarak anılmaya ba lanmı tır. Kaynak: “Obrazovaniye SSSR…” 65 Kalmıkov, Đbrahim H., “Çerkesı” – “Đstoriko Etnografiçeski Oçerk” (“Çerkesler” “Tarih Etnografya Denemesi”), Çerkessk, 1974, s. 39 40.
100 Kabardey olarak adlandıranlar % 2’ye dü mü tür; diğerleri kendini Çerkes olarak tanımlamaktadır. Sovyetlerin uyguladığı milliyetler politikasının bu sonucu, sonunda öyle ifade edilmi tir: “Sovyet iktidarı yıllarında Karaçay Çerkes’in farklı Adığe etnik grupları Çerkes milliyeti olarak kayna tılar”.66
2002 nüfus sayımında “ulusal aidiyetiniz” sorusuna verdikleri cevaplara göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti halkları kendilerini öyle tanımlamaktadır: (Tüm Rusya Federasyonu’nda).
Tablo 53 2002 Sayımına Göre KÇC Etnik Gruplarının Ulusal Aidiyet Tanımlaması Milliyet, Etnik Grup Adı Nüfus (ki i) veya Kendine Verdiği Ad Abaza 21 Abazinı 37.908 A hartsı 7 A harua 4 Tapanta 2 Besleney 1 Besleneyevtsı 3 Çerkesı 60.482 Karaçay 154 Karaçayevtsı 192.025 Karaçaylıla (Karaçaylı) 3 Karanogaytsı 5 Kırım Nogay 10 Nogay 1.094 Nogay Karaga 3 Nogaytsı 89.575 Nugay Tatar 30
Görüldüğü gibi büyük çoğunluk milliyet adının Rusçada kullanılan eklini esas almı tır (Abazinı, Çerkesı, Karaçayevtsı, Nogaytsı). Sonraki sırada milliyet adının tarihi olarak bilinen ekli esas alınmı tır (Abaza, Karaçay, Nogay). Çok az ki i de ait olduğu milliyetin alt boylarını esas almı tır (A harua, Tapanta; Besleney; Kara Nogay, Nogay Karaga v.b.).
Diğer bir kavram “unvan sahibi halk” (titulnıy narod) terimidir. Bir ulusal idari birime adını veren halk “unvan sahibi halk” olarak tanımlanmaktadır. Buna göre KÇC’de Karaçaylar ve Çerkesler “unvan sahibi” halklardır. Abazalar ve Nogaylar ise
66 Kalmıkov, A.g.e., s. 39.
101 yerli halk olmalarına kar ın unvan sahibi değildir. Bazı hakları kullanma konusunda unvan sahibi halklar daha avantajlıdır. Birçok istatistikte sadece unvan sahibi halklar esas alınmaktadır.
KÇC’de bugün toplu halde “Rus” olarak adlandırılan topluluğun içinde Kazaklar da bulunmaktadır. 19. yüzyılda Ukrayna’dan getirilerek bölgeye yerle tirilen Kazaklar nüfus verilerinde önceleri Ukraynalılar içinde gösterilmi lerdir. 1860’lardan itibaren ise Ruslara dâhil edilerek diğer Ukraynalılardan ayrılmı lardır. Sovyetler döneminde adları pek anılmayan Kazaklar son yıllarda yeniden canlanmı lardır. Fakat Ruslardan ayrı bir etnik topluluk olarak kabul edilmemektedirler.
Tüm Rusya için nüfusun etnik yapısı hakkındaki veriler 1926 sayımında 194, 1939 sayımında 97, 1959 sayımında 126, 1970 sayımında 122, 1979 sayımında 123, 1989 sayımında 128 ve 2002 sayımında 142 milliyet ve bunlara ait 40 alt etnik grup adına göre i lenmi tir. Milliyet sayısının her sayımda deği mesi ilgili dönemde politik ko ulların, anlayı ların ve etnik adlandırmaların deği mesinden kaynaklanmaktadır.67
2. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunu Olu turan Etnik Gruplar Karaçay Çerkes Cumhuriyeti nüfusu etnik bakımdan son derece karı ıktır. Kuzey Kafkasya’da Dağıstan’dan sonra en fazla etnik gruba sahiptir. Son 2002 sayımına göre, Rusya Federasyonu’nda bulunan 140’tan fazla etnik grubun yarısından fazlasının temsilcisi KÇC’de ya amaktadır. (Tablo 77). Etnik yapı bu kadar çe itli olmasına rağmen Karaçay Çerkes Cumhuriyeti esas olarak be etnik grup temelinde kurulmu tur. Türk kökenli Karaçaylar ve Nogaylar, yerli Kafkas halklarından Çerkesler ve Abazalar ile 19. ve 20. yüzyıllarda bölgeye yerle en Ruslar KÇC’yi olu turan temel etnik gruplardır.
a. Karaçaylar Karaçaylar kendilerine “Karaçaylı” adını verirler. Kökenlerine dair en çok kabul edilen görü e göre, Moğolların önünden kaçan Kıpçak Türkleri 11. yüzyılın ortalarından itibaren Kafkas önü steplerinden dağlara, nehirlerin üst kesimlerine 67 “ Naseleniye Rossii za 100 let (1897 1997)” (“100 Yılda Rusya Nüfusu”), Statistiçeskiy sbornik . Goskomstat RF , Moskova, 1998 . www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nation_1.php (Eri im: 19.01.2006); “Osnovnıye itogi Vserossiyskoy perepisi naseleniya 2002 goda.” (2002 Rusya Genel Nüfus Sayımının Temel Sonuçları” Bro ür), Goskomstat, Moskova 2003.
102 yerle mi tir. Burada ya ayan Alanlar yava yava Kıpçaklarla karı mı ve dil olarak tamamen Türkle mi tir. Bu ekilde, Karaçayların etnik olu umu 11. 13. yüzyıllara uzanmaktadır ve akrabaları Balkarlarla birlikte Kuzey Kafkasya’nın en genç halkı sayılmaktadırlar.68
Karaçayların ba lıca geleneksel uğra ları sürü hayvancılığı (koyun, keçi, at, sığır) ve tarımdır (arpa, buğday, mısır, bostancılık).
Geleneksel Karaçay köyleri dağlardadır; aynı soydan ki ilerin oturduğu mahallelere ayrılmı büyük köylerdir. Konutları dikdörtgen eklinde bir veya iki odalı, iki eğimli toprak damlı tomruktan evlerdir.
Geleneksel kıyafetleri diğer Kafkas halklarınınkine benzer. Erkek ba lığı (kalpak, keçe apka), koyun postundan gocuk köylerde hala giyilmektedir. Ya lı kadınlar geleneksel giysilerini veya onun bazı parçalarını ta ımaya devam etmektedir.69
Karaçaylar KÇC’de, yerle im yerlerinin yakla ık yarısında çoğunluğu olu turmaktadır. Kafkasya dı ında Türkiye’de, Suriye’de ve ABD’de de Karaçaylar ya amaktadır. Türkiye’deki tahmini nüfusları 20 bin ki idir. Bunun dı ında, ABD’de 5 bin, Suriye’de am ve çevresinde yakla ık 1500 ki ilik Karaçay nüfusu ya amaktadır.70
b. Çerkesler Genel olarak kabul edilen görü e göre Çerkesler Kuzey Kafkasya’nın yerli halkıdır. Haklarındaki ilk tarihi bilgiler M.Ö. VI. yüzyıl ba larına aittir. Kökenleri, tarihin bilinen ilk dönemlerinde Kuzeybatı Kafkasya’da ya ayan Meot kavimlerine (Sint, Dandari, Fatey, Kerket, Zih, Henioh v.d) dayanmaktadır. “Çerkes” adı ba kaları tarafından verilmi tir; Çerkesler kendilerini “Adığe” olarak adlandırırlar. Alanlar ve Ruslar tarafından “Kasog”, daha sonraki dönemlerde “Zih” olarak adlandırılan halk 13. yüzyıldan itibaren Çerkes adıyla anılmaya ba lamı tır.71
68 Kuznetsov V.A., “Vvedeniye v kavkazovedeniye” (“Kafkasolojiye Giri ”), Vladikafkas, 2004. http://site.ru/history (Eri im: 10.03.2006) 69 “Kratkaya harakteristika regiona” (Bölgenin Kısa Tasviri”)… 70 Adiloğlu, Adilhan, “Karaçay Malkar Türkleri”, Türkiye Dı ındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Karaçay Malkar, Cilt: 22, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s. 13 45. 71 Berkok, Đsmail, Tarihte Kafkasya, Đstanbul 1958.
103 19. yüzyılın ilk yarısında Çerkesler, bağlı oldukları prenslere veya ya adıkları coğrafi bölgelere göre adlandırılan birçok boya ayrılıyorlardı. Bunlardan litaratürde adları geçenler unlardır: Abzeh (Abadzeh), Adamiy, Besleney, Bjeduğ, Çemguy (Temirgoy), Hatukay, Heğak ( eğak), Jane, Kabardey, Maho , Mamheğ, Natuhay (Nathuac), apsığ, Yegerukay. Sava , hastalıklar ve göç nedeniyle nüfusları azalan bazı boylar zamanla diğerleri arasına karı mı lardır.72
Çerkeslerin geleneksel uğra ları hayvancılık ve daha az ölçekte tarımdır. Özellikle koyun, sığır ve at yeti tiriciliği hayvancılığın temelini olu turur.
KÇC’de 17 Çerkes köyü bulunmaktadır. Bugün Kafkasya’daki 700 bin civarında Çerkes nüfusundan çok daha fazlası, 1860’larda yerle tikleri Türkiye, Suriye, Ürdün ve Đsrail gibi ülkelerde ya amaktadır.73
c. Abazalar Kendilerine verdikleri “Abaza” adı kom uları Çerkesler, Karaçaylar ve Nogaylar tarafından da kullanılmaktadır. Rusçada “Abazin” olarak adlandırılırlar. Abazalar “Tapanta” ve “ karavua” (“A haruva”) olarak iki alt gruba ayrılmaktadır. 16. 17. yüzyıllardan itibaren Osmanlılar ve Kırım Tatarları aracılığıyla Sünni Müslüman olmu lardır. 74
Abazaların ataları, Moğolların Alan devletini yıkmasından sonra, 14. yüzyıldan itibaren Abhazya’nın dağlık bölgelerinden Kuban bölgesine yerle meye ba lamı lardır. “Tapanta” olarak adlandırılan bu ilk grubu, 17. yüzyılda “ karavua” Abazaları izlemi tir. Abaza nüfusunun büyükçe bir kısmı zamanla, yakın ili ki içinde oldukları Çerkeslerle karı mı tır.
72 Volkova, Natalya G., “Etniçeskiy sostav naseleniya Severnogo Kavkaza v XVIII naçale XX veka” (“18. Yüzyıl 20. Yüzyıl Ba ında Kuzey Kafkasya’nın Etnik Yapısı”), Moskova, 1974, s.16. 73 Pap u, Murat, “Çerkesler”, Atlas Dergisi , Sayı 120, Mart 2003. 74 Pap u, Murat; “Abazalar”, Atlas Dergisi , Sayı 132, Mart 2004.
104 19. yüzyılın ortalarına kadar, dağlık bölgelerde ya arken Abazaların tek uğra ı hayvancılık olmu tur. Düzlüklere yerle tikten sonra tarımla da uğra maya ba lamı lardır.75
Abazaların Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde 13 köyleri vardır. Ayrıca, Psavuçe Dahe ve Abazakt köylerinin çoğunluğunu, Humara köyünde de nüfusun önemli bölümünü olu tururlar. KÇC dı ında Adıgey ve Kabardey Balkar cumhuriyetlerinde de Abazalar ya amaktadır. Ayrıca, 1860’larda yerle tikleri Türkiye, Suriye ve Ürdün ve Mısır’da da büyük nüfusları vardır.
d. Nogaylar Kendilerini “Noğay” olarak adlandırırlar. Nogayların kökeni, 13. yüzyılda, Altınorda hanı Nogay’ın ‘ulus’una ait olan ve Kıpçak Türkleriyle karı an Mangıt vd. Moğol kabilelerine dayanmaktadır. Bu karı ma sürecinde Kıpçak dili baskın gelmi ve yeni Nogay etnik olu umunun dili olmu tur. Nogay obası Altınorda’dan 14. yüzyılın sonlarında ayrılmı tır. 16. yüzyılda da Volga’nın doğusunda ya ayanlar Büyük Nogay, batısında ya ayanlar Küçük Nogay olarak ayrılmı tır. 17. yüzyılda, Volga boyuna yerle en Kalmukların baskısıyla Büyük Orda Nogayları batıya ve güneye doğru göç etmi ler, bir kısmı da Kuzey Kafkasya steplerine gelmi tir.
Göçebe ya ayan ve hayvancılık yapan Nogaylar bugünkü Karaçay Çerkes topraklarına 17. yüzyılda yerle meye ba lamı lardır. Ancak buraya nihai olarak, kom uları Çerkeslerin ve Abazaların etkisiyle tarıma ve yerle ik hayata geçtikleri 18. yüzyılın ikinci yarısında yerle mi lerdir. 1928 yılında kurulan Çerkes Özerk Bölgesi içinde Nogaylar, Çerkesler ve Abazalarla birlikte Abaza Nogay rayonunu olu turmu lardır. 1957 yılında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi yeniden kurulurken Abaza Nogay rayonu lağvedilmi , topraklarının bir bölümü Adıge Habl, bir bölümü de Prikuban rayonları içinde kalmı tır.76
75 Per its, A.Đ. (Red.), “Abazinı Đstoriko Etnografiçeski Oçerk” (“Abazalar Tarih Etnografya Denemesi”), Karaçay Çerkes Bilimsel Ara tırma Enstitüsü, Çerkessk 1989. 76 Denisova, R.; “ Sotsialnıy status maloçislenngo naroda v polikulturnoy respubliki Severnogo Kavkaza (na primere nogayskogo etnosa)”. (“Çokkültürlü Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nde Az Nüfuslu Bir Halkın Sosyal Statüsü (Nogay Etnisitesi Örneğinde)”), http://lgi.osi.hu/ethnic/csdb/doc/rDenisova.doc , (Eri im: 03.05.2006).
105 Etnografların görü üne göre, Karaçay Çerkes bölgesinde ya ayan Nogaylarda, Abazalarda olduğu gibi, Çerkes sosyal yapısının ve geleneklerinin etkisi görülmektedir.77 Nogaylar Sünni Müslümandır.
Geleneksel olarak Nogaylar sürü hayvancılığı (koyun, keçi ve sığır), at yeti tiriciliği yaparlar. Hayvancılığın yanında küçük ölçekte tarımla (buğday, yulaf, darı), bahçecilik ve meyvecilikle de uğra ırlar.
19. yüzyıl sonlarına kadar geleneksel Nogay yerle imleri baharlık yazlık, yazlık sonbaharlık (yaylak ve yazlav) ve kı lık (kıslav) olarak ayrılan göçer köyleriydi. Kı lık yerle imleri zamanla sürekli ya adıklara yerlere dönü mü tür. “Kibitka” veya “yurt” denilen çadırlar ve “uy” denilen ah ap evler geleneksel Nogay konutlarıdır.78
Nogaylar Karanogay, Açikulak ve Aknogay olmak üzere üç boya ayrılırlar. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’ndekiler Aknogay grubundandır, Kuban Nogayları olarak da adlandırılırlar.79 Nogaylar Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde 6 büyük köyün halkıdır. KÇC dı ında Stavropol Krayı’nda (20.680 ki i), Astrahan Oblastı’nda (4570 ki i), Çeçenistan (3572 ki i) ve Dağıstan (38.168 ki i) cumhuriyetlerinde de Nogaylar ya amaktadır. (2002 sayımı RF’de toplam 90.666 ki i). Ya adıkları bütün bölgelerde nüfus olarak azınlıktadırlar. 19. yüzyılda Osmanlı topraklarına yerle en Nogayların torunları bugün Türkiye’de daha çok Tatar olarak bilinmektedir.
3. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’ni Olu turan Etnik Grupların Nüfusu Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde ya ayan halkların 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyıldaki tahmini nüfusları hakkında Kabuzan’ın a ağıdaki tablosu fikir vermektedir. (Tablo 54). Hatırlatmak gerekir ki bugünkü KÇC sınırları esas alındığında bu tablodaki veriler sadece Karaçay nüfusu için kar ıla tırmaya uygundur. Çünkü o dönemde Karaçaylar dı ında diğer halkların asıl nüfusu bu sınırlar dı ındadır.
77 Oçerki istorii Karaçayevo Çerkesii (Karaçay Çerkes Tarihi Deneme). Stavropol, 1967 ve 1972. C.1, s. 353. 78 Ti kov V.A. (Ba Redaktör) , “Narodı Rossii Entsiklopediya” (“Rusya Halkları Ansiklopedisi”), Moskova, 1994. 79 Kuznetsov V.A., “Vvedeniye…
106 18. yüzyıl sonunda Kafkasya’nın yerli halkları arasında en büyük nüfusa sahip olan Çerkeslerdir. 1795’te 512 bin ki i ile toplam nüfus içindeki oranları % 40,7 iken, ya anan sava ve sürgün sonucunda yüz yıl sonra nüfusları 140 bine, oranları da % 3,3’e dü mü tür. Aynı dönemde Rus ve Ukraynalı nüfusu 19 kat artmı tır. Kabuzan’ın tablosunda Abazalarla ilgili veri yoktur; ba ka kaynaklara göre onların da nüfusu büyük ölçüde azalmı tır (1897’de 12.500 ki i). Yerli halklar içinde sadece Karaçayların nüfusu önemli ölçüde (7,5 kat) artmı tır, fakat toplam nüfus içindeki oranlarını ancak koruyabilmi lerdir. Nogayların nüfusundaki ini çıkı lar ve dü ü ise Osmanlı topraklarına göçten ve kısmen de göçebelikten kaynaklanmaktadır.
Tablo 54 18 19. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (ki i) 1795 1834 1858 1867 1897 Yıl/Milliyet Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Rus 111.400 8.8 279.200 14.6 372.400 16.5 614.900 30.5 1.605.300 36.9 Ukraynalı 38.600 3.0 126.300 6.6 408.000 18.2 470.900 23.3 1.282.000 29.4 Nogay 59.300 4.7 104.900 5.5 119.200 5.3 93.500 4.6 62.900 1.4 Karaçay 3.600 0.3 24.000 1.2 24.000 1.1 17.000 0.8 26.900 0.6 Çerkes 512.000 40.7 618.000 32.4 624.000 27.8 111.000 5.5 140.400 3.3 Diğer 222.800 42.5 814.600 39.7 699.400 29.1 709.700 35.3 1.237.700 28.4 Toplam 1.262.200 100 1.967.000 100 2.247.000 100 2.017.000 100 4.355.200 100 Kaynak: Kabuzan, Tablo15, s. 145. Kabuzan’ın a ağıdaki tablosu da 1914 1920 yılları arasında Kuzey Kafkasya’nın etnik gruplara göre nüfusunu göstermektedir. (Tablo 55). Birinci Dünya Sava ı’nın ve iç sava ın ya andığı, Çarlık Rusyası’nın yıkıldığı bu dönemde nüfus verilerinin ne kadar sağlıklı olduğu tartı ılabilir. Ancak 1897 sayımı ile ilk Sovyetler Birliği sayımının (1926) sonuçları kar ıla tırıldığında sayılar oldukça isabetli görünmektedir. Karaçay nüfusu 1897 sayımında 26.877 ki iyken 1914 20’lerde büyük bir artı la 56 bine çıkmı tır (1926 sayımında 55 bin). Çerkeslerde ise, bugünkü KÇC nüfusu için esas alınması gereken, Kuban Oblastı’nın Adıgeyliler ve Kabardeyler dı ındaki Çerkes nüfusudur (58,6 bin). Ancak bugünkü (2002 sayımı) nüfuslarının 50 bin olduğu göz önüne alınırsa o dönemde 58.600 nüfusa sahip olmaları mümkün değildir. Burada sorun yine “Çerkes” adının kullanımından kaynaklanıyor olmalıdır.
107 Tablo 55 1914 1920 Verilerine Göre Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (ki i, %) Çerkes Toplam Rus Ukraynalı Nogay Karaçay Adıgeyli Çerkes Kabardey Nüfus Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Kuban 3.022.700 1.357.400 44.9 1.429.100 47.3 15.000 0.5 58.600 1.9 56.000 3.8 Oblastı Terek 1.426.200 585.900 41.1 50.000 3.5 33.700 3 102.900 7.2 Oblastı Stavropol 1.283.600 725.200 56.5 479.900 37.4 23.000 1.8 Eyaleti Karadeniz 159.100 75.300 47.3 25.600 16.1 2.800 Eyaleti Dağıstan 769.400 31.900 4.1 3.500 0.4 36.000 4.7 Oblastı TOPLAM 6.661.100 2.775.700 41.7 1988.1 29.8 92.700 1.4 15.000 0.2 61.400 0.9 102.900 1.5 56.000 0.8 Kaynak : Kabuzan, Tablo 67; RGĐA, f. 1284, op. 154, d. 46, l. 5 ob. 6 ob., 11 14; 1284, op. 194, d. 242, l. 3 4; f. 1276, op. 17, d. 457, l. 5; Terkski Kalendar na 1915 god. Vladikavkaz, 1915, s. 12 14; Obzor Dagestanskoy Oblasti za 1915 god. Temir Han ura, 1916, s. 3 5 (svedeniya o gorskih narodah vzyatı za 1926 g.) Sovyetler Birliği dönemi boyunca Karaçay Çerkes ÖB halklarının Rusya dı ındaki Sovyet cumhuriyetlerinde nüfusu çok fazla olmamı tır. (Tablo 56). 1939 sayımında Karaçayların sadece % 1,7’si (1263 ki i) Rusya dı ındaki Sovyet cumhuriyetlerinde ya amaktadır. Bunlardan 701 ki ilik büyük çoğunluk Özbekistan’da, 281 ki i Ukrayna’da, 154 ki i de Kazakistan’dadır. Diğer cumhuriyetlerde Karaçay nüfusu 60 ki inin üzerine çıkmamaktadır. Baltık devletleri 1939 yılında Sovyetler Birliği’ne dâhil olmadığı için nüfus hakkında veri yoktur. 1959 sayımında Karaçay nüfusunun % 13,3’ü (10.866 ki i) Rusya dı ındadır. 1944 yılında Orta Asya’ya sürgüne giden ve 1956 57 yıllarında geri dönen Karaçaylardan 5574 ki i Kazakistan’da, 4575 ki i de Kırgızistan’da kalmı tır. 1970 sayımında bu iki ülkedeki Karaçay nüfusu yarı yarıya azalmı , fakat bundan sonraki iki sayımda (1979 ve 1989) sabit kalmı tır. Sürgüne gidenlerin yarısının sonraki yıllarda ülkelerine döndüğü, yarısının ise yerlerinde kalmaya devam ettiği görülmektedir. Sovyetler dönemi boyunca diğer Sovyet cumhuriyetlerinde sadece Özbekistan’da ve Ukrayna’da nispeten büyük bir Karaçay nüfusu olmu tur. SSCB’nin ilk yıllarına göre Karaçay nüfusu 1989’da genel olarak cumhuriyetlerin çoğunda artmı , sadece Özbekistan’da yarı yarıya azalmı tır.
Sovyetler Birliği’nde ve Rusya’da ya ayan Nogay nüfusuyla ilgili veriler, Nogayların nüfusunun çoğu Karaçay Çerkes ÖB/Cumhuriyeti dı ında ya adığı için bu
108 çalı ma için esas alınamamaktadır. Bu tür genel tablolarda Nogay nüfusunun ne kadarının Karaçay Çerkes’ten olduğu belli değildir. 1959 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarında Nogaylar hakkında veri yoktur. Genel olarak, Rusya dı ındaki Sovyet cumhuriyetlerinde çok az nüfusları vardır. Sadece Kazakistan’da, Sovyetler dönemi boyunca nüfusları belirgin ekilde artmı tır. Ukrayna’da da nispeten büyük nüfusları vardır. (Tablo 56)
1939 sayımında “Çerkes” teriminin kullanılı ı farklıdır ve Kabardey Balkar Cumhuriyeti’ndekiler dı ında bütün Çerkesleri kapsamaktadır. Bu nedenle yorumda bulunmak sağlıklı değildir. Ukrayna, Kazakistan ve Gürcistan’da nispeten büyük bir nüfus olduğu görülmektedir. Diğer sayımlarda Çerkesler ve Abazalar için benzer durum söz konusudur; hiçbir SSCB sayımında Rusya dı ındaki cumhuriyetlerde nüfuslarının % 5’inden fazlası bulunmamı tır. 100 ki inin üzerinde Çerkes nüfusunun bulunduğu cumhuriyetler Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Özbekistan ve Ukrayna’dır. Fakat önceki sayımlara göre 1989 sayımında genelde bu nüfus da azalma eğilimindedir. Rusya dı ında, 100 ki i civarında Abaza nüfusunun bulunduğu cumhuriyetler sadece Gürcistan, Ukrayna ve Kazakistan’dır. (Tablo 56)
Sonuç olarak, SSCB nüfus sayımlarına göre, Karaçayların sürgünden kaynaklanan özel durumu dı ında KÇC halklarının sayısı yüzleri geçmeyen küçük bir nüfusu, ba ta Ukrayna olmak üzere daha çok ekonomik olarak geli mi yakın cumhuriyetlerde ya amı tır. Bunların içinde önemli bir kısmı da görevli asker ve memurlar olmalıdır. Bu sonuçlar, tüm Sovyetler Birliği dönemi boyunca dört halkın nüfusunun % 95’e varan oranda Rusya’da, çoğunlukla da Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nde ya adığını göstermektedir. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra, bu cumhuriyetlerde kalan nüfus hakkında bilgi yoktur.
109 Tablo 56 Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Sovyet Cumhuriyetlerindeki Nüfusu (ki i) Milliyet Karaçay Nogay Çerkes Abaza
Sayım Yılı/ 1939 1959 1970 1979 1989 1939 1959 1970 1979 1989 1959 1970 1979 1989 1939 1959 1970 1979 1989
Cumhuriyet 1939*
Azerbaycan 59 17 46 34 43 105 120 53 118 283 105 132 138 73 29 27 20 26 36 Belorus 29 22 43 28 56 22 5 20 40 113 12 19 34 50 9 4 7 18 78 Ermenistan 2 7 4 3 8 5 7 10 27 8 10 91 12 4 3 3 Estonya 5 15 11 23 4 8 10 6 15 17 21 4 3 13 6 Gürcistan 15 16 71 16 35 5 39 18 52 528 383 281 229 185 199 170 71 122 118 Kazakistan 154 5.574 2.311 2.082 2.057 59 155 236 543 535 185 242 364 311 53 43 60 119 99 Kırgızistan 9 4.575 2.631 2.458 2.509 15 18 98 55 25 33 45 70 64 2 4 20 8 Letonya 20 21 23 4 5 9 17 26 31 34 2 22 13 Litvanya 28 38 21 2 8 5 2 10 18 11 5 5 6 Moldavya 1 17 16 86 1 9 34 12 31 31 16 21 12 11 Özbekistan 701 503 405 289 329 152 151 99 91 237 223 174 243 211 171 107 87 86 79 Rusya 74.500 70.537 106.831 125.792 150.332 36.095 51.159 58.639 73.703 85.642 28.986 38.356 44.572 50.764 14.740 19.059 24.892 28.800 32.983 Tacikistan 7 33 30 66 45 9 7 23 28 26 135 95 87 86 1 56 55 70 41 Türkmenistan 6 4 20 17 27 28 30 75 152 74 57 57 82 78 4 6 21 22 19 Ukrayna 281 105 269 203 342 125 84 248 331 625 289 292 463 447 88 113 196 159 113 SSCB 75.763 81.403 112.741 131.074 155.936 36.615 51.784 59.546 75.181 88.115 30.453 39.785 46.470 52.363 15.294 19.591 25.448 29.497 33.613 Toplam
Kaynak : RGAE RF (Eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr. 966 1001 (Đ lenmi tablo f. 15A. Nüfusun SSCB’ye, Cumhuriyetlere, Oblastlara ve Rayonlara Göre Etnik Yapısı)// Rusya Devlet Đst. Kom.1989 Çalı ma Ar ivi. Tablo 9s. Nüfusun Milliyetlere ve Anadline Göre Dağılımı * 1939 sayımında, Çerkes Özerk Bölgesi dı ındaki Çerkesler de bu sayıya dâhildir. Kabardeyler dı ında bütün Çerkesler tek bir etnik grup olarak kabul edilmi tir ve “Adıgeyli”” olarak gösterilmi tir.
110 SSCB döneminde yapılan altı ve Rusya Federasyonu döneminde yapılan bir genel nüfus sayımına göre, Karaçay Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nde mensubu ya ayan milliyetler ve nüfusları Tablo 57’de görülmektedir. Her nüfus sayımında etnik grupların adlandırılmasında ve sınıflandırılmasında farklılıklar vardır. Nüfus sayımlarına göre KÇÖB/Cumhuriyeti’nde ya ayan etnik grup sayısı oldukça fazladır, ancak her birinin toplam sayısı genellikle çok azdır. 1989 sayımı için yerle imi olan halklar dı ında etnik dağılımı gösteren veri yoktur. Kurucu halklar olan Karaçaylar, Çerkesler, Nogaylar, Abazalar ve Ruslar dı ında KÇC’de sadece Osetlerin ve Rumların yerle imi vardır. Orconikidzevski ve Kosta Hetagurov yerle imlerinde ya ayan Osetlerin nüfusu SSCB döneminde çok az artmı , 2002 sayımına göre ise dü mü tür (3333 ki i). Osetlerin son dönemde Kuzey Osetya’ya yerle tiği bilinmektedir. (Bölüm V/F 1, Göçmenlerin Etnik Yapısı). Zelençuk rayonuna bağlı Hasaut Greçeskoye’de ya ayan Rumlar ise 1349 ki i kalmı tır.
Göçmen olarak KÇC’ye gelenler arasında en büyük grubu, 2002 sayımına göre Ermeniler olu turmaktadır (3197 ki i). Ancak büyük çoğunluğu kayıtlı olmayan Çeçenlerin KÇC’deki nüfusunun 10.000 ki iden fazla olduğu belirtilmektedir. (Bölüm V/F 1). 2002 sayımına göre nüfusu 1000 ki iden fazla olan diğer iki topluluk Azeriler ve Tatarlardır. Ukraynalılar genellikle Rus nüfuna dâhil edilse de, kendini ayrı tanımlayan 3331 Ukraynalı vardır. KÇC’de Almanların, Balkarların, Belorusların, Dağıstan halklarından Lezgilerin, Gürcülerin ve Çingenelerin 500 ile 1000 ki i civarlarında nüfusları vardır. Adıgey Cumhuriyeti’nden 309, Kabardey Balkar Cumhuriyeti’nden de 915 Çerkes KÇC’de ya amaktadır.
Önceki sayımlara göre 2002’de nüfusu büyük ölçüde artmı görünen Türkler ise, Karaçaylarla aynı dönemde Abhazya’dan, Batum civarından ve Ahıska’dan Sibirya’ya sürgün edilen ve son yıllarda Kuzey Kafkasya’nın deği ik bölgelerine yerle meye ba layan Türklerdir.
KÇC’de mensubu ya ayan etnik grupların nüfuslarının azlığı veya çokluğu, bu grupların vatanlarının uzak veya yakın olmasıyla doğru orantılıdır. Kafkas halkları toplamda en büyük oranı olu turmaktadır. Sibirya halkları veya kuzey halkları olarak bilinen etnik gruplardan ise (Eskimo, Even, Evenk, Dungan, Nenets) birkaç ki i vardır.
111 Bazı nüfus sayımlarında rastlanan, muhtemelen i veya görev gereği orada bulunan Avrupalılar da dikkat çekmektedir. (Tablo 57)
Tablo 57 Sayım Yıllarına Göre Karaçay Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin Etnik Yapısı Nüfus (ki i) Milliyet 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Abaza 3.893 10.245 18.159 22.896 24.245 27.475 32.346 Abhaz 10 50 75 364 Adıgeyli (Çerkes) 142 220 309 Alman 223 346 153 440 590 486 Altaylı 5 17 Amerikalı 2 6 Arap 1 20 Arnavut 1 2 Asuri 7 1 37 49 59 Avusturyalı 1 Azeri 26 6 152 244 475 1.024 Balkar 22 14 268 293 476 Bask 1 Ba kır 7 5 38 97 134 Belorus 187 97 669 1015 1043 733 Bulgar 11 13 70 79 74 82 Buryat 1 7 5 3 Çeçen 5 7 104 212 1.757 Çek 15 2 17 12 7 Çerkes* 505 16.010 24.145 31.190 34.430 40.241 49.591 Çingene 380 148 418 520 297 804 Çinli 9 4 5 6 Çuva 24 14 112 158 81 Dağ Yahudisi 16 16 4 Dağıstan halkları 9.531 Agul 28 Avar 36 3 250 139 146 207 Dargi 61 56 114 242 290 Kumuk 59 13 65 105 166 244 Lak 126 31 207 271 361 349 Lezgi 15 4 62 78 444 Rutul 1 4 21 Tabasaran 1 2 5 12 58 Udi 1 1 1 Dolgan 2 2 Dungan 2 2 Ermeni 221 618 892 931 1424 3.197 Eskimo 18 Eston 124 53 155 150 130 65 Even 2 1 Evenk 3 8 1 Finli 1 7 12 8 Fransız 2 1 2 1
112 Nüfus (ki i) Milliyet 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Gagavuz 18 10 15 Gürcü 52 52 389 301 377 556 Gürcü Yahudisi 1 Hakas 14 24 5 12 Hantı 15 1 Hırvat 1 Hindistan ve 6 Pakistan halkları Hollandalı 2 2 1 3 Đjor 8 Đngiliz 1 Đngu 4 5 62 49 173 Đranlı** 8 17 40 40 51 Đspanyol 2 1 Đsveçli 1 Đtalyan 3 Japon 1 1 Kabardey (Çerkes) 1154 444 775 735 756 915 Kalmuk 10 3 161 15 27 23 Karaçay 70.301 631 67.830 97.104 109.196 129.449 169.198 Karakalpak 11 4 2 Karelyalı 4 13 43 16 Kazak 13 4 117 142 339 248 Kırgız 2 2 44 68 18 Kırım Tatarı 7 14 4 Kırımçak 5 Komi 7 5 40 32 24 Komi Permyak 6 28 39 Koreli 2 107 62 60 51 Koryak 2 Kübalı 1 Kürt 1 2 89 Latgal 1 Leh 72 52 112 125 104 64 Letonyalı 44 28 40 56 82 29 Litvanyalı 6 5 48 38 79 32 Macar 5 5 4 Mansı 1 Mari 3 20 43 62 Moğol 1 Moldovyalı 3 9 61 338 97 116 Mordva 70 31 152 163 130 102 Nagaybak 1 Nanay 1 3 Negidal 2 Nenets 4 Nganasan 1 Nogay 713 6.156 8.903 11.062 11.872 12.993 14.873 Orta Asya Yahudisi 2 Oset 3.578 356 3.644 3.724 3.832 3.806 3.333
113 Nüfus (ki i) Milliyet 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Özbek 13 5 164 197 193 Pe tun 17 Rum 623 827 1.945 1.744 1.576 1.630 1.349 Rumen 3 5 3 4 6 Rus 64.596 54.189 141.843 162.442 165.451 175.931 147.878 Sami 1 Sırp 22 1 4 Slovak 1 1 or 5 1 Tacik 16 648 178 Talı 8 Tat 13 17 5 Tatar 429 441 1.280*** 1.661 1.876 2.021 Tofalar 1 Tuvalı 81 1 2 Türk 39 38 118 108 683 Türkmen 6 12 51 73 98 155 Udegey 2 Udmurt 20 2 73 91 67 Ukraynalı 2.297 1.807 4.011 4.819 4.555 6.308 3.331 Uygur 4 2 5 6 Veps 5 4 1 Vietnamlı 1 Yahudi 159 98 193 259 182 81 Yakut 5 13 4 Yezidi 9 Yukagir 2 Diğer 46 11 856 17 17.134 127 Milliyet belirtmeyen 18 7 4 1 88 Toplam 150.303 92.898 277.959 344.651 367.111 414.970 439.470 Kaynak: RGAE RF, fond 1562, opis 336, ed.hr. 6174 6238 (Tablo 9 s., Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) * 1939 sayımında “Adıgeyli” olarak gösteriliyor. ** 1970, 1979 ve 2002 sayımlarında “Fars” olarak gösteriliyor. *** 1959 sayımında “Tatarlar ve Kırım Tatarları” olarak birlikte gösteriliyor.
Ar iv belgelerine göre 1860’tan itibaren Lehler de (Polonyalılar) bölge sakini olarak kayıtlarda yer almaktadır. 19. yüzyıl sonunda Kuban’da kaydadeğer bir Leh topluluğu olu mu tur. 1897 sayımına göre Kuban Oblastı’nda Leh nüfus 2700 ki idir. (% 0,14).80 Ancak sonraki nüfus sayımlarında nüfusları çok azalmı tır.
80 Selitski, Aleksandr, “Krasnodar”, Leh Ulusal Kültür Derneği “Yednost”, http://polacy.narod.ru/Russian/krasnod.htm , (Eri im: 12.05.2005).
114 KÇC yerli halklarının sayım yıllarına göre Rusya’nın bölgelerindeki nüfusları Tablo 7, 8, 9, 10, 11 ve 12’de görülmektedir. Genel olarak Karaçayların, Çerkeslerin ve Abazaların hiçbir sayımda Rusya’nın diğer bölgelerinde binleri bulan nüfusları olmamı tır. Yüzlerle sayılan nispeten büyük nüfus da Kafkasya’nın yakın kom u bölgelerindedir. Bu sayım verilerini değerlendirirken KÇÖB’nin Sovyetler döneminde Stavropol Krayı içinde yer aldığını, Çerkeslerin Krasnodar Krayı’nda, Nogayların da Stavropol, Dağıstan, Çeçenistan ve Astrahan bölgelerinde yerle imleri olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. 1989 ve 2002 sayımlarında özellikle Nogaylarda görülen Ural bölgesindeki yoğunla ma, burada yürütülen ekonomik projelerle ilgili olarak açılan i alanlarından kaynaklanmaktadır. (Tablo 58)
1989 yılında Karaçayların Rusya’daki nüfusunun % 86,1’i, Çerkeslerin % 79,3’ü, Abazaların % 83,3’ü kendi idari biriminde ya amaktadır. Nogaylar için bu oranı belirlemek mümkün değildir; sadece tüm Rusya’daki Nogay nüfusunun yakla ık % 18’inin KÇÖB’de ya adığı söylenebilir. 90’lı yıllarda ya anan dı göçe rağmen, 2002 yılında bu oranlar Karaçaylarda % 88’e, Çerkeslerde % 81,9’e, Abazalarda 85,3’e çıkmı tır. 2003 ve 2004 yıllarının göstergelerine göre Çerkeslerin, Abazaların ve Karaçayların net göçü pozitiftir. Dolayısıyla bu oranın biraz artarak korunduğu söylenebilir. Eski Sovyet cumhuriyetlerinde kalan nüfus hakkında veri yoktur.
Tablo 58 1989 ve 2002 Sayımlarında KÇC Etnik Gruplarının SSCB, Rusya ve KÇC’deki Nüfusları 1989 2002 SSCB Rusya KÇÖB Rusya KÇC Karaçaylar 155.936 150.332 129.449 192.182 169.198 Nogaylar 75.181 73.703 12.993 90.666 14.873 Çerkesler 52.363 50.764 40.241 60.517 49.591 Abazalar 33.613 32.983 27.475 37.942 32.346 Kaynak: http://demography.narod.ru/main.htm Sayım yıllarına göre Karaçay Çerkes ÖB/Cum. yerli halklarının Rusya’daki toplam nüfusları Tablo 59’da görülmektedir. 1926, 1939, 1959 ve 1970 yıllarına ait veriler hazır nüfusu, 1979, 1989 ve 2002 yıllarına ait veriler sürekli nüfusu göstermektedir. Karaçayların nüfusu, 1926’dan 2002’ye kadar, sürgüne rağmen % 249,4 artmı tır. Nogayların çoğu KÇÖB/KÇC dı ında ya adığı için Rusya’daki toplam
115 nüfusları çalı mamız için esas değildir. Yine de aynı dönemde Rusya’daki nüfuslarının % 151,8 arttığını söyleyebiliriz. Çerkes nüfusu için ilk olarak 1959 sayımını esas aldığımızda, 2002 yılında nüfus artı ı % 108,7 olmu tur. 1926 2002 yılları arasında Abazaların nüfusu ise % 171 artmı tır.
Tablo 59 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay Çerkes ÖB/Cum. Halklarının Rusya’daki Nüfusu (ki i) Milliyet/ Yıl 1926 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Karaçay 55.000 74.500 70.537 106.831 125.792 150.332 192.182 Nogay 36.000 36.095 37.656 51.159 58.639 73.703 90.666 Çerkes* 65.000 85.642 28.986 38.356 44.572 50.764 60.517 Abaza 14.000 14.470 19.059 24.892 28.800 32.983 37.942 Kaynak: Natsionalnıy Sostav Naseleniya 1959, 1970, 1979, 1989. (Nüfusun Etnik Yapısı 1959, 1970, 1979, 1989). http://www.mednet.com/stat/uroven/ogl35.htm //Demoskop, № 191 192, 21 ubat 7 Mart 2005// Naseleniye Rossii za 100 let (1897 1997) (100 Yılda Rusya Nüfusu): Statistiçeskiy sbornik. Goskomstat Rossii. Moskva, Goskomstat RF, 1998. www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nation_1.php * 1926 ve 1939 sayımlarında Çerkeslere Adıgey ve Krasnodar bölgesindekiler de dâhildir.
a. Etnik Grupların Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’ndeki Nüfusu 1939 sayımında Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri ayrı idari birimlerdir. Bu dönemde “Çerkes” terimi Kuban bölgesinde ya ayan bütün Çerkesleri (Adığeleri) kapsamaktadır. Dolayısıyla en sağlıklı veriler 1959 ve sonraki sayımların verileridir.
1925 yılında KÇÖB nüfusu 163 bin ki i olarak verilmektedir. Etnik dağılım ise öyledir: 71.930 ki i Rus, 50.740 ki i Karaçay, 14.290 ki i Abaza, 13.965 ki i Çerkes, 6.229 ki i Nogay.
Sovyetler Birliği döneminde yapılan nüfus sayımlarına göre KÇÖB’de en kalabalık halk Ruslardır. Sonra sırasıyla Karaçaylar, Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar gelmektedir. En büyük nüfusa ve orana sahip olsalar da Rusların artı hızı yerli halklara göre dü üktür. Ruslar 1959’da toplam nüfusun % 51’ini olu tururken, son Sovyetler Birliği sayımında (1989) oranları % 42,4’e dü mü tür. En yüksek nüfus artı hızına sahip olanlar Karaçaylardır. Çerkeslerin, Abazaların ve Nogayların nüfus artı hızı dü üktür ve SSCB dönemi boyunca toplam nüfus içindeki oranları hemen hiç deği memi tir.
116 1990’ların sonuna doğru Rusya Federasyonu’nda genel olarak nüfus azalırken KÇC’nin yerli halklarında farklı derecelerde artı görülmektedir. 1989 1998 yılları arasında üç yerli halkın Rusya genelinde nüfus artı ı Tablo 60’ta görülmektedir. 1998’de Karaçaylarda ve Nogaylarda 1989 yılına göre artı hemen hemen aynıyken (% 12,4 ve 12,6) Çerkeslerde dü ük kalmı tır.
Tablo 60 1989 1998 Yılları Arasında KÇC’de Etnik Grupların Nüfus Artı ı 1989 Yılında 1989 1998 Yılları Artı , Dü ü (ki i) 1989 Yılına Göre Artı , Dü ü (%) Nüfus (ki i) Genel Doğal Göç Genel Doğal Göç Rusya 147.021.900 653.000 3.850.800 3.197.800 400 2.600 2,200 Karaçay 150.300 18.700 17.600 1.100 12.400 11.700 700 Nogay 73.700 9.300 9.100 200 12.600 12.300 300 Çerkes 50.800 4.700 4.100 600 9.300 8.100 1.200 2002 nüfus sayımı KÇC’nin etnik yapısının büyük ölçüde deği tiğini göstermi tir. En ba ta, en büyük nüfusa sahip iki etnik grubun, Rusların ve Karaçayların oranı deği mi tir. Rus nüfus 1989’da 175.931 ki iyle % 42,4 orana sahipken, 2002’de 28 bin ki i (% 15,9) azalarak 147.878 ki iye (% 33,6’ya) dü mü tür. KÇC’de Rus nüfusun azalmasına yol açan etkenler arasında uzmanlar, 1992 yılından itibaren gözlenen göçü ve doğal artı hızındaki dü ü ü saymaktadır. Yerli halklarda, kriz dönemlerinde daha iyi direnme ve ayakta kalma imkânı veren ataerkil klan dayanı ması geleneği vardır. Böyle bir geleneği olmayan Rus nüfus cumhuriyetteki sosyo ekonomik ve siyasi istikrarsızlık ortamında pazar ili kilerine uyum sağlamakta güçlük çekmektedir.
KÇC’de en büyük etnik grup, nüfusun % 38,5’ini olu turan Karaçaylardır. Önceki sayıma göre nüfusları 39.749 ki i veya % 30,7 artarak 2002 yılında 169.198 ki i olmu tur. Karaçayların nüfusunun artması, büyük ölçüde oldukça yüksek doğurganlık hızından kaynaklanmı tır. KÇC’de 1000 ki i ba ına 11,5 doğum dü mektedir (Yine de 1989 yılına göre % 38 daha azdır).
Üçüncü sırada yer alan Çerkesler KÇC nüfusunun % 11,3’ünü olu turmaktadır (49.591 ki i). Önceki sayıma göre nüfusları 9350 ki i veya % 23,24 artmı tır. Çerkesleri 32.346 ki i veya % 7,4 nüfus oranıyla Abazalar izlemektedir. 1989 sayımına göre nüfusları 4871 ki i veya % 17,73 artmı tır. Nogayların nüfus artı ı ise 1877 ki i veya %
117 14,45 olmu tur. Tablo 61’de sayım yıllarına göre temel etnik grupların nüfusları ve toplam nüfus içindeki oranları görülmektedir.
Tablo 61 Sayım Yıllarına Göre Karaçay Çerkes ÖB/Cum. Halklarının Nüfusları (ki i) ve Oranları (%) 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Rus 64.596 43,0 54.189 58,3 141.843 51,0 162.442 47,1 165.451 45,1 175.931 42,4 147.878 33,6 Karaçay 70.301 46,8 631 0,7 67.830 24,4 97.104 28,2 109.196 29,7 129.449 31,2 169.198 38,5 Çerkes 505 0,3 16.010 17,2 24.145 8,7 31.190 9,0 34.430 9,4 40.241 9,7 49.591 11,3 Abaza 3.893 2,6 10.245 11,0 18.159 6,5 22.896 6,6 24.245 6,6 27.475 6,6 32.346 7,4 Nogay 713 0,5 6.156 6,6 8.903 3,2 11.062 3,2 11.872 3,2 12.993 3,1 14.873 3,4 Diğer 10.295 6,8 5.667 6,2 17.079 6,2 19.957 5,9 21.917 6,0 28.881 7,0 25.496 5,8 TOPLAM 150.303 100 92.898 100 277.959 100 344.651 100 367.111 100 414.970 100 439.470 100 1926 sayımı için Volkova,bölge belirtmeden u sayıları vermektedir: Karaçaylar 52.503, Çerkesler 12.314, Abazalar 10.993, Nogaylar 36034 ki i.
2002 sayımı verilerine göre KÇC’de diğer etnik grupların toplam nüfusu 25.496 ki idir. (Tablo 62). 1989 sayımına göre 3385 ki i azalmı tır. Milliyetini belirtmeyen 88 ki i vardır. Açıklanan bu verilerin doğruluğu ku kulu bulunmaktadır, çünkü son on yıl içinde Çeçenistan’dan ve BDT ülkelerinden çok sayıda göçmen geldiği bilinmektedir. Çeçen sığınmacıların sayısının en az 10 bin ki i olduğu tahmin edilmektedir. 25 30 bin rakamını veren uzmanlar da vardır. Ayrıca KÇC’de Orta Asya ülkelerinden, Güney Kafkasya’dan (özellikle Azerbaycan’dan) gelen çok sayıda göçmen ya amaktadır.81
2002 sayımında KÇC’de ya ayan etnik grupların nüfusları, önceki sayımlarla birlikte Tablo 57’de incelenmi ti. Tablo 62’de ise etnik gruplar nüfus ve oranlarının büyüklüğüne göre sıralanmı tır. Yerli halklar dı ındaki etnik grupların sayısı çok fazla olmasına rağmen, nüfusları ve oranları çok azdır.
81 Bota ev, Murat, “Đtogi vserossiyskoy perepisi naseleniya 2002 g. Karaçayevo Çerkesiya” (“2002 Rusya Genel Nüfus Sayımı Sonuçları. Karaçay Çerkes”), Bülten No 56 , Temmuz Ağustos 2004, ĐEA RAN (Rusya Bilimler Akademisi), www.elbrusoid.ru/content/kchr/p22627.shtml (Eri im: 01.02.2005)
118 Tablo 62 2002 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Etnik Yapısı Milliyet Nüfus (ki i) Oran (%) Karaçay 169.198 38,50 Rus 147.878 33,65 Çerkes 49.591 11,28 Abaza 32.346 7,36 Nogay 14.873 3,38 Oset 3.333 0,76 Ukraynalı 3.331 0,76 Ermeni 3.197 0,73 Tatar 2.021 0,46 Çeçen 1.757 0,40 Rum 1.349 0,31 Azeri 1.024 0,23 Kabardey (Çerkes) 915 0,21 Çingene 804 0,18 Belorus 733 0,17 Türk 683 0,16 Gürcü 556 0,13 Alman 486 0,11 Balkar 476 0,11 Lezgi 444 0,10 Abhaz 364 0,08 Lak 349 0,08 Adıgeyli (Çerkes) 309 0,07 Dargi 290 0,07 Kazak 248 0,06 Kumuk 244 0,06 Avar 207 0,05 Özbek 193 0,04 Tacik 178 0,04 Đngu 173 0,04 Türkmen 155 0,04 Ba kır 134 0,03 Moldovalı 116 0,03 Mordvin 102 0,02 Kürt 89 0,02 Bulgar 82 0,02 Çuva 81 0,02 Yahudi 81 0,02 Udmurt 67 0,02 Eston 65 0,01 Leh 64 0,01 Mari 62 0,01 Asuri 59 0,01 Tabasaran 58 0,01 Fars 51 0,01 Koreli 51 0,01 Komi Permyak 39 0,0089 Litvan 32 0,0073 Leton 29 0,0066 Agul 28 0,0064
119 Milliyet Nüfus (ki i) Oran (%) Komi 24 0,0055 Kalmuk 23 0,0052 Rutul 21 0,0048 Arap 20 0,0046 Kırgız 18 0,0041 Pe tun 17 0,0039 Karel 16 0,0036 Gagavuz 15 0,0034 Hakas 12 0,0027 Yezidi 9 0,0020 Finli 8 0,0018 Talı 8 0,0018 Çek 7 0,0016 Çinli 6 0,0014 Rumen 6 0,0014 Uygur 6 0,0014 Tat 5 0,0011 Dağ Yahudisi 4 0,0009 Kırım Tatarı 4 0,0009 Macar 4 0,0009 Nenets 4 0,0009 Yakut 4 0,0009 Buryat 3 0,0007 Dungan 2 0,0005 Karakalpak 2 0,0005 Tuva 2 0,0005 Even 1 0,0002 Evenk 1 0,0002 Fransız 1 0,0002 Hantı 1 0,0002 Kübalı 1 0,0002 Mansı 1 0,0002 Nagaybak 1 0,0002 or 1 0,0002 Udi 1 0,0002 Veps 1 0,0002 Milliyet belirtmeyen 88 0,02 Diğer 127 0,03 Kaynak: Vsemirnaya WGEO Gografiya, www.wgeo.ru
Son yılların demografik göstergelerine göre KÇC’de Karaçayların doğurganlık hızı oldukça yüksektir. Çerkeslerde, Abazalarda ve Ruslarda ise nüfus artı ında dü ü görülmektedir. Ruslar cumhuriyeti terk etmekte, Karaçay nüfus da diğer rayonlara yerle mektedir.82
82 Zolotuhin V.V., “Etnopolitiçeskaya konfrontatsiya v Karaçayevo Çerkesskoy respublike na rubeje vekov” (“Yüzyılın Sınırında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Etno Politik Cephele me”),
120 2002’de KÇC toplam nüfusu içinde Karaçayların oranı yüzde 7,3 artmı tır. Her sayım arasındaki dönemde, her yıl doğal artı kaydedilmi tir. En yüksek doğurganlık hızına sahip olan Karaçayların, diğer milliyetlerle kar ıla tırıldığında nüfuslarının daha hızlı arttığı eskiden beri gözlenmektedir. 1959 1989 sayımları arasında nüfusları 68 binden 129 bine yükselmi , yani hemen hemen iki kat artmı tır. Buna kar ılık toplam nüfus içinde Çerkeslerin oranı % 1,6, Abazaların % 0,8 ve Nogayların % 0,3 artmı tır.83
2002 nüfus sayımına göre KÇC’den en büyük etnik grup % 38,5 oran ile Karaçaylardır. Rusların dı arıya göçü sayesinde Karaçaylar, KÇÖB/KÇC’nin kurulu undan beri ilk kez oran olarak çoğunluğu ele geçirmi lerdir. ( ekil 7). Karaçayları % 33,6 ile Ruslar, % 11,3 ile Çerkesler, % 7,4 ile Abazalar izlemektedir. KÇC’de en küçük nüfus oranı ise Nogaylara aittir (% 3,4).
Nogay % 3,4 Abaza % 7,4
Çerkes % 11,3 Karaçay % 38,5
Rus % 33,6
ekil 7. 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Ba lıca Etnik Grupların Oranı
(1). Etnik Grupların Bölgelere Göre Dağılımı ve Nüfusları ehirle me ve iç göçler sonucu bugün nüfus oldukça karı mı olsa da KÇC’de etnik grupların asıl yerle im bölgeleri ve yoğun ya adıkları yerler belirgindir. Karaçayların tarihi olarak ya adıkları bölge Kuban nehrinin üst kesimlerinde, Elbrus
Yujnorossiyskoye Obozreniye , http://ippk.edu.mhost.ru/elibrary/elibrary/uro/v6/vol%206_main.htm (Eri im: 06.08.2005) 83 “Demografiçeskiye dannıye KÇR” (“KÇC’nin Demografik Verileri”), KÇC Đnternet Resmi Sitesi , http://www.kchr.info/?page=demograph (Eri im: 27.12.2004)
121 dağına 3 km. mesafede bulunan iki vadidir. 19. yüzyıl ba ında bütün Karaçay nüfusu burada bulunan 5 köyde (Kartcurt, Uçkulan, Hurzuk, Cazlık ve Duvut) ya ıyordu. Daha sonra nüfus arttıkça yeni köyler kurulmu tur.
20. yüzyılın ba ında durum geçen yüzyıla göre büyük ölçüde deği mi tir. Köylerin nüfusu hızla artmı tır. Etnik grupların, özellikle Karaçayların nüfus dağılımı nispeten yoğundur. 1903 yılına ait a ağıdaki tabloda Karaçay köylerinin nüfusu görülmektedir. Köylerin toplam nüfusu 31.622 ki i etmesine rağmen Karaçay nüfusu 27.174 ki i olarak verilmektedir. Aradaki fark Karaçay köylerinde ya ayan diğer etnik grupların nüfusu olmalıdır. Tablo 63’te görüldüğü gibi, bu tarihte Karaçayların esas kitlesi hala Eski Karaçay olarak adlandırılan bölgedeki üç köyde ya amaktadır.84
Tablo 63 1903 Yılında Karaçay Köylerinin Nüfusu
Köy Nüfus (ki i)
Uçkulan 8734 Hurzuk 8002 Kartcurt 7834 Duvut 846 Cazlık 1304 Kamennomost 1107 Mara 1997 Teberda Sıntı 838 Ceguta 960 Toplam 27174
1909 yılında Hurzuk’tan ayrılanlar tarafından Teberda nehrinin Kuban’a karı tığı yerin biraz a ağısında, eski Humara istihkâmının yanında “Vorontsovo Karaçayevskoye” adında bir köy daha kurulmu tur. Daha sonra buraya Kartcurt, Uçkulan ve Teberda’dan gelenler de yerle mi tir. Halk arasında Ak Kala olarak bilinen bu köyün kar ısında, nehrin kar ı yakasında, yüzyılın ba ında Osetya’dan gelen
84 ukin Đ.S., “Material dlya izuçeniya karaçayevtsev” (“Karaçayların Ara tırılmasına Dair Belgeler”), Russki Antropologiçeski Jurnal (Rus Antropoloji Dergisi) , Moskova, 1913 , s.44.
122 Ortodoks Osetlerin kurduğu Georgiyevo Osetinskoye adlı köy bulunmaktadır (2800 ki i).85
Yeni kurulan köylere rağmen, 20. yüzyıl ba ına kadar Karaçayların esas yerle im bölgesi, eski Karaçay köylerinin bulunduğu Kuban nehrinin kaynakları (Büyük Karaçay) ile Teberda ve Sıntı köylerinin bulunduğu Teberda nehri ve kollarının vadileri (Küçük Karaçay) ile sınırlı kalmı tır. Karaçaylar Kumba ı dağının doğusuna ve Podkumok nehri boyuna, Büyük Zelençuk nehrinin üst kesimlerine Sovyetler Birliği döneminde yerle mi lerdir. 1923 yılında Arhız köyü kurulmu ve diğer köylerden gelen 150 kadar aile yerle mi tir. Dağlarda toprak azlığı ve nüfus artı ı Karaçayları, Podkumok nehri boyunca a ağı ilerleyerek dağ önü bölgesine yerle meye zorlamı tır. Karaçaylar Kazak stanitsaları (köy) Zelençukskaya, Kardonikskaya, Storojevaya, Pregradnaya’ya da yerle mi lerdir.86
1920’lerde Karaçaylar arasında büyük ölçekli bir göç hareketi olmu tur. 1930’lara doğru dağönü ve düzlük bölgelerde çok sayıda Karaçay köyü kurulmu ve Karaçayların yerle im alanı geni lemi tir. Bu dönemde Karaçay nüfusunun % 64’ü dağlık bölgeden ovalara yerle mi tir.87
Çerkes nüfusu Kafkas Rus Sava ı nedeniyle 1700’lerin sonlarından itibaren oldukça hareketlidir. Topluluklar ve köyler sık sık yer deği tirmektedir. Bu nüfus hareketleri ve büyük bir nüfusun Osmanlı topraklarına göç etmesi uzun ve karma ık bir tarihi süreçtir. Bu çalı manın sınırları gereği sadece bugünkü KÇC topraklarında kalan Çerkes nüfusunu konu alınmı tır.
Osmanlı topraklarına göç etmeyen Çerkes nüfusun, 1835’ten 1850’lerin sonlarına kadar Urup’tan ve diğer bölgelerden Büyük ve Küçük Zelençuk ile Kuban nehirleri boylarına yerle mesi sonucunda sekiz köy kurulmu tur: Küçük Zelençuk’un batı kıyısında Hahandukovskoye ( imdiki Aliberdukovski), Atleskirovskoye (ilk adı Kubatovskoye, imdi Jako), Kasayevskoye (Habez), Atajukinskoye (Zeyuko) ve
85 Sısoyev V.M., “Karaçay v geografiçeskom, bıtovom i istoriçeskom otno enii” (“Coğrafya, Ya antı ve Tarih Bakımından Karaçay”), s. 89. 86 Kuznetsov, V.A., “Vvedeniye… 87 Volkova, N.G., Etniçeski sostav…, s. 94 110.
123 Bata evskoye (Küçük Zelençuk). Büyük Zelençuk kıyılarında da Bereslanovski (Đnjiçi ho) ve Abatovski (Ersakon) adlarında iki köy daha kurulmu tur. (Bu ikisi daha önce Küçük Zelençuk’un batı kıyısında, Atajukinskoye’nin kuzeyinde bulunuyordu). 1861’de Kuban’ın doğu kıyısında, Ust Ceguta istihkâmının güneyinde Humara köyü kurulmu tur. Çerkeslerin, bu köyleri kuran Kabardey boyundan ba ka, 1850 yılında Zelençuk bölgesine, o zamana kadar Büyük ve Küçük Laba, Hodz ve Psefara nehirlerinde ya ayan Besleneyler de Tazartukovski (bugünkü Besleney) ve Dok ukinski (bugünkü Vako Jile) adlarında iki köy kurarak yerle mi tir.88 Çerkes köylerinin hemen hepsi cumhuriyetin kuzeyindeki düzlük bölgede, Adıge Habl ve Habez rayonları içinde bulunmaktadır (Sadece Humara Karaçay rayonunda).
1830’larda Tapanta Abazalarının köyleri esas olarak üç bölgede bulunuyordu: 1. Kuma ve Podkumok nehirlerinin boylarında; 2. Büyük ve Küçük Zelençuk nehirlerinin boylarında; 3. Kuban nehri boylarında. Aynı yıllarda karavuaların köyleri Büyük ve Küçük Laba, Urup, Andrük, Hodz ve Gubs nehirlerinin üst kesimlerinde bulunuyordu.
1858 1865 yılları arasında Kuzey Kafkasya’daki Abaza nüfusun çoğunluğu Osmanlı topraklarına yerle mi tir. Kalan Abazaların ya adığı, dağlardaki bütün köyler 1860 1870’li yıllarda a ağılara, düzlük bölgelere indirilmi ve küçük köyler birle tirilerek en az 200 aileden olu acak ekilde yeni köyler kurulmu tur. Gumlookıt ve Tramkıt köyleri “Kuma Abazinski”; Lookıt, Cegutan habl, Kamard habl ve üç mahalleden (Cic habl, Kuc habl ve Tseykua habl) olu an Tabak aul köyleri “Loo Zelençuk”; Cic habl ve Kuc habl köyleri “Dudarukovski”; Kuva ve Kızılbakt köyleri “Kuvinski” adlarıyla birle tirilerek Urup, iki Zelençuk ve Kuban nehirlerinin düzlüklerine yerle tirilmi tir. 1864 ilkbaharında Abhazya’dan, Bzıp nehrinin yukarılarındaki Pshu bölgesinden Osmanlı’ya göç etmek istemeyen 736 nüfuslu 105 aile bir köy olarak Kuva vadisine yerle tirilmi tir (Kuvinsk köyü).89
88 Venyukov, M. Đ., “Oçerki prostranstva mejdu Kubanyu i Beloy. Zapiski imperatorskogo russkogo geografiçeskogo ob çestva” (Kuban ve Belaya Arasının Tasviri. Đmparatorluk Rus Coğrafya Derneğinin Notları”), kn. II, SPb., 1863, s. 56. 89 Lavrov L.Đ.; “Abazinı. Đstoriko etnografiçeski oçerk (“Abazalar. Tarih Etnografya Denemesi”), KES 1955, Cilt I, s. 9; “Abazinı. Đstoriko etnografiçeski oçerk” (Abazalar. Tarih Etnografya Denemesi), Karaçay Çerkes Bilimsel Ara tırma Enstitüsü Yayını, Çerkessk 1989.
124 1926 yılında, uygulanan toprak reformu sonucu mevcut köylerin nüfusunun bir kısmı ayrılarak yeni köyler kurulmu tur. Loo Zelençuk ve Biberd köylerinden 1700’den fazla ki i kuzeydeki bo topraklara yerle tirilmi tir.90 Bu uygulama sonucunda Kuvinski’den ayrılanlar Novo Kuvinski, Đnjik Çukun’dan ayrılanlar Malo Abazinskoye, Elburgan’dan ayrılanlar Tapanta, Abaza Habl ve Loo Kubanski’den ayrılanlar Karapago, Loo Kumski’den ayrılanlar da Koydan köylerini kurmu tur. 1920’lerin ortasında, soylu ailelerin adlarından gelen köy adları da bugün kullanılan adlarıyla deği tirilmi tir.91
19. yüzyıl ba ında Nogayların kısmen yerle ik hayata geçen Navruz boyu Laba nehrinin düzlüklerinde göçebe geziyordu. Zelençuk ve Urup nehirlerinin boylarında, Kuban’ın a ağısında, Belomeçetsk karakolundan St. Nikola istihkâmına kadar Mangıtlar, Kıpçaklar ve Kaspulatlar; Büyük ve Küçük Tegen nehirleri ağızlarına yakın yerlerde de Mansurlar ya ıyordu.92
1822’de Kuzey Kafkasya’daki Nogaylar dört komiserlik (pristavstvo) içinde birle tirilmi tir. Bu komiserliklerden biri olan Kuban Nogayları (Tohtamı , Mansur, Kıpçak, Karamirza, Navruz) Tohtamı nehrinde ve Kuban’ın batı kıyısında, Ceguta nehri ağzından Proçnı Okop’a kadar olan bölgede ya ıyorlardı.93 1838 yılında Kuzeybatı Kafkasya’da ya ayan 12 bin Nogay Çarlık yönetimi tarafından Kuban’ın batı kıyısına, Batalpa inskaya stanitsasından Laba nehri ağzına kadar olan bölgeye yerle tirilmi tir.94
Sürekli kıtlık ve hastalıklar Nogay nüfusunun sürekli olarak azalmasına yol açmı tır. 1830’larda kolera salgınında bazı köylerin nüfusu tamamen yok olmu tur.95
Kırım Sava ı’ndan (1853 56) sonra Nogaylar yoğun ekilde Osmanlı Đmparatorluğu’na göç etmeye ba lamı tır. Sadece 1858 1860 yılları arasında Kuzey
90 Volkova N.G., “Pereseleniye s gor na ravninu na Severnom Kavkaze” (“Kuzey Kafkasya’da Dağlardan Düzlüklere Yerle me”), SE, 1971, No 2, s. 44; “Abazinı”…, s. 96. 91 Lavrov L.Đ., A.g.e., s. 45; “Abazinı”, a.g.e., s. 96. 92 Kafkasya Arkeoloji Komisyonu Belgeleri (AKAK), mikrofilm, C. IV, s. 888. 93 Volkova, “Etniçeski…”, s. 72. 94 Tornau F.F., “Vospominaniya kavkazskogo ofitsera” (“Bir Rus Subayının Kafkasya Anıları”), Russki Vestnik , 1864, No 9, s. 428. 95 Kuznetsov V.A., “Vvedeniye…
125 Kafkasya’dan 30.600 Nogayın göç ettiği tahmin edilmektedir.96 Gidenlerin çoğu esas olarak Kalaus Sablinsk ve Be tav Kumuk bölgesindendir, ancak Kuban bölgesinden de önemli sayıda Nogay nüfusunun göç ettiği bilinmektedir..97
Nogaylar en yoğun olarak KÇC’nin Adıge Habl, Habez ve Prikuban rayonlarında ya amaktadır. KÇC’nin diğer halklarına nazaran Nogay nüfusunun dü ük ehirle me seviyesi, ehir nüfusunun dü ük artı hızı, mesleki yapısı ve eğitim seviyesi nedeniyle Nogaylar “geleneksel tarım toplumu” olarak tanımlanmaktadır.98
20. yüzyılın ikinci yarısında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nin etnik haritası fazlasıyla karı ık hale gelmi tir. 1950’lerin sonundan itibaren ikinci büyük nüfus hareketi ba lamı tır. Bu, bir yandan sürgün edilen Karaçayların Orta Asya’dan dönü üyle, diğer yandan bölgenin yeni merkezi ekonomik yapılanmasıyla ilgilidir. 1957’de sürgünden döndükten sonra Karaçay nüfusunun büyük bir bölümü, dağlarda eski ya adıkları yerlere değil, düzlükteki Kazak, Abaza vd. etnik grupların köylerine veya yeni köyler kurarak onlara kom u topraklara yerle mi lerdir. Böylece Zelençuk, Urup, Prikuban rayonlarında hem tek etnikli, hem çok etnikli yerle imler ortaya çıkmı tır. Böylece Kazaklar da dâhil olmak üzere Rusların ve diğer grupların yerle imlerinin ve rayonların etnik türde liği bozulmu tur. Bu ekilde, Karaçayların nüfusu ve yerle im alanı Sovyetler Birliği’nin ilk döneminde büyük deği im geçirerek büyümü tür.
1959 genel nüfus sayımına göre etnik grupların nüfuslarının oran olarak rayonlara göre dağılımı Tablo 64’te görülmektedir.
96 Nikolay G. Valter, “Nogaytsı”, Brokgauz Ansiklopedik Sözlük , www.rubricon.com (Eri im: 14.12.2005) 97 “Nogaytsı” (“Nogaylar”), Nogay olim Đnternet Sitesi, http://noghay halk.narod.ru/his.htm (Eri im: 03.05.2005) 98 Denisova, R., “Sotsialnıy status …
126 Tablo 64 1959 Yılında Karaçay Çerkes ÖB Nüfusunun Bölgelere Göre Etnik Dağılımı (Rayon (il) toplamına göre, %) Rus Karaçay Çerkes Ukraynalı Abaza Nogay Oset Diğer Çerkessk 58,8 19,4 2,8 3,7 2,3 0,9 5,1 7 Adıge Habl 22,9 0,4 19,3 0,4 17.0 32,3 7,7 Habez 4,8 3,1 73,6 1,3 14,1 2,6 0,5 Karaçay 9.0 71,1 5.0 0,5 1.0 0,5 10,4 2,5 Malo Karaçay 16,4 60,8 0,9 16,4 0,9 4,6 Pregradni* 83,2 12,9 0,6 1,5 0,3 0,3 1,2
RAYONLAR Prikuban 45,9 32,2 0,8 1,7 14,5 1,2 3,7 Ust Ceguta 41,6 47,1 0,3 1.0 7,5 0,3 2,2 Zelençuk 75,3 20,1 0,3 1,3 0,3 2,7 Toplam 51.0 24,4 8,7 1,4 6,5 3,2 1,3 3,5 Kaynak: Kabuzan, Tablo 77 * Pregradni bugünkü Urup rayonunun eski adıdır. En yüksek Karaçay nüfusu oranı Karaçay bölgesinde (Karaçay ve Malo Karaçay rayonları) olmasına rağmen, sürgünden döndükten sonra büyük bir Karaçay nüfusunun da ba kent Çerkessk’e ve diğer rayonlara, özellikle Prikuban ve Ust Ceguta’ya yerle tiği görülmektedir. Zelençuk ve Pregradni ( imdiki Urup) rayonları Rus nüfusun yoğun ya adığı bölgelerdir. Çerkesler sadece Habez’de çoğunluğu olu turmakta, Adıge Habl rayonunda ise nispeten yoğun bulunmaktadırlar. Abaza nüfusu Zelençuk rayonu dı ında bütün rayonlara dağılmı tır. Nogaylar en yoğun olarak Adıge Habl, Habez ve Prikuban rayonlarında ya amaktadır.
Son elli yıl boyunca cumhuriyet içindeki nüfus hareketinin istatistiki analizi, sayıca üstün “unvan sahibi halkların” daha hareketli olduğunu göstermektedir. Esas olarak köylerden ehirlere göç gözlenmektedir. Cumhuriyette sayıca üstün olan Karaçaylarda aynı anda iki eğilim gözlenmektedir; dağlardan düzlükteki kırsal alanlara ve oradan da ehirlere göç etmektedirler.
Veriler iki ehirde ve kendi geleneksel yerle im yerleri dı ındaki kırsal bölgelerde Karaçayların göçe bağlı nüfus artı ını açıkça göstermektedir. Geleneksel yerle im yerlerinde de (Karaçay, Malo Karaçay ve Ust Ceguta rayonları) nüfus artı ı kaydedilmektedir, fakat bunu doğal artı olarak değerlendirmek gerekir. Karaçay nüfusunun belirgin artı ının kaydedildiği bölgelerde, bunun Rus nüfusun azalmasıyla paralel gerçekle tiği görülmektedir. (Tablo 65 ve 66)
127 Tablo 65 Sayım Yıllarına ve Bölgelere Göre Karaçayların Nüfusu (ki i) ve Nüfus Artı ı (%) 1959 1970 1979 1989 Bölge Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Çerkessk ehri 659 1,6 2.578 3,8 5.621 6,2 8.720 7,8 Karaçayevsk ehri 4.176 20,2 7.727 29,2 10.073 37,9 15.349 44,9 Adıge Habl 144 0,6 144 0,5 321 1,3 882 3,3 Habez 717 3,2 172 0,7 258 1,0 140 0,5 Karaçay 14.573 70,3 16.990 78,1 17.499 77,3 18.600 73,9 Malo Karaçay 14.134 70,0 20.439 69,6 23.334 72,8 27.531 75,2 Prikuban 7.757 30,6 13.629 42,1 14.829 47,0 16.267 49,7
RAYONLAR Urup 4.200 17,4 3.167 13,9 3.315 14,9 3.474 15,9 Ust Ceguta 13.703 48,0 19.129 52,9 20.460 53,6 24.012 51,8 Zelençuk 7.767 14,0 13.129 23,7 13.486 26,1 14.474 27,9 Kaynak: Etnosotsialnıye I etnopolitiçeskiye protsessı na yuge Rossii, Razdel 4 (Rusya’nın Güneyinde Etno Sosyal ve Etno Politik Süreçler, Bölüm 4), http://ippk.rsu.ru/sci_pub/regio_kurlek/a4_01.htm Son dört SSCB sayımına göre Adıge Habl, Habez ve Prikuban rayonlarında etnik grupların nüfusu ve oranı Tablo 66’da görülmektedir. Adıge Habl’de dört sayımda da en büyük nüfusa ve orana sahip olan halk Nogaylardır; 1959’dan 1989’a oranları sürekli artmı tır. Đkinci sırada yer alan Rusların oranı aynı dönemde % 24,1’den % 18,9’a dü mü ve 1989 sayımında az farkla Çerkeslerin gerisinde kalmı lardır. Çerkesleri % 17,2’den % 12,9’a dü en oranlarıyla Abazalar izlemektedir. Karaçaylar 1959’da % 0,6 olan ve 1989’da % 3,3’e çıkan oranlarıyla Adıge Habl rayonundaki en az nüfuslu halktır. Habez rayonunda ise oranlar büyük ölçüde deği mektedir. Burada en büyük topluluk Çerkeslerdir. 1959 sayımında % 73,8 olan nüfus oranları 1989 sayımında % 78,3’e çıkmı tır. Đkinci sırayı, aynı dönemde nüfusları ve oranları çok artmayan Abazalar almaktadır. Daha sonra, azalan oranlarıyla Nogaylar, Ruslar ve Karaçaylar gelmektedir. 1959’dan 1989’a Rusların Habez’deki oranı yarı yarıya, Karaçayların ise dörtte birden fazla azalmı tır. 1959’da Rusların çoğunlukta olduğu Prikuban rayonunda 1970 sayımından itibaren Karaçaylar çoğunluğa geçmi tir. Karaçayların oranı 40 yılda % 30,6’dan % 49,7’ye çıkarken, Rusların oranı % 47,8’den % 24,7’ye inmi tir. Prikuban rayonunda hiç Çerkes nüfusu yoktur. Abazalar diğer iki rayondaki kadar nüfus oranına sahipken, Nogay oranı en dü ük seviyede kalmaktadır. (Tablo 66). Ba kent Çerkessk bu rayonda bulunmasına rağmen, rayon yönetimine bağlı olmadığı için nüfusu da rayon nüfusuna dâhil değildir.
128 Tablo 66 Sayım Yıllarına Göre Karaçay Çerkes ÖB’nin Bazı Rayonlarında Etnik Grupların Nüfusu (ki i) ve Oranı (%) 1959 1970 1979 1989 Milliyet Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Adıge Habl Rus 5.384 24,1 5.184 19,3 5.169 20,3 5.105 18,9 Karaçay 144 0,6 144 0,5 321 1,3 882 3,3 Çerkes 4.382 19,3 4.582 17,0 4.876 19,1 5.141 19,1 Abaza 3.848 17,2 4.356 16,2 3.803 14,9 3.468 12,9 Nogay 7.153 32,0 8.999 33,5 9.404 37,0 10.053 37,8 Habez Rus 1.139 5,0 878 3,3 550 2,1 140 2,3 Karaçay 717 3,2 172 0,7 258 1,0 140 0,5 Çerkes 16.718 73,8 20.446 77,6 20.658 79,5 21.092 78,3 Abaza 3.221 14,2 3.810 14,5 3.647 14,1 4.113 15,3 Nogay 578 2,5 631 2,4 575 2,2 640 2,4 Prikuban Rus 12.128 47,8 11.023 34,0 8.946 28,4 8.095 24,7 Karaçay 7.757 30,6 13.629 42,1 14.829 47,0 16.267 49,7 Abaza 3.547 14,0 5.164 15,9 5.299 16,8 5.291 16,2 Nogay 273 0,4 313 1,0 297 0,9 294 0,9 Kaynak: Denisova, R.; Sotsialnıy status …, http://lgi.osi.hu/ethnic/csdb/doc/rDenisova.doc Sovyetler birliği dönemi boyunca KÇÖB’nin en büyük nüfusunu olu turan Rusları iki grupta ele almak gerekir. 19. yüzyılda bölgeye yerle tirilen Kazaklar çoğunlukla Urup ve Zelençuk rayonlarında ya amaktadır. Sonradan, özellikle Sovyetler Birliği döneminde gelen göçmen Ruslar ise çoğunlukla ehirlerde ya amaktadır. Sayım yıllarına göre Rusların KÇC rayonlarındaki nüfusu Tablo 67’de görülmektedir. 1959, 1970, 1979 ve 1989 nüfus sayımlarında Rus nüfusun her zaman çoğunlukta olduğu iki rayon Urup ve Zelençuk’tur. (Tablo 67). Ancak, buralarda 1959’da sahip oldukları oranı koruyamamı lar, Urup rayonunda % 80,7’den 1989’da % 76,6’ya, Zelençuk’ta da % 76,5’ten % 66,5’e dü mü lerdir. Karaçay rayonu hariç diğer bütün rayonlarda da aynı durum söz konusudur. Rusların toplam nüfusa oranı, 1959 1989 arasında özellikle Prikuban, Malo Karaçay ve Habez rayonlarında yarı yarıya dü mü tür. Adıge Habl’de aynı derecede olmasa da dü ü vardır. Rus nüfusun oranının arttığı tek bölge Karaçay rayonudur. Bu, çoğunlukla Rusların ya adığı kasabaların burada olmasıyla açıklanabilir. Ust Ceguta rayonunun 1970’lerde diğer rayonların topraklarından parçalar alınarak olu turulduğunu, nüfusunun çoğunu Rusların olu turduğu ba kent Çerkessk’in Prikuban rayonunda bulunmasına rağmen rayon nüfusuna dâhil olmadığını tekrar hatırlamak gerekir. Bunlar göz önünde
129 bulundurulduğunda, rayonların gerçek nüfusları ve oranları biraz deği ecektir. 2002 nüfus sayımında rayonların etnik yapısına dair verilere ula ılamamı tır. Tablo 67 Sayım Yıllarına Göre Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi Rayonlarında Rus Nüfusu (ki i) ve Oranı (%) 1959 1970 1979 1989 Yıllar/ Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Rayonlar % % % % (ki i) (ki i) (ki i) (ki i) Adıge Habl 5.384 24,1 5.184 19,3 5.169 20,3 5.105 18,9 Habez 1.139 5,0 878 3,3 550 2,1 140 2,3 Karaçay 1.798 8,7 1.107 5,1 1.043 4,7 2.633 10,5 M. Karaçay 3.760 16,2 3.152 10,7 3.046 9,6 3.035 8,3 Prikuban 12.128 47,8 11.023 34,0 3.946 28,4 8.095 24,7 Urup 19.400 80,7 18.076 79,1 17.467 78,4 16.685 76,6 Zelençuk 42.480 76,5 40.109 72,3 36.136 70,0 34.577 66,5 Toplam 148.288 52,2 162.642 47,1 165.451 45,1 175.931 42,4 Kaynak: G.S.Denisova, “Russkoye naseleniye Severnogo Kavkaza: dinamika statusnıh pozitsiy i sotsialnoye samoçustviye (Kuzey Kafkasya’nın Rus Nüfusu: Statü Pozisyonlarının ve Sosyal Durumlarının Dinamiği). Veriler: Naseleniye Karaçayevo Çerkesskoy avtonomnoy oblasti (KÇÖB Nüfusu), Çerkessk 1990. www.viu online.ru/science/publ/bulleten/page1.html Sovyetler Birliği’nin son nüfus sayımında (1989) Karaçay Çerkes ÖB nüfusunun yerle im yerlerine göre etnik dağılımı Tablo 68’de yer almaktadır. Rus nüfus 38 yerle im yerinde çoğunluktadır ve ayrıca 5 yerde nüfusun yarısını olu turmaktadır. Özellikle Kazak bölgeleri olarak bilinen Zelençuk ve Urup rayonlarında, Ust Ceguta rayonunun ve Çerkessk ehrinin içinde bulunduğu Prikuban rayonunun bir kısmında Rus yerle imleri çoğunluktadır. (Tablo 68)
144 yerle im yerinden 64’ünde tamamen ya da çoğunlukla Karaçaylar ya amaktadır. 45 Karaçay köyü üç rayonda (Karaçay, Malo Karaçay ve kısmen Prikuban) toplanmı tır. Karaçaylar buralarda sırasıyla toplam nüfusun % 73,9’unu, % 75,2’sini ve % 49,7’ünü olu turmaktadır. Kalan 19 Karaçay köyü dört rayona (Ust Ceguta, Zelençuk, Urup ve Adıge Habl) dağılmı tır. Karaçaylar en fazla ilk üçünde, en az da sonuncusundadır.
Smirnova’nın bu tablosunda Abaza yerle imlerinin sayısı 12 olarak verilmektedir. (Tablo 68). Ba ka kaynaklara göre KÇC’de, Çerkeslerle karı ık olan Psavuçe Dahe ve Abazakt dı ında 13 Abaza köyü vardır. Ust Ceguta rayonunda 1 değil 2 Abaza köyü olmalıdır. 2002 yılında toplam yerle im sayısı 139’a dü mü tür.
130 Tablo 68 1989 Yılında Rayonlara ve Etnik Grupların Nüfus Çoğunluğuna Göre Yerle im Yerleri Bağlı Çoğunlukta Oldukları Yerle im Yerlerinin Sayısı Yerle im Ruslar Yerlerinin ve Rayonlar Sayısı Ruslar Karaçaylar Çerkesler Abazalar Nogaylar Osetler Rumlar diğerleri ( ehirler aynı Hariç) sayıda Adıge 23 6 1 4 6 5 1 Habl Habez 15 12 2 1 Karaçay 23 3 15 1 1 3 Malo 14 1 12 1 Karaçay Prikuban 26 4 18 2 2 Urup 17 13 4 Ust 10 2 7 1 Ceguta Zelençuk 16 9 7 Toplam 144 38 64 17 12 6 1 1 5 Kaynak: Y.S. Smirnova. Karaçayevo Çerkesiya: etnopolitiçeskaya i etnokulturnaya situatsiya//Đssledovaniya po prikladnoy i neotlojnoy etnologii. Moskova, 1993. № 48. Tablo 2, http://millet.narod.ru/smirnova2.html 1989 yılı sayımına göre etnik grupların rayonlara (illere) göre nüfusları ve oranları öyledir. (Tablo 69). Bütün cumhuriyette nüfusun % 42,4’ünü olu turan Ruslar, ba kent Çerkessk’in nüfusunun % 67,8’ini, Karaçayevsk’in ise (bağlı yerle imleriyle birlikte) % 38,5’ini olu turmaktadır. Rusların nüfusun yarısından fazlasını olu turduğu iki rayon (il) vardır (Ust Ceguta’da % 76,5, Zelençuk’ta % 66,5). Urup ve Prikuban rayonlarında da büyük sayılabilecek Rus nüfus ya amaktadır. ( ekil 8)
Toplam KÇÖB nüfusunun % 31,2’sini olu turan Karaçayların Çerkessk’teki nüfusu azdır (% 7,8). En büyük Karaçay yerle imlerinden biri olan Karaçayevsk ehrinde ve bağlı yerle imlerinde nüfusun % 44,9’u Karaçaydır. Tarihi Karaçay bölgesi olan rayonlarda nüfusun çoğunluğunu Karaçaylar olu turmaktadır (Karaçay rayonu % 73,9 ve Malo Karaçay rayonu % 75,2). Adıge Habl ve Habez rayonlarında ise Karaçay nüfus çok azdır.
Çerkeslerin nüfusun yarısından fazlasını olu turduğu tek rayon Habez’dir (% 78,3). Adıge Habl rayonundaki % 19,1 oranındaki nüfustan ba ka, hiçbir rayonda Çerkes nüfusu % 5’i geçmemektedir. Çerkessk’te ise oranları % 9’dur. Abazalar üç rayonda hemen hemen e it olarak dağılmı lardır; Adıge Habl’de % 12,9, Habez’de %
131 15,3 ve Prikuban’da % 16,2. Ba kentteki ve Urup rayonundaki nüfus oranları ise KÇÖB toplam nüfusu içindeki oranlarına yakındır (% 6,5 % 6,8).
Nogay nüfusu büyük ölçüde Adıge Habl rayonunda toplanmı tır. % 37,8 nüfus oranıyla rayondaki en büyük grubu da olu tururlar. Diğer rayonlarda ise nüfusları ve oranları çok azdır. Yerli halklar dı ında KÇÖB’de yerle imi olan iki gruptan Rumların en fazla Prikuban (% 1,9) ve Adıge Habl (% 1,3) rayonlarında, Osetlerin de Karaçay rayonunda (% 7,1) ve Karaçayevsk ehrinde (% 3,2) nüfus oranları vardır. (Tablo 69)
2002 sayımında rayonların ve ehirlerin etnik yapısına dair elimizde veri yoktur.
Tablo 69 1989 Sayımında KÇÖB Nüfusunun ehirlere ve Rayonlara (Đllere) Göre Etnik Yapısı (ki i, %) Karaçayevsk RAYONLAR (ĐLLER) Toplam Çerkessk (Bağlı Yerl. Adıge Malo Ust Habez Karaçay Prikuban Urup Zelençuk Birlikte) Habl Karaçay Ceguta Rus 175.931 76.124 13.158 5.105 623 2.633 3.035 8.095 15.896 16.685 34.577 % 42,4 67,8 38,5 18,9 2,3 10,5 8,3 24,7 34,3 76,6 66,5 Karaçay 129.499 8.720 15.349 882 140 18.600 27.531 16.265 24.012 3.474 14.474 % 31,2 7,8 44,9 3,3 0,5 73,9 75,2 49,7 51,8 15.9 27,8 Çerkes 40.241 10.087 950 5.141 21.092 1.136 149 792 575 110 214 % 9,7 9,0 2,8 19,1 78,3 4,5 0,4 2,4 1,2 0,5 0,4 Abaza 27.475 7.288 455 3.468 4.113 179 3.455 5.291 3.134 28 64 % 6,6 6,5 1,3 12,9 15,3 0,7 9,4 16,2 6,8 0,1 0,1 Nogay 12.993 1.361 167 10.053 640 44 217 294 148 22 47 % 3,0 1,2 0,5 37,8 2,4 0,2 0,6 0,9 0,3 0,1 0,1 Oset 3.806 603 1.087 25 15 1.768 29 34 86 53 86 % 0,9 0,5 3,2 0,1 0,1 7,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 Rum 1.630 586 95 339 18 21 102 44 12 409 % 0,4 0,5 0,3 1,3 0,1 0,1 1,9 0,1 0,1 0,8 Diğer 2.345 7.608 2.924 1.863 296 779 2.181 1.875 2.437 1.385 2.149 % 5,7 6,7 8,5 6,6 1,1 3,0 5,9 5,7 5,3 6,5 4,1 TOPLAM 414.970 112.307 34.203 26.876 26.923 25.177 36.613 32.750 46.332 21.769 52.080 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti 1991’de kurulduktan hemen sonra ciddi dağılma tehlikesi geçirmi tir. Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar kendi cumhuriyetlerini, Rus Kazakları Zelençuk Urup ve Batalpa a cumhuriyetlerini ilan etmi lerdir. Ancak, yerli halkların nüfusu büyük ölçüde dağınık olduğundan ve iddia ettikleri sınırları birbirlerinin topraklarından geçtiğinden pratikte böyle bir ey mümkün olmamı tır. Yapılan referandumda ilginç ekilde en çok ayrılmak isteyenler Ruslar (Kazaklar) çıkmı tır. Zelençuk ve Urup rayonlarında çoğunluğu olu turan Kazaklar KÇC’den ayrılıp Krasnodar Krayı’na bağlanmayı, bir kısmı da kendi Kazak bölgelerinin
132 kurulmasını istemi lerdir. Diğer bölgelerde farklı sonuçlar çıkmasına rağmen çoğunluk cumhuriyetin olduğu gibi korunmasından yana oy kullanmı tır.99
90 80 70 60 50 40 Yüzde 30 20 10 0
l z y n ab çay a çuk H a Urup Habe kub len ar i e ge– K Pr Z Adı Ust–Ceguta Malo–Karaça
Rus Karaçay Çerkes Abaza Nogay
ekil 8. 1989 Sayımına Göre KÇÖB’de Etnik Grupların Bölgelere Dağılımı
2002 yılında yapılan son genel nüfus sayımı sonuçlarına göre, Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde etnik dağılım fazla deği memi tir. Karaçaylar cumhuriyetin yoğun olarak Karaçay, Malo Karaçay, Ust Ceguta, kısmen de Zelençuk ve Prikuban rayonlarında; Çerkesler ve Abazalar en yoğun Habez ve Adıge Habl rayonlarında, dağınık olarak bütün rayonlarda ya amaktadır. Abaza nüfus Ust Ceguta rayonunda yoğunla mı tır. Abazalar ayrıca Malo Karaçay rayonunun Krasnovostoçnıy ve Karaçay rayonunun Humara köylerinde ya amaktadır. Nogaylar yoğun olarak Adıge Habl rayonunda, Ruslar dağınık olarak cumhuriyetin bütün rayonlarında yerle mi tir. Ruslar daha önce olduğu gibi Zelençuk (% 66,5), Urup (% 76,6) rayonlarında ve Çerkessk ehrinde (% 67,8) çoğunluğu olu turmaktadır. Rus nüfus içinde en büyük oran, özellikle kırsal kesimde Kuban Kazaklarına aittir. (1989)
Tablo 70’te “unvan sahibi” halkların ve Rusların nüfus hareketleri son iki nüfus sayımı sonuçlarına göre kar ıla tırılmaktadır. KÇC’de nüfusun azalmasının ba lıca nedeninin Rusların dı arıya göçü olduğu anla ılmaktadır. (Sürekli nüfus esas alınmı tır).
99 Zolotuhin V.V., “Etnopolitiçeskaya konfrontatsiya …
133 Tablo 70 1989 2002 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Milliyetlere Göre Nüfus Hareketleri (ki i) Nüfusun 1989 2001 Toplam Nüfusa 1989 Yıllarındaki Artı ı 2002 1989 Yılına Oranı, % Sayımı Bundan: Sayımı Göre 2002 Genel (ki i) Doğal Göç (ki i) Yılı, % Artı 1989 2002 Artı Artı ı Karaçaylar ve 210.000 35.000 28.000 7.000 245.000 116.700 50,6 57,0 Çerkesler Ruslar 176.000 22.000 12.000 10.000 154.000 87.500 42,4 35,8 Diğer 29.000 2.000 4.000 2.000 31.000 106.900 7,0 7,2 milliyetler KÇC Toplam 415.000 15.000 20.000 5.000 430.000 103.600 100 100 Kaynak: http://www.viu online.ru/science/publ/buleten10/page12.html
(2). Etnik Grupların ehir ve Kır Nüfusları KÇC’de ehir oldukça yeni bir kavramdır. Bugün var olan dört ehirden Karaçayevsk 1929’da, ba kent Çerkessk 1931’de, Teberda 1971’de ve Ust Ceguta 1975’te ehir statüsü almı tır. Köy veya kasaba olarak kuruldukları ilk yıllardan Sovyetler Birliği dönemine kadar buralarda nüfusun hemen hemen tamamını Ruslar olu turmu tur. Bu ilk dönemlerde yerli halklardan ancak zengin soylular ehirde oturuyorlardı. Sovyet döneminin ilk yıllarında Kislovodsk’ta 1500 Karaçay ya ıyordu. Tamamen Karaçayların ya adığı Karaçayevsk’in 1934 yılında nüfusu 4 bin ki iydi.
Etnik grupların 1926, 1959, 1970 ve 1979 sayımlarına göre ehirle me oranını gösteren Tablo 71’e göre, 1926 yılında 54 Çerkes dı ında yerli halklardan ehirde ya ayan yoktur. 1959 yılında Karaçayevsk’te ve Çerkessk’te ya ayan Karaçay nüfusu 4.800 civarındadır.100
Tablo 71 KÇÖB’de Etnik Grupların Sayım Yıllarına Göre ehir ve Kır Nüfusları 1926 1959 1970 1979 ehir ehir ehir ehir ehir Nüf. ehir Nüf. ehir Nüf. ehir Nüf. Halklar Toplam Toplam Toplam Toplam Nüf. Đçinde Nüf. Đçinde Nüf. Đçinde Nüf. Đçinde Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus (ki i) Oranı, (ki i) Oranı, (ki i) Oranı, (ki i) Oranı, % % % % Rus 141.843 162.442 82.327 23,9 165.451 105.170 28,6 Karaçay 52.503 67.830 4.839 7.1 97.104 12.286 3,6 109.196 24.926 6,8 Çerkes 12.314 54 0.4 24.145 1.146 5.9 31.190 3.665 1,1 34.430 6.984 1,9 Abaza 10.993 18.159 1.271 6.3 22.896 2.781 0,8 24.245 5.345 1,5 Nogay 36.034 36.657 2.372 6.5 11.062 1.635 0,5 11.872 2.517 0,7 100 Volkova, N.G. “Changes in the ethnic composition of the urban population of the North Caucasus during the Soviet period”. Sociology in the USSR, New York: 1969.
134 KÇC’nin “unvan sahibi” halkları Karaçayların ve Çerkeslerin ehirle me oranı 1959’dan sonra büyük ölçüde artmı tır. 1959’da bütün Rusya’daki Karaçayların % 10’u, Çerkeslerin de % 14’ü ehirlerde ya amaktadır. Sonraki yıllarda Karaçayların ehirle me hızı diğerlerine göre oldukça yüksek olmu tur. 1970 yılında ehirli Karaçay nüfusu 16.585 ki iye ula mı tır. 1979 sayımına göre de Karaçayların % 23’ü, Çerkeslerin % 20’si, Abazaların % 22’si ve Nogayların % % 21’i ehirlerde ya amaktadır.101
ehirlerde Karaçay nüfusunun artmasında önemli bir etken sosyal statü deği ikliğidir. Bu, eğitim seviyesinin yükselmesi ve bölgesel hareketliliğin artmasıyla bağlantılıdır. Geleneksel örgütlenme yapısının korunduğu ve ekonomik kaynak sıkıntısı ya andığı ko ullarda bu sosyal hareketlilik kaynaklar üzerinde sahiplik ve tasarruf hakkı konusunda rekabeti artırmaktadır. Bu rekabet, nüfusları fazla olmasına rağmen, dı arıdan gelme göçmen konumları dolayısıyla dezavantajlı Ruslarla Karaçaylar arasında değil, benzer konumlardaki Karaçaylar ve Çerkesler arasında ya anmaktadır. 1959 yılında ehir nüfusu içinde Karaçayların ve Çerkeslerin ağırlığı hemen hemen aynıyken (% 1,2 ve % 1,5), 1989 yılında Çerkesler ehirlerde nüfusun % 2,9’unu, Karaçaylar ise % 9,4’ünü olu turuyordu.102
1989 yılında ehirle me büyük oranda artmasına rağmen iki halkın da nüfusunun çoğu hala köylerde ya ıyordu. (Tablo 72). 2002 yılında, bir önceki sayıma göre ehirle me hızı yava lamı tır. 13 yılda ehir nüfusu Karaçaylarda % 32,6’dan % 38’e, Çerkeslerde % 36’dan % 37,3’e çıkmı tır. 1989’da ehirle me oranı Çerkeslerde daha fazlayken, 2002’de Karaçayların az farkla öne geçtiği görülmektedir.
Tablo 72 Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin ehir ve Kır Nüfusları (ki i) ve Oranları (%) (Tüm Rusya) 1959 1979 1989 2002 Toplam ehir, Kır, Toplam ehir, Kır, Toplam ehir, Kır, Toplam ehir, Kır, Nüfus % % Nüfus % % Nüfus % % Nüfus % % Karaçaylar 70.537 9,6 90,4 109.196 23 77 150.332 32,6 67.4 192.182 38.2 61.8 Çerkesler 28.986 14,1 85,9 34.430 20 80 50.764 36,1 63.9 60.517 37.3 62.7
101 Volkova, N.G. “Changes in the ethnic composition of the urban population of the North Caucasus during the Soviet period”. Sociology in the USSR, New York: 1969, s. 171. 102 “V Karaçayevo Çerkesii mogut vnov obostritsya natsionalnıye problemı” (“Karaçay Çerkes’te Etnik Problemler Yeniden Artabilir”), Regnum Haber Ajansı , http://www.interethnic.org/News/251203_2.html (Eri im: 02.09.2005)
135 1989 yılında yerli halkların nüfusu kırsal alanda daha fazladır (213.315 ki iden 146.486’sı). Rus nüfus ehirlerde, ehir tipi yerle imlerde ve sanayi yerle imlerinde toplanmı tır; buralarda Ruslar kırsal alana göre iki kat daha fazladır. % 48,6’lık ehir nüfusu oranı içinde Ruslar % 29 ile büyük çoğunluğu olu turmaktadır. Dört yerli halkın ehirlerdeki toplam nüfusu Rusların ancak yarısı kadardır. Kır nüfusu içinde ise ağırlığı Karaçaylar olu turmaktadır; % 13,4 oranındaki Rus nüfus da esas olarak Kazaklardır.103
ehirlerde Rus nüfusun toplam nüfusa oranı öyledir: Çerkessk’te % 67,8, Ust Ceguta’da % 49, Teberda’da % 46 ve Karaçayevsk’te % 47,1. ehir tipi yerle imlerde (kasabalarda) ise Rusların oranı daha yüksektir: Tsementnıy’da % 100, Udarnıy’da % 82,9, Orconikidzevski’de % 62,5, Pravokubanski’de % 54,5 ve Belaya Gora’da % 47.
Tablo 73 1989 ve 2002 Sayımlarında Karaçay Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin ehir ve Kır Nüfuslarına Göre Etnik Yapısı ehir Kır Toplam Nüfus (ki i) % Nüfus (ki i) % Nüfus (ki i) % 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 KÇÖB/KÇC 201.655 193.300 48.6 44 213.315 246.170 51.4 56 414.970 439.470 100 100 Rus 120.361 29.0 55.570 13.4 175.931 147.878 42.4 33.65 Karaçay 38.812 9.4 90.637 21.8 129.449 169.198 31.2 38,50 Çerkes 12.110 2.9 28.131 6.8 40.241 49.591 9.7 11.28 Abaza 9.453 2.3 18.022 4.3 27.475 32.346 6.6 7.36 Nogay 3.297 0.8 9.696 2.3 12.993 14.873 3.1 3.38 Ukraynalı 4.663 1.1 1.645 0.4 6.308 3.331 1.5 0.76 Oset 1.852 0.4 1.954 0.5 3.806 3.333 0.92 0.76 Rum 798 0.2 832 0.2 1.630 1.349 0.4 0.31 Diğer 10.309 2.5 6.828 1.7 17.134 17.571 4.2 3.99 Kaynak: Y.S. Smirnova. Karaçayevo Çerkesiya: etnopolitiçeskaya i etnokulturnaya situatsiya//Đssledovaniya po prikladnoy i neotlojnoy etnologii. Moskova, 1993. № 48. (Tablolar) Naseleniye Karaçayevo Çerkesskoy avtonomnoy oblasti (statistiçeskiy sbornik po materialam Vsesoyuznıh perepisey). Çerkessk, 1990, s.45 46. http://millet.narod.ru/smirnova2.html 2002 sayımına göre KÇC yerli halklarının tüm Rusya’daki ehir ve kır/erkek ve kadın nüfusları Tablo 74’te görülmektedir. Cinsiyet oranları her halkta hemen hemen aynıdır. Toplam nüfusta erkek nüfusun oranı Karaçaylarda % 48,6, Çerkeslerde ve Abazalarda % 48,7, Nogaylarda ise % 48,4’tür. ehir ve kır nüfuslarına göre de oranlar fazla deği memektedir. ehir nüfusunda erkeklerin toplam nüfusa oranı Karaçaylarda %
103 “Natsionalnıy sostav naseleniye SSSR. Po dannım Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 goda”. (“SSCB Nüfusunun Etnik Yapısı. 1989 Sovyetler Birliği Genel Nüfus Sayımı Verilerine Göre”). Moskova, 1991, s. 5 77, 142, 153.
136 48,4, Çerkeslerde % 47,9, Abazalarda % 47,7, Nogaylarda da % 48,6’dır. Kır nüfusunda ise aynı sırayla % 48,8, % 49,2, % 49,4 ve % 48,4’tür. (Tablo 74)
Tablo 74 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Halklarının ehir ve Kır/ Erkek ve Kadın Nüfusu (2002) (ki i) (Tüm Rusya) ehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Karaçaylar 35.507 37.863 73.370 57.947 60.865 118.812 93.454 98.728 192.182 Çerkesler 10.828 11.757 22.585 18.660 19.272 37.932 29.488 31.029 60.517 Abazalar 7.777 8.506 16.283 10.691 10.968 21.659 18.468 19.474 37.942 Nogaylar 9.393 9.934 19.327 34.524 36.815 71.339 43.917 46.749 90.666
137 B. NÜFUSUN DĐL DURUMU 2002 nüfus sayımı verilerine göre Rusya Federasyonu’nda 120 dil konu ulmaktadır ve bunlardan 80’i okullarda öğretilmektedir (1985 yılında sadece 44 dilin öğretimi yapılıyordu).104 1996 yılında kabul edilen “Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Dilleri” yasasıyla kurucu be halkın dili (Rusça, Abazaca, Karaçayca, Çerkesçe ve Nogayca) “devlet dili” olarak tanınmı tır. Pratikte ortak ve geçerli dil Rusça olsa da diğer dört dilde okullarda sınırlı eğitim, basılı yayın, radyo ve televizyon yayını yapılabilmektedir. Resmi tabelalar genellikle be dilde yazılmaktadır.
KÇC’de kayıtlı 45 farklı basılı yayın organı vardır. Düzenli olarak 23 gazete yayınlanmaktadır. Bunlardan be i devlete aittir ve be dilde yayınlanmaktadır: "Den Respubliki" (Rusça), "Karaçay" (Karaçayca), "Çerkes Heku" (Çerkesçe), "Abaza ta" (Abazaca), "Nogay Davısı" (Nogayca).
1 Aralık 1929 tarihinde kurulan “Radyo Komitesi”, 27 Mart 1992’de “Karaçay Çerkes Devlet Radyo ve Televizyon Kurulu u”na dönü türülmü tür. Bu kurulu un haftalık televizyon yayınlarının % 66’sı Rusça (300 dk.), % 9,8’i (45 dk.) Karaçayca, % 8,8’i (40 dk.) Çerkesçe, % 8,8’i (40 dk.) Abazaca ve % 6,5’i (30 dk.) Nogaycadır. Haftalık radyo yayınlarının oranı ve süresi biraz daha fazladır: Rusça % 25,3 (4 saat), Karaçayca % 23,3 (3 s. 41 dk.), Çerkesçe % 22,7 (3 s. 35 dk.), Abazaca % 17,1 (2 s. 42 dk.), Nogayca % 11,6 (1 s. 50 dk.). 105
1. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Konu ulan Diller Yerli halkların dillerinden Karaçayca ve Nogayca Türkçenin Kıpçak lehçesine aittir. Çerkesçe ve Abazaca ise Kafkas Dilleri grubundandır ve akraba dillerdir. Bu dillerin özellikleri kısaca öyledir:
a. Karaçayca Karaçayca Türkçenin Kıpçak veya Kuzeybatı grubuna ait bir dildir. Karaçaylar ve kom u Kabardey Balkar Cumhuriyeti’nde ya ayan Balkarlar aynı dili konu urlar; bu 104 Groman, lomo, “V Rossii nasçitali 160 narodov” (“Rusya’da 160 Halk Sayıldı”), 16 Kasım 22 Aralık 2003, Demografiya na sayte lomo Gromana, http://www.languages study.com/demography/russia languages.html (Eri im: 12.03.2005) 105 “Respublikanskoye televideniye i radiove çaniye” (“Cumhuriyet Televizyonu ve Radyosu”), http://elbrusoid.org/content/kchr/p579.shtml (Eri im: 14.03.2006)
138 nedenle bu dil tek bir “Karaçay Balkar dili” olarak adlandırılır. Karaçayca KÇC dı ında Orta Asya’da, Türkiye’de ve Karaçayların ya adığı Ortadoğu ülkelerinde (Suriye, Ürdün) konu ulur. Baksan ve Çegem olmak üzere iki lehçesi vardır.
Karaçaycayı diğer Türk lehçelerinden ayıran ba lıca özellikler unlardır: Bazı kelimelerde ba taki «y» dü er (yah i (iyi) yerine ah i); tekil birinci ve ikinci ahıs takılarının ve iyelik hali takılarının son ünsüzü dü er ( man/ men yerine ma/ me; san/ sen yerine sa/ se; nın/ nin yerine nı/ ni); sayılarda yirmili sistemin izleri görülür; Çerkesçeden ve Osetçeden alınmı kelimeler vardır.
Karaçay yazı ve edebiyat dili Sovyetler Birliği döneminde olu turulmu tur. 1924 26 yıllarında Arap alfabesi, 1926 36 yıllarında Latin alfabesi kullanılmı tır. 1936 yılından itibaren bugün de kullanılan, Rus harflerini esas alan alfabeye geçilmi tir.106
b. Nogayca Türkçenin Kıpçak veya Kuzeybatı koluna aittir. Nogayca üç lehçeye ayrılmaktadır: 1. Dağıstan’ın Nogay bölgesinde konu ulan Kara Nogay lehçesi; 2. Stavropol Krayı’nın Açikulak ve Neftekumsk bölgelerinde konu ulan asıl Nogay (Bu iki lehçenin konu anları Step Nogayları diye adlandırılan grubu olu tururlar); 3. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde ve ayrıca Stavropol Krayı içindeki Mineralnıye Vodı’ya bağlı Kanglı köyünde (13.200 ki i) konu ulan Kuban Nogay veya Aknogay lehçesi.
Kara Nogay ve asıl Nogay lehçeleri nispeten birbirlerine daha yakındır, Aknogay ise biraz daha farklıdır. Lehçe farklılıkları uzun coğrafi ayrılığın bir sonucudur. Kara Nogaylar sürekli Ruslarla ve Ermenilerle, Kuban Nogayları (Aknogaylar) Ruslar, Çerkesler, Abazalar ve Karaçaylarla etkile im içinde olmu tur. Bu etkile im özellikle Kuban Nogaylarının dil ve kültürü üzerinde derin etkiler bırakmı tır.
Đlk önceleri Arap alfabesine dayanan Nogay yazı dili için 1928 yılında Latin alfabesi kabul edilmi tir. Dağıstan’da konu ulan Kara Nogay lehçesi yazı ve edebiyat dilinin temeli olmu tur. 1938’den itibaren Rus alfabesi esas alınmı tır.107
106 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov A.A., “Titulnıye etnosı Rossiyskoy Federatsii”…
139 c. Çerkesçe Çerkesçe Kafkas Dilleri’nin Kuzeybatı Kafkas veya Abhaz Adıge dilleri grubuna ait bir dildir. En belirgin özelliği ünsüzlerin zenginliği ve ünlülerin çok az olmasıdır. Batı ve Doğu (veya Kabardey) olmak üzere iki lehçesi vardır. Batı lehçesi Abzeh, Bjeduğ, Çemguy ve apsığ ağızlarından; Doğu (Kabardey) lehçesi de Büyük Kabardey, Besleney, Mozdok ve Kuban ağızlarından olu ur. Bu iki lehçe Sovyet ve Rusya dilbiliminde akraba fakat ayrı iki dil kabul edilir. Batı lehçesi “Adıgey dili”, Doğu lehçesi de “Kabardey Çerkes dili” olarak adlandırılır. Batı lehçesi Adıgey Cumhuriyeti’nde, Doğu (Kabardey) lehçesi de Kabardey Balkar ve Karaçay Çerkes cumhuriyetlerinde konu ulur. Yazı ve edebiyat dili Batı Çerkesçesinde “Çemguy”, Doğu Çerkesçesinde “Büyük Kabardey” ağzı üzerine kurulmu tur. Bu ayrımdan dolayı küçük farklılıkları olan iki ayrı alfabe vardır. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde 1936’dan beri kullanılan ve 59 harften olu an alfabe Rus Kiril harflerini esas almaktadır.108
Kabardey Balkar ve Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde ya ayan Çerkesler aynı lehçeyi konu tuğundan Rusça litaratürde bu dil “Kabardey Çerkes dili” olarak adlandırılır. Bu nedenle Çerkesçeyle ilgili bilgilerde bütün Rusya’ya ait veriler KÇC için gösterge değildir.
d. Abazaca Abazaca Kafkas Dilleri grubunun Abhaz Adıge koluna aittir. Abazaca için de dilbilimsel sınıflandırma ile Rusçadaki sınıflandırma farklıdır. Abazaca, Abhazya’da konu ulan “Apsuva” ile KÇC’de konu ulan Tapanta ve karavua (A haruva) lehçeleri olarak üçe ayrılır. Rusça litaratürde ise Abhazya’da konu ulan “Abhazca” ile KÇC’de konu ulan “Abazince” ayrı diller kabul edilmektedir.
107 Gaciyeva N.Z., “Nogayski yazık” (“Nogay Dili”), Malopismennıye yazıki narodov SSSR (SSCB Halklarının Genç Yazılı Dilleri) , Moskova Leningrad, 1959; Kalmıkov Đ.H., Kereytov R.H., Sikaliyev A.Đ., “Nogaytsı” (“Nogaylar”), Çerkessk, 1988. 108 Hewitt, George, Encyclopedia of the Languages of Europe (edited by Glanville Price)//Turçaninov G. Tsagov M., “Grammatika Kabardinskogo Yazıka” (“Kabardey Dili Grameri”), SSCB Bilimler Akademisi, Moskova Leningrad 1940; Yazıki Narodov SSSR (SSCB Halklarının Dilleri), IV. Cilt, Akademiya Nauk SSSR.
140 KÇC’de Abazaca için kabul edilen ilk alfabe 1933 yılında Kubina Elburgan ağzı esas alınarak Latin temelli olarak hazırlanmı tır. 1938’de bugün kullanılan Kiril temelli alfabeyle deği tirilmi tir. Alfabede üçü i aret olmak üzere 68 harf vardır.
Çerkesçe ve Abazaca önden ve sondan eklemeli dillerdir. Đsim çekim sistemi yoktur, buna kar ılık fiil sistemi çok karma ıktır. Fiillerin önüne ve sonuna ahıs, durum, yön, zaman v.d. bildiren takılar eklenir. Çerkesçede cins yokken, Abazacada ahıs zamirleri ve ahıs öntakıları erkek, kadın ve nesne olarak üçe ayrılır.109
2. Karaçayca, Çerkesçe, Abazaca ve Nogayca Konu anların Nüfusu Ki ilere SSCB’de konu ulan dillerden birini bilip bilmediği ilk kez 1970 sayımında sorulmu tur. KÇC’de hemen bütün sayımlarda anadilini kendi milliyetinin dili olarak bildirenler o milliyetin toplam nüfusuna yakındır. Aynı ekilde Rusçaya hâkimiyet oranı da yüksektir. Bu da her milliyetin büyük oranda kendi anadilini koruduğunu, aynı zamanda iki dilliliğin geni ölçüde yaygın olduğunu göstermektedir.
1959 ve 1970 sayımlarının verileri kar ıla tırıldığında, iki sayım arasında SSCB genelinde anadilini konu ma oranının % 94,3’ten 93,9’a gerilediği görülmektedir. (Tablo 75). Bu süreç genellikle Rusçanın anadili yerine geçmesi eklinde i lemektedir. Ancak aynı dönemde Karaçay Çerkes ÖB’nin üç yerli halkında anadilini konu ma oranı artmı tır. Bu halkların büyük oranda kendi bölgelerinde ya amaları, geleneksel ya am tarzlarını sürdürmeleri ve belli kültürel haklara sahip olmaları anadillerini korumalarını sağlamı tır.
Tablo 75 1959 ve 1970 Nüfus Sayımlarına Göre Anadilini Bilme Oranı Milliyetinin Dilini Nüfus (ki i) Milliyet Anadili Sayanlar (%) 1959 1970 1959 1970 SSCB Toplam Nüfusu 208.827.000 241.720.000 94,3 93,9 Karaçay 81.000 113.000 96,8 98,1 Çerkes 30.000 40.000 89,7 92,0 Abaza 20.000 25.000 94,8 96,1 Kaynak: http://timonello.pisem.net/stat.html#top 109 Genko A.N., “Abazinski yazık” (“Abaza Dili”), Moskova 1955; Chirikba, Viacheslav, “Distribution of Abkhaz Dialects in Turkey”, Proceeding of the Conference on Northwest Caucasian Linguistics , 10 12 October 1994, Đstanbul (edited by A.Sumru Özsoy), Novus forlag, Oslo 1995.
141 1979 sayımında SSCB nüfusunun % 93,1’i kendi milliyetinin dilini anadili olarak göstermi tir. 101 milliyetten 77’sinde SSCB halklarının dillerinden birini ikinci dil olarak serbestçe konu an ki i sayısı % 50’den fazladır.110
1989 sayımı sonuçlarına göre Karaçaylarda ve Çerkeslerde anadilini konu ma oranı çok az da olsa dü mü tür. SSCB’deki 155.936 ki ilik Karaçay nüfusunun 150.999’u (% 96,8) Karaçaycayı anadili saymaktadır. (Tablo 76). 4240 ki i Rusçayı (% 2,7), 697 ki i de (0,45) ba ka dilleri anadili saymaktadır. Karaçaycayı anadili saymayan ama serbestçe konu abilen 620 ki i vardır. Karaçayların % 79,2’si (123.571 ki i) Rusçayı serbestçe konu abildiğini, % 19,8’i de (30.877 ki i) Rusçaya hâkim olmadığını belirtmi tir.
Tablo 76 1989 Sayımına Göre Karaçay Çerkes ÖB Halklarının Dil Durumu Anadilini ...... Kabul Edenler SSCB Dillerinden Birini Serbestçe (ki i) Konu abilenler (ki i) Rusçaya Nüfus Kendi Hâkim (ki i) Kendi Diğer Diğer Rusça Milliyetinin Rusça Olmayan Milliyetinin Dili bir dil bir dil Dili SSCB Karaçay 155.936 150.999 4.240 697 620 123.571 868 30.877 Nogay 75.181 67.591 2.569 5.021 405 59.618 668 14.490 Çerkes 52.363 47.322 3.321 1.720 395 39.970 749 11.249 Abaza 33.613 31.397 1.578 638 229 26.254 1.238 5.892 Rusya SFSC Karaçay 150.332 146.940 3.158 234 541 119.939 369 29.483 Nogay 73.703 66.641 2.154 4.908 367 58.781 505 14.050 Çerkes 50.764 46.474 2.648 1.642 344 39.202 566 10.652 Abaza 32.983 30.989 1.402 592 195 25.899 1.159 5.730 Kaynak: http://demography.narod.ru/data/ethlang89ru.html
1990’lardan itibaren ehirle menin artması, geleneksel ya am tarzından çıkılması, radyo televizyonun ve yüksek öğretimin yaygınla ması yava yava Rusçayı baskın dil haline getirmeye ba lamı tır. Bununla birlikte yükselen milliyetçilik, etnik gruplar arasında ya anan gerginlik, kimliğe ve dile verilen önemi artırmı tır.
2002 nüfus sayımı sonuçları Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde konu ulan diller ve KÇC halklarının tüm Rusya’daki dil durumu hakkında daha ayrıntılı veriler 110 “Sovetskiy narod v 1979” (1979’da Sovyet Halkı”), Nauka i Jizn (Bilim ve Ya am) , № 4, 1980, http://pavel ambiont.com/nocomments/2005/07/10/45 (Eri im: 11.11.2005)
142 sunmaktadır. Daha önce belirtildiği gibi, tüm Rusya için geçerli verilerde öyle bir durum söz konusudur. Karaçay Çerkes Cumhuriyet’inde ya ayan Çerkeslerle Kabardey Balkar Cumhuriyeti’nde ve bu iki bölge dı ındaki bazı köylerde ya ayan Çerkesler aynı dili ve lehçeyi konu maktadır. Dolayısıyla Rusya Federasyonu’nda “Kabardey Çerkes dili” olarak belirtilen dili konu anların sayısı sadece KÇC’li Çerkesleri göstermemektedir.111 Kabardey Balkar Cumhuriyeti’nde ya ayan Balkarlarla Karaçaylar da “Karaçay Balkarca” olarak kaydedilen aynı dili konu maktadır. Dolayısıyla dil konusunda Karaçaylar ve Balkarlar birlikte ele alınmaktadır. Nogayca bilenlere, nüfus verilerinde olduğu gibi Dağıstan, Çeçenistan ve Stavropol’de ya ayan Nogaylar da dâhildir. Sadece Abazaca konu anlar tümüyle Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’ndendir. (Tablo 77)
Tablo 77 2002 Sayımına Göre Dil Bilenlerin Nüfusu Bilenlerin Dil Sayısı (ki i) Abazaca 38.247 Karaçay Balkarca 302.748 Nogayca 90.020 Kabardey Çerkesçe 587.547 * Tüm Rusya’da dil durumunu belirtmeyen 1.420.544 ki idir. KÇC dilleri arasında varlığını sürdürme konusunda en zor durumda olan Abazacadır. 1989 sayımı verilerine göre tüm Rusya’da Abazaların % 94’ü Abazacayı anadili saymaktadır. Ancak bu iyimser tabloya rağmen nüfuslarının azlığı nedeniye Abazaların dilleri ve kültürleri yok olma tehdidi altına girmi tir. Orta ya ın altındakilerde ileti im dili Rusça olmu tur.112
Karaçay, Nogay, Çerkes ve Abazalarda ehir ve kır nüfuslarına göre Rusça bilenlerin sayısını ve oranı öyledir: Dört halkın da Rusçaya hâkimiyet oranı % 90’ın üzerindedir. En yüksek oran az farkla Abazalarda, en dü ük oran da Nogaylardadır. Köylerde her halk için Rusça bilmeyenlerin sayısı artmaktadır. Rusça bilmeyenlerin
111 Çerkesçenin diğer lehçesi “Adıgey dili” olarak Adıgey Cumhuriyeti’nin resmi dilidir. 112 Tlisova, Fatima, “Medlennoye isçeznovaniye abazin” (Abazaların Yava Yok Olu u”), http://www.iwpr.net (Eri im: 18.06.2006).
143 çoğunluğunu muhtemelen ya lılar olu turmaktadır. Önceki yıllara göre Rusçaya hâkimiyetin arttığı da gözlenmektedir. (Tablo 78)
Tablo 78 2002 Sayımına Göre KÇC Halklarının Rusçaya Hâkimiyeti (Tüm Rusya) Toplam Nüfus ehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Rusça Nüfus Đçinde Bilenlerin Rusça Rusça Rusça Nüfus Nüfus Nüfus Oranı, % Oranı, % Bilenler Bilenler Bilenler Abaza 37.942 36.525 16.283 16.027 21.659 20.498 0,0 96,3 Çerkes 60.517 57.212 22.585 22.293 37.932 34.919 0,1 94,5 Karaçay 192.182 181.927 73.370 71.302 118.812 110.625 0,1 94,7 Nogay 90.666 84.927 19.327 18.721 71.339 66.206 0,1 93,7 KÇC dı ında ya ayan Karaçay, Nogay, Çerkes ve Abazaların Rusçaya hâkimiyet oranı doğal olarak artmaktadır. Rusya’nın diğer bölgelerinde ya ayan nüfusun sayısıyla Rusçaya hâkim olanların sayısı hemen hemen aynıdır. Moskova’da, Ural Federal Bölgesi’nin bazı birimlerinde ve kom u Kafkas bölgelerinde toplanan nüfus içinde Rusçaya hâkim olmadığını belirten çok az sayıda ki i vardır. Bunların, çocuklarının yanında ya ayan ya lılar olduğu dü ünülebilir. (Tablo 79)
Tablo 79 2002 Nüfus Sayımına göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Rusya Federasyonu Bölgelerindeki Nüfusu ve Rusçaya Hâkimiyeti
Karaçay Nogay Çerkes Abaza
Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya (ki i) Hâkim (ki i) Hâkim (ki i) Hâkim (ki i) Hâkim Merkez Federal Bölgesi (Tsentralnıy Federalnıy Okrug) Belgorod Oblastı 33 33 21 21 3 3 2 2 Bryan Oblastı 15 15 13 13 6 6 Đvanov Oblastı 26 25 18 18 17 17 3 3 Kaluga Oblastı 29 29 78 78 12 12 6 6 Kostroma Oblastı 4 4 17 17 5 5 Kura Oblastı 56 56 7 7 14 14 5 5 Lipetskaya Oblastı 21 21 22 22 63 63 5 5 Moskova Oblastı 428 422 106 99 142 140 52 52 Moskova ehri 823 811 158 158 520 517 191 188 Orlov Oblastı 37 37 14 14 3 3 3 3 Ryazan Oblastı 46 45 49 47 19 19 6 6 Smolensk Oblastı 43 43 17 17 4 4 9 9 Tambov Oblastı 28 28 75 75 6 6 2 2
144 Karaçay Nogay Çerkes Abaza
Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya (ki i) Hâkim (ki i) Hâkim (ki i) Hâkim (ki i) Hâkim Tula Oblastı 45 44 123 123 7 7 1 1 Tver Oblastı 92 92 34 34 9 9 6 6 Vladimir Oblastı 24 23 2 2 5 5 4 4 Voronej Oblastı 103 103 88 87 36 36 12 12 Yaroslav Oblastı 26 26 13 13 14 14 3 3 Kuzeybatı Federal Bölgesi (Severo Zapadnıy Federalnıy Okrug) Arhangel Oblastı 35 35 15 15 14 14 7 7 Nenets Özerk Bölgesi 2 2 2 2 2 2 1 1 Kaliningrad Oblastı 54 54 28 28 18 18 5 5 Karelya Cumhuriyeti 28 28 5 5 13 13 1 1 Komi Cumhuriyeti 84 84 53 53 29 29 33 33 Leningrad Oblastı 67 66 40 40 34 34 19 19 Murman Oblastı 73 72 119 119 56 56 18 18 Novgorod Oblastı 22 22 19 19 10 10 3 3 Pskov Oblastı 19 19 6 6 5 5 5 5 St. Petersburg ehri 323 319 98 97 115 115 59 59 Vologod Oblastı 36 36 8 8 6 6 6 6 Güney Federal Bölgesi (Yujnıy Federalnıy Okrug) Adıgey Cumhuriyeti 64 62 15 15 642 636 71 70 Astrahan Oblastı 96 91 4570 4389 45 45 26 26 Çeçenistan Cumhuriyeti 15 14 3572 3216 13 13 7 6 Dağıstan Cumhuriyeti 65 63 38.168 34.518 47 47 20 19 Đngu etya Cumhuriyeti 9 9 1 1 26 25 Kabardey Balkar Cumhuriyeti 1273 1234 409 397 725 708 514 506 Kalmuk Cumhuriyeti 138 138 90 89 56 56 27 27 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti 169.198 159.312 14.873 14.267 49.591 46.477 32.346 30.975 Krasnodar Krayı 784 778 219 218 4.446 4.309 196 194 Kuzey Osetya – Alanya Cumhuriyeti 58 56 194 193 83 83 21 20 Rostov Oblastı 516 515 206 205 163 163 76 76 Stavropol Krayı 15.146 14.893 20.680 19.888 2.097 2.078 3.300 3.277 Volgograd Oblastı 226 224 168 165 79 79 36 36 Volga Federal Bölgesi (Privoljskiy Federalnıy Okrug) Ba kurdistan Cumhuriyeti 81 80 30 30 22 22 5 5 Çuva Cumhuriyeti 13 13 7 7 6 6 6 6 Kirov Oblastı 21 21 11 11 15 15 7 7 Mari El Cumhuriyeti 9 9 8 8 7 7 1 1 Mordovya Cumhuriyeti 27 27 3 3 3 3 Nijegorod Oblastı 61 61 14 14 27 27 14 14 Orenburg Oblastı 64 64 43 42 26 26 5 5 Penzen Oblastı 19 19 2 2 4 4 1 1 Perm Oblastı 75 75 23 23 26 26 18 18
145 Karaçay Nogay Çerkes Abaza
Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya Nüfus Rusçaya (ki i) Hâkim (ki i) Hâkim (ki i) Hâkim (ki i) Hâkim Samara Oblastı 32 32 43 42 33 33 18 18 Saratov Oblastı 223 220 443 434 62 62 26 26 Tataristan Cumhuriyeti 62 61 29 27 14 14 7 7 Udmurt Cumhuriyeti 34 34 8 8 7 7 4 4 Ulyanov Oblastı 22 22 16 16 3 3 8 8 Ural Federal Bölgesi (Uralskiy Federalnıy Okrug) Çelyabin Oblastı 73 73 18 17 32 32 10 10 Kurgan Oblastı 6 6 1 1 5 5 Sverdlov Oblastı 78 74 19 19 30 30 19 19 Tümen Oblastı 210 205 4.272 4.179 562 559 456 450 Hantı Özerk Bölgesi – Yugra 69 66 2.502 2.447 368 366 292 289 Yamal Nenets Özerk Bölgesi 97 95 1.708 1.671 162 161 156 153 Sibirya Federal Bölgesi (Sibirskiy Federalnıy Okrug) Altay Cumhuriyeti 4 3 6 6 1 1 Altay Krayı 79 79 23 23 26 26 7 7 Buryat Cumhuriyeti 35 34 9 9 3 3 6 6 Çitin Oblastı 22 22 23 23 17 17 3 3 Agin Buryat Özerk Bölgesi 1 1 1 1 Hakas Cumhuriyeti 28 28 13 13 15 15 7 7 Đrkut Oblastı 96 96 40 40 39 39 30 30 Ust Ordın Buryat Özerk Bölgesi 4 4 13 13 7 7 Kemerovo Oblastı 75 75 18 18 28 28 21 21 Krasnoyar Krayı 123 117 380 370 67 66 41 41 Taymır (Dolgan Nenets) Özerk Bölgesi 1 1 7 7 6 6 1 1 Evenk Özerk Bölgesi 1 1 1 1 Novosibirsk Oblastı 67 66 32 32 24 23 13 13 Omsk Oblastı 30 30 9 9 29 29 12 12 Tıva Cumhuriyeti 13 13 29 28 3 3 Tomsk Oblastı 19 19 8 8 18 18 6 6 Uzakdoğu Federal Bölgesi (Dalnevostoçnıy Federalnıy Okrug) Amur Oblastı 28 27 33 33 9 9 2 2 Çukça Özerk Bölgesi 6 6 2 2 1 1 Habarov Krayı 37 35 122 122 26 26 4 4 Kamçatka Oblastı 38 38 18 18 33 33 17 17 Koryak Özerk Bölgesi 2 2 5 5 Magadan Oblastı 11 11 29 29 8 8 6 6 Primorski Krayı 50 49 91 91 26 26 14 14 Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) 66 65 358 351 64 64 20 20 Sahalin Oblastı 15 15 7 7 27 27 11 11 Yahudi Özerk Oblastı 8 8 18 18 10 10 Kaynak : 2002 Rusya Genel Nüfus Sayımı verileri, www.perepis2002.ru
146 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde ya ayan diğer etnik gruplardan, uzun süredir burada ya amaktan veya evlilik ili kilerinden dolayı yerel dilleri öğrenenler olmaktadır. Bu dillerden birini bilenlerin sayısının fazlalığı, mensup olunan etnik grubun KÇC’deki nüfusunun büyüklüğüyle, bu dilleri konu an nüfusun büyüklüğüyle, ya adıkları bölgede daha çok hangi dilin konu ulduğuyla ve öğrendikleri dilin kendi anadilleriyle yakınlığıyla ilgilidir. Örneğin Azeriler, Ba kırlar, Kumuklar ve Tatarlar daha fazla sayıda Karaçayca ve Nogayca bilmektedir. Bazı sayılar da etnik gruplar arasındaki ili kilerin göstergesidir. Ermeniler, Osetler ve Ruslar daha çok Çerkesçe bilmektedir. Tabloda Abazacaya yer verilmemi tir. Ancak Abazaların bir kısmının anadili olarak Çerkesçeyi benimsedikleri, anadili Abazaca olanların da çoğunlukla Çerkesçeyi bildikleri bilinmektedir.
2002 sayımı verilerine göre Çerkesçe, Karaçayca ve Nogayca bilen diğer etnik grupların nüfusu öyledir: (Tablo 80)
Tablo 80 Diğer Etnik Gruplardan KÇC Halklarının Dillerini Bilen Nüfus (2002 sayımı) (ki i) (Rusça Dı ında) Milliyet/Dil Çerkesçe Karaçayca Nogayca Alman 62 44 12 Avar 169 183 238 Azeri 316 438 179 Ba kır 8 45 33 Belorus 31 16 9 Buryat 2 1 Çeçen 209 292 233 Çuva 17 5 3 Dargi 122 168 293 Ermeni 222 174 84 Đngu 122 67 21 Kabardey 507.371* 3.931 214 Kazak 146 221 684 Kumuk 138 273 612 Lezgi 113 68 38 Mari 8 3 1 Mordvin 5 7 2 Oset 1.559 453 26 Rus 4.735 2.302 814 Tatar 522 718 1.653 Ukraynalı 170 76 221 Udmurt 6 8 1 * KÇC’deki Çerkesler ile Kabardey Balkar Cumhuriyeti’ndeki Çerkesler birlikte alınmı tır.
147 C. OTURDUĞU YER ĐTĐBARIYLA NÜFUS Rusya’nın hem Çarlık ve Sovyetler döneminde hem de günümüzde idari yapısı, yerle im yerlerinin sınıflandırılması ve adlandırılması Türkiye ile kar ıla tırıldığında oldukça farklıdır. KÇC nüfusunun oturduğu yer itibarıyla incelenmesine geçmeden önce bu yapıyı tanımak faydalı olacaktır.
1. Yerle im Yerlerinin Đdari Yapısı ve Gruplandırılması Tüm Rusya Federasyonu’nda olduğu gibi Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde de temel idari birim rayondur. Rayon, federal cumhuriyetler için Türkiye’de ilin kar ılığıdır, ancak büyüklük olarak ilçeyle kar ıla tırılabilir. KÇC’de sekiz rayon bulunmaktadır: Adıge Habl, Habez, Karaçay, Malo Karaçay, Prikuban, Urup, Ust Ceguta ve Zelençuk. ( ekil 9)
ekil 9. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin Đdari Bölgeleri ve Yönetim Merkezleri
KÇC’nin sekiz rayonu içinde sadece Zelençuk ve Ust Ceguta’nın nüfusu 50 binin üzerindedir. Üç rayon ise (Malo Karaçay, Prikuban ve Habez) 30–40 bin arası nüfus grubuna girmektedir. Adıge Habl ve Karaçay rayonları 20–30 bin arası
148 nüfuslarıyla aynı grupta yer alırlar. Cumhuriyet’in en az nüfuslu rayonu ise Urup’tur. (Tablo 81)
Tablo 81 Nüfus Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması Nüfusu 20.000’den az 20.001–30.000 30.001–40.000 40.001–50.000 50.000’den fazla Rayon Sayısı 8 1 2 3 2 Nüfus Sayısı 285.833 18.654 54.681 106.888 105.610 Erkek 136.136 8.856 25.973 51.426 49.881 Kadın 149.697 9.798 28.708 55.462 55.729 Rusya Federasyonu’nda geçerli sınıflandırmaya göre, nüfusu 5000 ile 1 milyon arasında olan yerle imler “ ehir yerle imi” olarak tanımlanmaktadır. Ancak Karaçay Çerkes Cumhuriyet’inde bunun istisnası çoktur. 11 ehir yerle iminden 4’ü “ ehir” (Çerkessk, Karaçayevsk, Ust Ceguta, Teberda), 7’si de “ ehir tipi yerle im” statüsündedir (Dombay, Mednogorski, Novıy Karaçay, Orconikidzevski, Pravokubanski, Udarnıy ve Elbrusski). Ancak bu sınıflandırmanın biraz kendine özgü olduğunu belirtmek gerekir. Bir yerle im yerinin statüsü nüfusundan çok önemini bilemediğimiz konumuna göre belirlenmektedir. Örneğin Teberda 7828 ki i nüfusuyla ehirdir; rayon merkezi olan Zelençukskaya ise 21.025 ki i nüfusuyla köydür. Dombay 403 ki i ve Elbrusski 242 ki i nüfuslarıyla “ ehir tipi yerle im” (kasaba) sayılırken, 15.052 nüfuslu Uçkeken köy statüsündedir. (Tablo 94).
ehir yerle imlerinden 7’si (2 ehir ve 5 ehir tipi yerle im) Karaçay rayonunda bulunmaktadır. ehirlerden sadece ba kent Çerkessk’in nüfusu yüz binin üzerindedir. Ust Ceguta ve Karaçayevsk 20–50 bin nüfuslu ehirler grubunda yer almaktadır. Teberda’nın nüfusu ise 10 binin altındadır. ehir tipi yerle imlerin 7’sinin de nüfusu 5 binin altındadır. (Tablo 82)
Çerkessk ve Karaçayevsk herhangi bir rayonun yönetimine bağlı olmayan “cumhuriyet ehirleri”dir. Bu statülerinden dolayı Çerkessk’in nüfusu, içinde bulunduğu Prikuban rayonuna; kendisine bağlı yerle imlerle birlikte Karaçayevsk ehrinin nüfusu da Karaçay rayonuna dâhil değildir. (Tablo 94)
149 Tablo 82 Nüfus Sayısına Göre ehirlerin ve ehir Tipi Yerle imlerin Gruplandırılması* ehir Yerle imlerinin Nüfus Grupları (ki i) 5000’den az 5000 9999 10000–19999 20000–49999 50000–99999 100000–249999 ehir Yerle imi 11 7 1 2 1 Sayısı Erkek 87.637 6.727 3.589 24.961 52.360 Kadın 105.894 7.717 4.238 30.055 63.884
Nüfus Toplam 193.531 14.444 7.827 55.016 116.244 ehir Sayısı 4 1 2 1 Erkek 80.910 3.589 24.961 52.360 Kadın 98.177 4.238 30.055 63.884
Nüfus Toplam 179.087 7.827 55.016 116.244 ehir Tipi Yerle im 7 7 (Kasaba) Sayısı Erkek 6.727 6.727 Kadın 7.717 7.717
Nüfus Toplam 14.444 14.444 * ehir ve ehir tipi yerle im yönetimlerine bağlı yerle im yerleri hariç ehir tipi yerle imlerden (kasabalardan) dördü rayon (il) yönetimlerine bağlıdır. Novıy Karaçay ve Pravokubanski Karaçay rayonu yönetimine; Udarnıy, Prikuban rayonu yönetimine; Mednogorski de Urup rayonu yönetimine bağlıdır. (Tablo 83). ehir tipi yerle imlerden Dombay, Orconikidzevski ve Elbrusski ise idari olarak, sınırları içinde bulundukları Karaçay rayonuna değil doğrudan Karaçayevsk ehri yönetimine bağlıdır. (Tablo 84)
Tablo 83 Tablo 84 Rayon Yönetimine Bağlı ehir Tipi Yerle imlerin ehir Yönetimine Bağlı ehir Tipi Yerle imlerin Nüfus Sayısına Göre Gruplandırılması Nüfus Sayısına Göre Gruplandırılması ehir Tipi Toplam Yerle imler ehir Tipi Yerle imler* 5000’den az Toplam ehir Tipi Yerl. 5000’den az 4 4 Sayısı ehir Tipi 3 3 Erkek 4.892 4.892 Yerle imlerin Sayısı Kadın 5.675 5.675 Erkek 1.835 1.835 Toplam 10.567 10.567 Kadın 2.042 2.042 Toplam 3.877 3.877 * Bunlara bağlı yerle im yerleri hariç
150 Nüfusu 10 ile 5000 ki i arasında olan yerle imler “kırsal yerle im yeri” kabul edilmektedir. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde 10 kırsal yerle im yerinin nüfusu 5000’in üzerinde olduğu halde “ ehir tipi yerle im” statüleri yoktur. Toplam 139 kırsal yerle im yeri vardır. (Tablo 85). Nüfusu 1001–2000 ki i arasında olan kırsal yerle imler çoğunluğu olu turmaktadır. Kırsal yerle imler “selo”, “aul” ve “stanitsa” olarak ayrılmaktadır. Yerli halklara (Karaçay, Nogay, Çerkes ve Abazalara) ait köyler “aul”, Kazak köyleri ise “stanitsa” olarak adlandırılmaktadır.
Tablo 85 KÇC’de Rayonların, Yerle im Yerlerinin ve Kırsal Yönetimlerin Sayısı ehir Tipi Kırsal Kırsal Rayon ehir Yerle im Yönetim Yerle im 8 4 7 80 139
Nüfus gruplarına göre dağılıma baktığımızda, kırsal yerle im yerlerinin Türkiye’deki köylere kıyasla oldukça büyük olduğu görülmektedir. Bu, askeri güvenlik kaygısıyla köyleri bir araya toplayan Çarlık yönetiminin ve altyapı sağlamak amacıyla Sovyetler Birliği’nin ilk dönemlerinde uygulanan iskân politikalarının sonucudur. (Tablo 86)
Tablo 86 Nüfus Sayısına Göre Kırsal Yerle im Yerlerinin Gruplandırılması* Kırsal Yerle imler 10 ve 1001– 2001– Toplam 11–200 201–500 501–1000 5000’den daha az 2000 5000 (ki i) (ki i) (ki i) fazla (ki i) (ki i) (ki i) (ki i) Kırsal Yerl. 139 2 18 25 28 30 26 10 Sayısı Erkek 117.844 13 855 4.528 9.738 21.329 39.391 41.990 Kadın 128.095 7 773 4.670 10.319 23.092 43.543 45.691 Toplam 245.939 20 1.628 9.198 20.057 44.421 82.934 87.681 Nüfus * Bu tabloya kimsenin ya amadığı kırsal yerle im yerleri dâhil edilmemi tir.
151 KÇC’de bağlı kırsal yerle im yeri sayısı 40’ı geçen rayon yoktur. 8 rayondan 6’sına bağlı kırsal yerle im sayısı da 20’den azdır. (Tablo 87)
Tablo 87 Kırsal Yerle im Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması Kırsal Yerle imlerin Sayısı Toplam 1–20 21–40 Rayon sayısı 8 6 2 Erkek (ki i) 116.155 86.111 30.044 Kadın (ki i) 126.208 93.416 32.792 Toplam (ki i) 242.363 179.527 62.836 8 rayon, bağlı kırsal yönetim sayısı bakımından e it sayıda iki gruba dâhildir. 4 rayona 6–10 arası, diğer 4 rayona da 11–15 arası kırsal yönetim bağlıdır. (Tablo 88)
Tablo 88 Kırsal Yönetim Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması Kırsal Yönetim Sayısı Toplam 1–5 6–10 11–15 Rayon Sayısı 8 4 4 Erkek (ki i) 116.155 60.579 55.576 Kadın (ki i) 126.208 65.929 60.279 Toplam (ki i) 242.363 126.508 115.855 KÇC’de mevcut 80 kırsal yönetimden büyük çoğunluğuna (63) bağlı kırsal yerle im sayısı 1 2’dir. 17’sine bağlı kırsal yerle im ise 3 5’dir. (Tablo 89)
Tablo 89 Kırsal Yerle im Sayısına Göre Kırsal Yönetimlerin Gruplandırılması Kırsal Yerle imlerin Sayısı Toplam 1–2 3–5 Kırsal Yönetim Sayısı 80 63 17 Erkek (ki i) 116.155 89.118 27.037 Kadın (ki i) 126.208 97.118 29.090 Toplam (ki i) 242.363 186.236 56.127
Türkiye’de tam kar ılığı olmayan bir idari yapı, “selskaya administratsiya” veya “selski sovyet” olarak adlandırılan kırsal yönetimdir. Kırsal yönetim, birkaç kırsal yerle imin yerel yönetim organlarının ortak kararıyla olu turulan tek bir yerel
152 yönetimtir. Birkaç kırsal yerle imin tek bir yönetim altında birle mesiyle olu an belde denebilir. KÇC’de toplam 242.363 ki inin ya adığı 80 kırsal yönetimden hiçbirinin nüfusu 10.000 ki iyi geçmemektedir. Sayıca en fazla olan kırsal yönetimler nüfusu 2001–3000 ki i arasında olanlardır. (Tablo 90)
Tablo 90 Nüfus Sayısına Göre Kırsal Yönetimlerin Gruplandırılması Nüfusu (ki i) 500 ve Toplam 501 1001 1501 2001 3001 4001 5001 7000’den Daha 1000 1500 2000 3000 4000 5000 7000 Fazla az Kırsal Yön. 80 4 9 11 11 18 8 6 9 4 Sayısı Erkek 116.155 784 3.275 6.557 9.063 20.819 12.672 12.684 24.858 25.443 Kadın 126.208 793 3.464 6.848 9.770 22.578 14.023 13.609 27.412 27.711 Toplam 242.363 1.577 6.739 13.405 18.833 43.397 26.695 26.293 52.270 53.154 En fazla kırsal yönetimin bağlı olduğu rayon, 13 kırsal yönetimle Karaçay rayonudur. Diğer rayonlara bağlı kırsal yönetim sayısı ise öyledir: Prikuban rayonu 12, Adıge Habl rayonu 11, Habez rayonu 11, Malo Karaçay rayonu 10, Zelençuk rayonu 9, Ust Ceguta rayonu 8, Urup rayonu 6. 113
KÇC’nin idari yapısında geçmi yıllarda bazı deği iklikler yapılmı tır. 1970 yılında 7 olan rayon sayısı, Ust Ceguta rayonunun kurulmasıyla 8’e çıkmı tır. Pregradnaya rayonunun adı da sonradan Urup olarak deği tirilmi tir. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra KÇC’de yapılan idari deği iklikler ilginç bir durumu göstermektedir. Yerle im yerlerinin statüsünün zamanla yükselmesi beklenirken tersi olmu , ehir tipi yerle imler kırsal yerle im yerine dönü türülmü tür. 1992’de Adıge Habl rayonuna bağlı Erken ahar, 1995’te Urup rayonuna bağlı Kurcinovo, 1996’da Zelençuk rayonuna bağlı Arhız ve 1997’de Urup rayonuna bağlı Urup ehir tipi yerle imleri kırsal yerle im yerine dönü türülmü tür. Muhtemelen, ehirlere ve KÇC dı ına göçlerle buralarda nüfusun azalması bunda etkili olmu tur.
113 Selskiye naselennıye punktı RSFSR (po dannım Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 g.) (Rusya SFSC’nin Kır Yerle imleri (1989 SSCB Genel Nüfus Sayımı verilerine göre)), Moskova.: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi (Goskomstat), 1991 – 367 s..Karaçayevo Çerkesskaya SSR (230)
153 Rusya Federasyonu parlamentosu tarafından, dilleri ve kültürleri yok olma tehdidi altında olan halkları korumak için çıkarılan yasaya dayanarak Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Abazalar için bir rayon (il) kurulması kararı alınmı tır. 29 Aralık 2005 tarihinde KÇC devlet ba kanının imzaladığı kararnameyle Abaza rayonunun geçici yönetimi kurulmu , 2007 yılında da rayonun kurulmasının tamamlanması planlanmaktadır. Be rayona dağılmı olan Abaza yerle imlerinin çoğunu içine alacak yeni rayonunu yönetim merkezi Kubina köyü olacaktır. 114
2. Kır ehir Nüfusu ve ehirle me Yerle im yeri olarak ehir, bütün Kuzey Kafkasya için olduğu gibi Karaçay Çerkes Cumhuriyeti için de nispeten yeni bir kavramdır. Đlk ehirlerin temeli 19. yüzyıl ba ından itibaren kurulan Rus kaleleri ve istihkâmlarıdır. Buralarda nüfus ilk kurulduğu yıllarda tamamen ya da büyük çoğunlukla Ruslardan olu maktadır. Yerli nüfusun ehirle mesi 20. yüzyılda ba lamı ve bugün ancak nüfusun yarısına ula mı tır.
ehirlerin kurulu tarihleri çok eski değildir. Ba kent Çerkessk 1804 yılında askeri istihkâm olarak kurulmu , 1931 yılında ehir statüsü almı tır. Đkinci büyük ehir Ust Ceguta 1861 yılında kurulmu , 1975 yılında ehir statüsü almı tır. Teberda’nın kurulu u 1868, ehir statüsü alması 1971 yılındadır. 1926 yılında kurulan Karaçayevsk ise 1929’da ehir statüsü almı tır.
KÇC nüfusunun yıllara göre ehir ve kır nüfusları ve oranları Tablo 91’de görülmektedir. 1959 yılında toplam nüfusun üçte birinden fazlası kırsal alanda ya amaktadır. Sonraki yıllarda ehirle me belli bir hızda devam etmi , fakat 1992 yılından itibaren ehir nüfusunda dü ü görülmeye ba lamı tır. Bunun ba lıca nedeni, ehirlerde ya ayan nüfusun çoğunlukla Rus olması ve Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra cumhuriyeti terk etmeleridir. Dı arıya göç, son yıllarda hızı azalmakla birlikte devam etmektedir ve bu da en ba ta ehir nüfusunun azalmasına yol açmaktadır.
114 “Abaza rayonunun geçici yönetimi resmi olarak kuruldu.”, www.09biz.ru , (Eri im: 18.01.2006)
154 Tablo 91 Karaçay Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin Yıllara Göre ehir Kır Nüfusları ve Oranları Toplam Nüfus ehir Nüfusu Toplam Nüfusa Oranı (%) Yıllar Kır Nüfusu (ki i) (ki i) (ki i) ehir Nüfusu Kır Nüfusu Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes 1939 ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB 150.000 93.000 11.000 29 139.000 64.000 7,3 31,2 92,7 68,8 1959 278.000 65.000 213.000 23,4 76,6 1970 345.000 113.000 232.000 32,7 67,3 1975 361.000 149.000 212.000 41,2 58,8 1979 368.000 160.000 208.000 43,4 56,6 1985 396.000 182.000 214.000 46,0 54,0 1986 396.000 182.000 215.000 46,0 54,0 1989 418.000 204.000 214.000 49,1 50,9 1990 422.000 207.000 215.000 49,1 50,9 1991 427.000 211.000 216.000 49,3 50,7 1992 431.000 213.000 218.000 49,5 50,5 1993 434.000 208.000 226.000 47,9 52,1 1994 434.000 207.000 227.000 47,7 52,3 1995 436.000 207.000 229.000 47,6 52,4 1996 436.000 201.000 235.000 45,9 54,1 1998 436.000 193.000 243.000 44,1 55,9 1999 436.000 193.000 243.000 44,3 55,7 2000 435.000 192.000 243.000 44,0 56,0 2001 433.000 191.000 242.000 44,1 55,9 2002 439.000 193.000 246.000 44,0 56,0 2003 440.000 194.000 246.000 44,0 56,0 2004 437.000 193.000 244.000 44,2 55,8 2005 435.000 192.000 243.000 44,2 55,8 Kaynak: Regionı Rossii: statistiçeskiy sbornik. V 2 t. T. 1 Goskomstat Rossii. M:, 1999. s. 34 35; www.mojgorod.ru; www.elbrusoid.ru; www.kchr.info; www.gsk.ru; www.sci.aha.ru; http://rfdata.al.ru
Sayım yıllarına göre ehir ve kır nüfusları grafik olarak ekil 10’da, nüfus oranları da ekil 11’de görülmektedir. 1939 yılı için, o tarihte ayrı birimler olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin ortalama değerleri esas alınmı tır.
155 500 450 439 418 400 368 350 345 300 278 250 232 246 200 213 208 214 150 204 193 Nüfus (bin ki i) 100 160 50 113 0 65 1959 1970 1979 1989 2002
Toplam ehir Köy
ekil 10. Sayım Yıllarına Göre KÇC’nin ehir ve Kır Nüfuslarının Artı ı
57 51 56 67 81 77 Köy ehir Yüzde
49 43 44 33 19 23
1939 1959 1970 1979 1989 2002
ekil 11. Sayım Yıllarına Göre KÇC’de ehir ve Kır Nüfusu Oranları
2002 yılında 1989 sayımına göre ehir nüfusu % 49’dan % 44’e dü mü tür. Kır nüfusu ise % 51’den % 56’ya çıkmı tır. Đç göçün istikameti kırsal alandan ehirlere olmakla beraber, kırsal alanda doğurganlık hızının daha yüksek olması ve cumhuriyeti terk eden Rus nüfusun ehirli olması ehir nüfusu oranını dü ürmü tür.
2002 genel nüfus sayımı sonuçlarına göre Rusya Federasyonu’nun toplam nüfusunun % 73,3’ü ehirlerde, % 26,7’si kırsal alanda ya amaktadır. KÇC nüfusunun
156 ehirle me oranı ise Rusya geneline göre oldukça dü üktür. 2002 sayımına göre KÇC nüfusunun % 46’sı (245.939 ki i) kırsal alanda, % 44’ü (193.300 ki i) ehir yerle imlerinde ya amaktadır. ehirli nüfusun da % 40,7’si (179.087 ki i) 4 ehirde, % 3,3’ü (14.444 ki i) ehir tipi yerle imlerde (kasaba) ya amaktadır. Sayımdan sonraki yıllarda da bu oran deği memi tir. Yerle im yerlerine göre KÇC nüfusunun dağılımı ekil 12’de ekilde görülmektedir.
% 3
% 41 % 56
ehir ehir Tipi Yerle im Kırsal Yerle im
ekil 12. 2002 Sayımında KÇC Nüfusunun Yerle im Yerlerine Göre Dağılımı
KÇC’de etnik grupların ehirle me süreci ve oranı “Nüfusun Etnik Yapısı” bölümünde incelenmi tir.
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin Sovyetler Birliği dönemine ait, rayonlara (illere) göre nüfus verileri bulunamamı tır. Etnik grupların rayonlara göre dağılımında daha ayrıntılı veriler mevcuttur. (Bölüm IV A, Nüfusun Etnik Yapısı). 1998 2005 yılları arasına ait verilere göre, bu dönemde rayonların nüfus artı hızı oldukça dü üktür. (Tablo 92). Yedi yılda en büyük artı dört bin ki i ile Habez rayonunda olmu tur. Adıge Habl, Karaçay, Urup ve Zelençuk rayonlarının nüfusları azalmı tır. 2000 yılından itibaren gözlenen nüfus dü ü ünün ba lıca nedeni dı arıya göçtür.
157 Tablo 92 1998 2005 Yıllarında Rayonların (Đl) Nüfusu (ki i) Rayon 1998 2000 2001 2002 2004 2005 Adıge Habl 28.800 29.000 28.900 28.400 27.900 27.500 Habez 28.200 28.600 28.500 31.900 32.000 32.200 Karaçay 26.000 25.300 25.100 26.300 25.700 25.400 Malo Karaçay 37.700 37.900 38.000 39.500 39.500 39.600 Prikuban 34.500 34.600 34.500 35.500 35.300 35.000 Urup 22.100 21.900 21.700 18.700 18.400 18.200 Ust Ceguta 50.400 50.200 50.000 52.200 51.900 51.500 Zelençuk 53.300 53.600 53.300 53.400 52.500 52.000
Son iki sayım arasında bazı rayonların nüfusunda büyük deği iklik olmu tur. Altı rayonda nüfus artı hızı genel olarak dü üktür. Đki rayonda ise olağandı ı deği iklik görülmektedir. Rusların dı göçüne bağlı olarak Urup rayonunda nüfus % 59,7 azalmı , Karaçayların iç göçüne bağlı olarak Ust Ceguta’da ise % 139,8 artmı tır. (Tablo 93)
Tablo 93 1989 ve 2002 Sayımlarına Göre Rayonların (Đl) ve Rayon Merkezlerinin Nüfusu Nüfus (ki i) RAYON Nüfus (ki i) RAYON (ĐL) 1989 2002 MERKEZĐ 1989 2002 Adıge Habl 26.876 28.426 Adıge Habl 3.775 3.650 Habez 26.923 31.885 Habez 5.308 5.781 Karaçay 25.177 26.255 Karaçayevsk 21.582 22.113 Malo Karaçay 36.613 39.456 Uçkeken 13.872 15.052 Prikuban 32.750 35.547 Kavkazski 3.771 3.039 Urup 46.332 18.654 Pregradnaya 6.853 6.566 Ust Ceguta 21.769 52.196 Ust Ceguta 29.225 32.903 Zelençuk 52.080 53.414 Zelençukskaya 20.455 21.025 TOPLAM 414.970 439.470 TOPLAM 105.041 109.100
2002 nüfus sayımına göre sekiz rayon içinde en büyük nüfusa sahip iki rayon Zelençuk ve Ust Ceguta’dır. Zelençuk’ta hiç ehir yerle imi olmamasına rağmen burada yoğun Rus nüfusu ya amaktadır. Ust Ceguta ise yoğun yerle im yanında, ba kent Çerkessk’ten sonra en büyük nüfuslu ehir olan Ust Ceguta’nın bulunduğu rayondur. Yüzölçümü nispeten büyük olmasına rağmen Karaçay rayonu nüfus olarak sondan ikinci sıradadır; sınırları içinde bulunan 2 ehir ve 5 kasabanın nüfusu rayon nüfusuna dâhil değildir. Son yıllarda nüfusu hemen hemen hiç deği memi tir. (Tablo 94)
2002 genel nüfus sayımına göre rayonların ve rayon merkezlerinin, ehir yerle imlerinin ve nüfusu 3.000’den fazla olan kırsal yerle imlerin nüfusları Tablo 94’te yer almaktadır.
158 Tablo 94 2002 Nüfus Sayımına Göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Yerle im Yerlerinin Nüfusu*
Toplam Erkek Kadın Toplam Nüfus Đçinde (%) (ki i) (ki i) (ki i) Erkek Kadın Karaçay – Çerkes Cumhuriyeti 439.470 205.481 233.989 46,8 53,2 ehir Nüfusu 193.531 87.637 105.894 45,3 54,7 Kır Nüfusu 245.939 117.844 128.095 47,9 52,1 Çerkessk ehri 116.244 52.360 63.884 45,0 55,0 Karaçayevsk ehri (Bağlı Yerle im 37.393 16.985 20.408 45,4 54,6 Yerleriyle Birlikte) ehir Nüfusu: 33.817 15.296 18.521 45,2 54,8 Karaçayevsk ehri 22.113 9.872 12.241 44,6 55,4 (Karaçay rayonu merkezi) Teberda ehri 7.827 3.589 4.238 45,9 54,1 Dombay ( ehir tipi yerle im) 403 184 219 45,7 54,3 Orconikidzevski ( ty) 3.232 1.530 1.702 47,3 52,7 Elbrusski ( ty) 242 121 121 50,0 50,0 Kır Nüfusu (Mara Ayağı) 3.576 1.689 1.887 47,2 52,8 Adıge Habl Rayonu (Đl) – Kır Nüfusu 28.426 13.514 14.912 47,5 52,5 Adıge Habl Aulu (rayon merkezi) 3.650 1.691 1.959 46,3 53,7 Đkon Halk Aulu 4.202 2.043 2.159 48,6 51,4 Erken ahar 4.152 1.881 2.271 45,3 54,7 Diğer Kırsal Yerle im Yerleri 16.422 7.899 8.523 48,1 51,9 Zelençuk Rayonu (Đl) Kır Nüfusu 53.414 25.486 27.928 47,7 52,3 Zelençukskaya St tsa (rayon merkezi) 21.025 9.892 11.133 47,0 53,0 Đspravnava St tsa 4.586 2.061 2.525 44,9 55,1 Kardonikskaya St tsa 7.796 3.632 4.164 46,6 53,4 Kızıl Oktyabrski Aulu 3.587 1.770 1.817 49,3 50,7 Storojevaya St tsa 7.951 3.987 3.964 50,1 49,9 Diğer Kırsal Yerle im Yerleri 8.469 4.144 4.325 48,9 51,1 Karaçay Rayonu (Đl) 26.255 12.459 13.796 47,5 52,5 ehir Nüfusu 5.121 2.402 2.719 46,9 53,1 Novıy Karaçay ( ty) 2.163 1.069 1.094 49,4 50,6 Pravokubanski ( ty) 2.958 1.333 1.625 45,1 54,9 Kır Nüfusu 21.134 10.057 11.077 47,6 52,4 Kumı Avulu 4.287 2.052 2.235 47,9 52,1 Diğer Kırsal Yerle im Yerleri 16.847 8.005 8.842 47,5 52,5
159 Erkek Kadın Toplam Nüfus Đçinde (%) Toplam (ki i) (ki i) (ki i) Erkek Kadın Malo Karaçay Rayonu (Đl) – Kır Nüfusu 39.456 18.903 20.553 47,9 52,1 Uçkeken Köyü (rayon merkezi) 15.052 7.275 7.777 48,3 51,7 Krasnıy Vostok Köyü 3.297 1.595 1.702 48,4 51,6 Krasnıy Kurgan Köyü 3.229 1.488 1.741 46,1 53,9 Pervomayskoye Köyü 5.322 2.491 2.831 46,8 53,2 Tereze Köyü 6.307 3.042 3.265 48,2 51,8 Diğer Kırsal Yerle im Yerleri 6.249 3.012 3.237 48,2 51,8 Prikuban Rayonu (Đl) 35.547 17.048 18.499 48,0 52,0 ehir Nüfusu – Udarnıy ( ty) 1.137 518 619 45,6 54,4 Kır Nüfusu 34.410 16.530 17.880 48,0 52,0 Kavkazski (rayon merkezi) 3.039 1.369 1.670 45,0 55,0 Drujba Köyü 3.139 1.536 1.603 48,9 51,1 Psıj Aulu 6.810 3.262 3.548 47,9 52,1 Çapayevskoye Köyü 4.552 2.245 2.307 49,3 50,7 Diğer Kırsal Yerle im Yerleri 16.870 8.118 8.752 48,1 51,9 Urup Rayonu (Đl) 18.654 8.856 9.798 47,5 52,5 ehir Nüfusu – Mednogorski ( ty) 4.309 1.972 2.337 45,8 54,2 Kır Nüfusu 14.345 6.884 7.461 48,0 52,0 Pregradnaya St tsa (rm) 6.566 3.232 3.334 49,2 50,8 Kurcinovo Köyü 4.216 1.903 2.313 45,1 54,9 Diğer Kırsal Yerle im Yerleri 3.563 1.749 1.814 49,1 50,9 Ust Ceguta Rayonu (Đl) 52.196 24.395 27.801 46,7 53,3 ehir Nüfusu Ust Ceguta ehri (rm.) 32.903 15.089 17.814 45,9 54,1 Kır Nüfusu 19.293 9.306 9.987 48,2 51,8 Novaya Ceguta Aulu 3.718 1.794 1.924 48,3 51,7 Sarı Tüz Aulu 3.174 1.512 1.662 47,6 52,4 Diğer Kırsal Yerle im Yerleri 12.401 6.000 6.401 48,4 51,6 Habez Rayonu (Đl) – Kır Nüfusu 31.885 15.475 16.410 48,5 51,5 Habez Aulu (rayon merkezi) 5.781 2.750 3.031 47,6 52,4 Ali Berdukovski Aulu 5.071 2.427 2.644 47,9 52,1 Besleney Aulu 3.175 1.538 1.637 48,4 51,6 Diğer Kırsal Yerle im Yerleri 17.858 8.760 9.098 49,1 50,9 * Rayonların, ehir yerle imlerinin, rayon merkezlerinin ve nüfusu binden fazla olan kırsal yerle im yerlerinin nüfusu
160 a. ehirlerin Nüfusu KÇC’nin dört ehrinden sadece ba kent Çerkessk’in nüfusu yüz binin üzerindedir. ehir sayısı az olduğu için her birini ayrı ayrı ele almak aydınlatıcı olacaktır. ehirlerin toplu halde yıllara göre nüfusları Tablo 98’de görülmektedir. 1989 2005 arasındaki 16 yılda Çerkessk ve Ust Ceguta’nın nüfusu çok az artmı , diğer iki ehrin ise azalmı tır. Özellikle 2000 yılından sonra dı göçe bağlı olarak nüfusta azalma görülmektedir.
Tablo 95 1989 2005 Yıllarında ehirlerin Nüfusu (ki i) 1989 1992 1996 1998 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Çerkessk 112.300 118.700 119.900 121.300 121.700 120.700 116.200 116.200 116.900 117.100 Ust Ceguta 29.200 31.600 31.500 31.400 31.500 31.400 32.900 32.900 32.500 32.100 Karaçayevsk 21.500 21.600 20.900 15.500 14.800 14.600 22.100 22.100 21.400 20.900 Teberda 8.800 8.900 8.300 8.100 7.600 7.400 7.800 7.800 7.700 7.600
(1). Çerkessk Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin ba kenti Çerkessk cumhuriyetin en kuzeyinde, Kuban nehrinin doğusunda, dağ önü olarak adlandırılan bölgede bulunmaktadır. (44°13' enlem, 42°03' boylam). Prikuban rayonu içinde yer almasına rağmen rayon yönetimine bağlı değildir.
Genel ehir planlaması 1956 yılında yapılmı tır. ehir Merkez, Güney ve Kuzey olmak üzere üç bölgeye (mikrorayon) ayrılmı tır. Eski Kazak stanitsasının (köy) bulunduğu, eğri dar sokaklarıyla en eski bölgeyi içine alan Merkez, ehrin endüstri, ula ım, idari ve kültür merkezi olmu tur. En büyük kamu binaları (Sovyet Evi, belediye, kütüphane, dram tiyatrosu, postane, Kuban Oteli) burada toplanmı tır. “Ye il Ada” parkı da bu bölgede bulunmaktadır. 1957’den itibaren geli meye ba layan Kuzey esas olarak endüstri, Güney de çiftlik tipi özel evlerin toplandığı bölgeler olmu tur.
ehirden 18 km. mesafede mesire yeri olarak kullanılan ve su sporları yapılan Batalpa a gölleri bulunmaktadır; göller sonradan baraj gölüne dönü türülmü tür. ehrin güneyinde, Ust Ceguta ehri yakınlarında bronz çağından (MÖ 3 2 bin yıl) kalma kurganlar vardır.
161 Çerkessk’in nüfusu 2005 yılı itibarıyla 117.100 ki idir. Tablo 96’da görüldüğü gibi, dönem dönem farklılık gösterse de nüfus artı hızı dü üktür. 2000 yılından itibaren de nüfusu azalmaya ba lamı tır.
Tablo 96 Çerkessk ehrinin Yıllara Göre Nüfusu (ki i) 1897 8.100 1973 75.000 1996 119.900 1926 19.000 1976 83.000 1998 121.300 1939 28.600 1979 90.800 2000 121.700 1959 41.700 1982 96.000 2001 120.700 1962 47.000 1986 105.000 2002 116.200 1967 57.000 1989 113.060 2003 116.200 1970 67.200 1992 118.700 2005 117.100
Son iki sayım arasında Çerkessk nüfusu % 2,8’lik küçük bir artı göstermi , kadın erkek oranı ise 13 yılda hiç deği memi tir.
Tablo 97 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Çerkessk ehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu (ki i) Toplam Nüfus Đçinde (%) Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 52.614 52.360 60.446 63.884 113.060 116.244 45,0 45,0 55,0 55,0 1989 sayımına göre Çerkessk’te nüfusun çoğunluğunu Ruslar olu turmaktadır (% 67,8). Yerli halklar içinde en büyük nüfusa Karaçaylar sahip olmasına rağmen ehirdeki oranları Çerkeslerden dü üktür. Abazaların Çerkessk’teki nüfus oranı
KÇÖB’deki oranlarıyla hemen hemen aynıdır (% 6,5). (Tablo 98)
Tablo 98 1989 Sayımına Göre Çerkessk Nüfusunun Etnik Yapısı Halk Nüfus (ki i) Oran (%) Rus 76.124 67,8 Çerkes 10.087 9,0 Karaçay 8.702 7,7 Abaza 7.288 6,5 Ukraynalı 2.454 2,2 Nogay 1.361 1,2 Ermeni 1.353 1,2 Diğer 4.938 4,4 Toplam 112.307 100
162 Çerkessk ilk olarak 1804 yılında Kuban Sınır Hattı’nda askeri istihkâm olarak kurulmu tur. Buranın 4 km. kadar güneyinde, 30 Eylül 1789’da Osmanlı ordusuna kar ı kazanılan sava ın anısına, Osmanlı ordusunun komutanı Battal Pa a’ya istinaden “Batalpa insk” adı verilmi tir. 1825 sonbaharında Stavropol Eyaleti’nden getirilen ilk Kazak yerle imciler istihkâmın çevresine yerle tirilmi ve böylece Batalpa inskaya stanitsası kurulmu tur. 1846 yılında takas ticaret merkezi açılmı tır. 1869 yılında stanitsayı ehir yapma giri imi olmu tur, ancak çevredeki büyük toprakların sahipleri buna kar ı çıkmı ve engellemi tir. Nüfusu Rusya’nın deği ik bölgelerinden gelenlerle sürekli artmı tır. Fakat bölgenin ekonomik önemi, Rusya’yla gerekli ula ım ağı olmadığı için yava artmı tır.
Buradan geçen Rostov Vladikafkas demiryolu hattının açılmasıyla Batalpa inskaya hızla geli mi , yeni mahalleler olu mu , merkezinde ticari i letmeler ve katedral açılmı tır. Kuban Oblastı’nın güneydoğusunda önemli bir merkez haline gelmi tir.
Batalpa inskaya stanitsası 1880 yılından itibaren Batalpa a Uyezdi’nin (1886’dan itibaren Otdel) yönetim merkezi olmu tur. 1931 yılında ehir statüsü almı , 1934 yılında adı Sulimov olarak deği tirilmi tir. (Ural’da Sovyet iktidarı için mücadele eden, Rusya SFSC Halk Komitesi ba kanının adı). 1937’de Sulimov tutuklanıp kur una dizilince ehre, o zamanki içi leri halk komitesinin tutuklama ve idam sorumlusu N.Đ. Yejov’un adı verilmi ve Yejovo Çerkessk olmu tur. 1939’da Yejov da tutuklanınca ehrin adından onun adı atılarak sadece Çerkessk olarak adlandırılmı tır.
Đkinci Dünya Sava ı sırasında, 11 Ağustos 1942’den 17 Ocak 1943’e kadar ehir Alman i gali altında kalmı tır.
Çerkessk, 1922’den itibaren Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nin, 1926’dan itibaren Çerkes Ulusal Bölgesi’nin, 1928 43 yılları arasında Çerkes Özerk Bölgesi’nin, 1957 yılından itibaren Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nin yönetim merkezi, 1991’den itibaren de Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin ba kenti olmu tur.
Armavir Bakü hattından ayrılan Nevinnomıssk Ceguta demiryolu ağı üzerinde ehrin tren istasyonu vardır. 1828 1878 yıllarında yapılan Askeri Sohum Yolu’nun
163 ( imdi otoyol) ba langıç noktasıdır. Makine yapımı, kimya, elektro teknik, hafif sanayi ve gıda sanayi kolları geli mi tir. Soğutucu, lastik teknik, dü ük voltajlı aygıt, çimento fabrikaları çalı maktadır. Đn aat malzemeleri üretilmektedir.115
(2). Ust Ceguta Kuban nehrinin doğu kıyısında, Askeri Sohum Yolu üzerinde, Çerkessk’in 15 km. güneyinde bulunmaktadır. Ust Ceguta rayonunun yönetim merkezidir. Nevinnomıssk’tan Armavir Prohladnaya demiryoluna bağlanan hat üzerinde istasyonu vardır. Stavropol Kanalı Kuban’dan ba langıcını Ust Ceguta yakınlarında alır.
Çerkessk’ten sonra en büyük nüfusa sahip ehirdir. 1959’dan itibaren nüfusu hızla artmı , SSCB’nin dağılmasından sonra dü me eğilimine girmi tir. (Tablo 99)
Tablo 99 Ust Ceguta ehrinin Yıllara Göre Nüfusu (ki i) 1959 4.400 1992 31.600 2001 31.400 1970 6.500 1996 31.500 2002 32.900 1979 19.200 1998 31.400 2003 32.900 1989 29.225 2000 31.500 2005 32.100 Ust Ceguta nüfusunun cinsiyet oranı son iki sayım arasında biraz deği mi tir. 1989 yılında erkek nüfusun oranı % 47,1 iken, 2002 yılında % 45,9’a dü mü tür. Bu doğal nedenlerden çok erkeklerin çalı ma amacıyla daha büyük ehirlere gitmesiyle açıklanabilir. (Tablo 100)
Tablo 100 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Ust Ceguta ehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu (ki i) Toplam Nüfus Đçinde (%) Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın
1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002
13.777 15.089 15.448 17.814 29.225 32.903 47,1 45,9 52,9 54,1
115 “Karaçayevo Çerkesskaya Respublika” (“Karaçay Çerkes Cumhuriyeti”), Rossiya Entsiklopediçeski spravoçnik (Rusya Ansiklopedik Kılavuz), s. 45 50. Feniks Yay., Rostov na Donu, 2001. http://www.mojgorod.ru, http://www.dombayinfo.ru/region_info/info, http://ine.ru / (Eri im: 19.11.2004)
164 1861 yılında, Kuban’dan gelip yerle en Kazaklar tarafından Ust Cegutinskaya adıyla stanitsa olarak kurulmu tur. Bugün nüfusu çoğunlukla Karaçaylardan olu maktadır. Adını Kuban’ın sağ kolu Ceguta nehrinin ağzında bulunmasından alır (Ceguta (Cögetey) Karaçayca "ıhlamur deresi”; “Ustye” Rusça nehir ağzı). 1975 yılında ehir statüsü almı tır.
1990’ların ba ında in aat malzemeleri üretimi geli meye ba lamı tır. Betonarme ürünleri, çimento, kireç, silikat tuğla fabrikaları çalı maktadır.
(3). Karaçayevsk 43°16' enlem, 41°55' boylam coğrafi konumunda bulunan Karaçayevsk ehri, Skalistıy sıradağlarının uzantılarında, Teberda nehrinin Kuban’a karı tığı yerde, Askeri Sohum Otoyolu üzerinde, Ceguta demiryolu istasyonundan 45 km. mesafede ve Çerkessk’in 60 km. güneybatısında bulunmaktadır. Karaçay rayonunun yönetim merkezidir. “Cumhuriyet ehri”dir, yani herhangi bir rayon yönetimine bağlı değildir. Teberda ehri, Dombay, Orconikidzevski ve Elbrusski ehir tipi yerle imleri Karaçayevsk ehrine bağlıdır.
Nüfusu 1989’a kadar yüksek sayılabilecek bir hızda artmı tır. Bu tarihten sonra dü me eğilimine girmi tir, ancak 2002 sayımında artmı görünmektedir.
Tablo 101 Karaçayevsk ehrinin Yıllara Göre Nüfusu (ki i) 1959 9.600 1992 21.600 2001 14.600 1970 14.800 1996 20.900 2002 22.100 1979 16.900 1998 15.500 2003 22.100 1989 21.500 2000 14.800 2005 20.900
Bir önceki sayıma göre 2002’de Karaçayevsk ehrinin nüfusunda % 2,5 artı görülmektedir. Ancak bağlı ehirlerde ve ehir tipi yerle imlerde durum farklıdır. Orconikidzevski dı ında bütün ehir yerle imlerinin nüfusu azalmı tır. Özellikle, turizm kenti olan Dombay’ın nüfusu dörtte bire dü mü tür. Genel olarak ehir nüfusundaki dü ü , kadın erkek oranının kadınlar lehine bozulması, 1990’larda bozulan ekonomiye
165 bağlı olarak erkek nüfusun Karaçayevsk’e, cumhuriyetin ve Rusya’nın diğer ehirlerine gittiğini göstermektedir.
Tablo 102 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Karaçayevsk ehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu (ki i) Toplam Nüfus Đçinde (%) Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın
1989 2002 1989 2002 1989* 2002 1989 2002 1989 2002 Karaçayevsk (Bağlı Yerle im 16.985 20408 37393 45,4 54,6 Yerleriyle Birlikte) ehir Nüfusu: 16.587 15.296 18.892 18.521 35.479 33.817 46,8 45,2 53,2 54,8 Karaçayevsk ehri 9.640 9.872 11.942 12.241 21.582 22.113 44,7 44,6 55,3 55,4 Teberda ehri 4.393 3.589 4.447 4.238 8.840 7.827 49,7 45,9 50,3 54,1 Dombay ( ty) 876 184 725 219 1.601 403 54,7 45,7 54,3 54,3 Orconikidzevski ( ty) 1.466 1.530 1.662 1.702 3.128 3.232 46,9 47,3 53,1 52,7 Elbrusski ( ty) 212 121 116 121 328 242 64,6 50,0 35,4 50,0 Kır Nüfusu Mara 1.689 1.887 3.576 47,2 52,8 Ayağı * Karaçayevsk’in 1989 sayımına ait kırsal nüfus (Mara Ayağı) verileri bulunamamı tır. Karaçayevsk yeni bir ehirdir. 1926 yılında Georgiyevsk köyü olarak kurulmu tur. 1929 yılında ehir statüsü almı ve adı Mikoyan ahar olarak deği tirilmi tir. (Sovyet parti ve devlet adamı A.Đ. Mikoyan’ın adından). Karaçaylar 1944’te Orta Asya’ya sürgün edildikten sonra Karaçayca kökenli bütün yer adları haritalardan silinmi , ehrin adı da Kluhori olarak deği tirilmi tir. 1957 yılında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi kurulduğunda bugün kullanılan üçüncü adını almı tır.
ehirde klima, betonarme ürünler üreten fabrikalar, bira, süt, ekmek fabrikaları vardır. Devlet Pedagoji Enstitüsü de Karaçayevsk’te bulunmaktadır.
(4). Teberda Büyük Kafkas dağlarının kuzey yamaçlarında, 1280–1420 m. rakımda, Kuban’ın batı kolu olan Teberda nehri vadisinde kurulmu tur. (43°32' enlem, 41°30' boylam). Askeri Sohum Yolu üzerinde, Armavir Bakü hattı üzerindeki Ceguta istasyonundan 90
166 km., Çerkessk’ten de 105 km. güneydedir. Đdari olarak Karaçayevsk ehir yönetimine bağlıdır.
Yüksekliği 3300 metreye kadar ula an dağlarla (doğuda Kelba ı, Ka kay; batıda Lısaya, Ullu Hatipara ve Gitçe Hatipara) çevrilidir. Teberda vadisi ve dağların yamaçları iğne ve geni yapraklı ormanlarla kaplıdır. Kı ları iklim yumu ak, yazın ılıman sıcaktır. Ocak ayı hava sıcaklığı ortalaması 3°C, ağustos ayı ortalaması 15– 16°C’dir. Yıllık yağı ortalaması, en çok mayıs ayında olmak üzere 700 mm.dir. Bu iklim ko ulları nedeniyle tüm Rusya’da ünlü bir tatil merkezidir.
Ekonomisi turizme bağlı olduğundan, SSCB’nin dağılmasından sonra bozulan ekonomik yapı nedeniyle zaten çok olmayan nüfusu azalmaya ba lamı tır.
Tablo 103 Teberda ehrinin Yıllara Göre Nüfusu (ki i) 1959 4.400 1992 8.900 2001 7.400 1970 6.500 1996 8.300 2002 7.800 1979 6.600 1998 8.100 2003 7.800 1989 8.800 2000 7.600 2005 7.600
Son iki sayıma göre Teberda nüfusu da, diğer birçok ehir gibi azalmı tır. Kadın erkek oranının kadınlar lehine bozulması, erkek nüfusun çalı ma amaçlı dı arıya göçünü göstermektedir.
Tablo 104 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Teberda ehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu (ki i) Toplam Nüfus Đçinde (%) Toplam Erkek Kadın Erkek Kadın
1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002
8840 7827 4393 3589 4447 4238 49,7 45,9 50,3 54,1 Teberda 1868 yılında Karaçaylar tarafından kurulmu tur. Đlk olarak Ojay Bayçora’nın ailesinden 40 hane yerle mi tir; bu nedenle köy bir süre onun soyadıyla “Bayçoralanı Kabak” olarak anılmı tır. Daha sonra yanına kurulduğu nehrin adıyla, Teberda olarak adlandırılmı tır.
167 1925 yılında verem hastaları için ilk sanatoryum açılmı tır. 1929 yılında ehri tipi yerle im, 1971 yılında da ehir statüsü almı tır. 1970’li yıllarda "Gornoye U çelye" (Dağ Vadisi), "Kluhori" v.d. sanatoryumlar, "Teberda", "Azgek" gibi turistik oteller i letmeye açılmı tır.
1936 yılında, Teberda ehrini de sınırları içine alan “Teberda Milli Parkı” kurulmu tur. 85.000 hektar alana sahip bu milli park Zelençuk ve Teberda nehirlerinin yukarı kesimlerini kaplar. Bu arazide Kafkasya’nın 186 endemik bitki türü yeti mekte ve 137 tür omurgalı hayvan ya amaktadır.116
b. ehir Tipi Yerle imlerin (Kasabaların) Nüfusu Nüfus artı ı bakımından en kötü durumda olanlar ehir tipi yerle imlerdir. Ekonomisi genellikle büyük bir i letmeye bağlı, nüfusu da çoğunlukla göçmen Ruslardan olu an bu kasabalar ekonomik gerilemeyle birlikte göçten kaynaklanan nüfus kaybına uğramı lardır. En büyük nüfus kaybı turizm merkezi olan Dombay’da olmu tur.
Tablo 105 ehir Tipi Yerle imlerin Yıllara Göre Nüfusu (ki i) 1989 2000 2002 2004 2005 Dombay 1601 1500 403 400 400 Elbrusski 328 300 242 200 200 Mednogorski 5516 5300 4309 4300 4200 Novıy Karaçay 2138 2100 2163 2100 2100 Orconikidzevski 3128 2800 3232 3200 3100 Pravokubanski 3627 3300 2958 2800 2700 Udarnıy 1221 1000 1137 1100 1100 1990’lı yıllarda kırsal yerle ime dönü türülen ehir tipi yerle imlerin 1989 sayımına göre nüfusları ise öyledir: Adıge Habl rayonuna bağlı Erken ahar 4974 ki i; Urup rayonuna bağlı Urup 1390, Kurcinovo 5110 ki i; Zelençuk rayonuna bağlı Arhız 1932 ki i.117
116 “Kratkaya harakteristika regiona” (Bölgenin Kısa Tasviri”), http://www.dombayinfo.ru/region_info (Eri im: 12.06.2005). 117 “ Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 g.” (“1989 Sovyetler Birliği Genel Nüfus Sayımı Sonuçları”), C. 1, Demoscope Weekly , № 243 244, 17 30 Nisan 2006, www.demoscope.ru (Eri im: 28.11.2005)
168 3. Doğum Yerine Göre Nüfus 2002 nüfus sayımı sonuçlarına göre, KÇC’nin 439.470 ki ilik nüfusu içinde KÇC’de doğanların sayısı 347.721 ki idir (% 79). (Tablo 106). Kalan 91.749 ki i içinde en büyük grubu 33.271 ki i ile eski SSCB ülkelerinde doğanlar olu turmaktadır. Bilindiği gibi 1944 yılında Karaçaylar Orta Asya’ya sürgün edilmi ve 13 yıl orada kalmı lardır. Dolayısıyla, KÇC’de ya ayan Karaçayların 45–58 ya grubu sürgünde bulundukları yerlerde doğmu tur (Kazakistan’da 12.356, Kırgızistan’da 7.561 ki i). 44.66 ki i ile ikinci sırada Ukrayna doğumlular yer almaktadır. KÇC’deki Rus Kazak nüfus içinde Ukrayna kökenlilerin fazla olması bunda etkili olmalıdır. Rusya’nın diğer bölgelerinde doğanlar içinde en büyük ağırlığı yakın bölgelerde, özellikle Stavropol (19.946 ki i) ve Krasnodar (6.974 ki i) kraylarında doğanlar tutmaktadır. Çeçenistan’da doğanların sayısı da nispeten yüksektir (2.255 ki i).
KÇC’de doğan ve Rusya’nın diğer bölgelerinde ya ayan nüfus 388.135 ki idir. (1989’da 311.154 ki i). Bu nüfus içinde en büyük ağırlığı Stavropol ve Krasnodar kraylarında ya ayanlar olu turmaktadır (19.105 ve 3442 ki i). 1000 ki iden fazla KÇC doğumlu nüfusun ya adığı Rusya’nın diğer bölgeleri Rostov Oblastı (1438 ki i), Kabardey Balkar Cumhuriyeti (1151 ki i), Moskova ehri (1861 ki i) ve Ural Federal Bölgesi’nin Tümen Oblastı (1033 ki i) ile ona bağlı Yamal Nenets Özerk Bölgesi’dir (1033 ki i). Yürütülen büyük ekonomik projelere bağlı olarak özellikle Nogaylar bu uzak bölgelerde yoğunla mı tır. (Tablo 106)
169 Tablo 106 2002 Nüfus Sayımında Doğum ve Đkamet Yerine Göre KÇC Nüfusu (ki i) ...... bölgesinde doğan ve KÇC’de doğan ve ...... KÇC’de ya ayan nüfus bölgeside ya ayan nüfus Merkez Federal Bölgesi 4.420 3.850 (Tsentralnıy Federalnıy Okrug) Belgorod Oblastı 164 82 Bryan Oblastı 335 37 Vladimir Oblastı 169 75 Voronej Oblastı 540 188 Đvanov Oblastı 192 58 Kaluga Oblastı 99 56 Kostroma Oblastı 156 28 Kura Oblastı 396 81 Lipetsk Oblastı 103 65 Moskova Oblastı 368 811 Orlov Oblastı 192 43 Ryazan Oblastı 188 68 Smolen Oblastı 267 70 Tambov Oblastı 228 61 Tver Oblastı 262 125 Tula Oblastı 271 68 Yaroslav Oblastı 143 73 Moskova ehri 347 1.861 Kuzeybatı Federal Bölgesi 2.006 1.834 (Severo Zapadnıy Federalnıy Okrug) Karelya Cumhuriyeti 119 51 Komi Cumhuriyeti 285 134 Arhangelsk Oblastı 346 80 Nenets Özerk Bölgesi 2 4 Vologod Oblastı 248 82 Kaliningrad Oblastı 126 127 Leningrad Oblastı 255 369 Murman Oblastı 172 188 Novgorod Oblastı 93 35 Pskov Oblastı 99 28 St. Petersburg ehri 263 740 Güney Federal Bölgesi 384.211 375.469 (Yujnıy Federalnıy Okrug) Adıgey Cumhuriyeti 179 530 Dağıstan Cumhuriyeti 1.388 168 Đngu etya Cumhuriyeti 106 133 Kabardey Balkar Cumhuriyeti 1.088 1.151 Kalmuk Cumhuriyeti 559 135 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti 347.721 347.721 Kuzey Osetya – Alanya Cumhuriyeti 821 678 Çeçenistan Cumhuriyeti 2.255 256 Krasnodar Krayı 6.974 3.442
170 ...... bölgesinde doğan ve KÇC’de doğan ve ...... KÇC’de ya ayan nüfus bölgeside ya ayan nüfus Stavropol Krayı 19.946 19.105 Astrahan Oblastı 280 246 Volgograd Oblastı 645 466 Rostov Oblastı 2.249 1.438 Volga Federal Bölgesi 5.179 2.573 (Privoljskiy Federalnıy Okrug) Ba kurdistan Cumhuriyeti 655 124 Mari El Cumhuriyeti 117 20 Mordovya Cumhuriyeti 182 20 Tataristan Cumhuriyeti 636 831 Udmurt Cumhuriyeti 241 199 Çuva Cumhuriyeti 146 202 Kirov Oblastı 441 62 Nijegorod Oblastı 307 196 Orenburg Oblastı 402 121 Penzen Oblastı 281 37 Perm Oblastı 853 206 Komi Permyak Özerk Bölgesi 12 1 Samara Oblastı 274 184 Saratov Oblastı 506 298 Ulyanov Oblastı 138 73 Ural Federal Bölgesi 2.613 2.073 (Uralskiy Federalnıy Okrug) Kurgan Oblastı 154 18 Sverdlov Oblastı 1.055 237 Tümen Oblastı 643 1.671 Hantı Özerk Bölgesi – Yugra 24 575 Yamal Nenets Özerk Bölgesi 31 1.033 Çelyabin Oblastı 761 147 Sibirya Federal Bölgesi 4.670 1.396 (Sibirskiy Federalnıy Okrug) Altay Cumhuriyeti 33 4 Buryat Cumhuriyeti 206 290 Tıva Cumhuriyeti 43 9 Hakas Cumhuriyeti 15 43 Altay Krayı 594 109 Krasnoyar Krayı 811 254 Taymır (Dolgan Nenets) Özerk Bölgesi 39 12 Evenk Özerk Bölgesi 5 1 Đrkut Oblastı 470 251 Ust Ordın Buryat Özerk Bölgesi 8 7 Kemerovo Oblastı 981 142 Novosibirsk Oblastı 517 134 Omsk Oblastı 400 80 Tomsk Oblastı 288 35 Çitin Oblastı 312 45 Agin Buryat Özerk Bölgesi 4 2
171 ...... bölgesinde doğan ve KÇC’de doğan ve ...... KÇC’de ya ayan nüfus bölgeside ya ayan nüfus Uzakdoğu Federal Bölgesi 2.138 940 (Dalnevostoçnıy Federalnıy Okrug) Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) 303 444 Primorski Krayı 406 127 Habarov Krayı 356 108 Amur Oblastı 230 63 Kamçatka Oblastı 289 66 Koryak Özerk Bölgesi 93 4 Magadan Oblastı 205 34 Sahalin Oblastı 286 65 Yahudi Özerk Oblastı 29 21 Çukça Özerk Bölgesi 34 12 RUSYA FEDERASYONU TOPLAM 405.237 388.135 BDT Ülkeleri, Baltık devletleri ve diğer 33.271 dünya ülkeleri Azerbaycan 2.292 Ermenistan 1.043 Belorus 771 Gürcistan 1.576 Kazakistan 12.356 Kırgızistan 7.561 Letonya 74 Litvanya 74 Moldavya 166 Tacikistan 531 Türkmenistan 416 Özbekistan 1.571 Ukrayna 4.466 Estonya 44 Diğer dünya ülkeleri 330 Yer belirtmeyen 962 KÇC TOPLAM 439.470
172 D. NÜFUSUN YA VE CĐNSĐYET YAPISI Nüfusun ya ve cinsiyet yapısının incelenmesi, nüfusun geçmi inin ve gelecek perspektiflerinin belirlenmesin için önemlidir. Uzun yıllar boyunca meydana gelen doğum, ölüm ve göç süreçlerinin etkile imi ya ve cinsiyet yapısının olu masında temel etkenlerdir. Bu nedenle nüfusun ya a ve cinsiyetlere göre dağılımı o nüfusun geli im tarihini gösterir. Ya ve cinsiyet yapısı, nüfusun artı potansiyelinin ayırt edici özelliklerinden biridir. Doğum ve ölüm oranlarının aynı yoğunlukta olduğu nüfus yava artacaktır ve gençlerin fazla olduğu bir nüfusa kıyasla azalacaktır.
1. Nüfusun Ya Yapısı Nüfusun ya yapısı büyük ölçüde doğum oranıyla belirlenmektedir, fakat buna göç ve ölüm oranı da etki etmektedir. ehir ve kır nüfuslarının ya yapısı tarihi olarak bazı farklılıklara sahiptir. KÇC’de ehirle menin özellikleri, ehirlerde ve kırsal alanda ya ayanların doğurganlık ve ya am sürelerindeki farklılıklar bu yapıya yansımı tır.
1939 genel nüfus sayımında ayrı olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin ya yapısı farklılık göstermektedir. Özerk bölgelerinin nüfuslarının en büyük bölümünü 0 14 arası ya grubu olu turmaktadır (% 43,4 ve % 41,5). Karaçay ÖB nüfusunun % 47’sini Karaçaylar, % 43’ünü Ruslar olu turmaktadır. ( ekil 13)
14000
12000
10000
8000
6000 Nüfus
4000
2000
0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70 ve üz.
Erkek Kadın
ekil 13. 1939 Nüfus Sayımında Karaçay ÖB Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı
173 Karaçay Özerk Bölgesi nüfusu içinde 15 ya ından küçükler büyük bir oran olu turmaktadır. Sonraki yıllarda da çocuklar ve gençler toplam nüfus içinde en büyük grubu olu turmaya devam etmi lerdir. Bu durum o yıllarda özellikle Karaçaylarda doğurganlık hızının yüksek ve çok çocukluluğun yaygın olmasından kaynaklanmaktadır. Kadın ve erkek oranı birbirine çok yakındır. Sadece, kadınların ortalama ömrünün uzun olmasına bağlı olarak, 70 ya ve üzerinde oran deği mektedir. (Tablo 107)
Tablo 107 1939 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Karaçay Özerk Bölgesi’nin Nüfusu (ki i) ehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Ya Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 5 9 870 456 414 19.581 9.818 9.763 20.451 10.274 10.177 10 14 1.078 530 548 18.947 9.692 9.255 20.025 10.222 9.803 15 19 1.337 723 614 11.441 5.534 5.907 12.778 6.257 6.521 20 24 1.212 581 631 11.561 5.783 5.778 12.773 6.364 6.409 25 29 1.315 659 656 11.972 6.002 5.970 13.287 6.661 6.626 30 34 1.043 536 507 8.965 4.741 4.224 10.008 5.277 4.731 35 39 817 428 389 7.733 3.897 3.836 8.550 4.325 4.225 40 44 587 330 257 4.920 2.400 2.520 5.507 2.730 2.777 45 49 415 206 209 4.186 1.898 2.288 4.601 2.104 2.497 50 54 245 118 127 3.503 1.500 2.003 3.748 1.618 2.130 55 59 219 110 109 3.606 1.429 2.177 3.825 1.539 2.286 60 64 142 54 88 3.440 1.478 1.962 3.582 1.532 2.050 65 70 104 51 53 2.423 1082 1.341 2.527 1.133 1.394 70 74 56 18 38 1.714 696 1.018 1.770 714 1.056 75 79 36 12 24 1.493 629 864 1.529 641 888 80 84 11 6 3 934 380 554 945 386 559 80 89 6 1 3 490 206 284 496 207 289 90 94 6 0 6 282 109 173 288 109 179 95 99 6 1 5 243 109 134 249 110 139 100 ya ve 3 2 1 261 103 158 264 105 159 üzeri Ya ı 3 2 1 46 25 21 49 27 22 bilinmeyen Toplam 10.713 5.427 5.286 139.590 68.508 71.082 150.303 73.935 76.368 Kaynak: Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1939 goda (1938 SSCB Nüfus Sayımı). Tablo f. 11. Nüfusun Ya Yapısı. RGAE. F.1562 Op. 336 D.607. www.demoscope.ru
Karaçayların dü ük ehirle me oranına bağlı olarak, ya gruplarının sayısı ehirde ve kırsal alanda çok farklıdır. Fakat ehir ve kır nüfusunda ya grubu oranları hemen hemen aynıdır. Kırsalda ilk üç sırayı en genç üç ya grubu (04, 5 9 ve 10 14) alırken, ehirlerde 40 ya ına kadar ya gruplarının oranı birbirine yakındır. ehir
174 nüfusunu daha çok gençlerin ve orta ya lıların olu turduğu görülmektedir; 50 54 ya grubunun üzerinde ehirli nüfus çok azdır. ( ekil 14)
12000
10000
8000
6000 Nüfus 4000
2000
0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70 ve üz.
ehir Erkek ehir Kadın Köy Erkek Köy Kadın
ekil 14. 1939 Nüfus Sayımında Karaçay Özerk Bölgesi ehir ve Kır Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı
1939 yılında Çerkes Özerk Bölgesi’nin % 58,3’ünü Ruslar, % 17,2’sini Çerkesler, % 11’ini Abazalar olu turmaktadır. En büyük oran en genç ya gruplarına aittir. ( ekil 15). Karaçay bölgesinde en büyük ya grubu 0 4 iken ve sonraki iki ya grubu (5 9 ve 10 14) oranı birbirine yakınken, Çerkes bölgesinde 0 4 ve 10 14 ya grupları hemen hemen aynı nüfus oranına sahiptir. 20 29 ya arasında kadınların erkeklerden fazla olduğu görülmektedir. Bunun nedeni Đkinci Dünya Sava ı öncesi gençlerin askere alınması olmalıdır. Birinci Dünya Sava ı’nın ve 1917 1922 arasında Rusya’da ya anan iç sava ın ya gruplarının nüfusuna ve cinsiyet oranına olumsuz etkileri de hissedilmektedir. (Tablo 108)
Tablo 108 1939 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Çerkes Özerk Bölgesi’nin Nüfusu (ki i) ehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 0 4 1792 1612 3404 4836 4575 9411 6628 6187 12815 5 9 1114 1192 2306 4195 4091 8286 5309 5283 10592 10 14 1797 1853 3650 4777 4775 9552 6574 6628 13202 15 19 1282 1143 2425 2169 2320 4489 3451 3463 6914 20 24 913 1294 2207 2601 3004 5605 3514 4298 7812 25 29 1598 1603 3201 2684 3211 5895 4282 4814 9096
175 ehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 30 34 1548 1413 2961 2362 2308 4670 3910 3721 7631 35 39 1014 1243 2257 1931 2096 4027 2945 3339 6284 40 44 898 851 1749 1228 1317 2545 2126 2168 4294 45 49 659 682 1341 925 1037 1962 1584 1719 3303 50 54 484 549 1033 716 995 1711 1200 1544 2744 55 59 301 404 705 629 1093 1722 930 1497 2427 60 64 205 305 510 618 913 1531 823 1218 2041 65 69 137 264 401 472 702 1174 609 966 1575 70 74 69 168 237 258 364 622 327 532 859 75 79 48 102 150 175 306 481 223 408 631 80 84 13 42 55 81 182 263 94 224 318 85 89 6 24 30 52 97 149 58 121 179 90 94 2 4 6 22 45 67 24 49 73 95 99 2 6 8 13 30 43 15 36 51 100 ya ve 1 2 3 11 33 44 12 35 47 üzeri Ya ı bilinmeyen 5 1 6 4 4 5 5 10 Toplam 13.888 14.757 28.645 30.755 33.498 64.253 44.643 48.255 92.898 Kaynak: Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1939 goda. (1939 SSCB Nüfus Sayımı). Tablo f. 11. Vozvrastnoy sostav naseleniya (Nüfusun Ya Yapısı). RGAE. f.1562 Op. 336 D.607. Demoscope Weekly, www.demoscope.ru
7000
6000
5000
4000 Erkek Kadın
Nüfus 3000
2000
1000
0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70 ve üz.
ekil 15. 1939 Nüfus Sayımında Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı
Çerkes ÖB’de ehirle me Karaçay ÖB’ye göre fazladır. Ancak ya gruplarının oranı aynıdır. En genç üç ya grubunda ehir ve kır nüfusu farkı fazlayken, 15 39 ya arası fark azalmakta, daha sonraki ya gruplarında ise birbirine yakla maktadır. ( ekil 16)
176 6000
5000
4000 ehir Erkek ehir Kadın 3000 Köy Erkek 2000 Köy Kadın
1000
0 0 – 4 5 – 9 15 19 20 24 25 29 30 34 35 39 40 44 45 49 50 54 55 59 60 64 65 69 10 – 14 70 ve üz.
ekil 16. 1939 Sayımında Çerkes Özerk Bölgesi’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu (ki i)
1959 sayımında ya yapısı, Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin 1939’daki durumuna göre oldukça deği mi tir. ( ekil 17). Çünkü aradaki 20 yılda Đkinci Dünya sava ı ya anmı , Karaçaylar Orta Asya’ya sürgün edilmi ve geri dönmü , Karaçay ve Çerkes bölgeleri birle tirilmi tir. Bunlara rağmen en büyük iki ya grubu 0 4 ve 5 9, üçüncü büyük grup 20 24 ya grubudur. Ancak doğumları Đkinci Dünya Sava ı yıllarına denk gelen 10 14 ya grubunda büyük dü ü vardır. Önceki sayımın en büyük grubunu olu turan 14 ya ından küçükler, 1959’da 15 29 ya grupları olarak ağırlıklarını korumaktadır. 15 19 ya grubundan itibaren görülmeye ba layan kadın nüfusu fazlalığı sava ın sonuçlarının yansımasıdır. (Tablo 109)
177 25000
20000
15000 Erkek Kadın Nüfus 10000
5000
0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70 ve üz.
ekil 17. 1959 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı
Tablo 109 1959 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu (ki i) ehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 0–4 3.390 3.256 6.646 16.180 15.808 31.988 19.570 19.064 38.634 5–9 3.287 3.122 6.409 13.384 12.780 26.164 16.671 15.902 32.573 10–14 2.282 2.175 4.457 7.077 6.746 13.823 9.359 8.921 18.280 15–19 2.460 2.667 5.127 8.902 10.410 19.312 11.362 13.077 24.439 20–24 2.897 3.202 6.099 9.476 11.181 20.657 12.373 14.383 26.756 25–29 2.654 2.711 5.365 9.485 9.756 19.241 12.139 12.467 24.606 30–34 3.047 3.501 6.548 7.691 8.689 16.380 10.738 12.190 22.928 35–39 1.608 2.247 3.855 3.698 5.094 8.792 5.306 7.341 12.647 40–44 1.692 2.334 4.026 3.548 5.271 8.819 5.240 7.605 12.845 45–49 1.850 2.540 4.390 3.743 5.453 9.196 5.593 7.993 13.586 50–54 1.518 2.135 3.653 2.969 4.603 7.572 4.487 6.738 11.225 55–59 964 1.798 2.762 2.464 5.606 8.070 3.428 7.404 10.832 60–64 772 1.313 2.085 2.077 4.211 6.288 2.849 5.524 8.373 65–69 591 1.003 1.594 1.843 3.575 5.418 2.434 4.578 7.012 70–74 418 816 1.234 1.508 2.890 4.398 1.926 3.706 5.632 75–79 223 462 685 1.178 1.754 2.932 1.401 2.216 3.617 80–84 92 252 344 561 1.180 1.741 653 1.432 2.085 85–89 31 130 161 295 615 910 326 745 1.071 90–94 10 40 50 97 248 345 107 288 395 95–99 3 15 18 64 163 227 67 178 245 100 ve üz. 2 9 11 44 118 162 46 127 173 Ya ı 1 1 1 3 4 1 4 5 bilinmeyen Toplam 29.791 35.729 65.520 96.285 116.154 212.439 126.076 151.883 277.959 Kaynak: Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1959 goda (1959 SSCB Genel Nüfus Sayımı). Tablo 2,5. Toplam Nüfusun ve Evlilerin Cinsiyete ve Ya a Göre Dağılımı; http://demoscope.ru
178 1959 sayımında ehir ve kır nüfusları içinde ya gruplarının dağılımı genel nüfus içindeki oranlara çok yakındır. Nüfus ve oran olarak en büyük ya grupları yine 0 4 ve 5 9 ya gruplarıdır. ehirle me seviyesi dü üktür. 40’lı ya lardan itibaren, özellikle kır nüfusunda kadınların sayısının fazlalığı dikkat çekmektedir. ( ekil 18)
18000 16000 14000 12000 10000 8000 Nüfus 6000 4000 2000 0 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70 ve üz.
ehir Erkek ehir Kadın Köy Erkek Köy Kadın
ekil 18. 1959 Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu
1970 yılında, önceki sayıma göre ya gruplarında deği iklik görülmektedir. ( ekil 19). 0 4 ve 5 9 ya grupları bu sayımda da en büyük oranlarını korumaktadır. 0 4 ya grubunun oranı toplam nüfus içinde azalmı tır. Sava yıllarında doğan az nüfuslu ku ak imdi 20 29 ya grubunu olu turmaktadır. Cinsiyet oranı 15 19 ya grubunda e itlenmekte ve daha sonra kadın nüfusu fazla olmaya ba lamaktadır. (Tablo 110)
Tablo 110 1970 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu (ki i) ehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 0 4 4.464 4.167 8.631 12.761 12.226 24.987 17.225 16.393 33.618 5 9 5.215 5.019 10.234 15.356 15.203 30.559 20.571 20.222 40.793 10 14 5.529 5.180 10.709 15.642 15.197 30.839 21.171 20.377 41.548 15 19 5.876 5.658 11.534 10.000 10.184 20.184 15.876 15.842 31.718 20 24 3.642 4.295 7.937 4.591 5.156 9.747 8.233 9.451 17.684 25 29 3.288 3.849 7.137 5.113 6.908 12.021 8.401 10.757 19.158 30 34 5.732 6.141 11.873 9.144 10.698 19.842 14.876 16.839 31.715 35 39 3.735 3.716 7.451 8.268 8.237 16.505 12.003 11.953 23.956 40 44 4.238 4.882 9.120 7.579 8.066 15.645 11.817 12.948 24.765 45 49 2.242 3.253 5.495 3.468 4.967 8.435 5.710 8.220 13.930 50 54 1.824 2.587 4.411 2.791 4.169 6.960 4.615 6.756 11.371
179 ehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 55 59 2.114 3.362 5.476 3.256 6.086 9.342 5.370 9.448 14.818 60 64 1.597 2.710 4.307 2.650 5.120 7.770 4.247 7.830 12.077 65 69 1.041 2.280 3.321 2.239 4.945 7.184 3.280 7.225 10.505 70 74 622 1.446 2.068 1.450 2.767 4.217 2.072 4.213 6.285 75 79 419 865 1.284 1.026 2.048 3.074 1.445 2.913 4.358 80 84 246 616 862 756 1.839 2.595 1.002 2.455 3.457 85 89 104 266 370 470 826 1.296 574 1.092 1.666 90 94 38 81 119 163 353 516 201 434 635 95 99 10 30 40 82 148 230 92 178 270 100 ya ve 2 13 15 32 80 112 34 93 127 üzeri Ya ı 30 30 60 83 54 137 113 84 197 Bilinmeyen Toplam 52.008 60.446 112.454 106.920 232.197 158.928 185.723 344.651 Kaynak: Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1970 g.(1970 SSCB Genel Nüfus Sayımı), Tablo 5 s. Toplam Nüfusun ve Evlilerin Cinsiyete ve Ya a Göre Dağılımı, RGAE RF F. 1562, Op. 336, Ed.Hr. 3998 4101. Demoscope № 199 – 200,18 Nisan 1 Mayıs 2005, www.demoscope.ru
25000
20000
15000 Erkek Kadın Nüfus 10000
5000
0 0 4 5 9 10 14 15 19 20 24 25 29 30 34 35 39 40 44 45 49 50 54 55 59 60 64 65 69 70 ve Üz.
ekil 19. 1970 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı
1970 yılında KÇÖB’de hem ehirle menin arttığı hem de ehir ve kır ya grupları arasındaki oran farkının azaldığı görülmektedir. En genç üç ya grubu ehirde ve kırsalda çoğunluğu olu turmaktadır. 20 24 ve 25 29 ya gruplarında ehir ve kır nüfusunun birbirine yakın olması dikkat çekmektedir. Ya lanan nüfusla birlikte kadın oranının artması kır nüfusunda daha fazla görülmektedir. ( ekil 20)
180 18000 16000 14000 12000 10000 8000 Nüfus 6000 4000 2000 0 0 4 5 9 10 14 15 19 20 24 25 29 30 34 35 39 40 44 45 49 50 54 55 59 60 64 65 69 70 ve üz.
ehir Erkek ehir Kadın Köy Erkek Köy Kadın
ekil 20. 1970 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu (ki i)
KÇÖB nüfusunun önceki yıllarda görülen “genç” olma özelliği 1979 sayımında iyice kendini göstermi tir. ( ekil 21). Nüfusun çoğunluğunu 30 ya ından küçükler olu turmaktadır. Sava çocukları olan 30 34 ya grubu grafikte en dü ük sütun olarak yerini korumaktadır. 50 54 ya grubundan itibaren belirginle en büyük kadın nüfusu oranının, önceki sayımlara göre arttığı dikkat çekmektedir. Özellikle 70 ya ve üzerinde fark çok açılmı tır. Bu da 70 ya ından sonra kadınların ortalama ömrünün erkeklerden fazla olmaya ba ladığını göstermektedir. (Tablo 111)
181 20000 18000 16000 14000 12000 Erkek 10000 Kadın Nüfus 8000 6000 4000 2000 0 0 4 5 9 10 14 15 19 20 24 25 29 30 34 35 39 40 44 45 49 50 54 55 59 60 64 65 69 70 ve üz.
ekil 21. 1979 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı
Tablo 111 1979 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu (ki i) ehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 0 4 7.209 6.949 14.158 9.603 9.275 18.878 16.812 16.224 33.036 5 9 6.467 6.177 12.644 9.774 9.484 19.258 16.241 15.661 31.902 10 14 6.014 5.712 11.726 11.717 11.573 23.290 17.731 17.285 35.016 15 19 7.182 7.695 14.877 10.717 10.717 21.434 17.899 18.412 36.311 20 24 6.751 7.714 14.465 8.843 9.030 17.873 15.594 16.744 32.338 25 29 6.471 7.083 13.554 6.787 6.825 13.612 13.258 13.908 27.166 30 34 4.083 4.392 8.475 3.125 3.562 6.687 7.208 7.954 15.162 35 39 4.862 5.764 10.626 5.353 7.082 12.435 10.215 12.846 23.061 40 44 6.159 6.523 12.682 7.597 8.427 16.024 13.756 14.950 28.706 45 49 4.453 4.705 9.158 7.093 7.348 14.441 11.546 12.053 23.599 50 54 4.277 5.726 10.003 5.470 6.484 11.954 9.747 12.210 21.957 55 59 2.087 3.489 5.576 2.567 4.337 6.904 4.654 7.826 12.480 60 64 1.934 3.290 5.224 2.316 4.398 6.714 4.250 7.688 11.938 65 69 1.873 3.574 5.447 2.312 4.376 6.688 4.185 7.950 12.135 70 74 1.167 2.599 3.766 1.593 3.352 4.945 2.760 5.951 8.711 75 79 715 1.907 2.622 1.142 2.905 4.047 1.857 4.812 6.669 80 84 284 877 1.161 568 1.329 1.897 852 2.206 3.058 85 89 134 400 534 328 783 1.111 462 1.183 1.645 90 94 67 227 294 237 598 835 304 825 1.129 95 99 18 64 82 118 259 377 136 323 459 100 ve üz. 6 16 22 24 62 86 30 78 108 Ya ı 146 186 332 56 137 193 202 323 525 bilinmeyen Toplam 72.359 85.069 157.428 97.340 112.343 209.683 169.699 197.412 367.111 Kaynak : Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1979 g. (1979 SSCB Genel Nüfus Sayımı), Tablo 7 s., Nüfusun Cinsiyete ve Ya a Göre Dağılımı. RGAE RF f. 1562, op. 336, ed.hr. 6126 6140. Demoscope Weekly, № 215 – 216, 26 Eylül 9 Ekim 2005, www.demoscope.ru
182 ehir ve köylere göre 1979 sayımı ya grafiği KÇÖB’de ehirle menin arttığını göstermektedir. Đlk kez bu sayımda bazı ya gruplarının ehir nüfusu köyden fazla olmu tur (25 29 ve 30 34). ehirde nüfusu en büyük ya grupları 15 19 ve 20 24 iken, köyde 10 14 ve 15 19’dur. Yani kır nüfusu ehir nüfusuna göre biraz daha gençtir. ( ekil 22)
14000
12000
10000
8000
6000 Nüfus
4000
2000
0 0 4 5 9 10 14 15 19 20 24 25 29 30 34 35 39 40 44 45 49 50 54 55 59 60 64 65 69 70 ve üz.
ehir Erkek ehir Kadın Köy Erkek Köy Kadın
ekil 22. 1979 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu (ki i)
1989 yılında en büyük nüfus oranı, 1940’larda olduğu gibi en genç iki ya grubuna geçmi tir. ( ekil 23). Ancak bu ya gruplarının 40 ya ına kadar olan ya gruplarıyla nüfus oranı azalmı tır. 1970 sayımında, 55 70 ya arasındaki ya gruplarında kadın nüfusu erkeklerin hemen hemen iki katıydı, 1989’da bu farkın kapandığı görülmektedir. 70 ya üzerinde ise kadınlar lehine büyük oran korunmaktadır. (Tablo 112)
183 25000
20000
15000 Erkek Kadın Nüfus 10000
5000
0 0 4 5 9 10 14 15 19 20 24 25 29 30 34 35 39 40 44 45 49 50 54 55 59 60 64 65 69 70 ve üz.
ekil 23. 1989 Nüfus Sayımında KÇÖB Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı
Tablo 112 1989 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu (ki i) ehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Ya Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 0 4 9.820 9.575 19.395 11.109 10.724 21.833 20.929 20.299 41.228 5 9 9.537 8.997 18.534 9.674 9.674 19.348 19.211 18.671 37.882 10 14 8.557 8.148 16.705 8.955 8.651 17.606 17.512 16.799 34.311 15 19 7.749 7.371 15.120 7.200 7.543 14.743 14.949 14.914 29.863 20 24 6.160 7.127 13.287 8.585 8.484 17.069 14.745 15.611 30.356 25 29 7.978 9.465 17.443 9.882 9.433 19.315 17.860 18.898 36.758 30 34 8.576 9.705 18.281 8.402 8.277 16.679 16.978 17.982 34.960 35 39 7.630 8.388 16.018 6.106 6.114 12.220 13.736 14.502 28.238 40 44 4.387 4.767 9.154 2.834 3.211 6.045 7.221 7.978 15.199 45 49 5.063 5.990 11.053 4.994 6.481 11.475 10.057 12.471 22.528 50 54 5.970 6.555 12.525 6.694 7.887 14.581 12.664 14.442 27.106 55 59 4.141 5.002 9.143 6.192 6.960 13.152 10.333 11.962 22.295 60 64 3.646 5.605 9.251 4.557 5.933 10.490 8.203 11.538 19.741 65 69 1.631 3.128 4.759 1.916 3.367 5.283 3.547 6.495 10.042 70 74 1.280 2.779 4.059 1.452 3.233 4.685 2.732 6.012 8.744 75 79 1.033 2.603 3.636 1.170 2.797 3.967 2.203 5.400 7.603 80 84 503 1.453 1.956 612 1.857 2.469 1.115 3.310 4.425 85 ya ve 282 1.054 1.336 516 1.839 2.355 798 2.893 3.691 üzeri Ya ı 0 0 0 0 0 0 0 0 0 bilinmeyen Toplam 93.943 107.712 201.655 100.850 112.465 213.315 194793 220.177 414.970 Kaynak: Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 goda (1989 SSCB Genel Nüfus Sayımı). Cilt 2, Tablo 2 – Birlik ve Özerk Cumhuriyetlerin, Özerk Oblastların ve Okrugların, Karyların ve Oblastların Cinsiyete ve Ya a Göre Nüfusları, Demoscope № 201 – 202,, 2 22 Mayıs 2005, www.demoscope.ru
184 1989 sayımında, ehir ve köylere göre ya grupları grafiği en ba ta artan ehirle meyi, ehir ve köy ya grupları nüfuslarının birbirine çok yakla tığını göstermektedir. 30 34’e kadar ya gruplarının köydeki nüfusu ehir nüfusundan fazladır. Bu, köylerde çocuk sayısının fazla olmasından kaynaklanmaktadır. 35 50 ya ları arasında ise ehirli nüfus daha fazladır. 50 ya ından sonraki gruplarda tekrar kır nüfusu fazla olmaya ba lamaktadır. ( ekil 24)
12000
10000
8000
6000 Nüfus 4000
2000
0 0 4 5 9 10 14 15 19 20 24 25 29 30 34 35 39 40 44 45 49 50 54 55 59 60 64 65 69 70 ve üz.
ehir Erkek ehir Kadın Köy Erkek Köy Kadın
ekil 24. 1989 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu
1996 ve 1997 yıllarının istatistik verilerine göre 14 ya ına kadar olan çocukların nüfusu 60 ya ından büyüklerin nüfusundan iki kat fazladır. (Tablo 113)
Tablo 113 1996 ve 1997 Yıllarında KÇC Sürekli Nüfusunun Ya Yapısı (Toplama Göre %) 1996* 1997* 1 Ya ından 1 Ya ından 1 14 15 59 60 + Toplam 1 14 15 59 60 + Toplam Küçük Küçük Erkekler 1.4 26.1 60.6 12.0 100.0 1.3 25.6 60.6 12.4 100.0 Kadınlar 1.2 22.4 58.6 17.7 100.0 1.1 22.1 58.7 18.1 100.0 Toplam 1.3 24.1 59.6 15.0 100.0 1.2 23.7 59.6 15.5 100.0 * 1 Ocak Đtibarıyla 2002 nüfus sayımında KÇC’nin ya yapısı oldukça deği mi tir. ( ekil 25). Daha önceki bütün sayımlarda en genç ya grupları nüfus olarak en büyük oranı olu tururken, 2002’de bu gruplar oldukça gerilere dü mü tür. Bu, 0 9 ya grubunun doğduğu Sovyet
185 sonrası dönemde KÇC’de doğum oranının dü mesinden ve özellikle Rus nüfusun cumhuriyeti terk etmesi nedeniyle nüfusun azalmasından kaynaklanmaktadır. KÇC nüfusu, önceki sayımlara göre ya lansa da yine de “genç” nüfusa sahiptir.
25000
20000
15000 Erkek Kadın Nüfus 10000
5000
0 0 – 4 5 – 9 10 – 14 15 – 19 20 – 24 25 – 29 30 – 34 35 – 39 40 – 44 45 – 49 50 – 54 55 – 59 60 – 64 65 – 69 70 ve üz.
ekil 25. 2002 Sayımında KÇC Nüfusunun Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı
2002 yılı nüfus sayımında KÇC’nin cinsiyet ve ya gruplarına göre nüfusu Tablo 114’de görülmektedir. Toplam nüfusun % 46,7’si erkek, % 53,3’ü kadındır. 1000 erkeğe 1139 kadın dü mektedir. ehir nüfusunda cinsiyet oranı birbirine daha yakındır; % 45,3’ü erkek, % 44,7’si kadındır. 1000 erkeğe 1208 kadın dü mektedir. Kır nüfusunda ise cinsiyet oranı toplam nüfus oranına yakındır; kır nüfusunun % 47,9’u erkek, % 52,1’i kadındır. 1000 erkek ba ına 1087 kadın dü mektedir.
Toplam nüfus içinde en büyük üç ya grubunu sırasıyla 15 19 ya grubu (% 9,5), 10 14 ya grubu (% 8,8) ve 40 44 ya grubu (% 8,4) olu turmaktadır. Nüfusun % 8,2’sini olu turan 20 24 ya grubunu da göz önüne alırsak, KÇC nüfusu içinde ağırlığı genç ya gruplarının olu turduğunu söyleyebiliriz.
KÇC toplam nüfunda medyan ya 33,2’dir (erkeklerde 31, kadınlarda 35,2). Nüfusun % 22,7’si çalı ma ya ından küçüktür. % 61,5’i çalı ma ya ında, % 13,8’i de çalı ma ya ından büyüktür.
186 ehir nüfusunda en büyük ya grubu 15 19 ya grubudur (% 9,8). Đkinci sırayı % 8,6 ile 20 24 ve 40 44 ya grupları payla maktadır. % 8,5’i olu turan 10 14 ya grubunu da dahil edersek, KÇC ehir nüfusu içinde en büyük yine genç ya gruplarında görünmektedir. Medyan ya toplam nüfustaki ile hemen hemen aynıdır (33,4; erkeklerde 30,9, kadınlarda 35,5). Çalı ma ya ından küçükler ehir nüfusunun % 21,5’ini, çalı ma ya ındakiler % 61,5’ini, çalı ma ya ından büyükler % 16,9’unu olu turmaktadır.
Kır nüfusunda ya grupları içinde büyüklük sıralamasında en büyük oranı 15 19 (% 9,2) ve 10 14 (% 9,1) ya grupları olu turmaktadır. Doğumları Đkinci Dünya Sava ı’nın ve Karaçayların sürgünden dönü ünün ertesine (1958 1962) denk dü en 40 44 ya grubunun oranı, ehir nüfusunda olduğu gibi kır nüfusunda da yüksektir (% 8,1). Kır nüfusunda medyan ya 33,1’dir (erkeklerde 31,1, kadınlarda 35). Çalı ma ya ından küçükler % 23,8, çalı ma ya ındakiler % 56,8, çalı ma ya ından büyükler % 19,4 oranlarını olu turmaktadır. (Tablo 114)
Tablo 114 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇC Nüfusu (ki i) Toplama Göre (%) 1000 Erkeğe Erkek Kadın Toplam Göre Kadın Erkek Kadın Toplam Sayısı ehir Nüfusu 0 – 4 5.111 4.896 10.007 5,8 4,6 5,2 958 5 – 9 5.777 5.637 11.414 6,6 5,3 5,9 976 10 – 14 8.265 8.119 16.384 9,4 7,7 8,5 982 15 – 19 9.048 9.919 18.967 10,3 9,4 9,8 1096 20 – 24 7.795 8.947 16.742 8,9 8,5 8,6 1148 25 – 29 6.684 7.467 14.151 7,6 7,1 7,3 1117 30 – 34 5.970 7.190 13.160 6,8 6,8 6,8 1204 35 – 39 6.338 7.749 14.087 7,2 7,3 7,3 1223 40 – 44 7.314 9.421 16.735 8,4 8,9 8,6 1288 45 – 49 6.647 8.003 14.650 7,6 7,6 7,6 1204 50 – 54 5.206 6.605 11.811 6,0 6,2 6,1 1269 55 – 59 2.458 3.325 5.783 2,8 3,1 3,0 1353 60 – 64 3.843 5.747 9.590 4,4 5,4 5,0 1495 65 – 69 2.960 4.157 7.117 3,4 3,9 3,7 1404 70 – 74 2.313 3.732 6.045 2,6 3,5 3,1 1613 75 – 79 1.071 2.699 3.770 1,2 2,5 1,9 2520 80 – 84 483 1.239 1.722 0,6 1,2 0,9 2565 85 ve üzeri 283 974 1.257 0,3 0,9 0,6 3442 Ya ı Belirtilmemi 71 68 139 0,1 0,1 0,1 958 ehir Nüfusu Toplam 87.637 105.894 193.531 100 100 100 1208
187 Toplama Göre (%) 1000 Erkeğe Erkek Kadın Toplam Göre Kadın Erkek Kadın Toplam Sayısı Kır Nüfusu 0 – 4 7.444 7.166 14.610 6,3 5,6 5,9 963 5 – 9 8.489 8.230 16.719 7,2 6,4 6,8 969 10 – 14 11.337 10.968 22.305 9,6 8,6 9,1 967 15 – 19 11.594 10.981 22.575 9,8 8,6 9,2 947 20 – 24 9.500 9.573 19.073 8,1 7,5 7,7 1008 25 – 29 8.641 8.679 17.320 7,3 6,8 7,0 1004 30 – 34 8.388 8.486 16.874 7,1 6,6 6,9 1012 35 – 39 9.250 9.283 18.533 7,8 7,3 7,5 1004 40 – 44 10.003 9.948 19.951 8,5 7,8 8,1 995 45 – 49 7.947 8.342 16.289 6,8 6,5 6,6 1050 50 – 54 5.569 5.911 11.480 4,7 4,6 4,7 1061 55 – 59 2.355 3.088 5.443 2,0 2,4 2,2 1311 60 – 64 4.819 7.695 12.514 4,1 6,0 5,1 1597 65 – 69 4.914 6.958 11.872 4,2 5,4 4,8 1416 70 – 74 4.671 6.051 10.722 4,0 4,7 4,4 1295 75 – 79 1.788 3.353 5.141 1,5 2,6 2,1 1875 80 – 84 702 1.694 2.396 0,6 1,3 1,0 2413 85 ve üzeri 427 1.685 2.112 0,4 1,3 0,9 3946 Ya ı Belirtilmemi 6 4 10 0,0 0,0 0,0 667 Kır Nüfusu Toplam 117.844 128.095 245.939 100 100 100 1087 Toplam Nüfus 0 – 4 12.555 12.062 24.617 6,1 5,2 5,6 961 5 – 9 14.266 13.867 28.133 6,9 5,9 6,4 972 10 – 14 19.602 19.087 38.689 9,5 8,2 8,8 974 15 – 19 20.642 20.900 41.542 10,1 8,9 9,5 1012 20 – 24 17.295 18.520 35.815 8,4 7,9 8,2 1071 25 – 29 15.325 16.146 31.471 7,5 6,9 7,2 1054 30 – 34 14.358 15.676 30.034 7,0 6,7 6,8 1092 35 – 39 15.588 17.032 32.620 7,6 7,3 7,4 1093 40 – 44 17.317 19.369 36.686 8,4 8,3 8,4 1118 45 – 49 14.594 16.345 30.939 7,1 7,0 7,0 1120 50 – 54 10.775 12.516 23.291 5,3 5,3 5,3 1162 55 – 59 4.813 6.413 11.226 2,3 2,7 2,6 1332 60 – 64 8.662 13.442 22.104 4,2 5,7 5,0 1552 65 – 69 7.874 11.115 18.989 3,8 4,8 4,3 1412 70 – 74 6.984 9.783 16.767 3,4 4,2 3,8 1401 75 – 79 2.859 6.052 8.911 1,4 2,6 2,0 2117 80 – 84 1.185 2.933 4.118 0,6 1,3 0,9 2475 85 ve üzeri 710 2.659 3.369 0,4 1,1 0,8 3745 Ya ı Belirtilmemi 77 72 149 0,0 0,0 0,0 935 GENEL TOPLAM 205.481 233.989 439.470 100 100 100 1139 Kaynak : 2002 Rusya federasyonu Genel Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru, www.demoscope.ru
188 Daha önceki sayımlarda orta ya gruplarının nüfusları ehirlerde daha fazlayken, 2002’de hemen her ya grubunda kır nüfusu daha fazladır. Bu da yine Rus nüfusun göçüyle bağlantılıdır. ehirde ve köyde ya gruplarının oranları hemen hemen aynıdır. ( ekil 26)
14000
12000
10000
8000
6000 Nüfus
4000
2000
0 0 – 4 5 – 9 10 – 14 15 – 19 20 – 24 25 – 29 30 – 34 35 – 39 40 – 44 45 – 49 50 – 54 55 – 59 60 – 64 65 – 69 70 ve üz.
ehir Erkek ehir Kadın Köy Erkek Köy Kadın
ekil 26. 2002’de KÇC’nin Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre ehir ve Kır Nüfusu
Karaçay Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin nüfusu her sayımda cinsiyete ve ya gruplarına göre incelendikten sonra, tüm sayımlarda cinsiyet ve ya gruplarına göre dağılımı gösteren bir tabloya yer vermek yararlı olacaktır. (Tablo 115)
1939 sayımında Karaçay Özerk Bölgesi’ni nüfusu içinde en büyük iki ya grubunu hem erkeklerde hem de kadınlarda 0 4 ve 5 9 ya grupları olu turmaktadır. Çerkes Özerk Bölgesi’nde ise ilk sırayı erkeklerde aynı ekilde 0 4 ya grubu alırken, kadınlarda ilk sırayı 10 14 ya grubu almaktadır. Đkinci sırada erkeklerde 10 14, kadınlarda 0 4 ya grupları bulunmaktadır. 1939 yılında, Birinci Dünya Sava ı’nın ve Rusya’da ya anan iç sava ın ardından gelen bu dönemde doğal olarak 15’in üzerindeki ya gruplarının nüfusu ve oranları dü üktür. Her iki özerk bölgede kendi çapında bir nüfus patlamasından söz edilebilir.
1959 sayımında, tekrar birle en Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi nüfusunun ya yapısına etki eden en büyük iki faktör, 14 yıl önce sona eren Đkinci Dünya Sava ı ve
189 1944 1957 yılları arasındaki Karaçayların sürgünüdür. Nüfus ve oran olarak en büyük iki ya grubu, hem erkeklerde hem de kadınlarda 0 4 ve 5 9 ya gruplarıdır. 1939 sayımında da en büyük oranları olu turan bu ya grupları, 1959 yılında üçüncü ve dördüncü sıralarda ağırlıklarını korumaktadır. 35 ya ın üzerindeki gruplarda sava ın ve sürgünün etkileri hissedilmektedir; nüfusları ve oranları azdır.
1970 ve 1979 sayımlarında ya gruplarında en büyük oran yine genç nüfusta olmakla beraber, ağırlık 5 ve 19 arası ya gruplarına kaymaya ba lamı tır. Her iki sayımda erkek ve kadınlarda ya gruplarındaki ağırlığın aynı olması ilginçtir.
1989 sayımında durum yine 1959’dakine dönmü tür. En genç ya grupları en büyük oranı olu turmaktadır. Fakat kadınlarda ikinci sırayı küçük bir farkla 25 29 ya grubu almı tır. Son yapılan 2002 sayımında ise önceki sayımlara göre deği iklikler daha büyüktür. Ya grupları arasındaki nüfus ve oran farkı azalmı , genç ya grupları hala ağırlıkta olsa da nüfus ya lanmaya ba lamı tır. En büyük oranı erkeklerde ve kadınlarda 15 19 ya grubu olu tururken, 10 14 ya grubu ikinci sırada yer almaktadır. Ancak kadınlarda, 40 44 ya grubu az bir farkla 10 14 ya grubunun önündedir.
70 ya ve üzerindeki ya gruplarının oranının her sayımda arttığı görülmektedir. Bu da ortalama ömrün uzadığını göstermektedir. (Tablo 115)
Tablo 115 Sayım Yıllarına ve Ya Gruplarına Göre Karaçay–Çerkes Cumhuriyeti’nin Nüfusu (ki i) Sayım Yılı Ya Grubu 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Çerkes Karaçay ÖB ÖB ERKEK Toplam 73.935 44.643 126.076 158.928 169.699 194.793 205.481 0–4 11.600 6.628 19.570 17.225 16.812 20.929 12.555 5–9 10.274 5.309 16.671 20.571 16.241 19.211 14.266 10–14 10.222 6.574 9.359 21.171 17.731 17.512 19.602 15–19 6.257 3.451 11.362 15.876 17.899 14.949 20.642 20–24 6.364 3.514 12.373 8.233 15.594 14.745 17.295 25–29 6.661 4.282 12.139 8.401 13.258 17.860 15.325 30–34 5.277 3.910 10.738 14.876 7.208 16.978 14.358 35–39 4.325 2.945 5.306 12.003 10.215 13.736 15.588 40–44 2.730 2.126 5.240 11.817 13.756 7.221 17.317 45–49 2.104 1.584 5.593 5.710 11.546 10.057 14.594
190 Sayım Yılı Ya Grubu 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Çerkes Karaçay ÖB ÖB 50–54 1.618 1.200 4.487 4.615 9.747 12.664 10.775 55–59 1.539 930 3.428 5.370 4.654 10.333 4.813 60–64 1.532 823 2.849 4.247 4.250 8.203 8.662 65–69 1.133 609 2.434 3.280 4.185 3.547 7.874 70–74 714 327 1.926 2.072 2.760 2.732 6.984 75–79 641 223 1.401 1.445 1.857 2.203 2.859 80–84 386 94 653 1.002 852 1.115 1.185 85–89 207 58 326 574 462 90–94 109 24 107 201 304 798 710 95–99 110 15 67 92 136 100+ 105 12 46 34 30 Ya ı bilinmeyen 27 5 1 113 202 0 77 KADIN Toplam 76.368 48.255 151.883 185.723 197.412 220.177 233.989 0–4 11.451 6.187 19.064 16.393 16.224 20.299 12.062 5–9 10.177 5.283 15.902 20.222 15.661 18.671 13.867 10–14 9.803 6.628 8.921 20.377 17.285 16.799 19.087 15–19 6.521 3.463 13.077 15.842 18.412 14.914 20.900 20–24 6.409 4.298 14.383 9.451 16.744 15.611 18.520 25–29 6.626 4.814 12.467 10.757 13.908 18.898 16.146 30–34 4.731 3.721 12.190 16.839 7.954 17.982 15.676 35–39 4.225 3.339 7.341 11.953 12.846 14.502 17.032 40–44 2.777 2.168 7.605 12.948 14.950 7.978 19.369 45–49 2.497 1.719 7.993 8.220 12.053 12.471 16.345 50–54 2.130 1.544 6.738 6.756 12.210 14.442 12.516 55–59 2.286 1.497 7.404 9.448 7.826 11.962 6.413 60–64 2.050 1.218 5.524 7.830 7.688 11.538 13.442 65–69 1.394 966 4.578 7.225 7.950 6.495 11.115 70–74 1.056 532 3.706 4.213 5.951 6.012 9.783 75–79 888 408 2.216 2.913 4.812 5.400 6.052 80–84 559 224 1.432 2.455 2.206 3.310 2.933 85–89 289 121 745 1.092 1.183 90–94 179 49 288 434 825 2.893 2.659 95–99 139 36 178 178 323 100+ 159 35 127 93 78 Ya ı bilinmeyen 22 5 4 84 323 0 72 Kaynak: Vsesoyuznıye perepisi naseleniya 1939, 1959, 1970, 1989, 2002. Vozrastnoy sostav naseleniya (1939, 1970, 1989, 2002 Yılları Genel Nüfus Sayımları. Nüfusun Ya Yapısı). www.demoscope.ru Prilojeniya (Ekler)
191 a. Ya Bağımlılık Oranı Demografik yük de denilen ya bağımlılık oranı KÇC’de genel olarak 2002 yılına kadar dü me eğilimindedir. 1986’da çalı abilir ya taki % 56,1 nüfusa, % 43,9 çalı amayan nüfus dü mektedir. Çalı amayan nüfus içinde 16 ya ından küçük çocuk ve gençlerin nüfusu ya lıların hemen hemen iki katıdır. Doğurganlık hızının nispeten yüksek olduğu 1980’li yıllarda doğanların çalı ma ya ı grubuna girmeye ba lamasıyla, 1995 yılından itibaren bu grubun oranı artmaya ba lamı ve 2002 yılında % 58,9’a ula mı tır. 1995 2001 yılları arasında çalı ma ya ında bin ki i ba ına dü en çalı mayan ya ta ki i sayısı azalmı tır. (Tablo 116)
Tablo 116
1995 2001 Yıllarında Ya Bağımlılık Oranı* (% 0) 1995 1997 1999 2000 2001 Toplam 843 837 803 774 745 Çalı ma Ya ından Küçük 508 489 456 434 413 Çalı ma Ya ından Büyük 335 348 347 340 332 * Çalı ma ya ında bin ki i ba ına dü en çalı mayan ki i sayısı. Çocukların ya bağımlılık oranı ya lılara göre fazladır. Ancak 1986’dan 2002’ye kadar oranlar, doğurganlık hızının dü mesine ve nüfusun ya lanmasına bağlı olarak önemli ölçüde deği mi tir. 1986 yılında ya bağımlılık oranı çocuklarda % 28,5, ya lılarda % 15,4 iken, 2002’de çocuklarda oran % 22,8’e dü mü , ya lılarda ise % 18,5’e çıkmı tır. ekil 27’de KÇC nüfusunun sayım yıllarına göre ya bağımlılık durumu görülmektedir. 90’lı yıllara ait ya bağımlılık oranları ise Tablo 117’de yer almaktadır.
192 70%
60%
50% Çalı ma Ya ından Küçük (<16) 40% Çalı ma Ya ında 30% (16–60) Çalı ma Ya ından 20% Büyük (>60) 10%
0% 1959 1970 1979 1989 2002
ekil 27. Sayım Yıllarına Göre KÇC’de Ya Bağımlılık Durumu
Tablo 117 Yıllara Göre KÇC Nüfusunun Ya Bağımlılık Durumu (Toplam Nüfusa Oranı, %) (1 Ocak) Çalı ma Ya ından Çalı ma Ya ında Çalı ma Ya ından Küçük (<16) (16–60) Büyük (>60) 1959 33,2 56,5 10,3 1970 33,6 54,9 11,5 1979 27,2 67,3 12,5 1986 28.5 56.1 15.4 1989 28,9 55 16,1 1991 28.7 54.7 16.6 1992 28.5 54.5 17 1993 28.3 54.3 17.4 1994 27.9 54.2 17.9 1995 27.5 54.3 18.2 1996 27.1 54.3 18.6 1997 26.6 54.5 18.9 1998 26 54.8 19.2 1999 25.3 55.5 19.2 2000 24.4 56.4 19.2 2001 23.7 57.3 19 2002 22,8 58,9 18,3 Kaynak: Regionı Rossii: statistiçeskiy sbornik. V 2 t. T. 1 Goskomstat Rossii. – M:, 1999. s. 40–41; http://rfdata.al.ru/auto/rstat/02/INDEX.HTM
Son iki sayımın kar ıla tırmasına göre, Karaçay Çerkes Cumhuriyeti nüfusunun ya yapısı u ekilde deği mi tir: Çalı ma ya ından büyük nüfusun sayısı 14 bin ki i (%
193 20,9) artmı tır. Aynı dönemde çocukların ve erken ya gençlerin sayısı 20 bin ki i (% 16,7) azalmı tır. Özellikle çocukların 10 ya ına kadar olan grubunda belirgin bir dü ü gözlenmektedir. (Doğum seviyesinin en dü ük olduğu son 10 yıllık dönemde doğan ku ak). (Tablo 118)
Tablo 118 1989 ve 2002 Sayımlarına Göre KÇC Nüfusunun Ya Yapısı ve Ya Bağımlılık Durumu Toplam Nüfus 1989 2002 Đçindeki Oranı Toplam Toplam (%) Erkek Kadın Erkek Kadın (ki i) (ki i) 1989 2002 Toplam Nüfus 195.000 220.000 415.000 206.000 234.000 440.000 100 100 (Ya Grupları) 0 9 40.000 39.000 79.000 27.000 26.000 53.000 19 12 10 – 19 46.000 27.000 73.000 40.000 40.000 80.000 17 18 20 – 29 47.000 20.000 67.000 33.000 35.000 68.000 16 15 30 – 39 37.000 26.000 63.000 30.000 33.000 63.000 15 14 40 49 17.000 21.000 38.000 32.000 36.000 68.000 9 15 50 – 59 23.000 26.000 49.000 16.000 19.000 35.000 12 7 60 69 12.000 38.000 30.000 17.000 25.000 42.000 7 10 70 79 5.000 11.000 16.000 19.000 16.000 35.000 4 7 80 ve üzeri 2.000 6.000 8.000 2.000 6.000 8.000 2 2 Toplam Nüfus Đçinde Ya ı: Çalı ma Ya ından Küçük (16 ya ından 61.000 59.000 120.000 51 .000 49 .000 100 .000 28,9 22,8 küçük kadın ve erkekler) Çalı ma Ya ında (Erkekler 16 59, 115.000 114.000 229.000 127 .000 132 .000 259 .000 55 58,9 kadınlar 16 54) Çalı ma Ya ından Büyük (Erkekler 60, 19.000 48.000 67.000 28 .000 53 .000 81 .000 16,1 18,3 kadınlar 55 ya ve üzeri) Kaynak: Regionı Rossii: statistiçeskiy sbornik. V 2 t. T. 1 Goskomstat Rossii. – M:, 1999. s. 40–41; http://rfdata.al.ru/auto/rstat/02/INDEX.HTM; RF 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru
1980’lerin ilk yarısında, doğum hızının nispeten yüksek olduğu dönemde doğan gençlerin çalı ma ya ı grubuna girmesi, keza pozitif göç artı ı çalı ma ya ındaki nüfusun 30 bin ki i (% 13,1) artmasını sağlamı tır. Bu ya grubu içinde de yapısal deği iklikler olmu tur. Çalı ma ya ındaki nüfus içinde 35 ya ından büyükler 1989 yılında % 39,9 iken 2002 yılında, % 49,5’i olu turmaktadır. (Tablo 112 ve Tablo 114)
2002 yılında toplam nüfus içinde çalı ma ya ındakilerin oranı % 59, çalı ma ya ından küçüklerin % 23, çalı ma ya ından büyüklerin % 18’dir (1989 yılında aynı
194 ekilde % 55, 29 ve 16). 1989 ve 2002 sayımları arasındaki dönemde toplam nüfus içinde çalı abilir nüfusun ağırlığı artarak % 55’ten % 59’a çıkmı tır.
Son iki sayım arası dönemde doğum oranının dü mesi ve çalı ma ya ındaki nüfusun artması, çalı ma ya ındaki nüfus ba ına dü en çalı ma ya ında olmayan ki ilerin sayısının azalmasına yol açmı tır. (Tablo 119)
Tablo 119 2002 Sayımında Cinsiyete ve Ya Gruplarına Göre KÇC Nüfusu Toplama Göre (%) 1000 Erkeğe Toplam Erkek Kadın Dü en (ki i) (ki i) (ki i) Toplam Erkek Kadın Kadın Sayısı Toplam Nüfus 439.470 205481 233.989 100 100 100 1139 Çalı ma Ya ından 99.991 50.670 49.321 22,8 24,7 21,1 973 Küçük Çalı ma Ya ında 258.659 126.460 132.199 58,9 61,5 56,5 1045 Çalı ma Ya ından 80.671 28.274 52.397 18,3 13,8 22,4 1853 Büyük Ortalama ya 33,2 31 35,2 ehir Nüfusu 193.531 87.637 105.894 100 100 100 1208 Çalı ma Ya ından 41.535 20.964 20.571 21,5 23,9 19,4 981 Küçük Çalı ma Ya ında 119031 55.649 63.382 61,5 63,5 59,9 1139 Çalı ma Ya ından 32826 10.953 21.873 17,0 12,5 20,7 1997 Büyük Ortalama ya 33,4 30,9 35,5 Kır Nüfusu 245.939 117.844 128.095 100 100 100 1087 Ya a Göre: Çalı ma Ya ından 58.456 29.706 28.750 23,8 25,2 22,4 968 Küçük Çalı ma Ya ında 139.628 70.811 68.817 56,8 60,1 53,7 972 Çalı ma Ya ından 47.845 17.321 30.524 19,4 14,7 23,8 1762 Büyük Ortalama ya 33,1 31,1 35 Kaynak: Rusya Federasyonu 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru
2006 yılına kadar çalı ma ya ındaki nüfusun artması ve ya bağımlılık oranının dü mesi beklenmektedir. Daha sonra çalı ma ya ındaki gruba, doğum oranının dü meye ba ladığı 1990’lı yıllarda doğan nesil girmeye, sava sonrası dönemde doğan kalabalık nesil de bu gruptan çıkmaya ba layacaktır. Bu, çalı ma ya ındaki nüfusun azalmasına ve ya lıların sayısının ve oranının artmasına neden olacaktır, dolayısıyla ya bağımlılık oranı göstergesi yükselecektir.
195 b. Ortalama Ya 1990’lı yıllardan itibaren doğum oranının dü mesi demografik ya lanmaya neden olmu tur. KÇC nüfusunun ortalama ya ı 2002 yılında önceki sayıma göre artarak 33,2 olmu tur. (Erkeklerde 31, kadınlarda 35,2). KÇC nüfusu Rusya nüfusunun ya ortalamasına göre daha gençtir. (Rusya Federasyonu: Erkeklerde 3,6 yıl artı la 34,1; kadınlarda 4,6 yıl artı la 39,8; ortalama 4,3 yıl artı la 37,1 ya ).
ehirli erkeklerin ortalama ya ı 30,9, kadınların 35,5; köylerde ise erkeklerin ortalama ya ı 31,1, kadınların 35’tir. (Rusya Federasyonu ya ortalaması ehirlerde erkek 33,9, kadın 39,8; köylerde erkek 34,6 ve kadın 39,9’dur.) (Tablo 114)
Rusya Federasyonu’nda genel olarak kır nüfusu ehir nüfusundan daha ya lıdır. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde ise köy sakinlerinin ortalama ya ı ehirdekilerden dü üktür.
2. Nüfusun Cinsiyet Yapısı Cinsiyet oranı, 1000 kadın ba ına dü en erkek sayısını gösteren demografik bir göstergedir. Doğan erkek çocuk sayısı genellikle kız çocuklardan fazladır, aynı zamanda erkek nüfusun ölüm oranı kadın nüfusun ölüm oranından fazladır. Bu nedenle, cinsiyet oranı göstergesinin ya lanmayla birlikte dü mesi biyolojik olarak doğal kabul edilmektedir. Ancak, bu göstergenin yüksekliğine sadece biyolojik değil, sosyal faktörler de etki etmektedir. Sosyal faktörler biyolojik olarak öngörülen doğal sonuçları yükseltebilir veya dü ürebilir ve bunların rolü ya lanmayla birlikte artar.
Geleceğe yönelik nüfus tahmini hesaplarına doğum ve ölüm oranlarından ba ka nüfusun ya yapısı da etki eder. Örneğin, önceki yıllardaki doğum sayısındaki dalgalanmaya bağlı olarak 15 49 (özellikle 20 29) ya grubunda bulunan kadın nüfusundaki deği iklik, gelecekte doğum miktarının ve genel doğum hızının artmasında veya dü mesinde etkili olacaktır. “Nüfusun ya lanması” olarak adlandırılan, toplam nüfus içinde ya lı nüfusun sayısının ve oranının artması, ölenlerin sayısının ve ölüm hızının artmasına yol açacaktır.
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde kadın oranı her zaman fazla olmu tur. 1000 erkeğe dü en kadın sayısı 1959 1989 sayımları arasında, Sovyetler Birliği dönemi
196 boyunca sürekli dü mü tür. Son nüfus sayımı verilerine göre, kadın nüfusunun erkek nüfusuna fazlalık oranı korunmaktadır. Kadın nüfusu erkek nüfusundan 28.000 ki i fazladır. 1989 nüfus sayımında 1000 erkek ba ına dü en kadın sayısı 1130 iken 2002’de 1139 olmu tur. Cinsiyet oranındaki bu farklılık erkeklerin erken ölüm oranının yüksek olmasıyla bağlantılıdır. Erkeklerin ortalama ömrü kadınlardan 12 13 yıl daha azdır.
KÇC nüfusunun sayım yıllarına ve ya gruplarına göre cinsiyet yapısı, “Nüfusun Ya Yapısı” bölümündeki grafiklerde de görülmektedir. 1959 ve 1970 sayımlarında 1000 erkeğe dü en kadın sayısı kır nüfusunda az farkla öndeyken, 1979’dan sonra ehirlerde daha fazla olmaya ba lamı tır. 2002’de ise cinsiyet oranında ehir ve kır nüfusu arasında büyük fark ortaya çıkmı tır. Bunun nedeni kır nüfusunda ölüm oranı fazlalığı ve çalı mak amacıyla ehirlere giden erkekler olmalıdır. ( ekil 28)
1220 1200 1205 1180 1169 1160 1163 1140 1139 ehir 1130 1120 Köy 1208 1206 1100 1199 Toplam 1176 1172 1162
1080 1154 1147
1060 1115
1040 1087 1020 1959 1970 1979 1989 2002 ekil 28. Nüfus Sayımlarına Göre KÇC’de Cinsiyet Oranı
Cinsiyet oranında 90’lı yılların ba ından itibaren 2000 yılına kadar az da olsa gözlenen dü ü , bu yıldan itibaren kadınlar lehine tekrar artma eğilimine girmi tir. 90’lı yıllarda kadın erkek oranı Tablo 120’de görülmektedir.
Tablo 120
KÇC’de 1986 2002 Yıllarında Cinsiyet Oranı* (%0) (1 Ocak) 1986 1989 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 1141 1130 1123 1123 1123 1123 1120 1119 1118 1118 1118 1120 1122 1139 Kaynak : Regionı Rossii: statistiçeskiy sbornik. V 2 t. T. 1 Goskomstat Rossii. – M:, 1999. s. 38 39.
197 Sayım yıllarına göre ehir ve kır nüfuslarında cinsiyet oranı ekil 29’da görülmektedir. Cinsiyet oranı sayım yılları boyunca çok az deği mi tir. Hem ehir hem kır nüfusunda her zaman kadın oranı çok az farkla öndedir. 54 54 52,6 52,1 53,6 53,8 53,5 54,5 54,7 54,7
Kadın Erkek 46 46 47,9 47,4 46,5 46,4 45,5 46,2 45,3 45,3 0 0 1959 1970 1979 1989 2002 1959 1970 1979 1989 2002 ehir Nüfusu Köy Nüfusu
ekil 29. Nüfus Sayımlarına Göre KÇC’de ehir ve Kır Nüfuslarında Cinsiyet Oranı
ehir ve kır nüfuslarına göre erkek ve kadın nüfusu, nüfus içindeki oranları sayım yıllarına göre Tablo 121’de yer almaktadır.
Tablo 121 Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/Cumhuriyeti’nde Cinsiyetlere Göre ehir Kır Nüfusları ve Oranları ehir Nüfusu Kır Nüfusu Erkek Kadın Erkek Kadın Nüfus Oran Nüfus Oran Nüfus Oran Nüfus Oran (ki i) (%) (ki i) (%) (ki i) (%) (ki i) (%) Karaçay ÖB 5.427 50,6 5.286 49,4 68.508 49,0 71.082 51,0 1939 Çerkes ÖB 13.888 48,5 14.757 51,5 30.755 47,8 33.498 52,2 1959 29.791 45,5 35.729 54,5 96.285 45,3 116.154 54,7 1970 52.008 46,2 60.446 53,8 106.920 46,0 125.277 54,0 1979 72.359 46,0 85.069 54,0 97.340 46,4 112.348 53,6 1989 93.943 46,5 107.712 53,5 100.850 47.4 112.465 52,6 2002 87.637 45,3 105.894 54,7 117.844 47,9 128.095 52,1 Cumhuriyette erkek nüfus oranının en dü ük olduğu yer Karaçayevsk ehridir (% 44,7). “Kızlar ehri” olarak adlandırılan Karaçayevsk’te kadın nüfusunun fazla olmasının nedeni, burada çoğunlukla kızların okuduğu Karaçay Çerkes Devlet Pedagoji Üniversitesi’nin bulunmasıdır.
198 2002 sayım sonuçlarına göre, KÇC’de erkeklerin oranı 50 54 ya grubuna kadar kadınlardan fazladır. Bu grupta cinsiyet oranı e itlenmekte (5,3) ve bundan sonra kadınların oranı erkekleri geçmektedir. (Tablo 114)
Etnik Grupların Ya ve Cinsiyet Yapısı Nüfusun ya yapısında etnik farklıla ma, etnik grupların nüfus artı ı, göç ve asimilasyon süreçlerinin geli imindeki farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte, KÇC’de demografik süreçlerin etnik farklıla ması uzun bir tarihi süreçte meydana gelmi tir. Etnik grupların ya yapısındaki farklılıklar bir taraftan kültürel normların, geleneklerin, çalı ma ve ya antı özelliklerinin, yerle im biçiminin farklılığını yansıtmakta, diğer taraftan da 20. yüzyıl boyunca demografik modernizasyonun KÇC halklarında aynı zamanda ba lamadığını ve farklı hızlarda ilerlediğini göstermektedir. Örneğin, daha 19. yüzyılda bütün farklı doğum ve ölüm göstergelerine rağmen ülkenin etnik grupları geleneksel nüfus artı ı tipine dâhildiler. 20. yüzyıl ba ında ise bazı etnik gruplarda doğum ve ölüm seviyesi dü me eğilimine girmi tir. Daha sonra, demografik süreçlerde etnik farklılık artmı ve etnik grupların nüfus artı hızındaki ve ya cinsiyet yapısındaki deği imler farklılığın büyümesini açıklayan etkenlerden biri olmu tur.118
1960 1980 yılları arasında doğum oranında etnik farklıla mayı, kadınların doğurduğu çocuk sayısının sorulduğu 1979 ve 1989 sayımlarının verilerine göre izlemek mümkündür. “Doğurulan ortalama çocuk” göstergesi doğum seviyesinde milliyetler arasındaki farklıla maya i aret etmektedir. Ancak kadınların ku aklara göre doğurdukları ortalama çocuk sayısı ve çocukların doğum sırasına göre dağılı ı hakkındaki bilgiler o etnik grubun yeni doğurganlık tipinin hangi a amasında bulunduğunu açıklamaya imkân vermektedir. Bu iki sayım verilerinin analizi, doğum seviyesine göre Çerkeslerin ve Karaçayların yüksek doğum göstergesi olan halklar arasında olduğunu göstermektedir. (Tablo 122)
118 Stepanov V.V., “Protsess stareniya ohvatil bol instvo narodov Rossii” (“Ya lanma Süreci Rusya Halklarının Çoğunu Kapsadı”), Demoscope Weekly, № 215 – 216, 26 Eylül 9 Ekim 2005, www.demoscope.ru/weekly/2005/0215/analit03.php (Eri im: 09.11.2005)
199 Tablo 122 1989 Sayımına Göre Çerkes ve Karaçay Kadınların Doğurduğu Ortalama Çocuk Sayısı (ki i) Doğum Yılı Bütün Milliyet Kadınlar 1919’dan 1919 1924 1929 1934 1939 1944 önce 1923 1928 1933 1938 1943 1948 Çerkesler 2,26 3,64 3,19 3,81 3,90 3,55 3,21 2,63 Karaçaylar 2,3 3,89 3,83 4,37 4,45 4,02 3,31 3,09 Kaynak: Denisenko M.B., Harayeva O.A., Vozrastnaya struktura narodov RSFSR, 1959 1989 godı (Rusya SFSC Halklarının Ya Yapısı, 1959 1989). RF Devlet Đstatistik Komitesi verileri. www.demoscope.ru/weekly/2005/0215 Çerkeslerde doğurganlık tutumundaki deği im sava ve sava sonrası ilk ku ak kadınlarda görülmü tür. 1989 sayımı verilerinin analiziyle Çerkes ve Karaçayların ya cinsiyet yapısının hangi tipe girdiğini tespit edebiliriz. Word metoduna göre yapılan analize göre Çerkesler ve Karaçaylar, yüksek doğum göstergesine sahip dördüncü gruba girmektedir.
Normal seviyede çocuk oranı (26,7) ve nispeten küçük ya lı oranı (10,3) olan bu grupta, ya yapısı göstergeleri dinamiği, 1959 1989 yılları arasında çocuk nüfusu oranının önemli ölçüde azaldığını göstermektedir.
Etnik grupların ya yapısı en ba ta çocuk nüfusu oranının fazlalığıyla farklılık göstermektedir. Bunu belirleyen temel faktör de doğum oranıdır. (Tablo 123)
Tablo 123 1989 Nüfus Sayımı ve 1994 Mikro Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Toplam Nüfusları Đçinde Ya Gruplarının Oranı (%) 1989 1994 Çalı ma Çalı ma Çalı ma Çalı ma Çalı ma Çalı ma Ya ından Ya ında Ya ından Ya ından Ya ında Ya ından Küçük Büyük Küçük Büyük Karaçaylar 31.8 57.2 11.0 30.2 56.6 13.2 Çerkesler 30.5 58.3 11.1 28.1 57.2 14.7 * Çalı ma ya ı erkekler Đçin 16 – 60, kadınlar için 16 – 55’tir. 2002 sayımının verilerine göre, bütün Rusya nüfusu için yapılan sınıflandırmada Nogay nüfusu “ya lanmanın e iğinde”, Abaza, Karaçay ve Çerkes nüfusu ise 5 kategoriye ayrılan ya lı nüfus içinde en alt kategoriye, yani “dü ük seviyede ya lı” nüfus grubuna girmektedir. Bu grup içinde, Karayaçların da dâhil olduğu Kafkas halkları ağırlığı olu turmaktadır. Bu da Kafkasyalı nüfusun demografik potansiyelinin
200 yava yava azaldığını göstermektedir. Nüfusu en “ya lı” Kafkas halklarının da esas olarak Kafkasya’nın batı bölgelerinden olduğu dikkat çekmektedir. (Tablo 124)
Tablo 124 2002 Sayımına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Ya Yapısı Milliyet Ya lıların Oranı (%) Çocukların Oranı (%) Ya lılık Seviyesi Karaçaylar 12,95 23,53 0,55 Çerkesler 13,19 21,03 0,63
201 E. HANEHALKI NÜFUSU Hanehalkı aralarında aile bağı olup olmadığına bakılmaksızın, aynı evde veya aynı evin bir bölümünde ya ayan, gelir ve giderlerini ayırmayan, bir veya birkaç ki inin olu turduğu topluluktur. Sayım günü, sayım yapılan yerlerde konuk olanlar hanehalkı sayısına katılmamı tır. Hanehalkının sayım günü dı arıda bulunan üyeleri ise o hanehalkı sayısına dâhil edilmi tir.
2002 genel nüfus sayımına göre KÇC’de 127.488 hanehalkı vardır (1989’da bu hesaplama için aile kabul edilmi tir). Bunlarda toplam nüfusun % 99,5’i veya 437.388 ki i ya amaktadır. Ortalama hanehalkı sayısı 3,4 ki idir (1989’da aile ortalaması 3,7 ki i). Hanehalkının % 63,8’i üç ve daha fazla ki iden, % 36,2’si bir ve iki ki iden olu maktadır.119 (Tablo 125)
Tablo 125 2002 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin Hanehalkı Yapısı Hanehalkını Olu turan Ki i Sayısı Hanehalkı Hanehalkı Hanehalkı Yerle im Üyelerinin 6 ve Ortalaması, Sayısı 1 ki i 2 ki i 3 ki i 4 ki i 5 ki i daha Sayısı ki i fazla ehir 62.358 192.642 10.773 14.354 13.880 13.048 5.879 4.424 3,1 Kır 65.130 244.696 9.526 11.356 10.223 12.332 9.922 11.771 3,8 Toplam 127.488 437.338 20.299 25.710 24.103 25.380 15.801 16.195 3,4 Kaynak: “Naseleniye i Ob çestvo” (Nüfus ve Toplum) Bülteni, № 229 230, 1 22 Ocak 2006. http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_ref_reg.php
ehir nüfusunda 2 ve 3 ki iden olu an hanehalkı kır nüfusuna göre daha fazladır. 4 ki iden olu an hane halkı oranı ehir ve kır nüfuslarında yakınken, 5 olu an hanehalkı sayısı ve bunlarda ya ayan nüfus kır nüfusunda fazladır. Özellikle 6’nın üzerinde ki iden olu an hanehalkı nüfusu kırsal alanda çok daha yüksektir. Bu da ehirlerde çekirdek aile yapısının, kırsal alanda da geni aile yapısının varlığını göstermektedir. ( ekil 30)
119 Bota ev, Murat; Đtogi vserossiyskoy …
202 16000 14000 12000 10000 8000
Nüfus 6000 4000 2000 0 1 ki i 2 ki i 3 ki i 4 ki i 5 ki i 6 ve üz.
ehir Köy
ekil 30. 2002 Sayımında KÇC’de ehir ve Kır Nüfusunun Hanehalkı Yapısı
Nüfusun toplam hanehalkı içinde ya gruplarına göre dağılımı öyledir. Nüfusa göre en büyük oran 35 44 ya grubuna aittir (% 15,8). Bu ya grubu içinde de hanehalkının çoğunluğu 5 ve daha fazla ki iden olu maktadır. Nüfusun büyüklüğüne göre ya grupları öyle sıralanmaktadır: 25 34 ya % 14, 45 54 ya % 12,4, 65 ya ve üzeri % 11,9, 18 24 ya % 11,6, 10 14 ya % 8,8. (Tablo 126)
Tablo 126 2002 Nüfus Sayımında Ya Gruplarına Göre KÇC Hanehalkı Nüfusu Hanelerde Ya ayan Ki i Sayısı Hanehalkı Nüfusu 5 ve daha 1 ki i 2 ki i 3 ki i 4 ki i fazla ki i Toplam Nüfus 437.338 20.299 51.420 72.309 101.520 191.790 0 – 3 19.415 1 317 2.842 4.577 11.678 4 – 5 10.422 1 242 1.251 2.861 6.067 6 – 9 22.751 7 657 2.650 6.370 13.067 10 – 14 38.574 22 1.523 4.966 11.187 20.876 15 – 17 25.096 106 1.249 3.768 7.018 12.955 18 – 24 50.830 711 3.828 8.587 11.995 25.709 25 – 34 61.418 1.519 5.162 12.094 15.158 27.485 35 – 44 69.199 2.256 6.058 11.736 20.009 29.140 45 – 54 54.152 3.049 8.773 11.244 12.246 18.840 55 – 64 33.283 3.631 8.948 6.121 4.540 10.043 65 ve üzeri 52.049 8.980 14.634 7.019 5.512 15.904 Ya belirtmeyen 149 16 29 31 47 26 Kaynak: 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru
203 Evsiz hanehalkı sayısı oldukça azdır. Toplam hanehalkının %o 9,3’ü evsizdir. 118 evsiz hanehalkında 324 ki i ya amaktadır. ehirlerde evsiz hanehalkı sayısı kırsal alana göre iki katına yakındır, ancak bunlarda ya ayanların sayısı ehir ve kır nüfusunda birbirine çok yakındır. Tek ba ına ya ayan evsizler ehirde fazlayken, kırsal alanda en büyük oran 3 ve daha fazla ki iden olu an hanehalkına aittir. (Tablo 127)
Tablo 127 2002 Nüfus Sayımına Göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Evsiz Hanehalkı Hanehalkı sayısı Evsiz hanehalkı Evsiz hanehalkı Ortalama evsiz sayısı üyelerinin sayısı (ki i) 1 2 3 ve daha hanehalkı (ki i) ki i ki i fazla ki i ehir 71 156 53 7 11 2,2 Kır 47 168 8 8 31 3,6 Toplam 118 324 61 15 42 2,7
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde 18 ya ından küçük çocuğu olan, 2 veya daha fazla ki iden olu an 107189 hanehalkı vardır. (Toplam hanehalkının % 84’ü). Bunlarda hanehalkı ortalaması 3,9 ki idir. En büyük oranı 1 çocuklu hanehalkı olu turmakta ve onu sırasıyla 2 çocuklu ve 3 çocuklu hanehalkı izlemektedir. 18 ya ından küçük çocuğu olan hanehalkının % 66,4’ü bir evli çiftten ve akrabalardan olu an hanehalkından meydana gelmektedir; bunlar içinde de en büyük grup 4 ki iden olu an hanehalkıdır. (Tablo 128)
Sadece anne ve çocuklardan olu an hanehalkı en büyük ikinci gruptur (% 13,8). Bu hanehalkı içinde de en büyük oran 2 ki iden, yani anne ve bir çocuktan olu an hanehalkına aittir. Đki evli çiftten, akrabalardan ve akraba olmayanlardan olu an hanehalkı, 18 ya ından küçük çocuğu olan hanehalkının % 6,5’ini olu turmaktadır. Bu grubu % 5 ile “diğer” hanehalkı, % 3,8 ile çocuklarıyla birlikte anne (baba), annenin veya babanın bir ebeveyninden, diğer akrabalardan ve akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) olu an hanehalkı izlemektedir. Sonraki sırada yer alan “çocuklarıyla birlikte anne (baba) ve annenin (babanın) bir ebeveyninden olu an” hanehalkı oranı %2,6’dır. Son iki sırayı baba ve çocuklardan olu an hanehalkı (%1,3) ile üç ve daha fazla evli çiftten, akrabalardan ve akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) olu an
204 hanehalkı (% 0,5) almaktadır. Bu hanehalkı gruplarından her birinin nüfusu, çocuk sayısı, kaç ki iden olu tuğu ve ortalama hanehalkı Tablo 128 ‘te yer almaktadır.
Tablo 128 2002 Nüfus Sayımına Göre Đki veya Daha Fazla Ki iden Olu an, Tiplerine, Ölçeğine ve 18 Ya ından Küçük Çocuk Sayısına Göre Hanehalkı Nüfusu Hanehalkı Sayısı Hanehalkı Ortalama Hanehalkı Üyelerinin 6 ve daha Hanehalkı Sayısı Sayısı 2 ki i 3 ki i 4 ki i 5 ki i (ki i) (ki i) fazla ki i Toplam hanehalkı 107.189 417.039 25.710 24.103 25.380 15801 16.195 3,9 18 ya ından küçük 64.651 295.310 3.930 13.325 19.279 13319 14.798 4,6 çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 29.801 111.904 3.895 11.268 7.215 4543 2.880 3,8 2 çocuklu 23.495 110.379 35 2.041 11.546 4664 5.209 4,7 3 ve daha fazla çocuklu 11.355 73.027 16 518 4112 6.709 6,4 Bunların içinde çocuklar 38.617 48 1.565 12440 24.564 Bir evli çiftten, akrabalardan (veya onlar olmadan) ve 71.212 280.570 12.800 15.780 20.761 12820 9.051 3,9 akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) olu an hanehalkı 18 ya ından küçük 44.115 201.471 8.407 16.389 11069 8.250 4,6 çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 18.952 74.031 8.407 5.964 3102 1.479 3,9 2 çocuklu 16.994 78.108 10.425 4209 2.360 4,6 3 ve daha fazla çocuklu 8.169 49.332 3758 4.411 6,0 Bunların içinde çocuklar 27.405 11274 16.131 Đki evli çiftten, akrabalardan (veya onlar olmadan) ve 7.010 46.073 453 1329 5.228 6,6 akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) olu an hanehalkı 18 ya ından küçük 5.997 41.094 1010 4.987 6,9 çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 2.099 12.239 1010 1.089 5,8 2 çocuklu 2.436 16.343 2.436 6,7 3 ve daha fazla çocuklu 1.462 12.512 1.462 8,6 Bunların içinde çocuklar 5.135 5.135 Üç ve daha fazla evli çiftten, akrabalardan (veya onlar olmadan) ve akraba 528 5.372 528 10,2 olmayanlardan (veya onlar olmadan) olu an hanehalkı 18 ya ından küçük 499 5.146 499 10,3 çocuğu olan hanehalkı
205 Hanehalkı Sayısı Hanehalkı Ortalama Hanehalkı Üyelerinin 6 ve daha Hanehalkı Sayısı Sayısı 2 ki i 3 ki i 4 ki i 5 ki i (ki i) (ki i) fazla ki i 1 çocuklu 68 544 68 8,0 2 çocuklu 111 986 111 8,9 3 ve daha fazla çocuklu 320 3.616 320 11,3 Bunların içinde çocuklar 1.329 1.329 Anne ve çocuklardan 14.758 38.573 8.554 4.189 1.430 425 160 2,6 olu an hanehalkı 18 ya ından küçük 7.308 20.716 3.198 2.727 976 284 123 2,8 çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 4.491 10.747 3.198 919 299 59 16 2,4 2 çocuklu 2.153 6.929 1.808 249 75 21 3,2 3 ve daha fazla çocuklu 664 3.040 428 150 86 4,6 Bunların içinde çocuklar 2.200 1.284 539 377 Baba ve çocuklardan 1.413 3.696 845 369 133 47 19 2,6 olu an hanehalkı 18 ya ından küçük 481 1.412 204 166 78 22 11 2,9 çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 301 737 204 64 29 3 1 2,4 2 çocuklu 131 431 102 20 9 3,3 3 ve daha fazla çocuklu 49 244 29 10 10 5,0 Bunların içinde çocuklar 163 87 34 42 Çocuklarıyla birlikte anne (baba) ve annenin (babanın) bir 2.810 9.938 1.712 793 234 71 3,5 ebeveyninden olu an hanehalkı 18 ya ından küçük 2.189 7.879 1.247 666 213 63 3,6 çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 1.468 4.717 1.247 154 51 16 3,2 2 çocuklu 570 2.358 512 47 11 4,1 3 ve daha fazla çocuklu 151 804 115 36 5,3 Bunların içinde çocuklar 492 345 147 Çocuklarıyla birlikte anne (baba), annenin veya babanın bir ebeveyninden (veya onlar olmadan), diğer 4.084 18.553 1.037 1.382 823 842 4,5 akrabalardan (veya onlar olmadan) ve akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) olu an hanehalkı 18 ya ından küçük 2.876 13.898 458 998 676 744 4,8 çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 1.586 6.591 435 695 298 158 4,2 2 çocuklu 848 4.293 23 287 306 232 5,1 3 ve daha fazla çocuklu 442 3.014 16 72 354 6,8 Bunların içinde çocuklar 1.559 48 220 1.291
206 Hanehalkı Sayısı Hanehalkı Ortalama Hanehalkı Üyelerinin 6 ve daha Hanehalkı Sayısı Sayısı 2 ki i 3 ki i 4 ki i 5 ki i (ki i) (ki i) fazla ki i Diğer hanehalkı 5.374 14.264 3.511 1.016 428 123 296 2,7 18 ya ından küçük 1186 3.694 528 320 172 45 121 3,1 çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 836 2.298 493 196 74 20 53 2,7 2 çocuklu 252 931 35 108 53 18 38 3,7 3 ve daha fazla çocuklu 98 465 16 45 7 30 4,7 Bunların içinde çocuklar 334 48 146 28 112 Kaynak: 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru
18 ya ından küçük çocuğu olan, 2 veya daha fazla ki iden olu an hanehalkı içinde 90759 hanehalkı (% 84,7) aynı milliyetteki ki ilerden olu maktadır. Ortalama hanehalkı 3,9 ki idir. Üyeleri farklı milliyetlere mensup % 15,3 oranındaki hanehalkı da ortalama 4 ki iden olu maktadır. Üyeleri aynı milleyete mensup hanehalkı içinde çoğunluğu (% 24,8) iki ki ilik hanehalkı olu turmaktadır. Diğer grupta ise çoğunluk (% 24,8) 4 ki iden olu an hanehalkındadır. (Tablo 129)
Tablo 129 2002 Nüfus Sayımında KÇC’de Hane Ölçeğine ve Üyelerinin Milliyetine Göre Đki ve Daha Fazla Ki iden Olu an Hanehalkı Nüfusu Hanehalkı Sayısı Hanehalkı Ortalama Hanehalkı 6 ve Üyelerinin Hanehalkı Sayısı daha Sayısı (ki i) 2 ki i 3 ki i 4 ki i 5 ki i (ki i) fazla ki i Toplam 107.189 417.039 25.710 24.103 25.380 15.801 16.195 3,9 Hanehalkı Üyelerinin 90.759 350.781 22.474 20.237 21.303 13.360 13.385 3,9 hepsinin aynı milliyete ait olduğu hanehalkı Üyelerinin farklı 16.430 66.258 3.236 3.866 4.077 2.441 2.810 4,0 milliyetlere ait olduğu hanehalkı Kaynak: 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru
207 18 ya ından küçük çocuğu olan, 2 veya daha fazla ki iden olu an hanehalkının % 39,6’sında bakıma muhtaç ki i bulunmaktadır. Bu hanehalkının da % 68,4’ünde 1, % 22’sinde 2, % 9,6’sında 3 ve daha fazla bakıma muhtaç ki i ya amaktadır. Muhtaç ki ilerin bulunduğu hanehalkının nüfusu ve bunlardaki çalı an sayısı Tablo 130‘da yer almaktadır.
Tablo 130 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Çalı an ve Bakıma Muhtaç Ki i Sayısına Göre Đki ve Daha Fazla Ki iden Olu an Hanehalkı Nüfusu Bu Hanehalkında Bulunan Bakıma Bakıma Muhtaç Ki i Sayısı Bakıma Muhtaç Muhtaç Ki i Hanehalkı 3 ve daha fazla ki i Ki i Bulunan Sayısı Bakıma Bulunmayan Hanehalkı 1 ki i 2 ki i Hanehalkı Muhtaç Hanehalkı Sayısı (ki i) Sayısı Ki i Toplam 107.189 42.404 29.000 9.324 4.080 13.895 64.785 Hanehalkı Hanehalkı 417.039 191.204 119.779 45.949 25.476 225.835 Nüfusu Toplam hanehalkı içinde …den olu an hanehalkı: 2 ki i 25.710 4.063 3.890 173 21.647 Çalı an 1 ki i 8.091 1661 1.661 6430 2 ki i 3.262 3262 3 ki i 24.103 8.562 7.083 1.380 99 297 15.541 Çalı an 1 ki i 9.176 3.834 3.214 620 5.342 2 ki i 6.277 1.426 1.426 4.851 3 ki i 880 880 4 ki i 25.380 11.729 8.169 2.901 659 2.027 13.651 Çalı an 1 ki i 9.242 5.239 3.740 1.165 334 1.002 4.003 2 ki i 7.313 2.391 1.799 592 4.922 3 ki i 1.491 450 450 1.041 4 ki i 247 247 5 ve daha fazla 31.996 18.050 9.858 4.870 3.322 11.571 13.946 ki i Hanehalkı 191.790 110.476 58.074 29.859 22.543 81.314 nüfusu Çalı an 1 ki i 10.230 6.339 3622 1.610 1.107 3.803 3.891 2 ki i 7.143 3.511 2030 1.001 480 1.591 3.632 3 ki i 2.645 1.391 924 363 104 353 1.254
208 Bu Hanehalkında Bulunan Bakıma Bakıma Muhtaç Ki i Sayısı Bakıma Muhtaç Muhtaç Ki i Hanehalkı 3 ve daha fazla ki i Ki i Bulunan Sayısı Bakıma Bulunmayan Hanehalkı 1 ki i 2 ki i Hanehalkı Muhtaç Hanehalkı Sayısı (ki i) Sayısı Ki i 4 ki i 907 426 311 93 22 75 481 5 ve daha 235 88 59 21 8 31 147 fazla ki i Çalı an 1.226 455 303 109 43 771 Đçinde çalı an bulunan 67.139 26.756 19.236 5.465 2.055 6.855 40.383 hanehalkı Hanehalkı 271.501 123.405 82.134 28.054 13.217 148.096 nüfusu (ki i) Đçinde çalı an bulunmayan 40.050 15.648 9.764 3.859 2.025 7.040 24.402 hanehalkı Hanehalkı 145.538 67.799 37.645 17.895 12.259 77.739 nüfusu (ki i) Kaynak: 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru
Ya grubuna göre gelir durumu için bir ki iden olu an hanehalkı esas alınmı tır. (Tablo 131). Bir ki ilik 20.299 hanehalkından 51’i çalı ma ya ından küçüktür. Bunların yedisi tek geçim kaynağı, kırk üçü iki, biri de üç geçim kaynağı göstermi tir. Çalı ma ya ındaki 7955 hanehalkından büyük çoğunluğu (% 87,7) tek geçim kaynağı göstermi tir; bunların da büyük çoğunluğu çalı ma kar ılığında gelir elde etmektedir. Çalı abilir ya ta 931 hanehalkı iki, 26 hanehalkı da üç ve daha fazla gelir kaynağı göstermi tir. 1 ki iden olu an hanehalkının en büyük kısmını olu turan % 60,5’i (12.277) çalı ma ya ından büyüktür. Bunların % 82,7’si tek geçim kaynağı, % 16,9’u iki, % 0,4’ü üç geçim kaynağı göstermi tir. 60 ya üzeri erkek ve 55 ya üzeri kadınlardan olu an bu grup hanehalkının % 76,6’sı emekli aylığı almaktadır. Ba kalarının bakımında olan sadece 5 ki i vardır. (Tablo 131)
209 Tablo 131 Geçim Kaynaklarına ve Ya Gruplarına Göre 1 Ki iden Olu an Hanehalkı Nüfusu (ki i) Çalı ma Çalı ma Çalı ma Ya ından Toplam Ya ından Ya ında Büyük Küçük 1 Ki iden Olu an Hanehalkı Nüfusu Toplam 20.299 51 7.955 12.277 Tek geçim kaynağı gösteren 17.155 7 6.980 10.159 Çalı ma kar ılığı gelir ( ahsi yardımcı ev 3.758 3.592 165 i lerinden olan dı ında) ahsi yardımcı ev i leri 652 625 26 Burs 23 1 22 Emekli aylığı (Malülen emekli aylığı 9.665 264 9.401 dı ında) Malülen emekli aylığı 1.314 774 540 Sosyal yardım (Đ sizlik yardımı dı ında) 23 1 18 4 Đ sizlik yardımı 73 73 Devlet tarafından verilen diğer 11 10 1 Tasarruf 58 57 1 Kiradan elde edilen gelir 11 11 Ba kalarının bakımında 511 5 501 5 Diğer gelir kaynağı 1.056 1.033 16 Đki gelir kaynağı gösteren 3.052 43 931 2.078 Üç ve daha fazla gelir kaynağı gösteren 60 1 26 33 Kaynak: 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru
Toplam hanehalkı nüfusunun % 62’si doğduğundan beri sürekli ikamet yerinde ya amaktadır (% 44 ehirde, % 56 kırsal alanda). Daha sonra yerle enlerin % 10’unu 1992 2002, % 0,2’sini 1989 1991, % 25,3’ünü de 1988 ve daha öncesinde KÇC’ye yerle enler olu turmaktadır. Doğduğundan beri KÇC’de ya ayanlar içinde çalı ma ya ından küçüklerin oranı % 32,5, çalı ma ya ındakilerin % 56,6, çalı ma ya ınan büyüklerin % 11,1’dir. (Tablo 132)
210 Tablo 132 2002 Nüfus Sayımında KÇC Hanehalkı Nüfusunun Cinsiyet ve Ya Gruplarına Göre Sürekli Đkamet Yerlerinde Kalma Süresi Toplam Nüfusa Oranı (%) Çalı ma Çalı ma Toplam Çalı ma Ya ı Çalı ma Çalı ma Ya ından Ya ından Çalı ma (ki i) Ya ında Bilinmeyen Ya ından Ya ından Küçük Büyük Ya ında Küçük Büyük Toplam Nüfus Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız ya ayan toplam 437.388 99.693 256.966 80.530 149 22,8 58,8 18,4 nüfus Doğduğundan beri ya ayan 271.617 87.791 153.603 30.188 35 32,3 56,6 11,1 Daha sonra yerle en 165.449 11.889 103.241 50.316 1992 2002 yılları arasında 44.810 9.697 31.147 3.964 2 21,6 69,5 8,8 1989 1991 yılları arasında 10.022 1.376 7.630 1.016 13,7 76,1 10,1 1988 yılında ve daha önce 110.523 798 64.412 45.312 1 0,7 58,3 41,0 Yıl belirtmeyen 94 18 52 24 19,1 55,3 25,5 Sürekli ikamet yerinde aralıksız ya ayıp ya amadığını 272 13 122 26 111 4,8 44,9 9,6 belirtmeyen Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız ya ayan erkekler 203.665 50.487 124.890 28.211 77 24,8 61,3 13,9
Doğduğundan beri ya ayan 133.527 44.491 78.283 10.732 21 33,3 58,6 8,0 Daha sonra yerle en 70.011 5.991 46.552 17.468 1992 2002 yılları arasında 19.548 4.876 13.409 1.263 24,9 68,6 6,5 1989 1991 yılları arasında 4.337 697 3.285 355 16,1 75,7 8,2 1988 yılında ve daha önce 46.094 411 29.838 15.845 0,9 64,7 34,4 Yıl belirtmeyen 32 7 20 5 21,9 62,5 15,6 Sürekli ikamet yerinde aralıksız ya ayıp ya amadığını 127 5 55 11 56 3,9 43,3 8,7 belirtmeyen Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız ya ayan kadınlar 233.673 49.206 132.076 52.319 72 21,1 56,5 22,4
Doğduğundan beri ya ayan 138.090 43.300 75.320 19.456 14 31,4 54,5 14,1
211 Toplam Nüfusa Oranı (%) Çalı ma Çalı ma Toplam Çalı ma Ya ı Çalı ma Çalı ma Ya ından Ya ından Çalı ma (ki i) Ya ında Bilinmeyen Ya ından Ya ından Küçük Büyük Ya ında Küçük Büyük Daha sonra yerle en 95.438 5.898 56.689 32.848 3 6,2 59,4 34,4 1992 2002 yılları arasında 25.262 4.821 17.738 2.701 2 19,1 70,2 10,7 1989 1991 yılları arasında 5.685 679 4.345 661 11,9 76,4 11,6 1988 yılında ve daha önce 64.429 387 34.574 29.467 1 0,6 53,7 45,7 Yıl belirtmeyen 62 11 32 19 17,7 51,6 30,6 Sürekli ikamet yerinde aralıksız ya ayıp ya amadığını 145 8 67 15 55 5,5 46,2 10,3 belirtmeyen ehir Nüfusu Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız ya ayan toplam 192.642 41.312 118.468 32.723 139 21,4 61,5 17,0 nüfus Doğduğundan beri ya ayan 99.701 34.093 57.291 8.288 29 34,2 57,5 8,3 Daha sonra yerle en 92.672 7.206 61.055 24.409 2 7,8 65,9 26,3 1992 2002 yılları arasında 27.417 5.946 19.104 2.366 1 21,7 69,7 8,6 1989 1991 yılları arasında 5.706 788 4.351 567 13,8 76,3 9,9 1988 yılında ve daha önce 59.475 461 37.560 21.453 1 0,8 63,2 36,1 Yıl belirtmeyen 74 11 40 23 14,9 54,1 31,1 Sürekli ikamet yerinde aralıksız ya ayıp ya amadığını 269 13 122 26 108 4,8 45,4 9,7 belirtmeyen Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız ya ayan erkekler 86.945 20.822 55.151 10.901 71 23,9 63,4 12,5 Doğduğundan beri ya ayan 47.886 17.217 27.831 2.821 17 36,0 58,1 5,9 Daha sonra yerle en 38.934 3.600 27.265 8.069 9,2 70,0 20,7 1992 2002 yılları arasında 11.919 2.987 8.227 705 25,1 69,0 5,9 1989 1991 yılları arasında 2.469 373 1.900 196 15,1 77,0 7,9 1988 yılında ve daha önce 24.524 237 17.124 7.163 1,0 69,8 29,2 Yıl belirtmeyen 22 3 14 5 13,6 63,6 22,7 Sürekli ik. yer. aralıksız ya ayıp ya amadığını belirtmeyen 125 5 55 11 54 4,0 44,0 8,8
212 Toplam Nüfusa Oranı (%) Çalı ma Çalı ma Toplam Çalı ma Ya ı Çalı ma Çalı ma Ya ından Ya ından Çalı ma (ki i) Ya ında Bilinmeyen Ya ından Ya ından Küçük Büyük Ya ında Küçük Büyük Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız ya ayan kadınlar 105.697 20.490 63.317 21.822 68 19,4 59,9 20,6
Doğduğundan beri ya ayan 51.815 16.876 29.460 5.467 12 32,6 56,9 10,6 Daha sonra yerle en 53.738 3.606 33.790 16.340 2 6,7 62,9 30,4 1992 2002 yılları arasında 15.498 2.959 10.877 1.661 1 19,1 70,2 10,7 1989 1991 yılları arasında 3.237 415 2.451 371 12,8 75,7 11,5 1988 yılında ve daha önce 34.951 224 20.436 14.290 1 0,6 58,5 40,9 Yıl belirtmeyen 52 8 26 18 15,4 50,0 34,6 Sürekli ikamet yerinde aralıksız ya ayıp ya amadığını 144 8 67 15 54 5,6 46,5 10,4 belirtmeyen Kır Nüfusu Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız ya ayan toplam 244.696 58.381 138.498 47.807 10 23,9 56,6 19,5 nüfus Doğduğundan beri ya ayan 171.916 53.698 96.312 21.900 6 31,2 56,0 12,7 Daha sonra yerle en 72.777 4.683 42.186 25.907 1 6,4 58,0 35,6 1992 2002 yılları arasında 17.393 3.751 12.043 1.598 1 21,6 69,2 9,2 1989 1991 yılları arasında 4.316 588 3.279 449 13,6 76,0 10,4 1988 yılında ve daha önce 51.048 337 26.852 23.859 0,7 52,6 46,7 Yıl belirtmeyen 20 7 12 1 35,0 60,0 5,0 Sürekli ikamet yerinde aralıksız ya ayıp ya amadığını 3 3 belirtmeyen Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız ya ayan erkekler 116.720 29.665 69.739 17.310 6 25,4 59,7 14,8
Doğduğundan beri ya ayan 85.641 27.274 50.452 7.911 4 31,8 58,9 9,2 Daha sonra yerle en 31.077 2.391 19.287 9.399 7,7 62,1 30,2 1992 2002 yılları arasında 7.629 1.889 5.182 558 24,8 67,9 7,3
213 Toplam Nüfusa Oranı (%) Çalı ma Çalı ma Toplam Çalı ma Ya ı Çalı ma Çalı ma Ya ından Ya ından Çalı ma (ki i) Ya ında Bilinmeyen Ya ından Ya ından Küçük Büyük Ya ında Küçük Büyük 1989 1991 yılları arasında 1.868 324 1.385 159 17,3 74,1 8,5 1988 yılında ve daha önce 21.570 174 12.714 8.682 0,8 58,9 40,3 Yıl belirtmeyen 10 4 6 40,0 60,0 Sürekli ikamet yerinde aralıksız ya ayıp ya amadığını 2 2 belirtmeyen Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız ya ayan kadınlar 127.976 28.716 68.759 30.497 4 22,4 53,7 23,8
Doğduğundan beri ya ayan 86.275 26.424 45.860 13.989 2 30,6 53,2 16,2 Daha sonra yerle en 41.700 2.292 22.899 16.508 1 5,5 54,9 39,6 1992 2002 yılları arasında 9.764 1.862 6.861 1.040 1 19,1 70,3 10,7 1989 1991 yılları arasında 2.448 264 1.894 290 10,8 77,4 11,8 1988 yılında ve daha önce 29.478 163 14.138 15.177 0,6 48,0 51,5 Yıl belirtmeyen 10 3 6 1 30,0 60,0 10,0 Sürekli ikamet yerinde aralıksız ya ayıp ya amadığını 1 belirtmeyen Kaynak: Rusya Federasyonu 2002 Genel Nüfus Sayımı, www.perepis2002.ru
214 1989 sayımından sonra 15 ya ve üzerinde olup KÇC’deki daimi ikametini deği tiren hanehalkı nüfusu, tüm Rusya’da 47.093 ki idir. Bunun % 50,8’i (23.935 ki i) daimi ikamet yerini KÇC sınırları içinde deği tirmi tir. Đkinci büyük oranı olu turan % 23,3’ü 2002 sayımında Stavropol Krayı’nda görünmektedir. Bunun dı ında nüfusu 1000 ki iyi geçen hanehalkı nüfusu sadece kom u Krasnodar Krayı (3320 ki i) ile Rostov Oblastı’nda (1190 ki i) bulunmaktadır. (Tablo 133)
1989’da daimi ikameti KÇC dı ında olan ve 2002 sayımında KÇC’de bulunan 15 ya ve üzeri hanehalkı nüfusu 20907 ki idir. Bunun 6240 ki isi (% 29,8) ba ta Kazakistan olmak üzere eski Sovyet cumhuriyetlerinden gelmi tir. 1000 ki iden fazla nüfuslu hanehalkının geldiği Rusya’nın diğer bölgeleri Stavropol Krayı (4642 ki i), Çeçenistan (1356 ki i) ve Krasnodar Krayı’dır (1253 ki i). Kom u bölgeler dı ında, toplam olarak 1000’den fazla hanehalkı nüfusunun geldiği federal bölge, Rusya’nın uzak kuzeydoğu ucunda bulunan Uzakdoğu Federal Bölgesi’dir. (Tablo 133)
Tablo 133 Hanehalkı Ölçeğine Göre 1989 ve 2002 Sayımları Arasında Đkamet Yerini Deği tiren Nüfus 1989 Yılında ve Daha Sonra Daimi Ekim 2002’de Daimi Đkameti KÇC’de Đkamet Yerini Deği tiren KÇC Bulunan Hanehalkının 1989 Yılında Hanehalkının Ekim 2002’de RF Bulunduğu Yer ve Nüfusu (ki i) Bölgelerindeki Nüfusu (ki i) (15 ya ve üzeri) (15 ya ve üzeri) Rusya Federasyonu 47.093 38.315 Merkez Federal Bölgesi 1.893 917 Belgorod Oblastı 87 28 Bryan Oblastı 48 26 Vladimir Oblastı 104 30 Voronej Oblastı 105 91 Moskova ehri 658 275 Đvanov Oblastı 32 25 Kaluga Oblastı 47 24 Kostroma Oblastı 18 Kura Oblastı 46 31 Lipetsk Oblastı 28 15 Moskova Oblastı 491 125 Orlov Oblastı 37 25 Ryazan Oblastı 12 31 Smolen Oblastı 41 30 Tver Oblastı 85 22 Tula Oblastı 28 43 Yaroslav Oblastı 32 35 Kuzeybatı Federal Bölgesi 754 562
215 1989 Yılında ve Daha Sonra Daimi Ekim 2002’de Daimi Đkameti KÇC’de Đkamet Yerini Deği tiren KÇC Bulunan Hanehalkının 1989 Yılında Hanehalkının Ekim 2002’de RF Bulunduğu Yer ve Nüfusu (ki i) Bölgelerindeki Nüfusu (ki i) (15 ya ve üzeri) (15 ya ve üzeri) Arhangelsk Oblastı 19 84 Kaliningrad Oblastı 71 22 Karelya Cumhuriyeti 8 17 Komi Cumhuriyeti 47 79 Leningrad Oblastı 144 88 Murman Oblastı 39 90 Nenets Özerk Bölgesi 3 2 Novgorod Oblastı 20 19 Pskov Oblastı 8 12 St. Petersburg ehri 367 127 Vologod Oblastı 31 24 Güney Federal Bölgesi 41.346 33.365 Adıgey Cumhuriyeti 455 54 Astrahan Oblastı 112 71 Çeçenistan Cumhuriyeti 1.356 Dağıstan Cumhuriyeti 157 516 Đngu etya Cumhuriyeti 76 64 Kabardey Balkar Cumhuriyeti 540 393 Kalmuk Cumhuriyeti 29 215 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti 23.935 23.935 Krasnodar Krayı 3.320 1.253 Kuzey Osetya – Alanya Cumhuriyeti 234 232 Rostov Oblastı 1.190 518 Stavropol Krayı 10.979 4.642 Volgograd Oblastı 319 116 Volga Federal Bölgesi 1.027 688 Ba kurdistan Cumhuriyeti 189 66 Çuva Cumhuriyeti 44 31 Kirov Oblastı 20 35 Mari El Cumhuriyeti 32 12 Mordovya Cumhuriyeti 12 25 Nijegorod Oblastı 99 57 Orenburg Oblastı 28 41 Penzen Oblastı 53 35 Perm Oblastı 44 96 Komi Permyak Özerk Bölgesi 6 Samara Oblastı 83 59 Saratov Oblastı 210 89 Tataristan Cumhuriyeti 109 83 Udmurt Cumhuriyeti 36 31 Ulyanov Oblastı 68 28 Ural Federal Bölgesi 1.096 807 Çelyabin Oblastı 148 80 Kurgan Oblastı 36 8
216 1989 Yılında ve Daha Sonra Daimi Ekim 2002’de Daimi Đkameti KÇC’de Đkamet Yerini Deği tiren KÇC Bulunan Hanehalkının 1989 Yılında Hanehalkının Ekim 2002’de RF Bulunduğu Yer ve Nüfusu (ki i) Bölgelerindeki Nüfusu (ki i) (15 ya ve üzeri) (15 ya ve üzeri) Sverdlov Oblastı 132 99 Tümen Oblastı 780 620 Hantı Mansi Özerk Bölgesi – Yugra 220 26 Yamal Nenets Özerk Bölgesi 542 40 Sibirya Federal Bölgesi 612 871 Altay Cumhuriyeti 3 1 Altay Krayı 60 127 Buryat Cumhuriyeti 37 35 Çitin Oblastı 4 105 Agin Buryat Özerk Bölgesi 2 Hakas Cumhuriyeti 12 3 Đrkut Oblastı 66 90 Ust Ordın Buryat Özerk Bölgesi 3 5 Kemerovo Oblastı 81 80 Krasnoyar Krayı 178 263 Taymır (Dolgan Nenets) ÖB 5 21 Evenk Özerk Bölgesi 6 Novosibirsk Oblastı 105 66 Omsk Oblastı 40 53 Tıva Cumhuriyeti 3 12 Tomsk Oblastı 23 36 Uzakdoğu Federal Bölgesi 365 1.105 Amur Oblastı 18 68 Çukça Özerk Bölgesi 1 60 Habarov Krayı 42 111 Kamçatka Oblastı 24 169 Koryak Özerk Bölgesi 4 36 Magadan Oblastı 13 193 Primorski Krayı 63 117 Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) 184 258 Sahalin Oblastı 15 107 Yahudi Özerk Oblastı 5 22 BDT Ülkeleri, Baltık Devletleri ve 6.240 Diğer Dünya Ülkeleri Azerbaycan 910 Belorus 90 Ermenistan 603 Estonya 32 Gürcistan 781 Kazakistan 1.024 Kırgızistan 489 Letonya 34 Litvanya 37 Moldavya 67
217 1989 Yılında ve Daha Sonra Daimi Ekim 2002’de Daimi Đkameti KÇC’de Đkamet Yerini Deği tiren KÇC Bulunan Hanehalkının 1989 Yılında Hanehalkının Ekim 2002’de RF Bulunduğu Yer ve Nüfusu (ki i) Bölgelerindeki Nüfusu (ki i) (15 ya ve üzeri) (15 ya ve üzeri) Özbekistan 574 Tacikistan 326 Türkmenistan 232 Ukrayna 889 Diğer dünya ülkeleri 152 Bölge belirtmeyen 287 Toplam 44.842 Kaynak : Rusya Federasyonu 2002 Genel Nüfus Sayımı, www.perepis2002.ru
218 F. NÜFUSUN MEDENĐ DURUMU Geleneksel köylü toplumları olarak geçmi te KÇC halklarında evlenme oranı yüksektir. Ataerkil yapı içinde ailede cinsiyetler arası i bölümünü ve çocuk doğurmayı sadece evlilik sağlayabiliyordu. Kentle me ve bunun aile ya amına etkisi bu yapıyı sadece ehirlerde değil kırsal alanda da önemli ölçüde zayıflatmı tır.120
1979 yılı verilerine göre, köylerde ya ayan Çerkes nüfusunun evlilik durumu göstergeleri Rusya’nın tümü ile yakla ık aynıdır; Karaçaylarda, Abazalarda ve
Nogaylarda ise dü üktür (erkeklerde %o 719 ve kadınlarda %o 571). Dört halkın da ehirli nüfusunda bu göstergeler Rusya genelinden fark edilir derecede dü üktür. (Tablo 134)
Tablo 134
1979 Yılında KÇÖB Halklarında Evlilik Durumu (%0) ehir Kır Erkek Kadın Erkek Kadın Karaçaylar 625 498 608 500 Çerkesler 581 523 718 597 Abazalar 603 523 695 555 Nogaylar 670 493 673 562 Kaynak: KÇÖB Bölge Đcra Komitesi Ar ivi, http://www.elbrusoid.org Evlilik göstergelerinin Rusya geneline göre daha dü ük olması, yerli halktan köylü gençlerin yoğun ekilde ehir nüfusuna eklenmesiyle ve buna bağlı olarak hayatlarını kuruncaya kadar evlenememeleriyle açıklanmaktadır. Bununla birlikte ba ka faktörler de etkili olmaktadır. Örneğin, köylü Karaçaylar için karakteristik olan nispeten dü ük evlenme seviyesi, yüksek düğün masrafları yüzünden geç evlenmelerinden kaynaklanmaktadır.
Đç evlilik veya lokal dı evlilik, hiçbir zaman Kuzey Kafkasya halklarına özgü bir gelenek olmamı tır. Ancak, akrabaların nispeten yoğun yerle ik olduğu durumlarda, akraba evliliği yasağı nedeniyle evliliklerin yakla ık yarısı köy dı ından, diğer yarısı da köy içinden olmaktadır. Bu düzen önemli ölçüde imdi de korunmaktadır ama daha az
120 “Formirovaniye semi i svadebnaya obryadnost u narodov Karaçayevo Çerkesii” (“Karaçay Çerkesya Halklarında Ailenin Olu umu ve Düğün Törenleri”), Prazdniki mira (Dünyada Kutlamalar), http://www.prazdnikimira.ru/wedding/wed_country/wed_karach cherk.html, (05.10.2005)
219 görülmektedir. Evlenen çiftler artık i yerlerinde, okullarda ve diğer ortamlarda tanı maktadır.
KÇC’de etnik gruplar arasında karı ık evlilikler gün geçtikçe artmaktadır. Dört yerli halk içinde karı ık evlilik sıklığında Abazalar, Çerkesler ve Nogaylar ba ı çekmektedir. 1928’den 1982’ye kadar olan yarım asırlık dönemde bu sıklık Abazalarda (erkek ve kadın) 12 ve 44 kat, Çerkeslerde 9 ve 31 kat, Nogaylarda 11 ve 27 kat ve Karaçaylarda 4,4 ve 6 kat artmı tır. Kızların ba ka etnik gruplardan daha sık evlilik yaptıkları, erkeklerde ise bu durumun daha seyrek olduğu görülmektedir. Karı ık evliliklerin 1982 yılında ula tığı büyüklük Tablo 135’te görülmektedir.
Tablo 135 1982 Yılında Karı ık Evliliklerin Sıklığı (Toplam Evlilik Sayısına Oranı, %) Toplam ehir Kır Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Karaçaylar 7,9 5,2 24,8 13,5 5,6 4,2 Çerkesler 26,6 24,4 50,0 45,9 25,4 22,6 Abazalar 33,2 31,3 62,6 61,3 30,3 28,2 Nogaylar 16,9 20,0 25,0 70,0 16,7 16,7
KÇÖB Evlenme Dairesi (ZAGS) ar ivine ait bu tabloda görüldüğü gibi, artık sadece ehirlerde değil kırsal kesimde de kadınlarda karı ık evlilikler erkeklerde olduğu kadar sıktır. Yani evliliklerde etnik tercih konusunda en köklü geleneklerden biri sarsılmı tır.
Aynı ekilde evlenme ya ı da deği mi tir. Geçmi te KÇC halklarında, köylü toplumlar için karakteristik olan erkek ve kadınlarda erken evlilik yanında, düğün masraflarının ağırlığı yüzünden erkeklerde geç evlilik ve re it olmayan (hatta Nogaylarda küçük ya taki) kızların evlendirilmesi geni ölçüde yaygındır. Bu nedenle erkeğin ve kızın evlenme ya ı arasındaki fark büyüktür. Bo anan veya dul kalan kadının yeniden evlenmesi çok zor olduğu için de kadınlarda genel evlenme ya ı dü mektedir. 1920’li yıllarda ba latılan ba lık parasına ve re it olmayan kızlarla evlenmeye kar ı mücadele, daha sonra da bireysel çiftçiliğin kaldırılması ve gençlerin sosyal yönden aktifle mesi erkeklerin ve kızların evlenme ya ının e itlenmesini, özellikle kızlarda yükselmesini sağlamı tır. Örneğin Karaçaylarda 1930’ların sonundan 1960’ların
220 ortalarına kadar erkeklerde baskın evlenme ya ı en belirgin ekilde 25 ila 39 ya grubunda sabitlenmi tir, kadınlarda ise 24 ya altı gruptan 25 29 ya grubuna geçmi tir. Ortalama evlenme ya ında erkekler ve kadınlar arasındaki fark iki kattan fazla azalmı tır (7,2’den 3,2’ye dü mü tür). 1960’lı yılların sonu ve 1970’lerin ba ında halkın refah seviyesinin artmasıyla baskın evlilik ya ı kar ılıklı olarak dü meye ba lamı tır; gençlerin sosyal olarak aktifle mesi normal ya farkının artmasına neden olmamı tır. (Tablo 136)
Tablo 136 1939 1967 Yıllarında Karaçaylarda Evlenme Ya ı (%) 1939 1967 Erkek Kadın Erkek Kadın 20 Ya ından 3,1 33,9 2,6 11,4 Küçük 20 24 ya 29,0 42,1 5,5 24,9 25 29 ya 38,5 14,1 42,0 40,9 30 39 ya 22,4 7,7 39,9 17,4 40 ya ından 7,0 2,3 10,0 5,4 sonar Kaynak: KÇÖB Evlenme Dairesi (ZAGS) Bölge ubesi ar ivi, http://www.elbrusoid.org
KÇC halklarının bugünkü ya antısında, diğer Kuzey Kafkas halklarında olduğu gibi, geleneksel iki evlenme biçiminden (tarafların anla ması ve kız kaçırma) kar ılıklı anla ma hâkimdir. Bu anla ma çoğunlukla bizzat evlenecek gençler arasında, seyrek olarak da anne babaları arasında olmaktadır.
1970’li yıllarda KÇÖB’de yapılan evliliklerin yakla ık yarısını kaçarak evlenme olu turuyordu. Fakat sonraki yıllarda bu oran iyice azalmı tır.
1990’lı yıllarda birçok ailede kocalar ailenin geçimini sağlayamaz olmu ve kadınlar ev i leri ve çocuk bakımı yanında para da kazanmak zorunda kalmı lardır. Evli kadınların ölüm oranı buna bağlı olarak artmı tır.
2002 nüfus sayımı verilerine göre, KÇC’de 95 bin kadın ve 93 bin erkek evlidir. Aradaki bu farkın nedeni çoke lilik değildir. KÇC halklarında çoke lilik hiçbir zaman yaygın olmamı tır. Bu daha çok, aileye büyük önem veren ve evlenme ya ındaki kızlar
221 için evli olma gerekliliğini dayatan Kuzey Kafkasya toplumlarında kadınların konumuyla ilgilidir. Muhtemelen bazı kadınlar, evli olduklarına dair kendileri hakkında bilerek yanlı bilgi vermi lerdir. Diğer bir neden de, resmi nikâhlı olmayan kadınların ve erkeklerin sosyal statülerini farklı değerlendirmeleridir. Erkekler nüfus cüzdanlarında “evli” yazmadan kendilerini bekâr saymaya meyilliyken, kadınlar bu durumda kendini evli olarak tanımlamaktadır. 2002 sayımında resmi nikâhsız evlilikler hakkında ilk kez veri alınmı tır; 6 bin ki i kendini bu ekilde beyan etmi tir. Bununla birlikte geçen 15 yılda hiç evlenmeyenlerin sayısı % 44 artmı tır. KÇC istatistik komitesinin verilerine göre, 15 yıl öncesine göre dul erkekler % 16,2, kadınlar % 14,3 daha fazladır. 121 (Tablo 137)
121 Bota ev, Murat; “Đtogi vserossiyskoy …
222 Tablo 137 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete, Ya Gruplarına ve Evlilik Durumuna Göre KÇC Nüfusu (ki i) Evli Erkek Medeni Evli Kadın Medeni Hiç Kadın Hiç Erkek Resmi Resmi Dul Bo anmı Durumu Resmi Resmi Dul Bo anmı Durumu Toplam Evlenmemi Toplam Toplam Evlenmemi Toplam Nikâhlı Nikâhsız Bilinmeyen Nikâhlı Nikâhsız Bilinmeyen 16 Ya ve Üzeri Tüm Nüfus (Evli olan 16 154.811 92873 87108 5.765 48 .679 4.977 8.179 103 184.673 95.237 89.098 6.139 39.217 31.749 18.368 102 ya ından küçükler dâhil) 16’dan 5 5 2 3 küçük 16 – 17 8.252 16 9 7 8.233 2 1 8.331 158 97 61 8.162 1 7 3 18 – 19 8.143 104 80 24 8.025 2 8 4 8.264 816 663 153 7.391 3 52 2 20 – 24 17.295 2.317 2.015 302 14.831 5 132 10 18.520 6.336 5.646 690 11.437 54 685 8 25 – 29 15.325 6.452 5.857 595 8.240 14 612 7 16.146 9.671 8.859 812 4.663 214 1.590 8 30 – 34 14.358 8.985 8.223 762 4.294 46 1.026 7 15.676 10.877 10.086 791 2.256 392 2.146 5 35 – 39 15.588 11.830 11.036 794 2.363 71 1.322 2 17.032 12.235 11.473 762 1.492 739 2.562 4 40 – 44 17.317 14.454 13.631 823 1.266 124 1.468 5 19.369 13.960 13.188 772 1.088 1.253 3.062 6 45 – 49 14.594 12.518 11.833 685 645 192 1.237 2 16.345 11.455 10.840 615 749 1.646 2.489 6 50 – 54 10.775 9.211 8.684 527 322 262 977 3 12.516 8.217 7.760 457 467 1.997 1.828 7 55 – 59 4.813 4.121 3.933 188 119 187 384 2 6.413 3.926 3.710 216 215 1.435 834 3 60 – 64 8.662 7.388 7.012 376 173 626 473 2 13.442 7.241 6.906 335 425 4.501 1.273 2 65 – 69 7.874 6.661 6.361 300 94 822 297 11.115 5.019 4.808 211 318 4.915 863 70 ve üzeri 11.738 8.794 8.414 380 73 2.626 241 4 21.427 5.299 5.040 259 551 14.597 976 4 Ya ı 77 22 20 2 1 54 72 22 20 2 3 2 1 44 Belirtilmemi Kaynak: RF 2002 Genel Nüfus Sayımı, www.perepis2002.ru
223 2002 yılında KÇC’de her cinsiyetten bin ki iye dü en evli sayısı görülmektedir. 16 ya ve üzerindeki ki iler esas alınmı tır. Evli olarak gösterilen 16 ya ından küçükler dâhildir. (Tablo 138)
Tablo 138 2002 Sayımına Göre KÇC’de Evlilik Durumu (ki i) Evli Evli Toplam Hiç Evlenmemi Dul Bo anmı Resmi Nikâhlı Resmi Nikâhsız Erkek 600 563 37 314 32 53 Kadın 516 483 33 212 172 99
2002 sayımı verilerine göre tüm Rusya’da ya ayan 16 ya ve üzeri Karaçayların ve Çerkeslerin evlilik durumu kar ıla tırıldığında, Çerkeslerde hem erkeklerde hem de kadınlarda evli oranının Karaçaylardan yüksek olduğu görülmektedir. Karaçaylarda erkeklerin % 54,5’i ve kadınların % 49,2’si, Çerkeslerde ise erkeklerin 60,3’ü ve kadınların % 54,5’i evlidir. Erken evlenme ve resmi nikâhsız evlilik oranında ise Karaçaylar öndedir. Dul ve bo anmı olanların oranı iki halkta birbirine yakındır. (Tablo 139)
Tablo 139 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete, Ya Gruplarına ve Evlilik Durumuna Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Nüfusu (ki i) (Tüm Rusya) 16 Ya ve Evli Medeni Hiç Üzeri Tüm Toplam Resmi Resmi Dul Bo anmı Durumu Toplam Evlenmemi Nüfus* Nikâhlı Nikâhsız Bilinmeyen ERKEK Karaçaylar 68.418 37.301 34.694 2.607 Çerkesler 22.403 13.512 12.998 514 26.874 1.771 2.447 25 KADIN Karaçaylar 74.750 36.809 34.393 2.416 21.731 10.155 6.033 22 Çerkesler 24.203 13.145 12.754 391 5.599 3.445 2.009 5 * Evli olan 16 ya ından küçükler dâhil
224 KÇC’de ya ayan etnik grupların evlilik durumu incelendiğinde, en büyük nüfus oranına Karaçaylar sahip olduğu halde evli nüfusta Rusların önde olduğu görülmektedir. ( ekil 31). Bunun nedeni Karaçayların 16 ya ın altındaki genç nüfusunun fazla olmasıdır. Ruslarda evli erkek ve kadınlar arasındaki önemli fark (2748 ki i) resmi nikâhsızların sayısının fazla olmasından kaynaklanıyor olmalıdır. Erkeklerin ve kadınların bu durumda medeni durumlarına hakkında farklı cevaplar verdiği bilinmektedir. (Tablo 140)
Ukraynalılar
Nogaylar
Abazalar
Ruslar
Çerkesler
Karaçaylar
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000
Erkek Kadın
ekil 31. 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Nüfusları
225 Tablo 140 2002 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Cinsiyete ve Evlilik Durumuna Göre Etnik Grupların Nüfusu (ki i) 16 Ya ve Üzeri Erkekler* 16 Ya ve Üzeri Kadınlar* Evli Erkek Medeni Evli Kadın Medeni Toplam Hiç Toplam Toplam Hiç Toplam Resmi Resmi Dul Bo anmı Durumu Resmi Resmi Dul Bo anmı Durumu Evli Evlenmemi Evli Evlenmemi Nikâhlı Nikâhsız Bilinmeyen Nikâhlı Nikâhsız Bilinmeyen Tüm 154.811 92.873 87.108 5.765 48.679 4.977 8.179 103 184.673 95.237 89.098 6.139 39.217 31.749 18.368 102 Nüfus Abaza 11.637 7.215 6.943 272 3.639 297 478 8 12.977 6.975 6.719 256 2.738 2.183 1.077 4 Çerkes 17.616 10.969 10.680 289 5.511 389 745 2 19.964 10.916 10.645 271 4.439 2.970 1.638 1 Karaçay 58.756 32.428 30.404 2.024 22.789 1.572 1.954 13 66.235 32.658 30.606 2.052 18.932 9.322 5.312 11 Nogay 5.149 3.136 2.947 189 1.553 143 317 6.158 3.143 2.953 190 1.362 1.020 633 Rus 52.486 33.214 30.807 2.407 12.738 2.268 4.221 45 68.294 35.692 32.922 2.770 9.808 14.258 8.487 49 Ukraynalı 1.113 858 786 72 127 68 60 2.002 1.104 1.021 83 129 523 246 ehir 66.673 40.960 38.248 2.712 19.764 1.979 3.872 98 85.324 42.575 39.638 2.937 18.603 13.490 10.558 98 Nüfusu Abaza 4.060 2.528 2.389 139 1.304 72 148 8 5.004 2.493 2.360 133 1.303 578 626 4 Çerkes 5.455 3.455 3.290 165 1.676 68 254 2 6.771 3.484 3.334 150 1.770 662 855 Karaçay 20.183 11.159 10.286 873 7.909 438 667 10 23.673 11.188 10.326 862 7.470 2.786 2.218 11 Nogay 677 384 366 18 251 10 32 1.026 424 403 21 393 83 126 Rus 30.984 19.893 18.687 1.206 7.301 1.228 2.517 45 42.266 21.523 20.093 1.430 6.505 8.277 5.914 47 Ukraynalı 711 548 515 33 77 41 45 1.291 679 628 51 78 354 180 Kır 88.138 51.913 48.860 3.053 28.915 2.998 4.307 5 99.349 52.662 49.460 3.202 20.614 18.259 7.810 4 Nüfusu Abaza 7.577 4.687 4.554 133 2.335 225 330 7.973 4.482 4.359 123 1.435 1.605 451 Çerkes 12.161 7.514 7.390 124 3.835 321 491 13.193 7.432 7.311 121 2.669 2.308 783 1 Karaçay 38.573 21.269 20.118 1.151 14.880 1.134 1.287 3 42.562 21.470 20.280 1.190 11.462 6.536 3.094 Nogay 4.472 2.752 2.581 171 1.302 133 285 5.132 2.719 2.550 169 969 937 507 Rus 21.502 13.321 12.120 1.201 5.437 1.040 1.704 26.028 14.169 12.829 1.340 3.303 5.981 2.573 2 Ukraynalı 402 310 271 39 50 27 15 711 425 393 32 51 169 66 * Evli olan 16 ya ından küçükler dâhil.
226 Her etnik grupta evli erkek ve kadınlar, genel olarak 16 ya ve üzerindeki toplam erkek ve kadınların yarısından biraz fazladır. ( ekil 32). Evli erkeklerin oranının evli kadınlara göre fazla olduğu görülmektedir; özellikle Ukraynalılarda fark büyüktür. Kadın nüfusunun erkek nüfusundan fazla olması bu farkı doğurmaktadır. KÇC’de evlilik katsayısı, yani 16 ya ve üzerinde 1000 ki i ba ına dü en evli sayısı erkeklerde 600, kadınlarda 516’dır. Etnik gruplar arasında ilk sırayı hem erkeklerde (771) hem de kadınlarda (551) Ukraynalılar almaktadır. (Tablo 141) 77 63 62 62 61 55 55 55 54 51 50 49 Erkek Kadın Yüzde (%)
ar r r sle e rk Ruslar bazala gaylar e A No raynalılar Karaçayl Ç k U
ekil 32. 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Oranları
227 Tablo 141 2002 Nüfus Sayımında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde Evlilik Durumuna Göre Etnik Grupların ehir ve Kır Nüfusu Medeni 16 Ya ve Evli Durumu Evli Toplam Evlenmemi Dul Bo anmı Milliyet Üzerindeki Kayıtlı Kayıtsız Bilinmeyen Nüfus* (ki i) Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0 (ki i) (ki i) (ki i) (ki i) (ki i) (ki i) (ki i) Toplam Nüfus Erkek Abaza 11.637 7.215 620 6.943 597 272 23 3.639 313 297 26 478 41 8 1 Çerkes 17.616 10.969 623 10.680 606 289 16 5.511 313 389 22 745 42 2 0 Karaçay 58.756 32.428 552 30.404 517 2.024 34 22.789 388 1.572 27 1.954 33 13 0 Nogay 5.149 3.136 609 2.947 572 189 37 1.553 302 143 28 317 62 0 Rus 52.486 33.214 633 30.807 587 2.407 46 12.738 243 2.268 43 4.221 80 45 1 Ukraynalı 1.113 858 771 786 706 72 65 127 114 68 61 60 54 0 Toplam 154.811 92.873 600 87.108 563 5.765 37 48.679 314 4.977 32 8.179 53 103 1 Kadın Abaza 12.977 6.975 537 6.719 518 256 20 2.738 211 2.183 168 1.077 83 4 0 Çerkes 19.964 10.916 547 10.645 533 271 14 4.439 222 2.970 149 1.638 82 1 0 Karaçay 66.235 32.658 493 30.606 462 2.052 31 18.932 286 9.322 141 5.312 80 11 0 Nogay 6.158 3.143 510 2.953 480 190 31 1.362 221 1.020 166 633 103 0 Rus 68.294 35.692 523 32.922 482 2.770 41 9.808 144 14.258 209 8.487 124 49 1 Ukraynalı 2.002 1.104 551 1.021 510 83 41 129 64 523 261 246 123 0 Toplam 184.673 95.237 516 89.098 482 6.139 33 39.217 212 31.749 172 18.368 99 102 1 ehir Nüfusu Erkek Abaza 4.060 2.528 623 2.389 588 139 34 1.304 321 72 18 148 36 8 2 Çerkes 5.455 3.455 633 3.290 603 165 30 1.676 307 68 12 254 47 2 0 Karaçay 20.183 11.159 553 10.286 510 873 43 7.909 392 438 22 667 33 10 0 Nogay 677 384 567 366 541 18 27 251 371 10 15 32 47 0 Rus 30.984 19.893 642 18.687 603 1.206 39 7.301 236 1.228 40 2.517 81 45 1 Ukraynalı 711 548 771 515 724 33 46 77 108 41 58 45 63 0 Toplam 66.673 40.960 614 38.248 574 2.712 41 19.764 296 1.979 30 3.872 58 98 1 Kadın Abaza 5.004 2.493 498 2360 472 133 27 1.303 260 578 116 626 125 4 1 Çerkes 6.771 3.484 515 3334 492 150 22 1.770 261 662 98 855 126 0 Karaçay 23.673 11.188 473 10.326 436 862 36 7.470 316 2.786 118 2.218 94 11 0 Nogay 1.026 424 413 403 393 21 20 393 383 83 81 126 123 0 Rus 42.266 21.523 509 20.093 475 1.430 34 6.505 154 8.277 196 5.914 140 47 1 Ukraynalı 1.291 679 526 628 486 51 40 78 60 354 274 180 139 0 Toplam 85.324 42.575 499 39.638 465 2.937 34 18.603 218 13.490 158 10.558 124 98 1 Kır Nüfusu Erkek Abaza 7.577 4.687 619 4.554 601 133 18 2.335 308 225 30 330 44 0 Çerkes 12.161 7.514 618 7.390 608 124 10 3.835 315 321 26 491 40 0 Karaçay 38.573 21.269 551 20.118 522 1.151 30 14.880 386 1.134 29 1.287 33 3 0 Nogay 4.472 2.752 615 2.581 577 171 38 1.302 291 133 30 285 64 0 Rus 21.502 13.321 620 12.120 564 1.201 56 5.437 253 1.040 48 1.704 79 0 Ukraynalı 402 310 771 271 674 39 97 50 124 27 67 15 37 0 Toplam 88.138 51.913 589 48.860 554 3.053 35 28.915 328 2.998 34 4.307 49 5 0
228 Medeni 16 Ya ve Evli Durumu Evli Toplam Evlenmemi Dul Bo anmı Milliyet Üzerindeki Kayıtlı Kayıtsız Bilinmeyen Nüfus* (ki i) Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0 (ki i) (ki i) (ki i) (ki i) (ki i) (ki i) (ki i) Kadın Abaza 7.973 4.482 562 4.359 547 123 15 1.435 180 1.605 201 451 57 0 Çerkes 13.193 7.432 563 7.311 554 121 9 2.669 202 2.308 175 783 59 1 0 Karaçay 42.562 21.470 504 20.280 476 1.190 28 11.462 269 6.536 154 3.094 73 0 Nogay 5.132 2.719 530 2.550 497 169 33 969 189 937 183 507 99 0 Rus 26.028 14.169 544 12.829 493 1.340 51 3.303 127 5.981 230 2.573 99 2 0 Ukraynalı 711 425 598 393 553 32 45 51 72 169 238 66 93 0 Toplam 99.349 52.662 530 49.460 498 3.202 32 20.614 207 18.259 184 7.810 79 4 0 *16 ya ından küçük evliler dâhil. Kaynak : Vserossiyskaya perepis naseleniya 2002 goda. Tom 4. 9. Naseleniye otdelnih natsionalnostey po polu i sostoyaniyu v brake po subyektam Rossiyskoy Federatsii (2002 Rusya Nüfus Sayımı. Cilt 4.9. Rusya Federasyonu Bölgelerinde Milliyetlerin Cinsiyetlere Göre Evli Nüfusu) http://www.perepis2002.ru
Etnik gruplar, hiç evlenmemi nüfus oranına göre kar ıla tırıldığında, Karaçayların hem erkeklerde hem de kadınlarda en büyük orana sahip olduğu görülmektedir. 16 ya ve üzerinde erkek nüfusun % 39’u, kadınların da % 29’u hiç evlenmemi tir. Abazalarda, Çerkeslerde ve Nogaylarda oranlar aynıdır (erkeklerin % 31’i, kadınların % 22’si). Ruslarda ve Ukraynalılarda ise oranlar dü üktür. Özellikle Karaçaylarda ve nispeten diğer etnik gruplarda genç nüfusun fazla olması hiç evlenmemi oranının yüksek çıkmasını sağlamaktadır. Ruslarda ve Ukraynalılarda ise nüfus yerli halklara göre ya lıdır. Yerli halkların geç evlenme geleneği de burada etkili olmaktadır. ( ekil 33)
45 40 35 30 25 Erkek 20 Kadın
Yüzde (%) 15 10 5 0
ar er ar ıl uslar kesl gayl R nal Abazalar er No Ç kray Karaçaylar U
ekil 33. 2002 Sayımında KÇC’de Etnik Grupların Evlenmemi Er. ve Kadın Oranı
229 G. NÜFUSUN EĞĐTĐM DURUMU Rusya’nın bugünkü eğitim sistemi, Alman sisteminin daha basitle tirilmi eklidir. Anne babalarının isteğine bağlı olarak çocukların 1 1,5 ya ından itibaren gitmeye ba ladığı okul öncesi eğitim kurumlarında (kre ler, anaokulları) temel bilgiler verilir, fakat bu kurumlar okul eğitiminin ilk basamağı kabul edilmez. 6 ya ını bitiren çocuklar 4 yıl sürecek ilköğretime ba larlar. 10 ya ında ilkokulu bitiren çocuklar ortaokulun alt derecesine geçerler. Rusya eğitim sisteminde orta öğretim “tam olmayan” ve “tam” olarak iki dereceye ayrılmı tır. Đlkokuldan sonra 5 yıl okuyarak bu alt dereceyi, yani 15 ya ında toplam 9 sınıfı bitiren öğrenciler “tam olmayan orta öğretim” bitirme belgesi almaya hak kazanırlar. Bu “temel” eğitim olarak da adlandırılır. Daha sonra isteyenler 10 ve 11. sınıfları okuyarak “tam orta öğretim” bitirme belgesi alırlar, isteyenler de deği ik seviyelerdeki (ilk, orta) meslek yüksek okullarına girebilirler.
11 sınıfı kapsayan öğretim süresi “genel orta öğretim” olarak adlandırılmaktadır. Rusya Federasyonu’nda zorunlu eğitim 9 yıldır. Zorunlu eğitimin 2009 2010 öğretim yılından itibaren 11 yıla çıkarılması planlanmaktadır.
Yüksek öğretimi bitirenler uzmanlık diploması, bakalorya veya lisans derecesi alırlar; bununla da üniversitelerde veya bilimsel ara tırma merkezlerinde yüksek lisans ve doktora yapma hakkı kazanırlar. Yüksek lisansı bitirenler “bilim adayı”, doktorayı bitirenler de “bilim doktoru” derecesi alırlar. 122
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nde 189 genel öğretim okulu, 5 meslek lisesi, 3 meslek yüksek okulu, 10 ak am okulu, 12 çocuk spor okulu, 20 okul dı ı çocuk eğitim kurumu, 86 okul öncesi çocuk eğitim kurumu, 38 okul öncesi bakanlıklara bağlı çocuk kurumu bulunmaktadır. Bu kurumlarda yakla ık 94 bin öğrenci eğitim ve öğrenim görmektedir.123
KÇC’de bulunan yüksek öğretim kurumları unlardır: Çerkessk’te Karaçay Çerkes Devlet Teknoloji Akademisi, Moskova Açık Sosyal Üniversitesi (Enstitüsü)
122 Bespalova, Tatyana, “Sistema obrazovaniya v Rossii” (“Rusya’da Eğitim Sistemi”), Tsentr emigratsionnıh i obmennıh program (Göç ve Deği im Programları Merkezi), № 06, 2006, http://www.votpusk.ru/edit/text1.asp?ID=3943 (Eri im: 02.06.2006) 123 http://kcr.narod.ru/customs/kcrtodayr.html, www..yfu.ru
230 KÇC ubesi, Rostov Devlet Ekonomi Üniversitesi ubesi, Stavropol V.D. Çursin Enstitüsü ubesi, Taganrog Devlet Radyo Teknik Üniversitesi ubesi, Çağda Hümaniter (Đnsani Bilimler) Akademisi Çerkessk ubesi; Karaçayevsk’te Karaçay Çerkes Devlet Üniversitesi, Moskova Devlet Sosyal Üniversitesi Karaçay Çerkes ubesi, Karaçay Çerkes Devlet Üniversitesi ubesi, Pyatigorsk Devlet Teknoloji Üniversitesi ubesi.
Cumhuriyet’in 5 Mart 1996’da kabul edilen anayasasına göre Rusçanın dı ında Abazaca, Çerkesçe, Karaçayca ve Nogayca da “devlet dili” olarak kabul edilmi tir. “Ulusal okul” (“natsionalnaya kola”) olarak belirlenen 99 orta öğretim kurumunda öğrenciler bu okullara özgü müfredata göre Rusça eğitim görmektedir. Anadili ise haftada 3 ila 7 saat olmak üzere ders olarak okutulmaktadır. Abazaca 13, Karaçayca 57, Nogayca 10, Çerkesçe 20 ulusal okulda okutulmaktadır. Bundan ba ka, deği ik milliyetten öğrencilerin birlikte okuduğu 53 okulda daha anadili öğretimi için ko ullar sağlanmı tır. 9 orta öğretim kurumunda KÇC halklarının birkaç dili birden öğretilmektedir. Örneğin, Adıge Habl ortaokulunda çocuklar Çerkesçe ve Nogayca, Psıj’daki 1 ve 2 nolu okullarda Abazaca ve Çerkesçe görmektedir. Yatılı Cumhuriyet Ulusal Okulu’nda Abazaca, Karaçayca, Nogayca ve Çerkesçe seçmeli derstir.
Habez rayonundaki okullarda ulusal okul müfredatının bütün dersleri ilk kez Çerkesçe olarak okutulmaya ba lamı tır. KÇC devlet dillerinde dersler ayrıca Karaçay Çerkes Pedagoji Yüksek Okulu’nda ve KÇC Devlet Üniversitesi’nde de verilmektedir. Dille ilgili bu düzenlemelerin amacı gençlerin en az iki dilli ve çok kültürlü eğitim almasıdır.
KÇC Eğitim ve Bilim Bakanlığı’nın bilgilerine göre, 2004 yılında KÇC’de okul öncesi kurum sayısı toplam 121’dir. Bunlardan 1296 çocuğun bulunduğu 42’si Rusça, 1782 çocuğun bulunduğu 31’i Karaçayca, 578 çocuğun bulunduğu 26’sı Çerkesçe, 173 çocuğun bulunduğu 13’ü Abazaca, 138 çocuğun bulunduğu 8’i Nogayca faaliyet göstermektedir. Osetçe faaliyet gösteren 40 çocuğun bulunduğu 1 okul öncesi kurum da vardır. Etnik grupların nüfuslarına göre bu kurumların sayısı yetersizdir. KÇC dillerinin
231 çocuklara erken ya ta öğretilmesi için imkânlardan çok etkili ekilde yararlanılmamaktadır.124
1989 ve 2002 nüfus sayımlarının ayrıntılı verileri, KÇC’de eğitim durumunu kar ıla tırmaya imkân vermektedir. 1989 sayımı verilerine göre 15 ya ve üzeri nüfusun
%o 96’sı yüksek öğretim mezunudur. Büyük çoğunluğu %o 306 ile genel orta öğretim mezunları olu turmaktadır; bunlar içinde meslek okulu mezunlarının oranı ise %o
61’dir. Tam olmayan orta öğretimi, yanı 9 sınıfı bitirenlerin oranı %o 190’dır.
Đlköğretim mezunları %o 137 ile ikinci büyük grubu olu turmaktadır. ehir ve kır nüfusunda, yüksek öğretim dı ında göstergeler arasında büyük bir fark yoktur. Meslek okulu mezunları hem ilk hem de orta öğretim mezunları içinde küçük bir oranı olu turmaktadır; bu da meslek okullarının pek tercih edilmediğini göstermektedir. Đlk
öğretim mezunu olmayanların oranı %o 41’dir. Bu oran oldukça dü ük olsa da cinsiyetlere ve ehir/kır nüfusuna göre fark fazladır. (Tablo 142 ve Tablo 143)
124 i kanova, A.V., “O realizatsii gosudarstvennoy yazıkovoy politiki v Karaçayevo Çerkesii” (“Karaçay Çerkes’te Devletin Dil Politikasının Gerçekle tirilmesi”), 1. Sempozyum, Kuzey Kafkasya’da Barı . Devletin Milliyetler Politikası ve Etnik Gruplar Arası Đli kiler… 2004, http://pn.pglu.ru/index.php?module=subjects&func=printpage&pageid=1129&scope=page
232 Tablo 142 1989 Sayımında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nde Cinsiyete Göre Eğitim Seviyesi (%o) (15 Ya ve üzeri) Tam Olmayan Orta Öğretim Genel Orta Öğretim Mezunu Đlk Öğretim Mezunu Yüksek Özel Orta Mezunu ÖnlisansÖğretim Đlk Öğrenimi Öğrenim Seviyesini Cinsiyet Öğretim Öğretim Meslek Meslek Meslek Mezunu Olmayan Belirtmeyen Mezunu Mezunu Toplam Okulu Toplam Okulu Toplam Okulu Mezunu Mezunu Mezunu Toplam Nüfus Erkek 105 16 154 345 83 213 25 127 4 41 0 Kadın 89 15 178 273 44 171 7 146 1 128 0 Toplam 96 16 167 306 61 190 15 137 2 88 0 ehir Nüfusu Erkek 129 21 182 337 102 212 29 93 5 26 0 Kadın 121 21 222 275 57 170 9 104 1 88 0 Toplam 124 21 204 303 77 189 18 99 3 60 0 Kır Nüfusu Erkek 83 12 128 352 66 214 21 158 4 54 0 Kadın 59 10 135 272 31 172 4 186 1 166 0 Toplam 70 11 131 309 47 192 12 173 2 114 0 Kaynak: Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 g. T.6. Tablitsa 2. (1989 SSCB Genel Nüfus Sayımı Sonuçları), Nüfusun Eğitim Seviyesine ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı. Demoscope 189 190, http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_edu_89.php?reg=52
233 Tablo 143 1989 Sayımında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nde Cinsiyete Göre Eğitim Seviyesi (ki i) (15 Ya ve üzeri) Genel Orta Öğretim Tam Olmayan Orta Đlk Öğretim Mezunu Yüksek Özel Orta Mezunu Öğretim Mezunu Đlk Öğrenim Cinsiyet Toplam ÖnlisansÖğretim Öğretim Öğretim Öğrenimi Seviyesini Mezunu Meslek Meslek Meslek Mezunu Mezunu Toplam Okulu Toplam Okulu Toplam Okulu Olmayan Belirtmeyen Mezunu Mezunu Mezunu Toplam Nüfus Erkek 137.141 14.366 2.201 21.104 47.320 11.362 29.229 3.379 17.350 575 5.571 0 Kadın 164.408 14.690 2.521 29.188 44.937 7.174 28.140 1.099 23.941 140 20.991 0 Toplam 301.549 29.056 4.722 50.292 92.257 18.536 57.369 4.478 41.291 715 26.562 0 ehir Nüfusu Erkek 66.029 8.491 1.381 12.015 22.283 6.702 13.985 1.885 6.125 316 1.749 0 Kadın 80.992 9.760 1.678 17.961 22.283 4.617 13.771 730 8.395 88 7.144 0 Toplam 147.021 18.251 3.059 29.976 44.566 11.319 27.756 2.615 14.520 404 8.893 0 Kır Nüfusu Erkek 71.112 5.875 820 9.089 25.037 4.660 15.244 1.494 11.225 259 3.822 0 Kadın 83.416 4.930 843 11.227 22.654 2.557 14.369 369 15.546 52 13.847 0 Toplam 154.528 10.805 1.663 20.316 47.691 7.217 29.613 1.863 26.771 311 17.669 0 Kaynak: Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 g. T.6. Tablitsa 2. (1989 SSCB Genel Nüfus Sayımı Sonuçları), Nüfusun Eğitim Seviyesine ve Ya Gruplarına Göre Dağılımı. Demoscope 189 190, http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_edu_89.php?reg=52
234 2002 yılı verilerine göre, genel olarak KÇC nüfusunun eğitim seviyesi göstergeleri iyimser bir tablo sunmaktadır. KÇC’de orta ve yüksek öğretim mezunları toplam 343.000 ki idir; 1989 yılına göre 6.000 ki i veya % 24,7 daha fazladır. 15 ve üzeri ya ta her bin ki iden 893’ü temel genel ve yüksek öğretim almı tır (1989 yılında
%o 775). Yüksek öğretimi tamamlamı ve yüksek öğretim terk uzmanların sayısı 2 kat, özel orta öğretim mezunlarının sayısı 1,6 kat artmı tır. (Tablo 144)
Tablo 144 2002 Sayımında ehir ve Kır Nüfusuna Göre Öğrenim Seviyesi (%o) (15 ya ve üzeri) Öğrenimi Olanlar Genel Đlk Mesleki Genel Öğrenimi Yüksek Olmayanlar Lisans Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta Temel Đlk ehir Nüfusu 4 202 49 273 83 213 111 55 9 Kır Nüfusu 2 115 29 184 92 292 144 121 23 Toplam Nüfus 3 154 38 224 88 257 129 91 16 Ancak bu veriler öğretim kalitesini göstermemektedir. Yüksek öğrenim görenlerin çoğunun okuduğu okullar 90’lı yıllarda tabelalarını deği tirmi , teknik okullar “kolej”, enstitüler “üniversite” ve “akademi” olmu tur ve ba arı göstergelerine rağmen öğretim kalitesi büyük ölçüde dü mü tür. Genellikle kırsal bölgelerde açılan, yüksek öğretim kurumlarının birçok ubesi de yüksek okul mezunlarının sayısına katkıda bulunmaktadır. Hukuk, yöneticilik, bankacılık gibi bölümleri bulunan bu kurumlardan mezun olan çok sayıda ki i KÇC’de mesleklerinde i bulamamaktadır. KÇC dı ında ise çoğunlukla rekabet ansları olmamaktadır. 2002 yılında KÇC’de yüksek lisanslı uzmanların sayısı toplam bin ki idir.
KÇC’nin ekonomik olarak faal, yani çalı an nüfusunun eğitim seviyesi Rusya Federasyonu ve Güney Federal Bölgesi ile kar ıla tırmalı olarak Tablo 145’te görülmektedir. KÇC’de yüksek öğrenimli ve yüksek lisanslı çalı anların oranı Rusya’dan ve Güney Federal Bölgesi’nden yüksektir. Đlk ve orta dereceli meslek okulları mezunlarının oranı dü ük, genel orta öğretim mezunlarının oranı ise yüksektir. Bu da KÇC’de meslek okulu mezunlarının Rusya’ya ve Güney Federal Bölgesi’ne göre ekonomide daha az istihdam edildiğini göstermektedir. Bunda KÇC’nin ekonomik olarak geli mi bir bölge olmamasının da payı vardır.
235 Tablo 145 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Ekonomik Olarak Faal Nüfusun Eğitim Seviyesi (% o) (15 ya ve üzeri) Eğitim Genel Đlk Mesleki Genel Öğrenimi Yüksek Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta Temel Đlk Olmayan Lisans Rusya 5 228 30 356 152 162 56 9 1 Federasyonu ehir Nüfusu 5 256 34 367 134 152 44 6 0 Kır Nüfusu 1 125 16 318 221 196 103 18 1 Güney Federal 4 232 29 341 137 184 62 10 1 Bölgesi ehir Nüfusu 5 275 34 359 115 163 43 6 0 Kır Nüfusu 2 147 19 307 181 226 98 18 1 Karaçay Çerkes 6 287 30 331 110 186 43 7 0 Cumhuriyeti ehir Nüfusu 7 315 32 353 98 156 33 5 0 Kır Nüfusu 6 250 26 302 126 224 55 10 0 15 ya ve üzeri toplam 347.882 ki i içinde ilköğrenimi olmayanların oranı % 1,6’dır (5667 ki i). Bunların % 71,6’sı (4060 ki i) okuryazar değildir. Okuryazar olmayanların % 19,2’sini erkekler, % 80,8’ini kadınlar olu turmaktadır. Okuryazar olmayanların % 63’ü 70 ya ve üzerinde ki ilerdir. 60 69 ya grubu da % 22,4 oranla ikinci büyük grubu olu turmaktadır. Diğer ya grupları içinde 55 59 ya grubu en dü ük (% 0,7), 20 24 ya grubu da en yüksek (% 2,2) okuryazar olmayan oranıyla dikkat çekmektedir. Okuryazar olmayanların ehir nüfusu içindeki oranı % 21,2 (erkekler % 21,7, kadınlar % 78,3), kır nüfusu içindeki oranı % 78,8’dir (erkekler % 18,5, kadınlar % 81,5). Çalı ma ya ında olanların oranı oldukça dü üktür (% 0,2). (Tablo 146)
Genel orta öğretim mezunları, yani 11 sınıfı bitirenler toplam içindeki en büyük oranı olu turmaktadır. Temel öğretimi (9 sınıf) bitirip ayrılanların sayısı oldukça dü üktür. Zorunlu olmamasına rağmen 9. sınıfı bitirenlerin 10 ve 11. sınıfları da bitirip “tam orta öğretim” diploması almayı tercih ettikleri görülmektedir. Meslek okullarında okuyanların sayısı ve oranı oldukça dü üktür.
236 Tablo 146 2002 Nüfus Sayımında Eğitim Seviyesine ve Cinsiyete Göre KÇC Nüfusu (ki i) (15 ya ve üzeri) Eğitim Genel Đlk Bunlardan Eğitim Mesleki Genel Öğrenimi Okuryazar Seviyesini Olmayan Olmayan Belirtmeyen Toplam Lisansüstü Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta (Tam) Temel Đlk Toplam 347.882 998 53.559 13.156 77.797 30.541 89.380 44.921 31.730 5.667 4.060 147 Nüfus Çalı ma 258.659 844 45.422 12.501 66.180 26.177 79.893 23.945 2.952 621 549 124 ya ında Çalı ma ya ının 80.671 154 8.137 653 11.611 4.315 9.485 13.617 27.655 5.021 3.490 23 üzerinde Erkekler 158.981 532 24.532 6.380 33.501 16.918 43.303 21.103 11.483 1.161 779 68 Çalı ma 126.460 449 20.854 6.147 29.261 14.784 39.976 12.879 1.720 332 298 58 ya ında Çalı ma ya ının 28.274 83 3.678 233 4.240 2.102 3.327 4.602 9.181 818 472 10 üzerinde Kadınlar 188.901 466 29.027 6.774 44.290 13.623 46.075 23.814 20.247 4.506 3.281 79 Çalı ma 132.199 395 24.568 6.354 36.919 11.393 39.917 11.066 1.232 289 251 66 ya ında Çalı ma ya ının 52.397 71 4.459 420 7.371 2.213 6.158 9.015 18.474 4.203 3.018 13 üzerinde
237 Eğitim Genel Đlk Bunlardan Eğitim Mesleki Genel Öğrenimi Okuryazar Seviyesini Olmayan Olmayan Belirtmeyen Toplam Lisansüstü Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta (Tam) Temel Đlk
ehir Nüfusu 155.587 599 31.462 7.659 42.432 12.909 33.207 17.303 8.545 1.324 861 147 Çalı ma 119.031 501 26.534 7.278 35.347 10.653 28.977 8.547 814 256 229 124 ya ında Çalı ma ya ının 32.826 98 4.928 381 7.085 2.220 4.230 5.437 7.372 1.052 619 23 üzerinde Erkekler 68.413 307 13.774 3.561 17.659 6.697 15.119 7.919 3.025 284 187 68 Çalı ma 55.649 252 11.734 3.441 15.417 5.736 13.794 4.590 498 129 118 58 ya ında Çalı ma ya ının 10.953 55 2.040 120 2.242 938 1.325 1.718 2.358 147 63 10 üzerinde Kadınlar 87.174 292 17.688 4.098 24.773 6.212 18.088 9.384 5.520 1.040 674 79 Çalı ma 63.382 249 14.800 3.837 19.930 4.917 15.183 3.957 316 127 111 66 ya ında Çalı ma ya ının 21.873 43 2.888 261 4.843 1.282 2.905 3.719 5.014 905 556 13 üzerinde
238 Eğitim Genel Đlk Bunlardan Eğitim Mesleki Genel Öğrenimi Okuryazar Seviyesini Olmayan Olmayan Belirtmeyen Toplam Lisansüstü Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta (Tam) Temel Đlk
Kır Nüfusu 192.295 399 22.097 5.495 35.359 17.632 56.171 27.614 23.185 4.343 3.199 Çalı ma 139.628 343 18.888 5.223 30.833 15.524 50.916 15.398 2.138 365 320 ya ında Çalı ma ya ının 47.845 56 3.209 272 4.526 2.095 5.255 8.180 20.283 3.969 2.871 üzerinde Erkekler 90.568 225 10.758 2.819 15.842 10.221 28.184 13.184 8.458 877 592 Çalı ma 70.811 197 9.120 2.706 13.844 9.048 26.182 8.289 1.222 203 180 ya ında Çalı ma ya ının 17.321 28 1.638 113 1.998 1.164 2.002 2.884 6.823 671 409 üzerinde Kadınlar 101.727 174 11.339 2.676 19.517 7.411 27.987 14.430 14.727 3.466 2.607 Çalı ma 68.817 146 9.768 2.517 16.989 6.476 24.734 7.109 916 162 140 ya ında Çalı ma ya ının 30.524 28 1.571 159 2.528 931 3.253 5.296 13.460 3.298 2.462 üzerinde Kaynak: RF 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, Obrazovaniye (Eğitim), www.perepis2002.ru
239 Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin “unvan sahibi” halkları olan Karaçayların ve Çerkeslerin eğitim durumu Tablo 147’de görülmektedir. Karaçayların 15 ya ve üzeri nüfusunun yakla ık % 2’sinin ilköğrenimi yoktur ve bunların da % 75,8’i okuryazar değildir. Okuryazar olmayanların % 60,7’si 70 ya ve üzerindedir. Çerkeslerde ise ilköğrenimi olmayanların oranı % 1,2’dir. Bunlar içinde % 85,3’ü okuryazar değildir ve büyük çoğunluğu yine 70 ya ve üzerindekiler olu turmaktadır (% 68,6).
Karaçaylarda genel orta öğretim mezunlarının 15 ya ve üzerindeki toplam nüfus içindeki oranı % 53,7’dir. Bunların % 15,7’si genel orta öğretimin ilk bölümünü (4 sınıf), % 22,6’sı temel bölümünü (9 sınıf) ve % 61,6’sı tam orta öğretimi (11 sınıf) bitirmi tir. Meslek okulu mezunlarının oranı oldukça dü üktür (Toplam içinde % 20,4). Eğitimi olan 15 ya ve üzeri Karaçay nüfusu içinde yüksek okul (üniversite, enstitü) mezunlarının oranı % 18,2’dir; tam olmayan (iki yıllık) yüksek öğrenimlilerin oranı da % 5,3’tür. Lisansüstü öğrenimi yapan 622 ki i vardır (% 0,4).
Çerkeslerde ise aynı oranlar öyledir: Genel orta öğretim mezunlarının oranı % 42,4’tür. Bunlardan % 15,8’i genel orta öğretimin ilk bölümünü (4 sınıf), % 25,8’i temel bölümünü (9 sınıf), % 58,4’ü de tam orta öğretimi bitirmi lerdir. Meslek okulu mezunlarının oranı 15 ya ve üzeri toplam nüfus içinde % 35,6’dır. Dört yıllık yüksek okul mezunlarının oranı % 16,4, iki yıllık (önlisans) yüksek okul mezunlarının oranı ise % 3,9’dur. Lisansüstü eğitim yapanlar % 0,4 oran olu turmaktadır.
Karaçayların ve Çerkeslerin eğitim seviyeleri birbirine çok yakındır. Sadece Çerkeslerin Karaçaylara göre meslek okullarını daha fazla tercih ettikleri görülmektedir. (Tablo 147)
240 Tablo 147 2002 Nüfus Sayımında Eğitim Seviyesine Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Nüfusu (ki i) Eğitimi Olanlar Genel Đlk Bunlardan Eğitim Mesleki Genel Öğretimi Okuryazar Seviyesini Olmayan Olmayan Belirtmeyen Orta Nüfus Lisansüstü Yüksek Önlisans Orta Đlk Temel Đlk (Tam) Karaçaylar 146.931 622 26.718 7.766 21.480 8.514 48.629 17.864 12.451 2.870 2.175 17 Çerkesler 47.788 179 7.836 1.880 11.930 5.093 11.833 5.240 3.202 586 500 9 Kaynak: RF 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, Obrazovaniye (Eğitim), www.perepis2002.ru
241 SONUÇ
Kuzey Kafkasya’nın orta bölümünde yer alan Karaçay Çerkes Cumhuriyeti, nüfusunu esas olarak Karaçay ve Nogay Türklerinin, yerli Kafkas halklarından Çerkeslerin ve Abazaların, 18. yüzyılda Rusya’nın bölgeyi i gal etmesiyle buraya yerle tirilen Slavların (Rus, Ukraynalı) olu turduğu Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir cumhuriyettir. Cumhuriyette 8 rayon (idari bölge), 4 ehir, 7 ehir tipi yerle im, 80 kırsal yönetim ve 139 kırsal yerle im yeri vardır. Nüfusu 100 binin üzerinde olan tek yerle im ba kent Çerkessk’tir (117 bin).
Nüfus yoğunluğu bölgelere göre deği mektedir. Ortalama nüfus yoğunluğu 30,8 ki i/km 2dir ( ehir 44,1, kır 17,2). Nüfus düzlük kuzey kısmında yoğunla mı tır.
Bölgede bilinen ilk dönemlerden beri Çerkesler ya amaktadır. Daha sonra güneyden, Kafkas dağlarının ötesinden Abazalar gelerek yerle mi tir. 13. yüzyılda Moğolların önünden kaçan Kıpçak Türklerinin bir bölümü, Kafkas dağlarının zor eri ilen yüksek bölgelerine yerle mi ve bugün Kuzey Kafkasya’nın Türk topluluklarından biri olan Karaçayların ve Balkarların etnik temelini olu turmu tur. Daha sonra, 16 17. yüzyıllarda bölgeye Nogay Türkleri yerle meye ba lamı tır. 19. yüzyılda Rusya tarafından i gal edilen bölgede demografik yapı tamamen deği mi , Çerkeslerin ve Abazaların büyük bölümü yerlerinden çıkarılarak Osmanlı topraklarına göç ettirilmi , yerlerine Ruslar yerle tirilmi tir. Aynı dönemde Karaçay ve Nogay Türklerinin bir bölümü de Osmanlı topraklarına göç etmi tir.
Bölge idari olarak 1860’tan 1918’e kadar Batalpa a Otdeli adıyla Kuban Oblastı’na bağlı bir birim olarak kalmı tır. Bugünkü yapısıyla ilk olarak 1922 yılında Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi olarak kurulmu , dört yıl sonra Karaçay ve Çerkes bölgelerine ayrılmı ve Đkinci Dünya Sava ı’na kadar öyle kalmı tır. 1944 yılında Karaçaylar Orta Asya’ya sürgün edilmi ve Karaçay Özerk Bölgesi lağvedilmi tir. 1957 yılında Karaçaylar geri döndüğünde Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi yeniden kurulmu , perestroyka döneminde statüsü yükseltilerek Karaçay Çerkes SSC olmu , SSCB dağıldıktan sonra da RF içinde cumhuriyet olmu tur.
242 19. yüzyıl ba ında Karaçaylar Elbrus dağının kuzeyinde, Kuban nehrinin üst kesimlerinde bulunan be köyde ya amaktadır. Yakla ık nüfusları dört bin ki idir. 1860’lardan itibaren yeni köyler kurmaya ve düzlüklere inmeye ba lamı lardır. 1882 yerel sayımında nüfusları 17000, 1897 genel nüfus sayımında 27000 olmu tur.
19. yüzyıl ba ında 4500 civarında nüfusa sahip Nogaylar Laba, Zelençuk ve Urup nehri boylarında, Kuban nehrinin a ağısında çoğunlukla göçebe olarak ya amaktadır. Daha sonra bir kısmı bölge sınırları dı ına çıkmı , bir kısmı da Osmanlı topraklarına göç etmi tir. 1882’de 5500, 1897 sayımında 5700 nüfusları görünmektedir.
19. yüzyıl ba ında bugünkü KÇC topraklarında Çerkeslerin Kabardey ve Besleney boyları ya amaktadır. 1860’lardan önce bu bölge için nüfus verisi yoktur. 19. yüzyıl ba ında Kafkasya’da toplam Çerkes nüfusu deği ik kaynaklarda 500.000 1.000.000 arasında verilmektedir. 1858 1865 arasında Çerkeslerin çoğu göç ettikten sonra, kalanlar tarafından 10 köy kurmu tur. 1882 yerel sayımına göre bölgede (Batalpa a) 11300, 1897 genel nüfus sayımına göre 12500 Çerkes nüfusu vardır.
Aynı dönemde Abazalar Kuma ve Podkumuk, Büyük ve Küçük Zelençuk ile Kuban nehirlerinin boylarında ya amaktadır. Tahmini nüfusları 50 60.000 ki idir. Nüfuslarının büyük çoğunluğu Çerkeslerle birlikte Osmanlı topraklarına sürgün edilmi tir. Kalan Abazalar 1960 70’li yıllarda dağlardan düzlüklere indirilerek be köy kurulmu tur. Bölgede 1882 ve 1897 yıllarında 10400 Abaza nüfusu görünmektedir.
1922’de kurulan Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nin nüfusu esas olarak 1959, 1970, 1979, 1989 ve 2002 genel nüfus sayımlarının sonuçlarına göre incelenmi tir. Đlk SSCB sayımının yapıldığı 1926’da ve 1939 sayımında Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri ayrı idari birimlerdir ve bu sayımların mevcut verileri sınırlıdır. 1959’da 278 bin ki i olan KÇÖB nüfusu 1970’te büyük artı göstererek (% 24) 345 bin ki iye çıkmı tır. Daha sonra nüfus artı hızı dü mü , 1979’da 367 bin, 1989’da 415 bin ve son 2002 sayımında 440 bin olmu tur. Doğal artı hızının dü mesine ve dı arıya göçe bağlı olarak bu tarihten sonra KÇC nüfusu azalmaya ba lamı tır ve 2005’te 435 bine dü mü tür.
243 SSCB’nin dağılmasından sonra bozulan ekonomik düzen ve ya anan etnik gerginlikler yüzünden Ruslar KÇC’yi terk etmeye ba lamı tır. Rusların göçü, çoğunlukla ehirlerde ya adıklarından, hem ehir ve kır nüfusu oranını, hem de etnik yapıyı deği tirmi tir. ehir ve kır nüfusu 1989’da hemen hemen e itlenmi ken, 2002’de ehir nüfusu % 44’e dü mü tür. KÇC kurulduğundan beri oran olarak en yüksek olan Rus nüfusun yerini 2002’de ilk kez Karaçaylar almı tır.
2002 sayımına göre Karaçayların Rusya’daki toplam nüfusu 192.182 ki idir. Bu nüfusun % 88’si (169.198 ki i) KÇC’de ya amaktadır. KÇC’de toplam nüfusun % 38,5’ini olu turan Karaçaylar yoğun olarak Karaçay, Malo Karaçay ve Ust Ceguta rayonlarında yoğunla mı tır. Çerkeslerin Rusya’daki toplam nüfusu 712.234 ki idir. Bu nüfusun 60.517 ki isi KÇC’dendir. KÇC’de ya ayan Çerkes nüfusu ise 49.491 ki idir (% 11,3). Yoğun olarak Habez ve Adıge Habl rayonlarında ya amaktadırlar.
KÇC’de toplam nüfusun % 7,4’ünü olu turan Abaza nüfusu (32.346 ki i) yoğun olarak Adıge Habl ve Habez rayonlarında ya amaktadır. Rusya Federasyonu’ndaki toplam nüfusları 37.942 ki idir. KÇC nüfusu içinde % 3,4 ile en küçük orana sahip Nogayların nüfusu 14.873 ki idir. Rusya’daki toplam nüfusları 90.666’dır, fakat Krasnodar ve Stavropol krayılarında, Dağıstan’da ve Çeçenistan’da da Nogaylar ya adığı için, ne kadarının KÇC’den olduğunu belirlemek güçtür.
KÇC’de ve Rusya’nın diğer bölgelerinde ya ayan Karaçaylar, Nogaylar, Çerkesler ve Abazalar anadillerini büyük oranda korumaktadırlar. Anadilini kendi milliyetinin dili sayanlar her sayımda her etnik grup için % 90’ın üzerindedir. Rusçaya hâkimiyet de aynı derecede yüksektir. Bu sonuç KÇC halklarının hemen hemen tamamıyla ikidilli olduğunu göstermektedir.
2002 nüfus sayımında KÇC’nin ya yapısı önceki dönemlere göre oldukça deği mi tir. Daha önceki bütün sayımlarda en genç ya grupları nüfus olarak en büyük oranı olu tururken, 2002’de bu gruplar oldukça gerilere dü mü tür. Bu, 0 9 ya grubunun doğduğu Sovyet sonrası dönemde KÇC’de doğum oranının dü mesinden ve özellikle Rus nüfusun cumhuriyeti terk etmesi nedeniyle nüfusun azalmasından kaynaklanmaktadır. KÇC nüfusu, önceki sayımlara göre ya lansa da yine de “genç”
244 nüfusa sahiptir. Daha önceki sayımlarda orta ya gruplarının nüfusları ehirlerde daha fazlayken, 2002’de hemen her ya grubunda kır nüfusu daha fazla olmu tur. Bu da yine ehirlerde ya ayan Rus nüfusun göçüyle bağlantılıdır. ehir ve kır nüfuslarında ya gruplarının nüfus oranları hemen hemen aynıdır.
Erkek ve kadın oranında 90’lı yılların ba ından itibaren 2000 yılına kadar az da olsa gözlenen dü ü , bu yıldan itibaren kadınlar lehine tekrar artma eğilimine girmi tir. 2002 sayım sonuçlarına göre, KÇC’de erkeklerin oranı 50 54 ya grubuna kadar kadınlardan fazladır. Bu grupta cinsiyet oranı e itlenmekte (5,3) ve bundan sonra kadınların oranı erkekleri geçmektedir. Cinsiyet oranında ne sayımlar arasında, ne de ehir ve kır nüfusları arasında büyük deği iklikler görülmektedir.
2002 genel nüfus sayımına göre KÇC’de 127.488 hanehalkı vardır. Bunlarda toplam nüfusun % 99,5’i veya 437.388 ki i ya amaktadır. Ortalama hanehalkı sayısı 3,4 ki idir. Hanehalkının % 63,8’i üç ve daha fazla ki iden, % 36,2’si bir ve iki ki iden olu maktadır. ehirde 2 ve 3 ki iden olu an hanehalkı kırsal alana göre daha fazladır. 4 ki iden olu an hanehalkı oranı ehir ve kır nüfuslarında yakınken, 5 ki iden olu an hanehalkı sayısı ve bunlarda ya ayan nüfus kır nüfusunda fazladır. Özellikle 6’nın üzerinde ki iden olu an hanehalkı nüfusu kırsal alanda çok daha yüksektir. Bu da ehirlerde çekirdek aile yapısının, kırsal alanda da geni aile yapısının varlığını göstermektedir.
Çocuk doğuran 15 ya ve üzerinde kadın sayısı 188.694 ki idir. Bunlar içinde % 28,4 oranıyla en büyük grubu 2 çocuk doğuran kadınlar olu turmaktadır. Daha sonra ise hiç çocuk doğurmayan kadınlar (% 27,2) ve tek çocuk doğuran kadınlar (% 18) gelmektedir. 3’ten fazla çocuk doğuran kadın sayısı toplam sayının % 12’sini olu turmaktadır. ehir ve kır nüfuslarında bu oranlar 2 çocuklu ve hiç çocuk doğurmayan kadınlarda hemen hemen aynıdır. Ancak ehirlerde tek çocuk doğuran kadınlar üçüncü sırada yer alırken, kırsal alanda bu sırayı 3 çocuk doğuran kadınlar almaktadır. 3’ten fazla çocuk doğuran kadınlarda fark açılmaktadır. ehir nüfusunda 6 çocuk doğuran kadın oranı % 0,6, 7 ve daha fazla çocuk doğuran % 0,8 iken kır nüfusunda bu oran 4 katına çıkmaktadır (6 çocuk % 2,3; 7 ve daha fazla çocuk % 2,7).
245 KÇC’de 95 bin kadın ve 93 bin erkek evlidir. Hiç evlenmeyenlerin sayısı önceki sayıma (1989) göre % 44 artmı tır. KÇC istatistik komitesinin verilerine göre, 15 yıl öncesine göre dul erkekler % 16,2, kadınlar % 14,3 daha fazladır.
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin nüfus artı hızı bir neslin ikamesi için gerekenden iki kat daha azdır. Doğal nüfus artı ı için doğurgan ya ta (15 49) kadın ba ına 2,2 doğum gerekirken, KÇC’de 1,3 doğum dü mektedir. Az çocukluluk yaygınla makta, ehir ve kır nüfuslarının doğum parametreleri yakınla maktadır. Karaçay Çerkes Cumhuriyeti’nin sosyo ekonomik durumu kısa dönemde düzelmezse, doğurganlık hızındaki dü ü ve dı göç devam edecek, bunun sonucu olarak da nüfus azalacaktır.
246 KAYNAKÇA “2002 All–Russian Population Census by the State Committe on Statistics of the Russian Federation”, www.eastview.com Alekseyeva, E.P., Karaçayevtsı i Balkartsı – Drevniy Narod Kavkaza (Karaçaylar ve Balkarlar – Kafkasya’nın Kadim Halkı) , Moskova, 1993. Aliyev, U.D., Karaçay , Rostov na Donu, 1927 Çerkessk, 1991. Aliyeva, Svetlana, “ Karaçay i Balkariya v sostav e Rossii” (“Rusya Đçinde Karaçay ve Balkar”) , http://karachays.narod.ru/istoria/alieva/more.html Andreyev, Y.,M., Darski, L.Y., Harkova, T.L., Demografiçeskaya istoriya Rossii: 1927 1957 (Rusya’nın Demografi Tarihi: 1927 1957) , Moskova, "Đnformatika", 1998, 187 s., 25 resim. Arutyunov, S..A., Smirnova, Y.S., Sergeyeva, G.A., Etnokulturnaya situatsiya v Karaçayevo Çerkesskoy avtonomnoy oblasti (Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nde Etno Kültürel Durum) , Etnografiçeskoye Obozreniye (Etnografik Tasvir) , 2. ĐEA RAN (Rusya Bilimler Akademisi), Moskova, 1990. Bala, Mirza., “ Çerkesler” , Đslam Ansiklopedisi, Cilt 3, Đstanbul, 1993. Bala, Mirza., “ Karaçay ve Balkarlar” , Đslam Ansiklopedisi, Cilt 6, Đstanbul, 1993. Belorezov, V.S., Etniçeskaya karta Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya’nın Etnik Haritası) , Moskova, OGĐ, 2005. Belozerov, V.S., Etnodemografiçeskiye protsessı na Severnom Kavkaze (Kuzey Kafkasya’da Etno Demografik Süreçler) , Stavropol, Đzd–vo SGU, 2000, s. 11– 12. Berje, Adolf, Kafkasyalı Dağlı Kavimlerin Kısa Tasviri , Çev.: Murat Pap u, Kafkas Derneği Yayınları, Ankara, 1999. Berzeg, Sefer E., Kafkasya Bibliyografyası, Chiviyazıları Yayınevi, Đstanbul, 2004. Biciyev, H.H., Türki Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya Türkleri) , Çerkessk, 1993. Blaramberg Đ., Đstoriçeskoye, topografiçeskoye, statistiçeskoye, etnografiçeskoye i voyennoye opisaniye Kavkaza (Kafkasya’nın Tarihi, Topografik, Đstatistik, Etnografik ve Askeri Tasviri) , Fransızcadan Rusçaya çeviri, Önsöz ve yorum: Đ.M. Nazarovaya, Nalçik, 1999.
247 Boldırev, V.A., Đtogi perepisi naseleniya SSSR (SSCB Nüfus Sayımı Sonuçları), Statistika, Moskova, 1974, 84 s. Burayev, R.A., Çerkessk. Ekonomiko geografiçeski oçerk (Çerkessk. Ekonomi ve Coğrafya Denemesi) , Çerkessk, 1969. Cillov, Haluk, Nüfus Đstatistikleri ve Demografinin Genel Esasları , Đstanbul Ün. Yay.: 839, Đst. 1960. “Demoscope Weekly” , Naseleniye i Ob çesvo (Nüfus ve Toplum) , Elektronik Nüfus Bülteni, www.demoscope.ru Denisova, G.S., Ulanov V.P., Russkiye na Severnom Kavkaze: Analiz transformatsii sotsiokulturnogo statusa (Kuzey Kafkasya’da Ruslar: Sosyo Kültürel Statünün Dönü üm Analizi) , Rostov na Donu, 2003, 352 s. Dzadziyev, A.B.; “ Demografiçeskiye protsessı v respublikah Severnogo Kavkaza v mejperepisnoy period 1989–2002 g.g.” (“1989–2002 Nüfus Sayımları Arasında Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerinde Demografik Süreçler”) , http://www.viu–online.ru/science/publ/buleten10 Ediyev, D.M., Demografiçeskiye poteri deportirovannıh narodov (Sürgün Edilen Halkların Demografik Kayıpları), Stavropol, StGAU "AGRUS" Yayınevi, Stavropol servis kola, 2003, 336 s. Federov, Y.A., Đstoriçeskaya etnografiya Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya’nın Tarihi Etnografyası) , Moskova, 1983. Filippovaya, Y., Arel, D., Gusef, K. (Red.) , Etnografiya perepisi –2002 (2002 Nüfus Sayımının Etnografyası) , Мoskova, ОАО «Aviaizdat», 2003, 388 s. Fortunatov, K., Natsionalnıye oblasti Rossii. Opıt statistiçeskogo issledovaniya po danım Vseob çey perepisi 1897 g. (Rusya’nın Ulusal Bölgeleri. 1897 Genel Nüfus Sayımı Verilerine Göre Đstatistiki Ara tırma Denemesi) , St. Petersburg, 1906, 16 s. Gacayev, S.Đ., Dinamika naseleniya KBR i KÇR (KBC ve KÇC Nüfusunun Dinamiği) , Karaçayev. Çerkes. ped. un ta, 2000, N 4, s. 21 26. Gardanov, V.K. (Red.) , Adıgi, balkartsı i karaçayevtsı v izvestiyah yevropeyskih avtorov XIII XIX vv. (13. 19. Yüzyıl Avrupalı Yazarların Yazılarında Çerkesler, Balkarlar ve Karaçaylar) , Nalçik, 1974.
248 Gri anovaya, A.G. (Red.) , Sovremennaya migratsionnaya situatsiya v prigraniçnıh rayonah Yujnogo Federalnogo Okruga (Güney Federal Bölgesi’nin Sınır Bölgelerinde Bugünkü Göç Durumu), Moskova, EKON ĐNFORM, 2003. 36 s. Gürtan, Kenan, Demografik Analiz Metotları , Đst. Ün. Đktisat Fak. Yay. No 260. Đst. 1969. Hacettepe Ün. Nüfus Etütleri Enstitüsü, Türkiye’de Nüfus Yapısı ve Nüfus Sorunları – 1973 Ara tırması , Hacettepe Ün. Yay. No D 25, Ankara 1978. Humanity Right Organization, “Karaçayevo–Çerkesskaya Respublika: Doklad 2001 (Sobıtiya 2000)” (“Karaçay–Çerkes Cumhuriyeti: 2001 Raporu (2000 Olayları)”) . http://www.hro.org/docs/reps/2000/karach/4–4.htm Đstatistik Yönetim Merkezi, Çislennost, sostav i razme çeniye naseleniya SSSR: Kratkiye itogi Vsesoyuz. perepisi naseleniya 1959 goda (SSCB Nüfusunun Sayısı, Yapısı ve Yerle imi: 1959 Genel Nüfus Sayımının Kısa Sonuçları) , Gosstatizdat TSU SSSR, Moskova, 1961, 64 s. Đstatistik Yönetim Merkezi, Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1970 goda: T. IV. Natsionalnıy sostav naseleniya SSSR (1970 Yılı Tüm SSCB Nüfus Sayımı Sonuçları: Cilt IV. SSCB Nüfusunun Etnik Yapısı) , Statistika, Moskova, 1973, 648 s. “Đtogi vserossiyskoy perepisi naseleniya 2002 goda” (“2002 Yılı Rusya Genel Nüfus Sayımı Sonuçları”), www.perepis2002.ru “Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1959 g.” (“1959 SSCB Genel Nüfus Sayımı Sonuçları”), Moskova, 1962. “Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1970 g. ” (“1970 SSCB Genel Nüfus Sayımı Sonuçları”), Moskova, Statistika, 1972. Kabuzan, V.M., Naseleniye Severnogo Kavkaza v XIX XX vekah: Etnostatistiçeskoye issledovaniye (19. 20. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’nın Nüfusu: Etno Đstatistik Ara tırma), St. Petersburg, 1996. Kalmıkov, Đ.H., Kereytov R.H., Sikaliyev A.Đ., Nogaytsı: Đstoriko etnografiçeski oçerk (Nogaylar: Tarih Etnografya Denemesi) , Çerkessk, 1988. Karaçay Halkının Rehabilitasyonu Đçin Cumhuriyet Komitesi, Karaçayevtsı: Vıseleniye i vozvra çeniye (1943 – 1957) (Karaçaylar: Sürgün ve Dönü (1943 1957)) , Materialı i dokumentı, Çerkessk, PUL, 1993.
249 Kipkeyeva, Z.B., “Rossiyskiy faktor v migratsiyah i rasselenii zakubanskih aulov XIX veka (Territoriya sovremennoy Karaçayevo–Çerkesii)” (19. Yüzyılda Kuban Aullarının Göçünde ve Yerle mesinde Rusya Faktörü (Bugünkü Karaçay Çerkes toprakları)) / V.B.Vinogradov’un redaksiyonu ve önsözüyle, Armavir; Stavropol: Armavir Poligraf Đ temesi, 2002, 32 s. – (Praktiçeskiye opıtı istoriçeskogo regionovedeniye: Vıp.30). Kipkeyeva, Z.B., Karaçayevo balkarskaya diaspora v Turtsii, (Türkiye’deki Karaçay Balkar Diasporası), Đzd vo SGU, Stavropol, 2000, 184 s. Kulbayev, T.S., Hegay A.Y., Deportatsiya (Sürgün) , Đn t mejdunar. Prava i mejdunar. Biznesa "Daneker", Almatı, 2000, 274 s. Lavrov, L.Đ. (Red.) , Karaçayevtsı. Đstoriko etnografiçeski oçerk (Karaçaylar: Tarih Etnografya Denemesi) , Çerkessk, 1978. Laypanov, K.T., Etnogenetiçeskie vzaimosvyazi karaçayevo–balkartsev s drugimi narodami (Karaçay Balkarların Diğer Halklarla Etno Genetik Bağları) , Çerkessk, 2000. Lyulye, Leonti, Çerkesya – Tarihi, Etnografik Makaleler , Çev.: Murat Pap u, Çiviyazıları, Đstanbul. 1998. Magomedov, A.A., “Voprosı sotsialno demografiçeskogo razvitiya Severnogo Kavkaza” (“Kuzey Kafkasya’nın Sosyo Demografik Geli im Problemleri”) , Problemı naseleniya i rınkov truda Rossii i Kavkazskogo regiona (Rusya’nın ve Kafkasya Bölgesinin Nüfus ve Emek Pazarı Problemleri) , Moskova–Stavropol, Đzd–vo SGU, 1998, s. 149. Maksimov, G.M. (Red.) , Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1970 goda: Sbornik statey ( 1970 SSCB Nüfus Sayımı: Makaleler Seçkisi), Statistika, Moskova, 1976, 286 s. Melikyan, G.G. (Ba redaktör), “Narodonaseleniye” (“Nüfus”) , Bol aya Rossiyskaya Entsiklopediya, Moskova, 1994. Met Çünatıkho, Yusuf Đzzet Pa a, Kafkas Tarihi, Hürriyet Matbaası, 1914, Đstanbul; Yeni Türkçe ile: Adıge Yayınevi, 2002, Ankara. Miziyev, Đ.M., Đstoriya karaçayevo–balkarskogo naroda s drevney ih vremen do prisoyedineniya k Rossii , Nalçik, 1994. (Türkçe çevirisi: Eski Dönemlerden
250 Đtibaren Rusya’ya Bağlanıncaya Kadar Karaçay Malkar Halkının Tarihi, Çev. Aliy idakulu), www.karachaymalkar.net Miziyev, Đ.M., Oçerki istorii i kulturı Balkarii i Karaçaya XIII–XVIII vv (13 18. Yüzyıllarda Balkarya ve Karaçay’ın Tarihi ve Kültürü – Deneme) , Nalçik, 1991. Mkırtıçyan, N.V., “Regionı Severnogo Kavkaza v zerkale migratsii” (Göç Aynasında Kuzey Kafkasya Bölgeleri”) , Problemı naseleniya i rınkov truda Rossii i Kavkazskogo regiona (Rusya’nın ve Kafkasya Bölgesinin Nüfus ve Emek Pazarı Problemleri), Moskova–Stavropol, Đzd–vo SGU, 1998, s. 68. “Narodı Kavkaza” (“Kafkas Halkları”) , C. 1, Moskova, 1960. “Naseleniye SSSR: Po dannım Vsesouznoy perepisi naseleniya 1979 g.” (“SSCB Nüfusu: 1979 Genel Nüfus Sayımı Verilerine Göre”) , Moskova, 1980. Nevskaya V.P., Karaçay v XIX v. Evolyutsiya agrarnogo stroya i selskoy ob çinı (19. Yüzyılda Karaçay. Çiftçilik Düzeninin ve Köy Topluluğunun Evrimi), Çerkessk, 1966. Nevskaya, V.P., Karaçay v poreformennıy period (Reform Döneminde Karaçay), Stavropol, 1964. Oçerki istorii Karaçayevo Çerkesii (Karaçay Çerkesya Tarihi – Deneme) , C. 1, Stavropol, 1967. Özer, Serper, Demografiye Giri , Filiz Yay., 1980. Özer, Serper, Türkiye Demografisi , Filiz Kitabevi, Đst. 1978. Pçelintseva, N.D. – Samarina L.V., “Sovremennıye etnokulturnıye protsessı v Karaçaye ”//Severnıy Kavkaz: etnopolitiçeskiye i etnokulturnıye Protsessı v 20 v. (“Karaçay’da Bugünkü Etno–Kültürel Süreçler” //Kuzey Kafkasya: 20. Yüzyılda Etno–Politik ve Etno–Kültürel Süreçler). Мoskova 1996. http://millet.narod.ru Per its, A.Đ. (Red.) , Abazinı Đstoriko Etnografiçeski Oçerk (Abazalar Tarih Etnografya Denemesi) , Karaçay Çerkes Bilimsel Ara tırma Enstitüsü, Çerkessk 1989. “Pervaya Vseob çaya perepis naseleniya Rossiyskoy Đmperii 1897 g.” (Rusya Đmparatorluğu 1897 Yılı Birinci Genel Nüfus Sayımı), Vıp. 7. Naliçnoye naseleniye oboyego pola po uyezdam s ukazaniyem ... preobladayu çih rodnıh
251 yazıkov (Anadiline Göre Uyezdlerde Kadın ve Erkek Hazır Nüfus). St. Petersburg, 1905, 38 s. Pierre, George, Nüfus Coğrafyası , Đleti im Yay. Poliakov, Iu. A., Zhiromskaia, V.B., Kiselev, I.N., Half Century of Silence: The 1937 Census . N.Y., 1992. Rusya Bilimler Akademisi (RAN), “Demografiçeskiye protsessı v sovremennoy Rossii” (“Bugünkü Rusya’da Demografik Süreçler”) , Moskova, 2003. Rusya Devlet Đstatistik Komitesi Demografi Yıllıkları (1993 yılından itibaren her yıl için), (Demografiçeskiy yejegodnik Rossii. Statistiçeskiy sbornik./Goskomstat Rossii) , Moskova. http://www.demoscope.ru/center/sitemapnn.html Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, “Naseleniye Rossii za 100 let (1897 1997) ” (100 Yılda Rusya Nüfusu (1897 1997) , Moskova, 1998. 222 s. Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, Karaçayevo Çerkesskaya Respublika v 1990 1997 gg. (1990 1997 Yıllarında Karaçay Çerkes Cumhuriyeti), Goskomitet KÇR po statistike, Çerkessk, 1998. Ryazantsev, S.V., Sovremennıy demografiçeskiy i migratsionnıy portret Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya’nın Bugünkü Demografi ve Göç Portresi) , Stavropol, Servis kola, 2003, 376 s. Saydam, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri , TTK Yayınları, Ankara, 1997. Smirnova, Y.S., “Karaçayevo Çerkesiya: Etnopolitiçeskaya i etnokulturnaya situatsiya” (“Karaçay Çerkes: Etno Politik ve Etno Kültürel Durum”) //Đssledovaniya po prikladnoy i neotlojnoy etnologii. № 48, Мoskova,1993. Stavropol Devlet Bölge Đstatistik Komitesi, “Stavropolski kray i regionı Severnogo Kavkaza” (“Stavropol Krayı ve Kuzey Kafkasya Bölgeleri”), Statistiçeski sbornik (Đstatistik Bülteni) , Stavropol, 1999. Sunday, Üner, Nüfusbilim Sözlüğü , Hacettepe Ün. Yay. No D 17, Ankara 1972. atski, P.A. (Red.) , Sotsialno ekonomiçeskoye, politiçeskoye i kulturnoye razvitiye narodov Karaçayevo Çerkesii: Sbornik dokumentov (Karaçay Çerkesya Halklarının Sosyo Ekonomik, Siyasi, ve Kültürel Geli imi: Belgeler Kitabı) , Rostov na Donu, 1985. Tanoğlu, Ali, Nüfus ve Yerle me, Đstanbul Ün. Yay.: 1183, Đstanbul, 1969.
252 Tavkul, Ufuk, Doç Dr. – Kalafat, Ya ar, Dr. (Derl.), Karaçay Balkarlar Tarih, Toplum ve Kültür , Karam Yayınları: 7, Ankara 2003. Tavkul, Ufuk, Kafkasya Dağlılarında Hayat ve Kültür (Karaçay Malkar Türklerinde Sosyo Ekonomik Yapı ve Deği me Üzerine Bir Đnceleme), Ötüken Yayınları: 271, Đstanbul 1993. Tebuyev, R.S., Deportatsiya karaçayevtsev (Karaçayların Sürgünü) , Çerkessk, 1998. Tekeyev, K.M., Karaçayevtsı i balkartsı: traditsionnaya sistema jizneobespeçeniya (Karaçaylar ve Balkarlar Geleneksel Ya am Sistemleri). Moskova, 1989. http://kcr.narod.ru/tekeev/notes.htm Ti kov, Valeri (Red.), Na puti k perepisi (Nüfus Sayımı Yolunda) , Moskova, ОАО «Aviaizdat», 2003, 528 s. Ti kov, V.A. (Red.) , Narodı Rossii Entsiklopediya (Rusya Halkları Ansiklopedisi), Moskova, 1994. Valentey, D.Đ. (Red.) , “Demografiçeski entsiklopediçeski slovar” (“Ansiklopedik Demografi Sözlüğü”) , Moskova, Sovyet Ansiklopedisi, 1986. Volkova, N.G., Ançabadze, Y.D., Etniçeskaya istoriya Severnogo Kavkaza XVI XIX vv. (16 19. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’nın Etnik Tarihi) , Moskova, 1993. Volkova, N.G., Etniçeski sostav naseleniya Severnogo Kavkaza v ХVIII – naçale XX v. (18. Yüzyıl 20. Yüzyıl Ba ı Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı) , Moskova, 1974. “Vsesoyuznaya perepis naseleniya 17 dekabrya 1926 g.” (“17 Aralık 1926 SSCB Genel Nüfus Sayımı”) , Tahmini sonuçlar, Мoskova, 1927. “Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1937 g.” (“1937 SSCB Genel Nüfus Sayımı”) . Kısa sonuçkar, Мoskova, 1991. “Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1939 g.” “1939 SSCB Genel Nüfus Sayımı”) , Ba lıca sonuçlar, Moskova, TSUNHU Gosplana SSSR, 1940.
253
ĐNTERNET SĐTELERĐ http://kcr.narod.ru KÇC sitesi http://www.demographia.ru Demografik Ara tırmalar Merkezi http://www.narodonaselenie.ru Nüfus Sitesi http://karachays.narod.ru Karaçaylar http://www.viu–online.ru Vladikafkas Yönetim Enstitüsü http://newssouth.narod.ru Güney Federal Bölgesi http://ippk.edu.mhost.ru Rostov Devlet Üniversitesi http://www.elbrusoid.org Karaçay–Çerkes ve Kabardey–Balkar cum. http://www.eastview.com Rusya nüfus sayımı http://www.perepis2002.ru 2002 RF nüfus sayımı sonuçları http://www.hro.org Rusya insan hakları sitesi http://www.kchr.info KÇC resmi sitesi http://www.ekavkaz.org Genel Kafkasya http://www.etnosfera.ru Etnografya http://millet.narod.ru Karaçay–Balkarlar http://www.gks.ru Rusya Devlet Đstatistik Komitesi http://www.oko.ru Đnternet kataloğu http://www.karachai.boom.ru Karaçaylar http://www.southru.info RF Güney Federal Bölgesi http://kavkazonline.ru Güney Rusya halklarının kültürleri ans. http://www.socionet.ru Toplumsal bilimler enformasyon ağı http://www.georus.by.ru Rusya coğrafyası http://www.infostat.ru Rusya istatistik bilgileri http://dmo.econ.msu.ru/demografia Rusya ve Rusya Đmparatorluğu demografisi http://demography.narod.ru Rusya Federasyonu demografisi http://www.migrocenter.ru Göç http://www.migrationstudies.ru Göç http://www.regions.ru Rusya Federasyonu bölgeleri http://sci.aha.ru Rakamlarla Rusya; istatistikler http://www.demoscope.ru “Nüfus ve Toplum” e dergi
254
http://www.socpol.ru Bağımsız Sosyal Politika Enstitüsü http://elot.ru Enformasyon sitesi http://09biz.ru/sprav/stat KÇC istatistikleri http://www.eawarn.ru Etno–Politik gözlem ve çatı ma erken uyarı http://www.cicred.org Committe for International Cooperation in National REsearch in Demography Harita Siteleri http://www.dataplus.ru/Support/Catalog/Index.html http://www.lib.utexas.edu/maps/ http://topmap.narod.ru/
255