Lumen Poloniae Nr 1/2008

L U M E N POLONIAE Nr 1/2008

Warszawa 2008

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE

Lumen Poloniae nr 1/2008

Rada naukowa: Bp. Bronisław Dembowski – Honorowy Przewodnicz ący Rady Naukowej Leon Guma ński – Honorowy Przewodnicz ący Rady Naukowej Stanisław Jedynak – Przewodnicz ący Rady Naukowej Henryk Pilu ś – Zast ępca Przewodnicz ącego Rady Naukowej

Artur Andrzejuk, Bronisław Burlikowski, Roman Darowski SJ, Mieczysław Luba ński Mirosław A. Michalski, Stefan Konstańczak, Ewa Starzy ńska-Ko ściuszko, Janusz Kuczy ński, Eulalia Sajdak-Michnowska, Ryszard Palacz, Wojciech Rechlewicz, Lucyna Wi śniewska-Rutkowska, Wojciech Słomski, Barbara Szotek, Bogumiła Truchli ńska, Iwo Zieli ński, Jan Zubelewicz,

Zespół redakcyjny: Bronisław Bulikowski– Redaktor Naczelny Wojciech Słomski – Zast ępca Redaktora Naczelnego Marcin Staniewski– Sekretarz Redakcji

Opracowanie graficzne, skład i łamanie: Adam Polkowski [email protected]

Printed in Poland  Copyright by Katedra Filozofii WyŜszej Szkoły Finansów i Zarz ądzania w Warszawie

śaden fragment tej publikacji nie mo Ŝe by ć reprodukowany, umieszczany w systemach przechowywania informacji lub przekazywany w jakiejkolwiek formie − elektronicznej, mechanicznej, fotokopii czy innych reprodukcji – bez zgody posiadacza praw autorskich

Wydawnictwo: Wy Ŝszej Szkoły Finansów i Zarz ądzania w Warszawie, Warszawa 2008 www.lumen-poloniae.vizja.pl ; [email protected]

ISSN 1897- 9742

SPIS TRE ŚCI

Spis tre ści ...... 5 Wojciech Słomski...... 7 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe Polish philosophy in the international contexts Leszek Kopciuch ...... 31 Nie-słowia ńskie momenty w historiozofii A. Cieszkowskiego Non-Slavic Moments in A. Cieszkowski’s Historiosophy Zbigniew Ambro Ŝewicz ...... 43 Czas w filozofii indywidualizmu (Wincenty Lutosławski i ks. Augustyn Jakubisiak) Time in the Philosophy of Individualism (Wincenty Lutosławski and Father Augustyn Jakubisiak) Artur Pastuszek...... 61 Stanisława Ignacego Witkiewicza potyczki z psychoanaliz ą Skirmishes with Psychoanalysis of Stanisław Ignacy Witkiewicz Jadwiga Suchmiel...... 77 Doktoraty Polek z filozofii na Uniwersytecie w Wiedniu do 1939 roku The Polish women’s Doctorates of Philosophy at the University of Vienna until 1939 Mariusz Ciszek ...... 87 Bioetyka w twórczo ści polskich etyków współczesnych Bioethics in the works of contemporary Polish ethicists Remigiusz Król...... 97 Integracja jako istotny czynnik osobowo ści psychicznej według Karola Wojtyły Integrity as a significant factor of a psychic personality according to Karol Wojtyła Dariusz Pater ...... 109 Maciej Kazimierz Sarbiewski – The aesthetical motives Leszek Skrzypek...... 121 Antoni Ostrowski, Ten biedny Mickiewicz , zapiski z pocz ątków towia ńszczyzny. Z r ękopisu odczytała, skomentowała i wst ępem poprzedziła El Ŝbieta Z. Wichrowska, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gda ńsk 2006, 392 s.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE

Bogna Choi ńska ...... 125 Wojciech Słomski, Bioetyka. Zagadnienia wybrane , Wydawnictwo Katedry Filozofii Wy Ŝszej Szkoły Finansów i Zarz ądzania w Warszawie, Warszawa 2007, 181 s. Tomasz Pawlikowski...... 129 Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej w 70. rocznic ę śmierci Kazimierza Twardowskiego , dz. zb. pod redakcj ą naukow ą prof. zw. dr hab. Wojciecha Słomskiego, Wydawnictwo Katedry Filozofii Wy Ŝszej Szkoły Finansów i Zarz ądzania w Warszawie, Warszawa 2008, 138 s.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 L U M E N POLONIAE nr 1/2008

Wojciech Słomski

Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe Polish philosophy in the international contexts

Chodzi mi nie tyle o porównanie filozofii polskiej z filozofi ą w innych krajach, lecz przede wszystkim o zarysowanie pewnych cech konstytutywnych dla stosunku polskiej filozofii do filozofii na świecie oraz o wpływ szeroko poj ętej sytuacji mi ędzynarodowej (politycznej i ekonomicznej) na rozwój filozofii w Polsce. Praca ta po świ ęcona jest wprawdzie filozofii współczesnej, jednak zarówno sama filozofia, jak i pewna ogólna filozoficzna świadomo ść oraz stosunek do refleksji filozoficznej wyrastają z pewnej tradycji, ró Ŝnej w przypadku Polski od tradycji filozofowania w krajach nadaj ących (obecnie i w przeszło ści) główny ton filozofii na świecie. Pewne porównania stanu współczesnej filozofii polskiej z filozofi ą dziewi ętnastowieczn ą czy nawet jeszcze wcze śniejsza wydaje si ę zatem nieodzowne. Zwróc ę te Ŝ uwag ę na opinie tych autorów, którzy stan polskiej filozofii współczesnej uwa Ŝaj ą za niezadowalaj ącą. W ostatniej cz ęś ci pracy postaram si ę przedstawi ć kilka postulatów, których spełnienie wydaje si ę by ć warunkiem odnowy filozofii w Polsce 1 i mi ędzynarodowej doniosło ści polskiej refleksji filozoficznej. Od czasów o świecenia towarzyszy polskim filozofom przekonanie, Ŝe kondycja filozofii uprawianej w Polsce jest zła, Ŝe wymaga odnowy, powinna nadrobi ć dystans do filozofii europejskiej i Ŝe konieczne jest wskazanie recept pozwalaj ących osi ągn ąć owe cele. O filozofii przełomu wieku XVIII i XIX w Polsce Tatarkiewicz pisze, Ŝe jej typo- wym tematem było wyja śnienie, dlaczego osi ągni ęcia filozofii tak długo były niezado-

1 UŜywam zamiennie sformułowa ń filozofia polska i filozofia w Polsce .

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 8 Wojciech Słomski walaj ące (...) 2. Równie Ŝ filozofów szkoły lwowsko – warszawskiej ł ączył negatywny stosunek do filozofii uprawianej w Polsce przed 1895 r. Pragn ęli oni unaukowienia filozofii, jasnego oddzielenia problemów pozornych od rzeczywistych i rozwi ązania tych ostatnich metodami naukowymi 3. Nie tylko zreszt ą Twardowski miał świadomo ść niskiego poziomu Ŝycia intelektualnego w Polsce pod koniec wieku XIX. Równie Ŝ cały nurt społeczno – polityczny zwany pozytywizmem opierał si ę na prze świadczeniu, i Ŝ Ŝycie intelektualne w Polsce wymaga gruntownej odnowy. O programie i światopogl ądzie pozytywistów pod koniec XIX w. J. Rudzki pisze, i Ŝ dominowała w nim „ świadomo ść zacofania społecznego Polski i za ściankowo ść jej Ŝycia umysłowego 4. U świadomienie sobie kryzysu filozofii i uznanie, i Ŝ zachodzi potrzeba odrzucenia dotychczasowej tradycji filozofowania i podniesie- nia filozofii na wy Ŝszy poziom legło zatem u podstaw naukowych i pedagogicznych sukcesów szkoły lwowsko – warszawskiej. Warto zwróci ć uwag ę, Ŝe wprawdzie złej kondycji filozofii w Polsce towarzyszy świadomo ść kryzysu, jednak porównuj ąc sytuacj ę filozofii polskiej na pocz ątku wieku XIX i XX dostrzec ma dwie wa Ŝne ró Ŝnice. Otó Ŝ po pierwsze prawd ą jest, Ŝe rozpoczynaj ąc swoj ą działalno ść we Lwowie Twardowski pragn ął nadgoni ć dystans dziel ący filozofi ę polsk ą od wiod ących filozofii europejskich, jednak to nadrabianie dystansu nie miało odbywa ć si ę w sposób bezkrytyczny. Twardowski sadził, Ŝe filozofia polska powinna pozostawa ć w pewnym krytycznym oddaleniu wobec pot ęg filozoficznych , takich jak Niemcy, Francja czy Anglia, dzi ęki czemu mogłaby sta ć si ę zdolna nie tylko do prowadzenia równorz ędnego dyskursu z filozoficznymi pot ęgami nad problemami, nad którymi w Europie si ę dyskutuje, lecz tak Ŝe wnie ść własny oryginalny i twórczy wkład i w ten sposób zyska ć własn ą filozoficzn ą to Ŝsamo ść . Drugim istotnym czynnikiem ró Ŝni ącym szkoł ę lwowsko-warszawska od filozofii pocz ątków wieku XIX jest fakt, Ŝe była ona wła śnie szkoł ą filozoficzn ą: Twardowski zdołał skupi ć wokół siebie grono uczniów, którzy z kolei wychowali własnych uczniów. Te dwa czynniki zadecy- dowały, jak si ę wydaje, o tym, Ŝe Twardowskiemu nie tylko udało si ę przedstawi ć program odnowy filozofii w Polsce, lecz tak Ŝe program ten zrealizowa ć. Równie Ŝ obecnie dominuje w polskiej filozofii przekonanie – mniej lub bardziej uświadamiane – o jej niskim w porównaniu z krajami Europy Zachodniej i USA poziomie. Niekiedy spotka ć si ę nawet mo Ŝna z opiniami, Ŝe kryzys dotyczy całej Europy (czy

2 W. Tatarkiewicz, Wst ęp – mi ędzy O świeceniem a mesjanizmem , in: Jakiej filozofii Polacy potrzebuj ą, wyb. W. Tatarkiewicz, Warszawa 1970, s. XIX. 3 T. Kotarbi ński, Odpowied ź, op. cit., s. 327; I. D ąmbska, O niektórych pogl ądach Kazimierza Twardow- skiego z zakresu teorii nauk, in: Kwartalnik Filozoficzny 1039, s. 16. 4 J. Rudzki, Świ ętochowski i pozytywizm warszawski , in: Filozofia polska , pod red. B. Baczko, Warszawa 1967, s. 458.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 9 wr ęcz całego świata), z czego z kolei mo Ŝna byłoby wysnu ć wniosek, Ŝe kryzys filozofii w Polsce świadczy o jej światowym poziomie 5. Je Ŝeli jednak ocena stanu współcze- snej filozofii polskiej ma si ę dokona ć poprzez porównanie jej osi ągni ęć z osi ągni ęciami filozofii w innych krajach, to celowe wydaje si ę rozró Ŝnienie pomi ędzy znajomo ści ą filozofii danego kraju a znajomo ści ą osi ągni ęć poszczególnych filozofów. Filozofia danego kraju mo Ŝe bowiem pozostawa ć praktycznie nieznana, podczas gdy pogl ądy tego czy innego filozofa zyskuj ą pewien rozgłos, zwłaszcza gdy filozof ten działa w którym ś z ciesz ących si ę renom ą zachodnich o środków akademickich. Jednak nawet i to rozró Ŝnienie nie napawa optymizmem, bowiem zarówno osi ągni ęcia filozofii polskiej, jak i dorobek pojedynczych uczonych jest poza granicami kraju prawie nieznany. Najbardziej znanym na Zachodzie Ŝyj ącym polskim filozofem jest bez w ątpienia Leszek Kołakowski, jednak znajomo ść jego pogl ądów ograniczona jest do grona zawodowych filozofów, a i w śród nich znany jest on przede wszystkim jako autor Głównych nurtów marksizmu 6. Spo śród filozofów szkoły lwowsko – warszawskiej 7 jedynie Tarski jest znany na świecie, jednak nie jako filozof, lecz jako logik i matematyk. Tak Ŝe Florian Znaniecki, który swoj ą działalno ść naukow ą rozpocz ął od filozofii, na Zachodzie (głównie zreszt ą w USA) znany jest przede wszystkim jako socjolog. (Wspomnie ć warto, Ŝe podobnie jak Twardowski i jego uczniowie, tak Ŝe Znaniecki nie zgłosił akce- su do Ŝadnego z modnych trendów filozoficznych, czerpi ąc jednak Ŝe obficie z filozofii takich autorów, jak Bergson, Dilthey, James, Schiller, Simmel i inni 8.) Nie ma (i niestety nigdy nie było) polskiego filozofa, który mógłby pochwali ć si ę dorobkiem porówny- walnym z tym, co zdołali stworzy ć np. Popper czy Bunge. Autorzy artykułów po świ ęconych kondycji współczesnej filozofii polskiej cz ęsto rozpoczynaj ą od zastanowienia si ę, czym wła ściwie jest polska filozofia i co odró Ŝnia ja od innych filozofii narodowych. Jacek Wojtysiak na przykład powołuje si ę na pogl ąd K. Twardowskiego, zgodnie z którym filozofia polska miałaby si ę charakteryzowa ć wybiórczym przyswajanie sobie dorobku filozofii dominuj ących w kulturze światowej (niemieckiej, angielskiej i francuskiej) przy jednoczesnym zachowywaniu równego

5 Widoczny w Europie kryzys warstwy intelektualistów – pisze A Bronk – pełni ących, z własnego przecie Ŝ nadania, bo w imi ę ludzkiego tylko rozumu, od czasów O świecenia rol ę przewodników, nauczycieli, kapła- nów i doradców sumie ń, obj ął dzi ś równie Ŝ filozofów i powinni oni sobie to u świadomi ć. Bronk, Filozofo- wa ć dzisiaj , in: Filozofia w dobie przemian, pod red. T. Buksi ńskiego, Pozna ń 1994, s. 67. 6 Por. J. Szyma ński, Refleksje na temat dzieła Leszka Kołakowskiego „Główne nurty marksizmu”, in: Filo- zofia i my śl społeczna Leszka Kołakowskiego: materiały konferencji zorganizowanej w Radomiu w dniu 27 maja 1994 r. przez Radomskie Towarzystwo Naukowe , pod red. S. Jedynaka, Radom 1994. 7 Kotarbi ński pisał: Szkoła lwowska – to Twardowski i jego progenitura, szkoła warszawska – to triumwirat: Łukasiewicz, Le śniewski, Tarski oraz ich satelici . T. Kotarbi ński, Odpowied ź, in: My śl Filozoficzna 2(4)/1952, s. 327. 8 Por. L. Gawor, Mi ędzy katastrofizmem a utopi ą. Florian Znaniecki wobec kryzysu kultury europejskiej przełomu XIX i XX wieku , in: L. Gawor, L. Zdybel, Idea kryzysu kultury europejskiej w polskiej filozofii społecznej , Lublin 1995, s. 93.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 10 Wojciech Słomski dystansu do ka Ŝdej z nich. Autor przytacza tak Ŝe opini ę J. Jadackiego, zgodnie z któr ą odmienno ść filozofii polskiej miałaby polega ć na poruszaniu zagadnie ń aksjologicz- nych w kontek ście polskiego do świadczenia dziejowego . Ostatecznie J. Wojtysiak stwierdza, Ŝe obecnie nie mamy do czynienia z realizacj ą Ŝadnej z tych koncepcji. Zda- niem autora, jedynie filozofia analityczna sprawia wra Ŝenie realizowania pewnego programu w sposób zdyscyplinowany, natomiast cała pozostała filozofia jest refleksj ą ró Ŝnego rodzaju post (przewa Ŝenie postmodernizmu) 9. W. Mackiewicz wyró Ŝnia we współczesnej polskiej filozofii sze ść szkół filozoficznych: szkoł ę lwowsko-warszawsk ą i jej kontynuatorów uprawiaj ących m. in. filozofi ę nauki, logik ę, estetyk ę, etyk ę czy histori ę filozofii; krakowsk ą szkoł ę fenomenologiczn ą skupiona wokół Romana Ingardena, lubelsk ą szkoł ę filozoficzn ą tworzon ą przez filozo- fów o zbli Ŝonych pogl ądach zwi ązanych z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim; szko- łę historii filozofii zaanga Ŝowanej , okre ślanej tak Ŝe w pó źniejszej publicystyce mianem warszawskiej szkoły historyków idei 10 ; pozna ńsk ą szkoł ę metodologii, tworzon ą przez pracowników Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (głównie Jerzego Kmit ę, Leszka Nowaka, Włodzimierza Ławniczaka, Władysława Bylickiego; szkoł ę Elzenbergystów, do której nale Ŝą filozofowie rozwijaj ący w ątki twórczo ści filozoficznej H. Elzenberga 11 . Je Ŝeli nawet przyjmiemy, Ŝe podział ten jest trafny i odzwierciedla rzeczywiste ró Ŝ- nice w pogl ądach i podej ściu do uprawiania filozofii w Polsce, to fakt ten mo Ŝna interpretowa ć dwojako: b ądź jako przejaw siły polskiej filozofii, b ądź jako przejaw jej sła- bo ści. W pierwszym przypadku wła śnie wielo ść szkół i orientacji świadczyłaby o sile polskiej filozofii, w drugim – o słabo ści nale Ŝałoby wnioskowa ć z faktu, Ŝe Ŝadna z owych szkół nie zyskała wyra źne przewagi, a wszystkie one (z wyj ątkiem by ć mo Ŝe szkoły lwowsko-warszawskiej) ukształtowały si ę nie tyle wokół osobowo ści potrafi ą- cych skupi ć wokół siebie grono uczniów, ile wokół o środków akademickich, w filozofii za ś podział terytorialny wydaje si ę jednak podziałem sztucznym. Do niepokoju skłania tak Ŝe praktyczny brak dyskusji pomi ędzy przedstawicielami owych szkół filozoficznych. W. Mackiewicz pisze: Nie nale Ŝy zataja ć tego, Ŝe polskie środowisko filozoficzne broni si ę przed dominacj ą jednej formacji, podobnie jak w prze- szło ści broniło si ę przed dominacj ą filozofii marksistowskiej. Znajduje to wyraz we wzajemnym unikaniu si ę i braku współpracy 12 . Nie wydaje si ę, aby owo bronienie si ę

9 J. Wojtysiak, Czy istnieje takie x, ze x jest filozofi ą polska? , in: Znak 600/2005. 10 Filozofów tej grupy W. Mackiewicz charakteryzuje nast ępuj ąco: Chcieli oni uprawia ć filozofi ę zaanga Ŝo- wan ą, walcz ącą, ukierunkowan ą światopogl ądowo i ideowo, reprezentuj ącą interesy klasowe . W. Mac- kiewicz, W. Mackiewicz, Szkoły i orientacje filozoficzne , in: Polska filozofia powojenna , pod red. W. Mackiewicza, Warszawa 2001, s. 62. 11 Ibidem, s. 41nn. 12 Ibidem, s. 41.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 11 przed dominacj ą poszczególnych szkół filozoficznych jest wył ącznie polska specjalno- ści ą. Przed filozoficzn ą pych ą polegaj ącą na uznawaniu własnej orientacji filozoficznej za jedyna filozofi ę, przestrzega wszak Ŝe w encyklice Fides et ratio Jan Paweł II. Papie Ŝ uznaje za przejaw pychy filozoficznej uto Ŝsamianie jednego tylko wybranego nurtu z cał ą filozofi ą (n. 4). Filozof dotkni ęty filozoficzna pych ą nie potrafi znie ść krytyki skierowanej wobec swoich przekona ń, którym wytyka si ę niekonsekwencje i pomini ę- cia 13 . Powy Ŝsze uwagi skłaniaj ą do co najmniej dwóch spostrze Ŝeń. Mo Ŝna si ę przede wszystkim obawia ć, Ŝe fakt istnienia kilku ści śle od siebie izolowanych orientacji filozoficznych w polskiej filozofii sprawia, Ŝe czerpanie z dorobku filozofii innych krajów równie Ŝ odbywa si ę w sposób wybiórczy i Ŝe poszczególni filozofowie znaj ą i czytaj ą głównie te prace, które odzwierciedlaj ą ich własne poglądy, przejawiaj ąc niewielkie zainteresowanie i słab ą znajomo ść wszystkiego, co poza własne filozoficzne zapatry- wania wykracza. Po drugie, owo rozdrobnienie i wzajemne unikanie si ę sprawia, Ŝe tak Ŝe na zewn ątrz, w śród filozofów w innych krajach, nie jeste śmy postrzegani jako jedna filozofia polska, lecz jako kilka wzajemnie zwalczaj ących si ę nurtów, z których ka Ŝdy ro ści sobie pretensje do bycia jedyn ą licz ącą si ę współczesn ą filozofi ą polsk ą. Po trzecie wreszcie, chc ąc post ępowa ć konsekwentnie, musieliby śmy omawia ć nie tyle filozofi ę polsk ą w kontekstach mi ędzynarodowych, ile poszczególne filozofie polskie – jest bowiem wielce prawdopodobne, Ŝe ka Ŝda ze szkół postrzega swoj ą własn ą pozycje wobec dominuj ących na świecie nurtów filozoficznych odmiennie. Kolejnym czynnikiem wpływaj ącym na odmienno ść współczesnej filozofii polskiej od filozofii światowej jest fakt, Ŝe w filozofii polskiej granice pomi ędzy filozofi ą a innymi dziedzinami, takimi jak literatura, historiografia czy publicystyka społeczna s ą bardziej płynne ni Ŝ w innych krajach. Przyczyn tego stanu rzeczy jest co najmniej kilka. Filozofia polska a Ŝ do pocz ątku dwudziestego wieku to przede wszystkim filozofia społecznego aktywizmu, której celem miało by ć słu Ŝenie m ądro ści ą i rad ą14 . I cho ć aktywizm ów był jedynie pewnym programem i ideałem filozofii, to jednak w Polsce porozbiorowej skłaniał on do podejmowania problemu niepodległo ści kraju, tego za ś zagadnienia nie mo Ŝna było omawia ć w ramach oficjalnej filozofii uniwersyteckiej. Ponadto, równie Ŝ literatura wyznaczała sobie pewne autonomiczne cele, które niekiedy okazywały si ę zbie Ŝne z celami filozofii, i to nie tylko ze wzgl ędu na podobie ń- stwa programów, lecz tak Ŝe z powodu to Ŝsamo ści problemów, jakie literatura starała si ę rozwi ązywa ć wła ściwymi sobie metodami. Dla przykładu, zarówno dla filozofii, jaki

13 P. Roszak, Pycha u poszukiwaczy prawdy , in: Polska filozofia wobec encykliki Fides et ratio , pod red. M. Grabowskiego, Toru ń 1999, s. 219. 14 B. Truchli ńska, Filozofia polska. Twórcy, idee, warto ści , Kielce 2001, s. 10.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 12 Wojciech Słomski literatury polskiej okresu romantyzmu charakterystyczny jest mesjanizm, ryzykowna jednak byłaby teza, i Ŝ mesjanizm ów był w najpierw pr ądem filozoficznym i jako taki wła śnie pr ąd przenikn ął do literatury. Bardziej uzasadnione jest przypuszczenie, Ŝe mesjanizm charakteryzował ogólną atmosfer ę intelektualn ą tamtego okresu, odciskaj ąc pi ętno tak na filozofii, jak na literaturze. Je śli w literaturze romantycznej pi ętno to jest wyra źniejsze, to dlatego, Ŝe literatura ta powstawała w du Ŝej cz ęś ci w warunkach emigracji, unikaj ąc cenzury, która tłumiła oficjaln ą my śl filozoficzn ą. Wa Ŝna rol ę odegrało te Ŝ zapewne przekonanie, Ŝe filozofia ma do spełnienia zadania praktyczne. Zadania takie, zwłaszcza je śli ich realizacja wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą zmiany rozpowszechnio- nych w społecze ństwie przekona ń, łatwiej jest zrealizowa ć za po średnictwem literatury i publicystyki, ni Ŝ działalno ści stricte naukowej. Wszystko to przyczyniło si ę z pewno- ści ą do powstania pewnej tradycji filozofowania, która literatur ę, publicystyk ę, a nawet sztuk ę skłonna jest uwa Ŝać za równoprawny obszar refleksji filozoficznej 15 . Znakomitym przykładem takiej pozafilozoficznej filozofii jest twórczo ść Witolda Gombrowicza, który si ę wprawdzie za filozofa nie uwa Ŝał, s ądził jednak, Ŝe znajomo ść filozofii jest niezb ędna tak Ŝe dla pisarza. W swych utworach literackich, zwłaszcza za ś w Dzienniku , Gombrowicz zawarł szereg filozoficznych przemy śle ń, cennych w wielu przypadkach równie Ŝ dla zawodowych filozofów 16 . Nie jest celem niniejszej pracy rekonstruowanie filozoficznych pogl ądów Gombrowicza, a tym bardziej ocena ich warto ści, warto jednak przypomnie ć, co my ślał on o zwi ązkach pomi ędzy kultur ą polsk ą a kultur ą zachodni ą. Otó Ŝ za główny mankament polskiej kultury umysłowej uwa- Ŝał Gombrowicz przekonanie, Ŝe Polska ma do nadrobienia dystans do Europy. W Dzienniku pisał, Ŝe pozwolił sobie podszepn ąć inteligencji polskiej, i Ŝ zadanie nie polega na konkurowaniu z Zachodem, lecz na obna Ŝaniu naszego stosunku do kultury 17 . Zadaniu temu on sam oddawał si ę zarówno w Dzienniku , jak i w swych utworach literackich. Narzekaniu na kryzys, w jakim od lat pogr ąŜ ona jest polska literatura, towarzyszy, zdaniem Gombrowicza, prze świadczenie, Ŝe literatura ta jest wielka – tymczasem oba te twierdzenia s ą wzajemnie sprzeczne: albo literatura prze Ŝywa kryzys, albo jest wielka. W Dzienniku pisał: U Polaków przybywaj ących z Polski daje si ę zauwa Ŝyć dawny kontredans wewn ętrzny. Mówi ą – komunizm nas dławi, hamuje rozwój, kraj jest w n ędzy, nie ma wolno ści słowa... A zaraz potem – A co?! Nasza literatura, odbudowa

15 Przykładem refleksji filozoficznej znajduj ącej si ę na pograniczu filozofii (w tym równie Ŝ poezji) i sztuki, jest twórczo ść I. Witkiewicza, S. Brzozowskiego, K. Wyki i innych. 16 Filozoficzne w ątki w twórczo ści pisarza wydobywa i analizuje L. Nowak Por. Ten Ŝe, Gombrowicz. Czło- wiek wobec ludzi , Warszawa 2000. 17 W. Gombrowicz, Dziennik , Kraków 2004, t. I, s. 148.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 13

Warszawy, nasze rowery i motocykle, nasze znaczki pocztowe jedne z najpi ękniejszych i nasz balet... Albo śmy to jacy tacy, chłopcy krakowiacy! 18 . Kolejnym wa Ŝkim czynnikiem hamuj ącym rozwój filozofii akademickiej i przyczy- niaj ącym si ę do przeniesienia refleksji filozoficznej poza jej obszar jest wspomniana przed chwil ą cenzura (zarówno oficjalna, jak i cenzura poprawno ści politycznej , do której powróc ę poni Ŝej). W okresie PRL wielu filozofów, chc ąc unikn ąć ingerencji cenzury w prac ę naukow ą, zajmowało si ę zagadnieniami szczegółowymi i histori ą filozofii lub logik ą raczej ni Ŝ filozofi ą Ŝyw ą (oczywi ście nie licz ąc marksistów). Mo Ŝliwo ść aktywnego przeciwstawienia si ę cenzurze istniała jedynie w literaturze – zarówno literaturze krajowej, jak i emigracyjnej. Istnieje wiele podobie ństw pomi ędzy sytuacj ą filozofii w okresie rozbiorów a sytuacj ą filozofii okresu PRL. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku wyró Ŝni ć mo Ŝna okresy złagodzenia cenzury (i ewentualnie innych sankcji) oraz jej zaostrzenia, a tak Ŝe momenty przełomowe, które zawa Ŝyły na dalszym rozwoju filozofii. W wieku XIX sytuacja filozofii akademickiej uległa nagłemu i drastycznemu pogorszeniu po kl ęsce powstania listopadowego, kiedy to zamkni ęto Towarzystwo Przyjaciół Nauk oraz dwa z trzech działaj ących przed powstaniem uniwersytetów. Wielu wykładowców (m.in. F. Jaro ński, jeden z najwybitniejszych filozofów polskich tamtego okresu) zosta- ło usuni ętych z uczelni. Podobne represje nast ąpiły tak Ŝe po upadku powstania stycz- niowego. W wieku XX mo Ŝna natomiast wyró Ŝni ć trzy takie cezury: odzyskanie nie- podległo ści w 1918 r., II wojna światowa, podczas której fizycznej eksterminacji uległa niemal cała polska inteligencja i która zako ńczyła si ę ideologicznym uzale Ŝnieniem od Zwi ązku Radzieckiego, i wreszcie – o czym rzadko si ę mówi, a co przyniosło filozofii polskiej (i nie tylko filozofii) wielkie szkody – nagonka na intelektualistów pochodzenia Ŝydowskiego w 1968 r., w wyniku której wielu wybitnych uczonych (w śród nich L. Kołakowski i Z. Bauman) zostało zmuszonych do wyjazdu z kraju 19 . Wreszcie zarówno w przypadku filozofii dziewi ętnastowiecznej, jak i współczesnej, owe polityczne, znacz ące dla filozofii wydarzenia miały oprócz niezaprzeczalnych szkód przyniosły tak Ŝe skutki pozytywne. Upadek powstania listopadowego stał si ę przyczyn ą rozkwitu filozofii mesjanistycznej. Kl ęska polityczna – pisze W. Tatarkie- wicz o filozofii po 1830 r. – przyczyniła si ę do wytworzenia innej filozofii, takiej, która by (przynajmniej w sferze idei) zaspokajała potrzeby narodowe 20 . Kilku znakomitych polskich filozofów zostało wprawdzie zmuszonych do emigracji, ale dzi ęki temu znajomo ść ich filozofii a tym samym zakres jej oddziaływania jej obecnie znacznie rozle-

18 Ibidem, s. 284. 19 Do opuszczenia kraju zostało zmuszonych około 20 000 osób. A. Kobos, Syjoni ści do Syjony, czyli zwy- czajny faszyzm , in: Zwoje nr 3(7)/1998. 20 W. Tatarkiewicz, Mi ędzy O świeceniem a mesjanizmem , op.cit., s. XIII.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 14 Wojciech Słomski glejszy ni Ŝ byłby, gdyby filozofowie ci pozostali w kraju. Brak wolno ść słowa w okresie PRL uniemo Ŝliwił wprawdzie publikacj ę wielu cennych prac, z powodu cenzury rozwijały si ę badania szczegółowe, zwłaszcza dotycz ące logiki i historii filozofii. Filo- zofia była wprawdzie narz ędziem walki politycznej, ale dzi ęki temu jako społecze ństwo nie zatracili śmy poczucia jej doniosło ści i siły oddziaływania. Przykładów mo Ŝna wymienia ć wiele i wła ściwie dla ka Ŝdego zjawiska negatywnego mo Ŝna znale źć odpowiadaj ące mu zjawisko pozytywne. Do tej pory była mowa o filozofii widzianej oczyma zawodowych filozofów. Jednak Ŝe obok filozofii profesjonalnej istnieje pewna szeroko rozumiana kultura czy te Ŝ świado- mo ść filozoficzna społecze ństw, która równie Ŝ przedstawia si ę odmiennie w poszcze- gólnych krajach. Czy jednak owa filozoficzna świadomo ść rzeczywi ście w społecze ń- stwach istnieje, pozostaje spraw ą dyskusyjn ą. P. Skudrzyk zwraca uwag ę, i Ŝ nie jest bynajmniej rzecz ą oczywist ą, Ŝe filozofia istnieje – w formie mniej lub bardziej spopu- laryzowanej – tak Ŝe poza obszarem akademickiej refleksji filozoficznej. Autor postuluje wprawdzie, by istnienie owe popularnej filozofii w szerokich kr ęgach kultury społecz- nej traktowa ć jako moraln ą powinno ść , jednak jego stanowisko świadczy ju Ŝ o pewnym zaniepokojeniu nisk ą świadomo ści ą filozoficzn ą, zwłaszcza w społecze ństwie polskim. (Kiedy Polak my śli o filozofii? – pyta autor. I odpowiada: nigdy 21 .) Ale opinia t ą nie sposób si ę zgodzi ć, i to z kilku powodów. Po pierwsze nie tylko Po- lacy nie my ślą o filozofii. Brak my ślenia o filozofii nie oznacza, Ŝe nie my śli si ę tak Ŝe o problemach stanowi ących przedmiot refleksji filozoficznych. I przede wszystkim niemy ślenie o filozofii nie oznacza, Ŝe filozofia nie jest w codziennym Ŝyciu obecna. Postulat Twardowskiego o wyeliminowaniu ze szkół wszelkich elementów walki politycznej miał – paradoksalnie – najwi ększe szans ę realizacji wówczas, kiedy Polska nie istniała jako niepodległe pa ństwo. Zarówno bowiem w okresie mi ędzywojennym 22 , jak i w okresie PRL mieli śmy do czynienia z próbami forsowania okre ślonych ideologii poprzez narzucanie ich w procesie kształcenia młodzie Ŝy23 . Owa indoktrynacja za ś nie była niczym innych jak d ąŜ eniem do wykazania słuszno ści pewnych pogl ądów filozoficznych metodami administracyjnymi, a wi ęc poprzez mniej lub bardziej otwarte od-

21 P. Skudrzyk, Kiedy Polak my śli o filozofii , in: J. Legowicz, Wybrane zagadnienia z historii filozofii polskiej na tle filozoficznej umysłowo ści europejskiej , Wrocław - Warszawa 1979, s. 193. 22 Jako przykład walki politycznej tocz ącej si ę m. in. w szkołach i uniwersytetach mo Ŝna wymienia ć np. propagand ę antykomunistyczn ą, dyskryminacj ę studentów Ŝydowskich na polskich uczelniach, kult Pił- sudskiego itd. Problem, w jakim stopniu walka polityczna i ideologiczna przenikała do szkół w okresie zborów i po odzyskaniu niepodległo ści stanowi zreszt ą kwesti ę wymagaj ącą odr ębnych bada ń historycznych. 23 J. Czerny wskazuje, Ŝe uwolnienie edukacji od wpływów polityki jest koniecznym warunkiem uprawiania nauki na wysokim poziomie. Jako przykład autor ten wskazuje Uniwersytet Harvarda: Harvard nale Ŝy postrzega ć jako placówk ę, która potrafiła zdystansowa ć si ę od wpływów świata polityki i presji administracji pa ństwowej . J. Czerny, Aksjologiczne podstawy współczesnej pedagogiki , Katowice 2005, s. 24.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 15 wołanie si ę do pa ństwowego aparatu przemocy. I znów odnie ść mo Ŝna wra Ŝenie, Ŝe doprowadziło to do wykształcenia si ę pewnego stylu pojmowania funkcji i miejsca filozofii w społecze ństwie, który tak Ŝe dzisiaj ka Ŝe nam postrzega ć filozofi ę jako dziedzin ę nie tylko uprawnion ą do refleksji teoretycznej, lecz tak Ŝe roszcz ącą sobie prawo do wdra Ŝania rezultatów tej refleksji w praktyce. Ameryka ński filozof J.T. Sanders uwa Ŝa, Ŝe wprawdzie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej wi ększo ść ogranicze ń wolno ści słowa została zredukowana, to jednak w niektórych dziedzinach stare zakazy zostały zast ąpione nowymi, a otwarto ść na zachodnie idee cz ęsto trudno jest odró Ŝni ć od poszukiwania nowych dogmatów, maj ących zast ąpi ć stare i zdyskredytowane 24 . Autor podaje dwa przykłady takich nowych dogma- tów: ostra, cho ć nie zawsze wypowiedziana explicite krytyka praca odnosz ących si ę Ŝyczliwie do filozofii marksistowskiej, co dla wielu filozofów oznacza konieczno ść wypowiadania si ę w taki sposób, aby nie zdradzi ć własnych sympatii filozoficznych, oraz zakaz usuwania z programów nauczania w szkołach doktryn, uwa Ŝanych w danych kraju za politycznie słuszne 25 . Zdaniem Sandersa, wszystkie narody, w których upadł system komunistyczny, musz ą przyswoi ć sobie nowe wzorce moralne, nowe oczekiwania i nowe ideały, i dotyczy to zarówno całych społecze ństw, jak i społeczno ści uczonych. Wielu lat potrzeba tak Ŝe na wytworzenie si ę nowych relacji pomi ędzy społeczno- ści ą uczonych (w tym zwłaszcza filozofów) a reszt ą społecze ństwa. Równie Ŝ Jan Such wskazuje na potrzeb ę wi ększego pluralizmu w filozofii krajów postkomunistycznych (cho ć w śród wielu kierunków, jakie nale Ŝy rozwija ć, autor nie wymieniania filozofii marksistowskiej).Trosce o pluralizm w filozofii powinna towarzyszy ć troska o utrwalanie w społecze ństwie jednolitego systemu warto ści etycznych, na którym mo Ŝna byłoby z kolei oprze ć jednolity system norm moralnych. Jako zadania bie Ŝą ce dla filozofii w krajach postkomunistycznych J. Such wymienia tak Ŝe zwalczanie fanatyzmu i obron ę tolerancji a tak Ŝe obron ę szeroko poj ętego racjonalizmu. Autor wymienia tak Ŝe niezmienne zadania filozofii, takie jak komentowanie nowych odkry ć naukowych, nadawanie sensu ludzkiemu Ŝyciu i „czynienie świata lepszym” 26 . Wi ększo ść naukowców pozostaje w całkowitej zale Ŝno ści ekonomicznej od pa ństwa, a chc ąc uzyska ć niezale Ŝno ść cz ęsto (zwłaszcza młodzi naukowcy) zmuszeni s ą do wyboru pomi ędzy karier ą naukow ą a prac ą zarobkow ą. Bardzo kosztowne s ą wreszcie tłumaczenia z j ęzyka polskiego na j ęzyk angielski i inne j ęzyki zachodnie, co sprawia, Ŝe tłumaczone s ą prawie wył ącznie prace autorów najbardziej znanych, a wi ęc – albo

24 J. K. Sanders, Rozmaito ści: zmiany polityczne w Europie i ich wpływ na my śl filozoficzn ą, in: J. Legowicz, Wybrane zagadnienia z historii filozofii polskiej na tle filozoficznej umysłowo ści europejskiej , Wrocław - Warszawa 1979, s. 178 25 Ibidem, s. 179. 26 J. Such, Europa Wschodnia: zadania filozofii , in: J. Legowicz, Wybrane zagadnienia , op. cit., s. 187.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 16 Wojciech Słomski ju Ŝ nie Ŝyj ących, albo znajduj ących si ę u kresu swej zawodowej kariery w filozofii. Oznacza to, Ŝe znakomita wi ększość tłumaczonych prac powstała przed kilkudziesi ęciu laty i od tego czasu bardzo straciła na aktualno ści 27 . Polscy filozofowie maj ą zatem do dyspozycji coraz wi ększ ą (ci za ś, którzy znaj ą j ęzyka angielski, czyli wi ększo ść , praktycznie nieograniczony) dost ęp do pracy autorów zachodnich, natomiast znajomo ść prac polskich filozofów na Zachodzie jest nadal bardzo nikła 28 . Niezwykle rzadko od- bywaj ą si ę te Ŝ w Polsce zjazdy filozoficzne. I Zjazd – pisze A. Nowicki – miał miejsce we Lwowie, od 10 do 13 maja 1923 r., II Zjazd – w Warszawie od 23 do 28 wrze śnia 1927 r., III Zjazd – w Krakowie od 24 do 27 września 1936 r., IV Zjazd – w Lublinie od 20 do 23 czerwca 1977 r. i wreszcie V Zjazd – w Krakowie od 12 do 19 listopada 1987 r29 . Mówi ąc wprost, mamy w Polsce do czynienia z materialnym upo śledzeniem filozofii (i oczywi ście nie tylko filozofii) w porównaniu z krajami dominuj ącymi w filozofii współczesnej. Równie Ŝ stosunek filozofów zachodnich do filozofów z krajów byłego bloku komu- nistycznego oparty jest cz ęsto na nieporozumieniu. Jak zauwa Ŝa J. K. Sanders, na Za- chodzie przyjmuje si ę oni na ogół, i Ŝ komunizm był dla intelektualistów w tych Ŝe krajach rodzaje wi ęzienia, za ś upadek komunizmu oznaczał odzyskanie wolno ści. Tymcza- sem bardzo wielu uczonych w krajach takich jak Polska, wcale nie czuło si ę zniewolo- nych przez system komunistyczny 30 . Autor ten charakteryzuje postaw ę zachodnich filozofów w sposób nast ępuj ący: Popełnili śmy kolosaln ą pomyłk ę reprezentuj ąc posta- wę, Ŝe to my jeste śmy światem i Ŝe inne narody krocz ąc nasz ą drog ą miałyby w ko ńcu doł ączy ć do nas. Tak nie jest. To my wszyscy poprzez swoj ą za ściankowo ść przyczynili- śmy si ę do tego, Ŝe ró Ŝne cz ęś ci świata pozostaj ą w takim stopniu we wzajemnej izolacji. Jest szansa na to, Ŝe kiedy te poszczególne cz ęś ci świata odnowi ą kontakty – lub nawi ą- Ŝą je po raz pierwszy – te nowe powi ązania zrodz ą nowe syntezy, nowe debaty i nowe perspektywy we wszystkich kwestiach, które zajmuj ą uwag ę filozofów 31 . Dlatego te Ŝ je Ŝeli mówimy o filozofii polskiej w mi ędzynarodowych kontekstach, to przyzna ć musimy, Ŝe tak Ŝe filozofia marksistowska jest dla filozofii polskiej w pewnym sensie takim mi ędzynarodowym kontekstem. Marksizm nigdy nie byłby w Polsce filozofi ą dominuj ącą, gdyby nie okre ślony kontekst mi ędzynarodowy , jakim była zale Ŝno ść

27 Np. praca Marii Ossowskiej Normy moralne. Próba systematyzacji ukazała si ę w przekładzie na angielski w 1980 r. (tłu. I. Gutowska, Amsterdam 1980). A. MacIntyre w Przedmowie do wydania polskiego swojej Krótkiej historii etyki (Warszawa2002) pisze, i Ŝ stało si ę to o wiele za pó źno, abym mógł wzi ąć je (niektó- re najwa Ŝniejsze dokonania polskiej filozofii moralno ści, przyp. aut.) w ostatnim rozdziale mojej ksi ąŜ ki (s. 12). 28 J. K. Sanders, Rozmaito ści: zmiany polityczne w Europie , op. cit., s. 180 nn 29 A. Nowicki, Polska filozofia spotkania. Uwagi na marginesie V Zjazdu Filozofii Polskiej , s. 3. 30 J. K. Sanders, Rozmaito ści: zmiany polityczne w Europie , op. cit., s. 184. 31 Ibidem, s. 185.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 17

Polski od Zwi ązku Radzieckiego. MoŜemy wprawdzie umówi ć si ę, Ŝe mi ędzynarodowy znaczy dla nas mniej wi ęcej tyle co zachodni , jednak powinni śmy pami ęta ć, Ŝe dla komunistów w Polsce, zwłaszcza w pierwszych dwudziestu latach po II wojnie świato- wej, to wła śnie marksizm był filozofi ą świata prawdziwie wolnego i sprawiedliwego i Ŝe z ich punktu widzenia uznanie marksizmu za filozofi ę oficjaln ą oznaczało zerwanie z lokalnym i prowincjonalnym charakterem polskiej filozofii przedwojennej. Jak wskazuje W. Mackiewicz, wielu filozofów uwa Ŝa, Ŝe w polskich uniwersytetach powinna by ć uprawiana filozofia naukowa (analityczna), nie za ś filozofia literacka. Przyczyn ą tego stanu rzeczy s ą zdaniem autora, sukcesy odniesione w przeszło ści przez filozofów szkoły lwowsko-warszawskiej 32 . Obawia ć si ę jednak Ŝe nale Ŝy, Ŝe samo od- woływanie si ę do dorobku szkoły lwowsko-warszawskiej jako najwi ększego osi ągni ę- cia dotychczasowej filozofii polskiej nie jest dobrą recept ą na powtórzenie tych Ŝe osi ą- gni ęć . Warto bowiem przypomnie ć, Ŝe tak Ŝe w dwudziestoleciu mi ędzywojennym usi- łowano nawi ązywa ć do najwi ększego, jak si ę wówczas wydawało, filozoficznego sukcesu polskiej filozofii, jakim był polska filozofia narodowa (mesjanistyczna). M. Jaku- bowski zwraca uwag ę, i Ŝ przyczyna tego zainteresowania była świadomo ść badaczy, Ŝe tak jak literatura polska znalazła swe zwie ńczenie w poezji Wieszczów, tak te Ŝ filozofia narodowa stanowiła szczytowy moment dotychczasowej filozofii polskiej 33 Jan Wole ński okre śla powstanie szkoły lwowsko – warszawskiej mianem powstania czego ś nieomal z niczego 34 . W porównaniu z sytuacj ą, w jakiej Twardowski rozpoczy- nał działalno ść , warunki dla rozwoju filozofii w Polsce wydaj ą si ę by ć bez porównania lepsze. Je Ŝeli nawet sytuacja materialna nie jest lepsza, to zwi ększyły si ę mo Ŝliwo ści komunikacji i dyskusji w filozofami z innych krajach, a tak Ŝe prezentowania szerszemu gronu własnego dorobku (cho ćby poprzez rozwój internetu). Nie musimy ju Ŝ zaczyna ć od podstaw, tworzy ć co ś z niczego , mamy wiele do świadcze ń, z których mo Ŝemy czerpa ć. Je Ŝeli w danym typie filozofii – pisze P. Skudrzyk – nie ma nic tak mocnego, co poru- szyłoby szerszy kr ąg ludzi, to powstaje pytanie o to, co tak mocno porusza zamkni ęty i wąski kr ąg oddanych jej całym Ŝyciem specjalistów 35 . Oznacza to, Ŝe je Ŝeli filozofia ma rzeczywi ście do spełnienia okre ślone zadania w społecze ństwie (a we współczesnej filozofii wydaje si ę dominowa ć przeświadczenie, Ŝe nie), to zadania te powinny ró Ŝni ć si ę od siebie tak, jak ró Ŝni ą si ę od siebie poszczególne społecze ństwa. W okresie obo-

32 W. Mackiewicz, Szkoły i orientacje filozoficzne , op. cit., s. 41. 33 M. N. Jakubowski, Narodowe i uniwersalne. Cztery studia o polskiej filozofii narodowej doby romantyzmu , Toru ń 2002, s. 93. 34 Por. J. Wole ński, Filozoficzna szkoła lwowsko – warszawska , Warszawa 1985, s. 6. 35 P. Skudrzyk, Kiedy Polak my śli o filozofii, in: J. Legowicz, Wybrane zagadnienia z historii filozofii polskiej na tle filozoficznej umysłowo ści europejskiej , Wrocław - Warszawa 1979, s. 193.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 18 Wojciech Słomski wiązywania w Polsce filozofii marksistowskiej Józef Tischner zwracał uwag ę, Ŝe w społecze ństwie polskim okresu PRL filozofia spełniała funkcję podtrzymywania nadziei. Nasze filozofowanie – pisał Tischner – czy tego chcemy czy nie chcemy, jest poddane pod os ąd sumienia cierpi ącego człowieka 36 . Chc ąc uprawia ć refleksj ę filozoficzn ą w Polsce nie musimy bezkrytycznie stosowa ć si ę ani do programu szkoły lwowsko – warszawskiej, ani do jakiegokolwiek programu. Inna jest obecnie sytuacja filozofii w ogóle, inna jest tak Ŝe sytuacja społeczna i intelektualna w Polsce. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby śmy tak Ŝe i dzisiaj uznali, Ŝe w porównaniu z filozofia europejsk ą filozofia polska prze Ŝywa kryzys, który powinni śmy przezwyci ęŜ yć. Przezwyci ęŜ aj ąc ów kryzys powinni śmy jednak pami ęta ć, aby nie czerpa ć bezkrytycznie ani z dorobku filozofii zachodniej, ani z polskiej tradycji filozoficznej. Nale Ŝy na nowo okre śli ć stosunek do zachodniej refleksji filozoficznej, do własnej tradycji, jak i – w szczególno ści – do aktualnej sytuacji polskiej filozofii, od tego bowiem zale Ŝeć b ędzie wytyczenie zada ń i kierunków filozoficznej refleksji w przyszło ści. Warto tak Ŝe doda ć, Ŝe filozofii polskiej problemem jest jej własny stosunek do dominuj ących na świecie trendów filozoficznych. JednakŜe istnienie filozofii narodowych jest samo w sobie problemem filozoficznym wymagaj ącym systematycznego zbadania. Nale Ŝałoby odpowiedzie ć m. in. na pytanie o swoisto ść j ęzyka filozoficznego w po- szczególnych krajach, pytanie, czy w danym kraju istnieje szczególne zainteresowanie okre ślonymi problemami przy jednoczesnym nikłym zainteresowaniu innymi problemami (wzbudzaj ącymi by ć mo Ŝe Ŝyw ą dyskusj ę gdzie indziej), o stosunek do własnej tradycji filozoficznej, do historii filozofii jako takiej, o sposób pojmowania filozofii jako takiej, stosunek filozofii do praktyki itd. W przypadku filozofii polskiej ju Ŝ sam sposób udzielania odpowiedzi na pytanie o jej swoisto ść wskazuje – w pewnym przynajmniej stopniu – na sposób, w jaki polscy filozofowie pojmuj ą odr ębno ść uprawianej przez siebie dyscypliny: zarówno zadaj ący owo pytanie, jak i odpowiadaj ący na nie wydaj ą si ę mie ć na my śli przede wszystkim pozycj ę filozofii polskiej w relacji do filozofii zachodniej, jej, mówi ąc słowami współczesnej ekonomii, marketingowy sukces na europejskim czy światowym rynku. Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o swoisto ść filozofii polskiej, zwłaszcza współczesnej, jest z pewno ści ą pytaniem wa Ŝnym, poznawczo doniosłym. Je Ŝeli jednak rzeczywi ście pytamy o odr ębno ść polskiej filozofii, nie za ś jedynie o jej wkład, procentowy udział w globalnym dyskursie filozoficznym, to udzielenie zadowalaj ącej i pełnej odpowiedzi nie wydaje si ę mo Ŝliwe bez podj ęcia długotrwałych i zakrojonych na szerok ą skal ę bada ń porównawczych 37 .

36 J. Tischner, My ślenie według warto ści , Kraków 1993, s. 323. 37 J. Wole ński jest zdania, Ŝe tego typu badania mo Ŝna byłoby prowadzi ć na przykładzie szkoły lwowsko – warszawskiej. Polska szkoła analityczna – pisze – jest dobrym materiałem do studiów z uwagi na swój lo-

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 19

Je Ŝeli miar ą sukcesu polskiej filozofii współczesnej (ów sukces bowiem ma si ę wówczas na my śli) miałby by ć stopie ń przyswojenia sobie polskiej literatury filozoficznej przez filozofów ameryka ńskich, brytyjskich, francuskich i niemieckich (i nale Ŝy si ę obawiam. Ŝe jest to lista zamkni ęta), to utyskiwanie na znikom ą ilo ść cytowa ń polskich prac filozoficznych jest z pewno ści ą uzasadnione. Tym wszystkim jednak, którym świadomo ść globalnego zapoznania polskiej my śli filozoficznej zanadto doskwiera, warto przypomnie ć, Ŝe filozofia nie wzi ęła si ę z ch ęci konkurowania z innymi filozofami, lecz z pragnienia zrozumienia rzeczywisto ści. Tym wi ększym jest si ę filozofem, im lepiej si ę ow ą rzeczywisto ść poznało i zrozumiało – nie za ś, im wi ęcej razy zostało si ę zacytowanych w prasie angloj ęzycznej. Patrz ąc na współczesn ą filozofi ę polska z tej perspektywy powiedzie ć mo Ŝemy, i Ŝ górujemy nad filozofi ą zachodni ą pod jednym przynajmniej wzgl ędem: filozofowie zachodni znaj ą jedynie własne teksty, my za ś znamy zarówno filozofi ę zachodni ą, jak i nasz ą własn ą. I cho ćby z tego powodu nasze spojrzenie na filozofie jest szersze, a zrozumienie jej problemów – gł ębsze.

Summary

Here I mean not only the comparison of Polish philosophy to philosophy in other countries, but the specification of the constitutional features for the relation of Polish philosophy with the world philosophy and the influence of the situation (political and economic) in the world in the widest sense of the word to the development of philosophy in Poland. This book deals with contemporary philosophy, however, philosophy itself and a certain philosophical identity and the attitude towards the philosophical reflection follow from a certain tradition, which is, in the case of Poland, different from the philosophical traditions in the countries, which play the leading part (nowadays and in the past) in the world philosophy. Thus, some traits of comparison of the state of the contemporary Polish 19-th century philosophy and even philosophy of an earlier period seem to be inevitably present. I will also draw the attention to the authors, which regarded the state of Polish contemporary philosophy as unsatisfactory. In the last part of his book I will try to represent some postulates, the fulfillment of which seems to be the necessary condition for the rebirth of Polish philosophy and the international dissemina- tion of Polish philosophical reflection. From the times of Enlightment Polish philosophers bear a belief that the condition of philosophy practiced in Poland is bad, it requires the renovation, it has to overtake the distance to the European philosophy and there is a need to specify the recipes of how to overtake this distance. Tatarkiewicz wrote about philosophy of the late XVIII-th and

kalny charakter i now ą jako ść filozoficzn ą we własnym kraju . J. Wole ński, Angloj ęzyczna (anglosaska, analityczna) i kontynentalna , in: Dylematy filozofii , pod red. D. Probuckiej, Kraków 1999, s. 17.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 20 Wojciech Słomski early XIX-th century In Poland, that its typical theme was the clarification, why the achievements of philosophy were unsatisfactory for such a long period of time (...) . Also the philosophers of Lvov-Warsaw school were characterized by a negative attitude towards philosophy practiced In Poland before 1895. They were for a more scientific essence of philosophy; they strived for the separation imaginary problems from the real ones and for the solution of the latter with scientific methods. Twardowski was not the only philosopher who was aware of the low level of development of intellectual life in Poland at the end of XIX-th century. The whole social and political stream called positivism was based upon the presumption that, intellectual life in Poland requires a fundamental reconstruction. J. Rudzki wrote about the program and ideology of positivists of the end of the XIX-th century that awareness of the social backwardness of Poland and the restrain of its intellectual life was dominating in their ideology . The awareness of the crisis in philosophy, of the necessity to reject the current tradition of philosophizing and to raise philosophy on a higher level made up a base of scientific and pedagogic success of Lvov-Warsaw school. It would be worth pointing out that a bad condition of philosophy in Poland was accompanied by the awareness of the crisis, but if we compare the situation in Polish philosophy in the XIX-th and XX-th century, we would see two distinctive features. Firstly, it is true that beginning his activity in Lvov, though Twardowski tried to overcome the distance between Polish philosophy and the leading European philosophies, this overcoming of the distance was not supposed to be carried out in the non-critical way. Twardowski believed that Polish philosophy should keep a certain critical distance from philosophical super-states , such as Germany, France and England, and owing to his distance it will be able not only to carry out an equal discussion with these philosophical super-states over problems, which are not discussed in Europe, but also to make its own original and creative contribution and to retain its own philosophical identity. One more characteristic feature of Lvov-Warsaw school distinguishing its representatives from philosophers of the early XIX-th century is the fact that this school was a purely philosophical school: Twardowski was able to gather a circle of his pupils, which brought up their own pupils. These two factors seem to be the decisive ones in Twardowski's successful attempts not only to offer a certain program of the rebirth of philosophy in Poland, but also to implement this program. Even today in Polish philosophy there is an apparently dominating belief – more or less realized – about its low level in comparison to philosophy of Western Europe and USA. We may also find the opinion that the crisis touches upon the whole Europe (and even the whole Word), which may give birth to the conclusion that the crisis of philosophy in Poland is a manifestation of its world level. However, if the state of the contem-

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 21 porary Polish philosophy is to be evaluated by comparing its achievements to those of other countries, it would be useful to differentiate between the knowledge of philosophy of a certain country and the knowledge about the achievements of individual philosophers. Philosophy of a certain country may remain practically unknown and at the same time the achievements of an individual philosopher may acquire certain popularity, especially if this philosopher works within one of the prestigious western academic centers. However, even such differentiation is not optimistic enough, because both the achievements of Polish philosophy and the achievements of Polish philosophers are almost unknown outside the country. Certainly, the most prominent contemporary Pol- ish philosopher is Leszek Kołakowski, but familiarity with his views is limited to a circle of professional philosophers, and among them he is well-known primarily as the author of Główne nurty marksizmu . Among the philosophers of Lvov-Warsaw school only Tarski is known all around the world, however, not as a philosopher, but as a logi- cian and mathematician. Also Florian Znaniecki, who began his scientific activity from philosophy, in the West (mainly in the USA) is known as a sociologist. (It would be worth mentioning that Twardowski and his pupils, as well as Znaniecki did not attach themselves to any of the up-to-date philosophical trends, drawing the inspiration from the authors like Bergson, Dilthey, James, Schiller, Simmel and others.) There is no (and there hale never been) a Polish philosopher, who would boast of the achievements com- parable to those of Popper or Bunge. The authors of the articles about the state of the contemporary Polish philosophy paten start their discourse from the question what is Polish philosophy and what are the features, distinguishing it from philosophies of other countries. For example, Jacek Wojtysiak refers to the opinion of K. Twardowski, according to which the characteristic feature of Polish philosophy is its selective appropriation of the achievements of philosophies dominating in the world (German, English and French philosophies) and at the same time retaining the distance to each of them. The author also refers to the opinion of J. Jadacki, according to whom the peculiar feature of Polish philosophy should lie in the investigation of axiological issues in the context of Polish historical experience . Finally, J. Wojtysiak affirms that nowadays we do not deal with any of these conceptions. The author believes that only analytical philosophy is the one which makes the impression of the implementation of a certain program in a more or less disciplined way, the whole remaining philosophy is a reflection of various post (mainly post- modernism). In contemporary Polish philosophy W. Mackiewicz differentiates a series of philoso- phic schools : Lvov-Warsaw school and its ancestors practicing the philosophy of science, logic, aesthetics, ethics and history of philosophy; Krakow phenomenological

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 22 Wojciech Słomski school concentrated around Roman Ingarden, Lublin philosophical school founded by philosophers with the similar views and connected with the Lublin Catholic University; the school of the „history of the engaged philosophy”, later differentiated as the Warsaw school of the historians of idea; Poznan school of methodology, founded by the scientists of Adam Mickiewicz University in Poznan (mainly Jerzy Kmita, Leszek Nowak, Włodzimierz Ławniczak, Władysław Bylicki; the school of Elzenbergians, represented by philosophers, which develop the trends of the philosophical oeuvre of H. Elzenberg . Even if we resume that such division is a correct one and reflects the real difference In the views and approaches to the practicing of philosophy in Poland, we may interpret this fact in two ways: as a reflection of the strength of Polish philosophy, or s a reflection of its weakness. In the first case the majority of Polish schools and orientations Gould manifest the strength of Polish philosophy, in the second case – we may discover its weakness if we follow from the fact that none of these schools has gained any advantage and all of them (perhaps, excluding Lvov-Warsaw school) were formed not just around personalities, which were able to gather around themselves a circle of pupils, but around academic centers, and in philosophy the territorial division seems to be somewhat artificial. Also the practical lack of discussions between the representatives of these schools seems to be worrying. W. Mackiewicz wrote: We should not hide that Polish philosophical environment is defending against the domination of a single formation, similarly as in the past it defended against domination of Marxist philosophy. His defending is manifested in the mutual avoidance and a lack of understanding . It does not look like such defending against the domination of individual philosophical schools is a characteristic of Poland only. However, Pope John Paul II in his tractate Fides et ratio warns against his philosophical pride which lies in the acknowledgement of one’s own philosophical orientation as the only philosophy. The Pope considers the association of a selected philosophical stream as the whole philosophy as this philosophical pride (n. 4). A philosopher touched by his philosophical pride , cannot bear the criticism directed against his beliefs, which are considered to be non-consequent and superficial . The remarks above lead, at least, to two conclusions. First of all, we may be afraid that the existence of several isolated philosophical orientations win Polish philosophy suggests that the use of the achievements of other countries has also a selective nature and individual philosophers know and read the works, which illustrate their own views, and demonstrated a weak interest and knowledge of everything which is outside their philosophical outlook. Secondly, the result of such fragmentation and mutual avoidance was the fact that among the philosophers in other countries we are not regarded as a single philosophical Poland bus as an assemblage of several mutually struggling phi-

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 23 losophical streams, each of which claims to be the only contemporary polish philosophy. Thirdly, if we want to be consequent, we would discuss not only about Polish philosophy in the international context, but primarily about Polish philosophies, as it seems that each philosophical school has its own particular viewpoint concerning contemporary dominating philosophical streams. One more factor, which influence on the peculiarity of contemporary Polish philosophy as compared to the world is the fact that In Polish philosophy the borders between philosophy and other arts such as, literature, historiography or social literature are more fluent than in other countries. There are several reasons for considering Polish philosophy up to the beginning of the twentieth century to be primarily the philosophy of social activism, the aim of which was serving as a source of wisdom and advice . Although this activism was a certain program and the ideal of philosophy, even after the partitions of Rzecz Pospolita it persuaded to raise the problem of the country’s independence, though this issue could not be discussed within the official academic philosophy. Besides, literature also marked its own purpose, which sometimes depended on the purposes of philosophy, and not only due to the similarity of program, but also due to the similarity of problems, which literature tries to solve using its own methods. For example, both Polish philosophy and literature of the period of Romanticism were characterized by Christhood, although the thesis about the Christhood as primarily a philosophical trend, which penetrated into literature, seems to be a risky one. Somewhat more justified is the presumption that Christhood was a characteristic feature of the intellectual atmosphere of this period, imprinting its mark not only on philosophy, but also on literature. In Romantic literature this mark is more obvious because literature was formed in the conditions of emigration, avoiding the censure, which oppressed the philosophy of that period. Probably, the belief that this philosophy fulfilled practical tasks as well was also strong. Such tasks, particularly if their implementation leads to the change of the widespread social beliefs, are implemented much easier if they are implemented with the help of literature and political literature, than using purely scientific methods. All these factors led to the formation of a certain way of philosophizing, which is inclined to regards literature, publicism, and even art as an equal surface for philosophical reflections. A wonderful example of such outer- philosophical philosophy is the oeuvre of Wi- told Gombrowicz, who did not regard his views as philosophy, believed that philosophical knowledge is also necessary for the writer. In his literary works, particularly in Dziennik , Gombrowicz come to some conclusion, which in many cases are quite useful for philosophy as well. The present book is not aimed at the reconstruction of philosophical views of Gombrowicz, or the evaluation of these views, however, we should

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 24 Wojciech Słomski remember that he pondered over Polish and Western culture. Thus, Gombrowicz formulated the main drawback of Polish intellectual culture as follows: Poland has to overtake a distance to Europe. He wrote in his Dziennik , he managed to prompt to polish intellectual elite, that its task lies not in the competition with the West, but on the discovery of our attitude towards culture . He was engaged in his task not only in his w Dziennik , but also in his literary works. Complains about the long-lasting crisis of Polish literature, is, in the opinion of Gombrowicz, accompanied by the presumption that his literature is great, and these statements are mutually contradictory: either literature faces the crisis or it is great. He wrote in his Dziennik : The Poles arriving to Poland have a contradictory view. They say that they are choked by communism, which hampers the development, the country is drowning in poverty, and there is no freedom of speech... And now- what?! Our literature, the body of Warsaw, our bicycles and motorcycles, our mail connection are one of the best in the world, and look at our ballet... We are the way we are, Krakow boys! One more factor hampering the development of Polish academic philosophy and causing the transformation of philosophical reflection outsider its surface is the notori- ously known censure (both official, and the censure of the political correctness , which will be analyzed later). In the times of PRL numerous philosophers trying to avoid the interference of censure into the scientific work, practiced over more general problems and over history of philosophy or logic rather than those of living philosophy (except for Marxists, of course). The possibility to defend against censure was apparent only in literature– both national and emigrational. The situations of Polish philosophy of the period of partitions and that of the period of PRL have much in common. In both cases we may distinguish the periods of relief of the censure (and consequently, of less strict sanctions), the periods of the stiffening of censure, and critical moments, which had a major impact on the further development of philosophy. In the XIX-th century the situation of academic philosophy drastically worsened after the defeat of the November uprising, when Society of Friends of Science was closed together with two out of three universities, which functioned before the uprising. Numerous lecturers (like F. Jaro ński, one of the most prominent Polish philosophers of that period) were dismissed from the educational institutions. The similar repressions took place also after the defeat of the January uprising. In the XX-th century we may distinguish three major historical points: restitution of independence in 1918, II Word War, as a result of which almost the whole Polish intellectual elite was physically destroyed and the whole country fall under the ideological dependence from the Soviet Union, and, finally, which is seldom discussed, a great harm to Polish philosophy (and not only philosophy) caused by the repressions of the intellectuals of Jewish origin in

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 25

1968, the result of which was that numerous prominent intellectuals (among them L. Kołakowski and Z. Bauman) were forced to leave the country. And, finally both for philosophy of the 19-th century and 20-th century these political events, in spite of all their negative consequences, were important and had positive meaning as well. The defeat of the November uprising led to the development of the Christhood philosophy. Political defeat – wrote W. Tatarkiewicz abort philosophy after 1830 – caused the formation of other philosophy, which (at least in the ideological sense) would satisfy the people’s need . Several prominent Polish philosophers were forced to immigrate, but the result of his immigration the popularity of their philosophy and the extent of its influence became much wider than in case of their stay in Poland. The lack of freedom of speech in the period of PRL made it impossible to publish numerous prominent works, due to the censure only specific researches were carried out particularly those related to logic and history of philosophy. Philosophy was an instru- ment of political struggle, but owing to his fact we, as a society, did not lose the acute- ness and importance. Numerous examples can be named here and for each negative phenomenon it is possible to find an appropriate positive phenomenon. So far we hale been speaking about philosophy seen from the point of view of professional philosophers. However, besides professional philosophy there exists a culture in the wide meaning of the word or the philosophical identity of societies, which has various forms in different countries. But whether such philosophical identity really exists in the society is a disputable issue. P. Skudrzyk pointed out that the existence of philosophy in a more or less popularized form also outside academic philosophical reflection is at least not a doubtless issue. Though the author disputes over the existence of popular philosophy of his kind in the wide circles of social culture should be regarded as a social obligation, his position demonstrates anxiety over a low level of philosophical identity, particularly in Polish society. ( When does the Pole think abort philosophy ? – the author asks. And gives the answer: never.) But it seems hard to agree with his opinion for several reasons. The first one is that the Poles are not only ones who do not think about philosophy. Not thinking about philosophy does not mean that people do not think about the problems, which are the subject of philosophical reflections. And, first of all, not thinking about philosophy does not mean that philosophy in absent in the everyday life. The postulate of Twardowski about the elimination of any elements of political struggle from educational institutions had the best chance for its realization, paradoxically, in the period when Poland did not exist as an independent state. Both in the period between the World Wars, and in the period of PRL we were the witnesses of the attempts to force certain ideological conceptions by imposing them to young people. Such infusion of ideologies was nothing but

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 26 Wojciech Słomski a movement towards the demonstration of the rightness of certain philosophical views by administrative methods, i.e. by more or less open reference to the state punitive or- gans. And again we may have an impression that all these led to the formation of a certain style of understanding of the functions and the place of philosophy in the society, which even now implies on the attitude towards philosophy as a branch of science practiced not only for the shaping of theoretical reflections, but also claiming for the adoption of the results of these reflection on practice. American philosopher J. T. Sanders believes, that although in the countries of Cen- tral and Eastern Europe the majority of the limitation of the freedom of speech was conquered, in some branches the old bans were substituted by the new ones and open- ness of the Western ideas is at times hard to differentiate from the search of new dogmas which are supposed to substitute the old and discredited ones . The author provides two examples of such dogmas: acute, but not always open explicite criticism of works which do not reject Marxist philosophy, which for many philosophers means the necessity to speak out in the way, which allows them to hide their philosophical sympathy and a ban to exclude the doctrines regarded in these countries as politically correct from educational institutions . By Sanders, all the post-communist nations have to adopt new moral norms, new expectations and ideals, and this concerns both all the communities, and scientific circles. Many years are needed for the formation of new relations between scientific communities (particularly those of philosophers) and all the rest. Jan Such also points out the need of a more developer pluralism in the philosophy of post-communist countries (although among the branches, which, in the opinion of the author, should be developed, he does not name Marxist philosophy). The care about pluralism in philosophy should be accompanied by the care about the formation of a unified system of ethical values, which might be the base for the unified system of moral norms. As the current tasks of philosophy in post-communist countries J. Such names also the following ones: elimination of fanaticism and the protection of tolerance and rationalism in the wide meaning of the word. The author also formulates the permanent tasks of philosophy, such as commenting of new scientific discoveries, attaching sense to human life and the improvement of the world . The majority of scientists remain in the total economic dependence on the state, and often, trying to gain independence (particularly young scientists) is forced to make a choice between scientific career and profitable job. Very useful and interesting are the translations from Polish into English and other Western languages; they prove the fact that mainly the works of the most prominent philosophers are translated, so these philosophers are already dead or are facing the end of their professional career in philosophy. This means that the majority of the famous translations of philosophical works was

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 27 made many years ago and lost much of their actuality. Thus Polish philosophers (those who know English, i.e. the majority) a practically unlimited access to the works of Western philosophers at their disposal, the level of information about the works of Pol- ish philosophers in the West is still low. The congresses of philosophers are also carried out very seldom in Poland. I Congress – wrote A. Nowicki – took place in Lvov, from 10th till 13th of May 1923 r., II Congress – in Warsaw from 23rd till 28th of September 1927 r., III Congress – in Krakow from 24th till 27th of September 1936, V Congress in Lublin from 20th till 23 June 1977 and, finally, V Congress – in Krakow from 12th till 19 th of November 1987 . In other words, we face the situation of the material disability of philosophy (and not only of philosophy) in the comparison to the countries dominating in the contemporary philosophy. Also the key feature of the attitude of Western philosophers towards the philosophers from the post-communist countries is incomprehension. As J. K. Anders pointed out that in the West they are regarded as a certain whole, and communism was a kind of faith in these countries, and the decline of communism meant the recovery of freedom. At the same time numerous scientists in the countries such as Poland, were not at all oppressed by Communist regime. This author characterizes the attitude of these philosophers in the following way: We made a terrible mistake when we made up an opinion that we are the world and other nations following our way were supposed to reach us. And it is not so. Our restraint caused the situation, when different parts of the world remain so mutually isolated. There is a chance that as soon as these parts of the world revive their contacts or establish them anew these new contacts will form the new synthesis, new debates and new perspectives in all the issues, which are interesting to the philosophers . Thus, if we speak about Polish philosophy in the international context, we have to agree that, also Marxist philosophy is a part such international context for it. Marxism would never be a dominating philosophy in Poland, but for this international context , which was in the form of the dependence of Poland from Soviet Union. We may resume that international means to us the same as Western , but we have to bear in mind that to Polish communists, particularly during first twenty years after World War II Marxism was in fact the philosophy of he free and just world, and, in their opinion the recognition of Marxism as the official philosophy meant the break with the local and provincial character of Polish prewar philosophy. As W. Mackiewicz pointed out, many philosophers think that in Polish universities scientific (analytical) philosophy should be practices, not literary philosophy. In the opinion of the author reason for that were past successes of the philosophers of Lvov- Warsaw school. However, the threat is that the reference towards his school as the most

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 28 Wojciech Słomski prominent achievement of Polish philosophy is not a good recipe for the achievement of such successes in the future. It would be worth remembering that also during the twenty years between the wars there were attempts to refer to the best success of Polish philosophy, i.e. polish national philosophy (messianic). M. Jakubowski admits that the reason for such interest was the belief of the researchers, national philosophy became the pique of Polish philosophy in the same was as the poetry of the Oracles was the pique of Polish literature . Jan Wole ński regards the formation of Lvov-Warsaw school as the formation of something out of nothing . Compared to the conditions under which Twardowski started his activity, the conditions for the development of philosophy in Poland seem to be incomparably better. Even if the material situation was not better, the opportunities of communication and discussion with philosophers from other countries and the presentation of the own achievements (due to the development of Internet) are much wider. We no longer have to start from the very beginning, creating something out of nothing , we have much experience, which may be our source of inspiration. If in this type of philosophy – wrote P. Skudrzyk – there is nothing strong enough to affect wide masses of people, the question has to be asked- what is able to affect a narrow circle of specialists devoted to it? This means that if philosophy really has certain social tasks to fulfill (in the contemporary philosophy the presumption that philosophy has no social tasks deems to be dominating), its tasks should differ from each other in the same way as societies differ from each other. In the period of functioning of Marxist philosophy in Poland Józef Tischner noticed that in Polish society in the period of PRL philosophy performed the functions of the support for the hope. Our philosophizing – wrote Tischner – whether we want it or not, is subjected to the condemnation of a suf- fering human . If we wish to practice philosophical reflection in Poland we cannot have an uncritical attitude towards the program of Lvov-Warsaw school, or to any other program. Nowadays the situation of philosophy is different, social and intellectual situation in Poland is different as well. Nothing prevents us from admitting that in comparison to European philosophy, Polish philosophy is facing a crisis, which we have to conquer. Conquering his crisis we hale to remember that we have to abstain from draw our inspiration uncritically from the achievements of Western philosophy, and from Polish philosophical tradition. We have to formulate our attitude towards Western philosophical reflection, to our own tradition, and, in particular, to the current situation in Polish philosophy, as it determine the formation of tasks and directions of philosophical reflection in the future. It would be worth saying that the problem in Polish philosophy is that of its own attitude to philosophical trends dominating in the world. However, the existence of national

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Filozofia polska i jej konteksty mi ędzynarodowe 29 philosophies is itself a philosophical problem, requiring a systematic research. We should answer to the question concerning the peculiarity of philosophical language in various countries, the question about the existence of an interest in certain problems and simultaneously weak interest in other problems (which would stir up a lively discussions in some other places), about the attitude towards our own philosophical tradition, to the history of philosophy as it is, about the ways of understanding philosophy as it is, the attitude of philosophy to practice, etc. What concerns Polish philosophy, the way of answering to the question about its peculiarity demonstrates– at least to some extent– the way the Poles understand the peculiarity of the discipline practiced by them: it seems that both those who answer to his question, and those who answer to do not mean the position of Polish philosophy in its attitude towards Western philosophy, its, using the terms of economy, marketing success, on the European or world market. The searches for the answer to eth question about the peculiar character of Polish philosophy, in particular, contemporary philosophy, are undoubtedly an important and cogni- tively essential issue. However, if we really ask about the peculiarity of Polish philosophy, not just about its contribution, participation percentage in the global philosophical discourse, the complete and satisfactory reply to this question does not seem to be possible without the long term and large-scale comparative research. If the degree of adoption of Polish literature by Polish, British, French or German philosophers (and one should be afraid that this list is complete) is supposed to be the degree of success of Polish philosophy (the success is usually meant in such cases), the complaining on the a small number of the quotations from the works of Polish philosophers is quite justified. However, we should remember to those who feel annoyed by the awareness of the global knowledge , that philosophy was not taken away from the desire to compete with other philosophers, but from the desire to understand the reality. The better this reality was cognized and understood the greater philosopher is the one who cognized and understood it. And the quality of philosopher does not depend on the number of quotations from his works in the English-speaking press. Looking at Polish philosophy from this perspective, we may state that we are in front of Western philosophers at least in one thing: Western philosophers know only their own texts; we know both western philosophy, and our own. And at least for this reason our look at philosophy is wider and our understanding of its problems is deeper.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE

L U M E N POLONIAE nr 1/2008

Leszek Kopciuch

Nie-słowia ńskie momenty w historiozofii A. Cieszkowskiego Non-Slavic Moments in A. Cieszkowski’s Historiosophy

Rekonstruuj ąc i oceniaj ąc teoretyczne pomysły Augusta hr. Cieszkowskiego, mo Ŝna doj ść do wniosku, Ŝe da si ę je podzieli ć na dwie grupy 1. Do pierwszej zaliczają si ę te jego idee, które s ą wyra źnie zwi ązane z jego przynale Ŝno ści ą narodow ą. Cieszkowski niew ątpliwie szeregiem swoich idei odpowiadał na wyzwania wyst ępuj ące w polskiej sytuacji i historycznym losie. Mo Ŝna jednak przyj ąć , Ŝe w zasadzie ka Ŝda koncepcja z obszaru filozofii dziejów uczestniczy w takiej zale Ŝno ści. Fichte wygłaszał swoje Mowy do narodu niemieckiego , Hegel w swojej filozofii dziejów szczególn ą rol ę przy- pisywał pa ństwu pruskiemu, Danilewski widział cywilizacj ę prawosławnej Rosji jako przyszło ść Europy, Spengler stawiał przed swoim narodem zadanie dopełnienia dziejów zachodnioeuropejskiej cywilizacji. Z Cieszkowskim i innymi polskimi mesjanistami nie było inaczej. Historyzm jest pod tym wzgl ędem stanowiskiem słusznym – w ka Ŝdej filozofii dziejów wyst ępuj ą wyra źnie wpływy pozateoretycznych czynników historycznych. Sądz ę, Ŝe takie wpływy i narodowe uwarunkowania s ą interesuj ące głównie tylko dla historyka filozofii, a zwłaszcza dla historyka filozofii z danego obszaru narodowego. Inaczej takie powi ązania b ędzie oceniał badacz, który patrz ąc na dzieje filozofii, ujmuje przede wszystkim problemy i ró Ŝne pod wzgl ędem teoretycznym sposoby ich rozwi ą- zywania. W jego perspektywie narodowe, czy innego tego typu zale Ŝno ści schodz ą na drugi plan. Jego perspektywa jest uniwersalna, tak samo jak uniwersalna jest natura filozoficznych problemów. Historiozofia Cieszkowskiego zawiera pogl ądy, które mog ą

1 Niniejszy tekst prezentuje fragmenty przygotowanej obecnie ksi ąŜ ki opatrzonej roboczym tytułem Główne stanowiska w filozofii dziejów w XIX w.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 32 Leszek Kopciuch zadowoli ć zarówno tego, kto tropi takie narodowe swoisto ści, jak i tego, kto szuka tre ści uniwersalnych. Wła śnie o tych zawartych w historiozofii Cieszkowskiego tre- ściach uniwersalnych chciałbym sformułowa ć kilka uwag. Nie kwestionuj ę faktu, i Ŝ wiele momentów w jego filozofii ma charakter wyra źnie słowia ński. S ądz ę jednak, Ŝe nie na nich polega znaczenie jego koncepcji dla filozofii dziejów. To znaczenie jest zwi ązane z momentami, które maj ą charakter ponadnarodowy. Wchodz ą tu w rachub ę trojakiego typu tezy. Pierwszy poziom stanowi ą krytyczne argumenty kierowane przez Cieszkowskiego przeciwko filozofii dziejów sformułowa- nej przez Hegla. Poziomem drugim jest sama koncepcja filozofii dziejów, któr ą Ciesz- kowski chce widzie ć jako nowy, teoretyczno-praktyczny typ refleksji. Trzecim poziomem s ą pomysły Cieszkowskiego na temat sposobu poznawania przyszło ści. Wszystkie te poziomy mo Ŝna uj ąć poprzez uchwycenie znaczenia, jakie Cieszkowski wi ąŜ e z terminem historiozofia . Cieszkowski definiuje j ą nast ępująco: Ju Ŝ pierwszy rozdział tłumaczy, dlaczego nasze uj ęcie filozofii historii nazwali śmy historiozofi ą. Nasamprzód zaznaczyli śmy jej pochodzenie, przeciwstawiaj ąc j ą historiopneustii, a zatem umieszczaj ąc pomi ędzy przeczuwaniem a spełnianiem historii, w punkcie zwrotnym, gdzie fakty zmieniaj ą si ę w czyny; ten punkt zwrotny staje si ę nast ępnie teori ą, absolutn ą wiedz ą historii, czyli, obiektywnie rzecz wyra Ŝaj ąc, m ądro ści ą dziejów powszechnych 2. Zgodnie z tymi sformułowaniami, historiozofia jest refleksj ą nad dziejami spełniaj ącą trzy warunki: (1) dotyczy cało ści dziejów; (2) formułuje wiedz ę obiektywn ą; (3) ma charakter praktyczno-teoretyczny. Taka historiozofi ę przeciwstawia Cieszkowski zwykłej filozofii dziejów , której ukoronowanie widzi w filozofii Hegla. Wbrew intencjom Cieszkowskiego, terminów filozofia historii , filozofia dziejów oraz historiozofia u Ŝywa si ę jednak dzisiaj zazwyczaj zamiennie. Zjawisko uto Ŝsamiania tych okre śle ń jest zastanawiaj ące zwłaszcza na gruncie polskiej terminologii filozoficznej, gdy Ŝ to wła śnie ona okre śleniem historiozofia posługuje si ę na szerok ą skal ę. Ter- min ten nie jest natomiast popularny w j ęzyku angielskim (u Ŝywa si ę tu okre ślenia philosophy of history ). Nie przyjął si ę on równie Ŝ w j ęzyku niemieckim. Niemcy, cho ć to wła śnie w tym j ęzyku ten termin ukuto 3, posługuj ą si ę przewa Ŝnie okre śleniem Ge- schichtsphilosophie lub Philosophie der Geschichte . Angielski termin philosophy of

2 A. Cieszkowski, Prolegomena do historiozofii , in: Prolegomena do historiozofii. Bóg i palingeneza oraz mniejsze pisma filozoficzne z lat 1838-1842 , Warszawa 1972, s. 30-31. 3 Symptomatyczna jest pod tym wzgl ędem sytuacja w niemieckich słownikach filozoficznych. Termin Historiosophie albo w ogóle w nich nie wyst ępuje, albo te Ŝ pojawia si ę jako okre ślenie dla filozofii Ciesz- kowskiego. Jest tak np. w siedmiotomowym słowniku Rittera, w którym czytamy: Historiozofia to neolo- gizm ukuty przez A. von Cieszkowskiego i mo Ŝna go spotka ć jedynie w jego „Prolegomenach do historiozofii” . W przeciwie ństwie do filozofii dziejów Hegla, historiozofia ma uj ąć histori ę jako cało ść , jako jedno ść przeszło ści i przyszło ści ( Historisches Wörterbuch der Philosophie , hrsg. von J. Ritter, Band 3: G-H, Basel/Stuttgart 1974, s. 1137). Nic wi ęc dziwnego, Ŝe termin historiozofia nie wyst ępuje równie Ŝ w niemieckich słownikach pozafilozoficznych.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Nie-słowia ńskie momenty w historiozofii A. Cieszkowskiego 33 history oraz niemieckie okre ślenia Philosophie der Geschichte i Geschichtsphilosophie odpowiadaj ą, ści śle bior ąc, polskim terminom filozofia historii oraz filozofia dziejów . Nie uchwytuj ą natomiast, jak s ądz ę, tego specyficznego momentu, na który wskazuje okre ślenie historiozofia 4. W zwi ązku z tym trudno oprze ć si ę refleksji, Ŝe w tym wypadku polska terminologia znajduje si ę w lepszej sytuacji od angielskiej czy niemieckiej. Mo Ŝna bowiem poda ć argumenty uzasadniaj ące, Ŝe mi ędzy tymi terminami zachodzi znaczeniowa ró Ŝnica, Ŝe tym, co one nazywaj ą, s ą ró Ŝne struktury teoretyczne. A jest frapuj ące, Ŝe cho ć przewa Ŝnie ró Ŝnica ta pozostaje explicite niesformułowana, to przewa Ŝnie czyni si ę z niej u Ŝytek. Idzie tu głównie o fakt, i Ŝ dokonuj ąc klasyfikacji poszczególnych koncepcji z zakresu refleksji nad histori ą, okre ślenie ich mianem filozofii historii lub historiozofii nie jest jedynie wynikiem preferencji terminologicznej autora. W wypadku koncepcji dziejów sformułowanej przez św. Augustyna, O. Spen- glera czy P. Teilharda de Chardin, nikt nie ma w ątpliwo ści, Ŝe stanowi ą one przykłady refleksji historiozoficznej. Z drugiej strony, nikt równie Ŝ nie b ędzie okre ślał mianem historiozofii refleksji nad histori ą, któr ą uprawiali tacy my śliciele, jak W. Dilthey, G. Simmel czy J. Ortega y Gasset. Jeszcze wyra źniej prezentuje si ę to w statusie, jakie przypisuje si ę rozwa Ŝaniom F. Nietzschego zawartym w O po Ŝytkach i szkodliwo ści historii dla Ŝycia. Ju Ŝ na takiej podstawie wida ć, i Ŝ w obr ębie szeroko rozumianej refleksji nad histori ą wyst ępuj ą pewne specyficzne ró Ŝnice, które decyduj ą o tym, czy dana koncepcja jest, czy te Ŝ nie jest przykładem refleksji historiozoficznej. Pierwsza z tych ró Ŝnic dotyczy zasadniczego przedmiotu, na jaki kieruje si ę refleksja. Skoro zgodnie z dwuznaczno ści ą zawart ą w terminie historia , mo Ŝe nim by ć albo sama historia ( res gestae ) albo poznanie historii ( rerum gestarum memoria ), to jest zrozumiałe, Ŝe tylko w pierwszym wypadku okre ślona koncepcja mo Ŝe by ć historiozofi ą, w drugim jest ona jedynie teori ą poznania historycznego, epistemologiczn ą filozofi ą historii lub te Ŝ metodologi ą historii. Konsekwencj ą jest wniosek, Ŝe okre ślenia filozofia historii i filozofia dziejów nie s ą to Ŝsame z okre śleniem historiozofia . Simmel i Dilthey są filozofami historii, ale nie s ą historiozofami. Pierwszym wyznacznikiem odró Ŝniaj ą- cym historiozofi ę od filozofii historii w ogóle jest wi ęc to – i najprawdopodobniej nikt tego nie zakwestionuje – i Ŝ zasadniczym przedmiotem refleksji w historiozofii jest samo dzianie si ę historii, nie za ś jej poznawanie. Jednak Ŝe koncepcja Ortegi, której przewa Ŝnie nie okre śla si ę mianem koncepcji historiozoficznej, wskazuje bardzo wyra źnie na konieczno ść uczynienia nast ępnego kroku ró Ŝnicuj ącego. Niezale Ŝnie bowiem od uwag, jakie Ortega wypowiada o sposobie poznania historycznego, głównym

4 Innego zdania jest, jak si ę wydaje, Cz. Bartnik, który stwierdza: Nazw ę „filozofia historii” (lub historiozofia) stosuje si ę...; Praca musi wzbudza ć ogromne zainteresowanie cho ćby ju Ŝ z tego samego wzgl ędu, Ŝe filozofia dziejów czyli historiozofia (nazwy s ą słusznie uto Ŝsamiane) mo Ŝe by ć rozumiana i przedstawiana bardzo rozmaicie …. Czesław Bartnik, Historia i my śl, Lublin 1995, s. 89-93.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 34 Leszek Kopciuch przedmiotem jego zainteresowana jest zmienno ść samych dziejów. O ile wi ęc zasadne jest przypuszczenie, Ŝe nie ka Ŝde filozoficzne uj ęcie zdarze ń historycznych jest historiozofi ą, to drugim momentem postulowanego tu odró Ŝnienia musi by ć uchwycenie odmienno ści w obr ębie samego uj ęcia historii jako dziania si ę zdarze ń. Termin historiozofia składa si ę z dwóch członów, s ą to: historia oraz sofia . Jego bezpo średnim znaczeniem jest wi ęc: m ądro ść historii. Historiozofia to dla Cieszkow- skiego taki rodzaj refleksji nad histori ą, w której wydobywa si ę sens dziejów: ich cel, przeznaczenie, prawidłowo ści, struktur ę, mechanizm 5. Tak rozumianej koncepcji historiozoficznej towarzysz ą przewa Ŝnie okre ślone periodyzacje dziejów (sze ść epok u Au- gustyna, trzy okresy u Comte'a). Przedmiotem refleksji s ą dzieje jako cało ść , nie za ś tylko to, co si ę ju Ŝ wydarzyło. Oznacza to, i Ŝ okre ślonemu obrazowi przeszło ści towarzyszy tak Ŝe pewna wizja przyszło ści. Zasad ę te realizuj ą wszystkie historiozofie, które odkrywaj ą konieczno ściowy charakter przebiegu historii: na przykład koncepcje św. Augustyna, Marksa, Spenglera. Wyj ątek od tej zasady stanowi koncepcja Hegla, który rozwa Ŝa tylko przeszło ść . Ale Cieszkowski odmawia Heglowi miana historiozofa, jego historiozofia miała bowiem stanowi ć przezwyci ęŜ enie filozofii dziejów Hegla. Histo- riozofi ę konstytuuje w rozumieniu Cieszkowskiego nie tylko uznanie, Ŝe dzieje – jak by powiedział Hegel – realizuj ą pewn ą tre ść powszechn ą, lecz równie Ŝ teza, Ŝe przedmiotem filozoficznej refleksji s ą dzieje jako cało ść . Dla Cieszkowskiego, historiozofia jest nie tylko wiedz ą o cało ści dziejów, jest ona równie Ŝ wiedz ą praktyczn ą. Pojawia si ę tu nowy model my ślenia o zadaniu, jakie wobec dziejów ma do spełnienia filozofia. Z tego powodu traktuje si ę Cieszkowskiego jako twórc ę i przedstawiciela tzw. filozofii czynu 6. Aby wyra źnie uchwyci ć te konkretne tre ści w jego rozumieniu historiozofii, w których dokonuje si ę przej ście do modelu teoretyczno-praktycznego, musimy najpierw uj ąć w ogólny sposób struktur ę ró Ŝnych mo Ŝliwych modeli w filozofii dziejów. Wchodz ą tu w rachub ę trzy modele: praktyczny, teoretyczny oraz teoretyczno-praktyczny. Innym, równie podstawowym, podziałem mogłaby tu by ć opozycja progresywizmu oraz antyprogresywizmu. S ądz ę, Ŝe oba te podziały nawzajem si ę uzupełniaj ą. W obr ębie tezy, Ŝe w historii dokonuje si ę post ęp mo Ŝna wyró Ŝni ć interpretacj ę teoretyczn ą, praktyczn ą oraz ich poł ączenie teoretyczno- praktyczne. Analogicznie w obr ębie postawy teoretycznej, praktycznej i teoretyczno- praktycznej mo Ŝna wskazywa ć zarówno na przykłady progresywistyczne i antyprogre- sywistyczne. Oba podziały przeplataj ą si ę nie tylko w porz ądku systematycznym. Wa- runkuj ą si ę nawzajem równie Ŝ w perspektywie problemów filozoficzno-dziejowych

5 Tatarkiewicz tak pisze o św. Augustynie: Za t ę koncepcj ę dziejów Augustyn został nazwany pierwszym historiozofem. Rzeczywi ście, jak nikt przed nim, kładł nacisk w dziejach świata na tre ść powszechn ą i rozumn ą. Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii , t. 1. Warszawa 1988, s. 201. 6 Zarys dziejów filozofii polskiej 1815-1918 , red. A. Walicki, Warszawa 1983, s. 63-65.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Nie-słowia ńskie momenty w historiozofii A. Cieszkowskiego 35 analizowanych w wieku XIX. Dwa powody s ą tego przyczyn ą. Po pierwsze, pozateore- tyczne uwarunkowania refleksji nad dziejami – historyczne zdarzenia – nasuwały pytanie o rol ę, jak ą w przebiegu tych Ŝe zdarze ń odgrywa i mo Ŝe odgrywa ć sam człowiek. Rezultatem były te mo Ŝliwo ści, jakie wytwarzała perspektywa teoretyczna, praktyczna oraz teoretyczno-praktyczna. W podobny sposób, z tych pozateoretycznych uwarunko- wa ń rodziło si ę pytanie o post ępowy lub regresywny charakter historycznej zmienno ści. Owocem był progresywizm i antyprogresywizm. Pozornie mogłoby si ę wydawa ć, Ŝe zagadnienie post ępu jest bardziej zasadnicze, gdy Ŝ stanowi on form ę sensu, którego człowiek teoretycznie i praktycznie oczekuje od świata historycznego. Ale zarazem jest zrozumiałe, Ŝe równie zasadniczy charakter ma podział na postaw ę teoretyczn ą, praktyczn ą i teoretyczno-praktyczn ą. Je Ŝeli bowiem człowiek ma poczucie sensu poprzez współudział w historycznym świecie, w którym dokonuje si ę rozwój i post ęp, to warunkiem dla tego jest współudział w wytwarzaniu owego post ępowego rozwoju. Bez wy- pełnienia tego warunku, podmiot zostaje zredukowany do roli tylko narz ędzia . Po drugie, swoist ą przyczyn ą tego splotu dwóch modelowych zagadnie ń była inspiruj ąca dla XIX wieku rola Hegla. Jego koncepcja zasłyn ęła zarówno swoim kontemplatywizmem, przez co wywoływała problem roli, jak ą ma w ogóle do spełnienia poznanie historii, jak i tez ą o powszechnodziejowym post ępie. Zmaganie si ę z Heglem było równie Ŝ zmaga- niem si ę z modelem teoretycznym. Jak wi ęc prezentuj ą si ę wygl ądaj ą poszczególne modele? Pokazuje to poni Ŝsza tabela.

MODEL MODEL MODEL TEORETYCZNO- PRAKTYCZNY TEORETYCZNY PRAKTYCZNY Obiektywna zasada dzie- Obiektywna zasada dzie- Post ęp jest wynikiem jów albo jest niepozna- jów gwarantuje samo działania obiektywnej walna albo te Ŝ jest indyfe- przez si ę dokonywanie si ę zasady dziejów, ale wy- rentna wobec ludzkiego w dziejach post ępu, resp . maga równie Ŝ współpracy pragnienia sensu i post ępu go w ogóle uniemo Ŝliwia. podmiotu. w historii Je Ŝeli pojawia si ę w histo- Podmiot jest tylko (prze- Podmiot jest zarówno rii post ępowe ukierunko- wa Ŝnie nie świadomym) narz ędziem, jak i kreato- wanie, to jest ono wyni- narz ędziem obiektywnej rem ukierunkowania dzie- kiem spontanicznej ak- tendencji dziejowej. jów. tywno ści podmiotu. Podmiot rozpoznaje dzieje nie tylko retrospektywnie, Cała podmiotowa wiedza Podmiot poznaje dzieje w pewnym stopniu mo Ŝe o historii ma charakter zarówno retrospektywnie, te Ŝ formułować hipotezy retrospektywny. jak i prospektywnie. prospektywne.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 36 Leszek Kopciuch

MODEL MODEL MODEL TEORETYCZNO- PRAKTYCZNY TEORETYCZNY PRAKTYCZNY Zadanie filozofii dziejów Zadaniem filozofii dzie- jest i poznawcze i prak- jów jest stymulowanie Zadanie filozofii dziejów tyczne. Ma bowiem ona po Ŝą danych postaw wobec jest czysto poznawcze, odkry ć obiektywne prawa historii oraz opracowanie filozofia dziejów nie ma i tendencje historyczne, zestawu mo Ŝliwych do oddziaływania praktycz- które maj ą nast ępnie sta ć osi ągni ęcia w historii nego na przebieg dziejów. si ę podstaw ą dla progra- celów. mów praktycznych. Przyszło ść historyczna Przyszło ść historyczna jest nieznana (albo: przy- Przyszło ść historyczna jest znana tylko z pewno- szło ść historyczna jest jest znana. ści ą praktyczną. znana). Kant, Fichte, Burckhardt, Cieszkowski, Marks, Hegel, Schopenhauer Nietzsche Comte, Mill, Spencer.

Historiozofia stanowi dla Cieszkowskiego refleksj ę usytuowan ą mi ędzy przeczuwaniem dziejów i ich spełnianiem . Jej miejsce mo Ŝna wyja śni ć odwołując si ę do trzech ludzkich władz poznawczych: uczucia, my śli i woli. Na uczuciach oparta jest historio- pneustia (przepowiednie i wró Ŝby na temat historycznej przyszło ści). Na rozumie opiera si ę filozofia dziejów. Tak jak u Hegla, sprowadza si ę ona do samego tylko kontempla- tywnego, teoretycznego rozumienia dziejów. Historiozofia jest dla Cieszkowskiego teoretyczn ą wiedz ą o dziejach, która mu słu Ŝyć za podstaw ę dla ich tworzenia i prze- kształcania. W tym znaczeniu nie jest ju Ŝ czyst ą teori ą, lecz teori ą praktyki: Trzecie okre ślenie [wola] nareszcie nale Ŝy do przyszło ści, a b ędzie to obiektywne, istotne urzeczywistnienie poznanej prawdy; a to wła śnie stanowi dobro, czyli praktyk ę, która ju Ŝ w sobie teori ę zawiera 7. Nastawienie teoretyczno-praktyczne wida ć u Cieszkowskiego jeszcze w szeregu innych momentów. Po pierwsze, w wyró Ŝnionych przez niego epokach dziejów, s ą nimi: byt w sobie , byt dla siebie , byt z siebie . W pierwszej epoce rozum nie pojmuje jeszcze swojego rozwoju i jego prawidłowo ści. W epoce drugiej (jej szczytowym osi ągni ęciem jest filozofia Hegla) pojawia si ę ju Ŝ to zrozumienie, ale ukierunkowane wył ącznie retrospektywnie. Wreszcie w epoce trzeciej, do tej teorii historii doł ączona zostaje praktyka. Realizacj ę tego zadania zapocz ątkowuje, w opinii Cieszkowskiego, jego własna historiozofia. Nast ępnie, ten teoretyczno-praktyczny charakter zawarty jest w niektórych elementach krytyki, kierowanej wobec uj ęcia Heglowskiego: ani słówkiem nie wspo-

7 A. Cieszkowski, Prolegomena do historiozofii , op. cit., s. 13

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Nie-słowia ńskie momenty w historiozofii A. Cieszkowskiego 37 mniał o przyszło ści ; nie wyszedł poza stadium bytu dla siebie . Wła śnie dlatego, jak sądzi Cieszkowski, filozofia dziejów formułowana przez Hegla jest przykładem drugiej epoki, w której rozum ogl ąda tylko przeszł ą drogą swojego rozwoju. Dla uchwycenia teoretyczno-praktyczego charakteru koncepcji Cieszkowskiego zasadnicze znaczenie ma jednak odró Ŝnienie faktu oraz czynu. Czyn stanowi zdarzenie poprzedzone wol ą. Mówi ąc j ęzykiem ontologicznym, jest to zdarzenie poprzedzone świadomym i intencjonalnie ukierunkowanym ku przyszło ści planowaniem, które z kolei opiera si ę na rozpoznaniu zachodz ących w świecie prawidłowo ści i zale Ŝno ści. Fakty stanowi ą „praktyk ę” nie świadom ą, czyli „przedteoretyczn ą”, czyny natomiast świadom ą, czyli „poteoretyczn ą”, bo teoria wciska si ę pomi ędzy „obie te praktyki”, z których ostatnia, a mianowicie praktyka poteoretyczn ą, objawia nam si ę jako prawdziwa synteza teorii i bezpo średniej praktyki, subiektywno ści i obiektywno ści, zwa Ŝyw- szy, Ŝe czyn w ogóle jest prawdziw ą „substancjaln ą syntez ą bytu i my śli”8. Kryterium tak poj ętego czynu rozstrzyga u Cieszkowskiego o ró Ŝnicy mi ędzy praktyk ą przedteoretyczn ą oraz praktyk ą poteoretyczn ą. Pierwsza to kształtowanie dziejów bez świadomo- ści ich prawidłowości i mechanizmów. St ąd sukces w działaniu (a przez to i znajomo ść przyszło ści) ma tam charakter czysto przypadkowy. Inaczej przy praktyce poteoretycz- nej, gdy Ŝ ona opiera si ę na świadomo ści rz ądz ących histori ą praw. Taki jest wła śnie sens wyst ępuj ącego w cytowanym wcze śniej fragmencie odró Ŝnienia historiopneustii i historiozofii. Ta ostatnia jest rozpoznaniem historycznych praw oraz programem dzia- łania, który wykorzystuje owe prawa i w tym sytuuje gwarancje swojego sukcesu. Wi- da ć wyra źnie, Ŝe w tre ściach, jakie Cieszkowski zawarł w definicji historiozofii, wyst ę- puj ą wszystkie zasadnicze momenty postawy teoretyczno-praktycznej. Historiozofia Cieszkowskiego spełnia jeszcze jeden warunek wymagany przy nasta- wieniu teoretyczno-praktycznym. Wyst ępuje w niej prze świadczenie o mo Ŝliwo ści czerpania nauki z przeszło ści oraz o mo Ŝliwości zastosowania tej nauki w kształtowaniu przyszło ści. Idzie tu jednak o szczególn ą posta ć tej nauki. Mo Ŝliwa jest bowiem sytuacja – co pokazał przypadek Schopenhauera – Ŝe znajomo ść przeszło ści historycznej wcale nie wzbogaca naszych mo Ŝliwo ści wobec przyszło ści. Bowiem po pierwsze, u Schopenhauera zawsze jest tak samo , co w konsekwencji oznacza, Ŝe pokolenie pó ź- niejsze nie jest bogatsze w poznanie od pokolenia poprzedniego. Po drugie, kształt ludzkiej przyszło ści nie mo Ŝe tu w ogóle zale Ŝeć od wiedzy o przeszło ści, gdy Ŝ los człowieka jest zdeterminowany przez jego pozafenomenaln ą istot ę. W modelu teoretyczno-praktycznym rz ądzi przekonanie, Ŝe studiowanie dziejów mo Ŝe si ę sta ć podsta- wą dla skutecznych w działaniu programów na przyszło ść . Oznacza to, Ŝe bez tej histo-

8 Ibidem, s. 14.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 38 Leszek Kopciuch rycznej wiedzy, przekształcanie świata kulturowego jest albo mniej skuteczne, albo wr ęcz w ogóle niemo Ŝliwe, albo, je Ŝeli skuteczne, to tylko w sposób przypadkowy. Cieszkowski wydobywa wi ęc korzy ści z świadomo ści historycznej, których Hegel, jako zwolennik postawy teoretycznej, nie dostrzegał. Postulowany przez Cieszkowskie- go czyn opiera si ę bowiem implicite na zało Ŝeniu, Ŝe człowiek uczy si ę z historii. Uczy si ę nie tylko w tym sensie, Ŝe uzyskuje samowiedz ę, lecz ponadto uczy si ę w sensie praktycznym , tj. mo Ŝe ow ą samowiedz ę wykorzysta ć w praktycznym tworzeniu swojej przyszło ści. Jest to jeden z tych argumentów, jakie Cieszkowski kierował przeciwko Heglowi, zarzucaj ąc mu, Ŝe nie zastosował konsekwentnie odkrytych przez siebie praw dialektyki do rozpoznania przyszło ści. Mo Ŝna j ą rozpozna ć na drodze wnioskowania z przeszło ści: albo przez negacj ę – gdy przeszło ść wydała jedynie stan jednostronny, albo przez syntez ę – gdy w przeszło ści zawarte s ą ju Ŝ oba przeciwstawne stany jedno- stronne: St ąd te Ŝ zadaniem historiozofii b ędzie: zbada ć „substancjalnie” przeszło ść , zanalizowa ć do gł ębi wszelkie „tre ściowe” elementy Ŝycia ludzko ści, które si ę ju Ŝ roz- win ęły, rozpozna ć jednostronn ą i wył ączn ą wszystkich natur ę, ich walk ę i na zmian ę przewag ę, wyró Ŝni ć w całym w ątku poszczególne sekcje, i przez to u świadomi ć sobie, „w której” z tych sekcji obecnie si ę znajdujemy, które „ju Ŝ” przebyte, a które nas jeszcze czekaj ą, zanim na najwy Ŝszy szczyt rozwoju ducha si ę wzniesiemy. Gdziekolwiek przeto „okre ślony jednostronny element w przeszło ści spotkamy, wypadnie nam wr ęcz przeciwstawny mu moment w przyszło ść przesun ąć ; gdziekolwiek za ś w przeszło ści odnajdziemy jeno walk ę i rozwini ęte ju Ŝ sprzeczno ści, co wła śnie najcz ęś ciej si ę zdarza, tam ich syntez ę dopiero przyszło ści przypisa ć musimy”. W ten sposób wychodz ąc z chaosu ju Ŝ rozwini ętych antytez zbudujemy spekulatywne syntezy, a te poszczególne syntezy dalej jeszcze si ę zbiegn ą i w syntezie ogólnej („synthesis syntheseon”) jedno ść osi ągn ąć musz ą. Jedno ść ta stanie si ę wła ściwym, najwy Ŝszym i najdojrzalszym owocem dziejowego drzewa 9. Rozumowanie Cieszkowskiego zdaje si ę wi ęc przebiega ć nast ępu- jąco: znam przyszło ść , gdy Ŝ rozpoznałem prawidła historycznego rozwoju; je Ŝeli znaj ąc te prawidła, twierdz ę, Ŝe nie znam historycznej przyszło ści, to albo jestem niekonse- kwentny, albo nie wierz ę, by poznanym zale Ŝno ściom przysługiwał charakter rzeczywi- stego prawa, albo te Ŝ nie rozumiem sensu obiektywnej prawidłowo ści . U Cieszkowskiego wyst ępuje jednak jeszcze jedno znaczenie poznawalno ści przy- szło ści: znam przyszło ść wtedy, gdy j ą tworz ę własnym czynem. Co prawda pomysł ten mo Ŝna ju Ŝ znale źć u I. Kanta 10 , który stwierdza, Ŝe wró Ŝbita zna przepowiadan ą przy- szło ść , gdy j ą sam tworzy , ale to dopiero u Cieszkowskiego pojawia si ę on wyra źnie

9 Ibid., s. 16-17 10 Wskazuje na to tak Ŝe M. śelazny. Por. id., O historiozofii Kanta – z umiarem , in: I. Kant, Przypuszczalny pocz ątek ludzkiej historii i inne pisma historiozoficzne, I. Kro ńska, A. Landman, Toru ń 1995, s. 8.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Nie-słowia ńskie momenty w historiozofii A. Cieszkowskiego 39 w kontek ście historycznym. To drugie znaczenie poznawalno ści przyszło ści mogłoby nawet wydawa ć si ę bardziej zasadnicze, tym bardziej, Ŝe w podr ęcznikach historii filozofii Cieszkowski wyst ępuje jako przedstawiciel filozofii czynu. W porz ądku analizy systematycznej, oba te znaczenia poznawalno ści przyszło ści s ą jednak powi ązane. Czyn poteoretyczny opiera si ę ju Ŝ na znajomo ści praw historii. Cieszkowski jest optymist ą epistemologicznym, co uwidacznia si ę w jego prze świadczeniu o dialektycznym sposobie dziania si ę historii. W konsekwencji jest równie Ŝ optymist ą historiozoficznym, i to w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze dlatego, Ŝe człowiek w swoich dziejach uczestniczy w post ępie. Po drugie dlatego, Ŝe człowiek mo Ŝe mie ć pewno ść , Ŝe jego plany historyczne si ę ziszcz ą, o ile tylko s ą zgodne z prawem dziejów. Mimo Ŝe Kant sformu- łował t ę zale Ŝno ść wcze śniej od Cieszkowskiego, to nie zmienia to niczego w fakcie, Ŝe to Cieszkowski zinterpretował te zale Ŝno ść w oryginalny i oddziałuj ący dalej sposób. U Kanta przyszło ść historyczna jest znana tylko z pewno ści ą praktyczn ą, która nie jest równowa Ŝna z pewno ści ą teoretyczn ą. Przeszkod ą uniemo Ŝliwiaj ącą pewno ść teoretyczn ą jest dla Kanta ludzka wolno ść oraz regulatywny charakter zasady celowo ści dziejów. U Cieszkowskiego mamy do czynienia z interpretacj ą, której przysługuj pewno ść teoretyczna (wbrew Kantowskiej tylko praktycznej). Bowiem po pierwsze, opar- ciem dla działania jest rozpoznanie obiektywnej prawidłowo ści dziejów, a po drugie, ludzkie czynienie dziejów jest niczym innym, jak działaniem zgodnym z zamiarem opatrzno ści . O ile wcze śniej realizowała ona swój zamiar niezale Ŝnie od świadomo ści człowieka, o tyle teraz to wła śnie człowiek – poprzez swoje intencjonalne działanie – ma ów zamiar urzeczywistni ć. Krótko mówi ąc, u Kanta obraz przyszło ści jest tylko probabilistyczny, u Cieszkowskiego jest pewny. Po tego typu wyja śnieniach wida ć ju Ŝ wyra źnie, jak ą rol ę dla filozofii dziejów speł- nia koncepcja Cieszkowskiego. Stanowi ona, jak s ądz ę, spójne wypracowanie nowego modelu teoretyczno-praktycznego, w zasadniczy sposób ró Ŝnego od modelu praktycznego, sformułowanego przez Kanta oraz modelu teoretycznego, który najpełniejszy wyraz znalazł u Hegla. Wła śnie ten moment ma w historiozofii Cieszkowskiego nie- słowia ński, tj. uniwersalny charakter. Taki uniwersalny charakter ma tak Ŝe trudno ść , na któr ą ten model si ę natyka. Je Ŝeli podmiot widzi gwarancj ę sukcesu swojego historycznego oddziaływania w zgodno ści z obiektywn ą tendencj ą, to problematyczna staje si ę podmiotowa rola tak poj ętej ludzkiej działalno ści. Podmiot pozostaje narz ędziem obiektywnej konieczno ści. Nie mo Ŝe skutecznie działa ć przeciwko niej, lecz tylko zgodnie z tym kierunkiem, jaki ona wskazuje. Ta trudno ść jest jednak Ŝe powszechnym kłopotem modelu teoretyczno-praktycznego.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 40 Leszek Kopciuch

Summary The historiosophy of A. Cieszkowski includes views connected with the nationality of the author (I call them Slavic) and universal theses (I call them non-Slavic). This paper deals with the latter. Hence, its aim is not to question the fact that a number of elements in Cieszkowski’s philosophy are of clearly Slavic character. To my mind, the significance of Cieszkowski’s idea to the philosophy of history does not consist in the Slavic elements. The significance is connected with the elements which are of universal character. Three theses are to be taken into account. Firstly, Cieszkowski’s ciritcal arguments against the Hegelian philosophy of history. Seconldy, the very idea of the philosophy of history which Cieszkowski wants to regard as a new, theoretical-practical type of reflection. Thirdly, Cieszkowski’s thesis that the historical past is cognizable. All the indicated elements can be captured by analyzing the meaning that Ciesz- kowski attaches to the term ‘historiosphy’. For Cieszkowski, historiosophy is reflection on history which fulfills three conditions: (1) it si concerned with the entirety of history (including the future); (2) it formulates objective knowledge; (3) it is of practical- theoretical character. Such-like historiography is contrasted by Cieszkowski with the ordinary ‘philosophy of history’ whose culmination he sees in Hegel’s philosophy. In Hegel the philosopher strives for a contemplative, only theoretical cognition – the owl of Minerva spreads its wings only with the falling of the dusk’. In Cieszkowski, the task of historiosophy is not a theoretical knowledge about history nor is it the creation of history. Historiosophy constitutes the theoretical basis for creating and changing history. In this sense, philosophy is no longer pure theory, but the theory of practice. Here, Cieszkowski’s main argument is the differentiation of the fact and the deed. The cact occurs independently of the will and can by recognized only once it has occurred. The deed is preceded by the will; it can thus be recognized a priori. Cieszkowski’s historiosphy fulfills another condition required in the theoretical- practical model. The view on the possibility of obtaining precepts from the past and on the possibility of moving it on the shaping of the future. Therefore, Cieszkowski elicits the merits from the historical consciousness which Hegel, as adherent of the theoretical attitude, did not detect. The deed postulated by Cieszkowski is based implicitly on the assumption that the human being learns from history. Cieszkowski’s reasoning goes thus: I know the future because I have discerned the rules of historical development; if, knowing the rules, I claim that I do not know the historical past, then either I am inconsistent, or I do not really believe the discerned dependencies are entitled to be of a character of real law, or I do not understand the

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Nie-słowia ńskie momenty w historiozofii A. Cieszkowskiego 41 sense of objective regularity. Alongside that, there is in Cieszkowski another meaning of the cognizability of the future: I know the future when I create it by my own dead. Hence one perceives the role of Cieszkowski’s idea played in the philosophy of history. I is, as I claim, the coherent elaboration of a new practical-theoretical model, prin- cipally different from the practical model formulated by I Kant and from the theoretical model which found its fullest expression in G.W.F. Hegel. In the historiosphy of Ciesz- kowski, this very element is of non-Slavic, i.e., universal character.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE

L U M E N POLONIAE nr 1/2008

Zbigniew Ambro Ŝewicz

Czas w filozofii indywidualizmu (Wincenty Lutosławski i ks. Augustyn Jakubisiak)

Time in the Philosophy of Individualism (Wincenty Lutosławski and Father Augustyn Jakubisiak)

Przedmiotem moich rozwa Ŝań b ędzie sposób rozumienia czasu w filozofii dwóch polskich my ślicieli: Wincentego Lutosławskiego (1863-1954) i Augustyna Jakubisiaka (1884-1945). Obydwaj filozofowie znajdowali si ę nieco na marginesie ówczesnych głównych pr ądów filozoficznych. Lutosławski inspirowany przede wszystkim polskim mesjanizmem oraz platonizmem nie znalazł zrozumienia u współczesnych mu rodaków, chocia Ŝ William James widział w nim wielkiego my śliciela. Z kolei Jakubisiak wrogo nastawiony do niemal wszystkich szkół i kierunków filozoficznych działaj ących w Pol- sce, szukaj ąc własnej drogi publikował swe główne dzieła w j ęzyku francuskim w Pary- Ŝu, gdzie zyskał pewne uznanie. Obydwu filozofów, pomimo odmiennych zainteresowa ń i ró Ŝnych stylów filozofowania, ł ączy niew ątpliwie identyczny punkt wyj ścia – jest nim jednostka ludzka. Zarówno Jakubisiak, jak i Lutosławski nazwali swoj ą filozofi ę indywidualizmem (Lutosławski u Ŝywa ponadto okre śle ń: personalizm i spirytualizm) 1. Nie miejsce tu na szczegółow ą typologi ę indywidualizmu. Trzeba jednak przypomnie ć kilka dystynkcji. Spo śród wielu istniej ących typologii indywidualizmów wspo-

1 Indywidualizm jako teoria lub postawa filozoficzna nie zyskał w Polsce wi ększej popularno ści. Indywidu- alistyczne elementy mo Ŝna zauwa Ŝyć w my śli heglistów i romantyków (Cieszkowski, Trentowski, Mic- kiewicz), dodatnie strony indywidualizmu w tradycji chrze ścija ńskiej dostrzegali Feliks Koneczny i Ma- rian Zdziechowski. Wag ę postawy indywidualistycznej w powstawaniu narodu podkre ślali niektórzy my- śliciele zwi ązani z Narodową Demokracj ą (Zygmunt Wasilewski), o indywidualizmie w rozwoju społecz- nym pisał niemal całkiem dzi ś zapomniany J. K. Kochanowski. Silne indywidualistyczne w ątki inspiro- wane filozofi ą Ŝycia pojawiaj ą si ę u Stanisława Brzozowskiego. Propagatorami indywidualizmu liberalne- go byli Adam Krzy Ŝanowski i Adam Heydel. Szczególny rodzaj monadycznego biologizmu stworzył Sta- nisław Ignacy Witkiewicz.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 44 Zbigniew Ambro Ŝewicz mn ę o podziale dokonanym przez Stevena Lukesa. Wyró Ŝnia on kilka rodzajów indy- widualizmów: polityczny (Hobbes, Locke, J. S. Mill, Rousseau), ekonomiczny (von Mises, Hayek), religijny (Pascal, Kierkegaard), etyczny (Nietzsche, egzystencjali ści), epistemologiczny (Kartezjusz, empiry ści, Kant), metodologiczny (Hayek, Popper, We- ber) 2. Zdaniem Lukesa, pomimo akceptacji specyficznych własno ści indywiduum, zwolennik któregokolwiek z tych indywidualizmów, nie musi by ć automatycznie wyznawc ą pozostałych 3. Jeden z badaczy problemu, Louis Dumont, wyró Ŝnia dwa aspekty jednostki ( l'individu ): z jednej strony, podmiot „empiryczny”, mówi ący, my ślący i chc ący (...) taki, jaki spotykamy we wszystkich społecze ństwach; z drugiej – byt „moralny”, niezale Ŝny, au- tonomiczny, a zatem ze swej istoty niespołeczny, b ędący nosicielem naszych najwy Ŝ- szych warto ści 4. Filozofie indywidualistyczne nieustannie próbuj ą pogodzi ć wielo ść i wzajemn ą nie- współmierno ść poszczególnych indywiduów z konieczno ści ą przyj ęcia wspólnej płasz- czyzny komunikacji wyra Ŝonej w j ęzyku, metodzie badawczej, kulturze itp. To, co łączy jednostki ludzkie jest w rozumieniu konsekwentnego indywidualizmu obarczone obcym holistycznym kontekstem i winno by ć eliminowane lub przekształcone na indy- widualistyczn ą modł ę. W istocie jednak, co zauwa Ŝa Alain Renaut, takie holistyczne ska Ŝenie pojawia si ę w my śleniu indywidualistycznym w sposób immanentny, jest jakby konieczno ści ą5. Pokazuje to filozofia Leibniza (harmonia przedustawna), Nietzsche- go (wspólna ludziom natura zwierz ęca), ale tak Ŝe koncepcje współczesnych liberałów. W my śli polskich filozofów – Lutosławskiego i Jakubisiaka, wskaza ć mo Ŝna niemal wszystkie typowe dla indywiduum cechy, obecne s ą równie Ŝ w ątki holistyczne. Spróbu- ję je przedstawi ć rozpatruj ąc pojmowanie czasu przez obydwu my ślicieli. Sposób trak- towania czasu zwi ązany jest, jak s ądz ę, ze sposobem opisu podmiotu lub ze stopniem zsubiektywizowania epistemologii w danej koncepcji filozoficznej. Tak dzieje si ę np. w my śli św. Augustyna, Leibniza czy Kanta. Filozofowie ci odegrali zreszt ą istotn ą rol ę w kształtowaniu si ę pogl ądów zarówno Lutosławskiego, jak i Jakubisiaka. Augustyn Jakubisiak starał si ę w najrozmaitszy sposób uzasadni ć swoje podstawowe twierdzenie: jedyn ą realno ści ą ontyczn ą i jedynym wła ściwym podmiotem poznania jest nieredukowalna jednostka ludzka. Twierdzenie to, wywodzone przez Jakubisiaka z Biblii i przypisywane przez polskiego filozofa całemu chrze ścija ństwu spotykało si ę na przestrzeni wieków z ci ągł ą opozycj ą, przede wszystkim na gruncie filozofii. Zda- niem Jakubisiaka tacy my śliciele jak Parmenides, Spinoza, Hegel, Marks i pozytywi ści,

2 S. Lukes, Individualism , Oxford 1984, s. 73-122. 3 Ibidem, Taking Equality and Liberty Seriously , s. 146 nn. 4 L. Dumont, Essai sur l'individualisme , Paris 1983, s. 35. 5 A. Renaut, Era jednostki , Wrocław 2001, ss.116-117 i 132-166.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Czas w filozofii indywidualizmu (Wincenty Lutosławski i ks. Augustyn Jakubisiak) 45 a tak Ŝe w du Ŝej mierze Platon, Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu i Kant ponosz ą odpowiedzialno ść za sprowadzanie człowieka do ogółu, którym mo Ŝe by ć ludzko ść , na- ród, gatunek, klasa społeczna. O koncepcji jednostki u Hegla polski autor pisze: Albo- wiem w istocie wg Hegla, przedmioty s ą uchwytne gdy znajduj ą si ę w przedmiocie uni- wersalnym, podobnie jak i podmioty, jednostkowe ja staj ą si ę inteligibilne, a i przeto realne tylko gdy si ę je umie ści w ja powszechnym. Czy trzeba pokazywa ć, Ŝe ja powszechne jest tylko poj ęciem, czyst ą abstrakcj ą, słowem? 6 Niedorzeczno ści ą jest dla Jakubisiaka pogl ąd głosz ący abstrakcyjno ść i wtórno ść jednostki. Abstrakcyjne s ą jedynie wszelkie prawa, kategorie i poj ęcia wyznaczaj ące w istocie podległo ść i wtórno ść jednostki wobec ogółu. Niektóre z tych praw ogłaszaj ą powszechny determinizm, ograniczaj ący, lub wr ęcz niweluj ący przypisan ą człowiekowi wolno ść wyboru. Prawa te, zdaniem Jakubisiaka, usiłuj ą równie Ŝ zinterpretowa ć prze- strzenny świat jako ci ągły, składaj ący si ę z bytów powi ązanych ze sob ą w jedn ą cało ść . A taka wizja rzeczywisto ści jest jawnie sprzeczna z indywidualizmem. Na poparcie twierdze ń o istnieniu wolnej woli i nieci ągło ści ontologicznej Jakubisiak odwołuje si ę do nauki, głównie do matematyki, logiki i fizyki. Indeterminizm w teorii kwantów ma wspiera ć pogl ąd o autodeterminizmie ludzkiej woli. Z kolei niektóre teoriomnogo ścio- we twierdzenia dotycz ące usytuowania liczb niewymiernych w niesko ńczonych ci ągach liczbowych dowodz ą, według Jakubisiaka, przestrzennej nieci ągłości. Decyduj ącą rol ę w uznaniu do świadczalnych faktów za prawdziwe odgrywaj ą trzy tzw. pierwsze zasady. Jakubisiak uwa Ŝa je za absolutnie pewne na mocy intuicyjnej pewno ści i traktuje podobnie jak Kant apodyktyczne i powszechne prawdy matematycz- ne. Logiczne prawo wył ączonego środka, ma podtrzymywa ć tez ę o nieci ągło ści rzeczy, zarówno w aspekcie przestrzennym jak i czasowym. Jakubisiak pisze: Bowiem, tak jak niemo Ŝliwo ści ą jest, aby dwie sprzeczno ści ł ączyły si ę „symultanicznie”, za pomoc ą „trzeciego terminu” neutralizuj ącego ich opozycj ę, tak i niemo Ŝliwe jest ł ączenie si ę sukcesywne, za pomoc ą stanu po średniego. (...) Potwierdzona zostaje tym samym wewn ętrzna stało ść ka Ŝdej rzeczy, niezmienne trwanie w czasie 7. Trzecia zasada czyli zasada wył ączonego środka słu Ŝy zatem Jakubisiakowi jako narz ędzie do wykazania istotnej niezmienno ści bytów, a przede wszystkim – bytów ludzkich. Zasada to Ŝsamo ści i zasada sprzeczno ści wykorzystana zostaje w podobny sposób. Jakubisiak uwa Ŝa, Ŝe obydwie zasady posiadaj ą wa Ŝno ść pozaczasow ą. Zgodnie bowiem z przyj ętą przez Leibniza zasad ą immanencji predykatu wobec podmiotu ka Ŝde- mu podmiotowi s ądu przyporz ądkowane s ą na stałe okre ślone predykaty, których podmiot nie mo Ŝe utraci ć pod gro źbą zgubienia własnej to Ŝsamo ści. Zatem z poj ęcia predy-

6 A. Jakubisiak, La pensée et la libre arbitre , Paris 1936, s. 128. 7 A. Jakubisiak, Essai sur les limites de l’espace et du temps , Paris 1927, s. 56,57.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 46 Zbigniew Ambro Ŝewicz katu, (…) które ści śle zawarte jest w poj ęciu podmiotu, wynika, Ŝe substancja ma zawsze te same predykaty 8. Jakubisiak przytacza słowa Leibniza: Wszystkie moje stany i ich zwi ązki były zawsze w poj ęciu tego podmiotu, który jest mn ą. Powiedzie ć wi ęc, Ŝe wszystkie moje stany s ą uj ęte w „moim” poj ęciu, to po prostu powiedzie ć, Ŝe predykat jest w podmiocie 9. Ta stało ść , jak to widzieli śmy, zwi ązana jest to Ŝsamo ści ą podmiotu i predykatu, która jest w istocie to Ŝsamo ści ą ich znacze ń. Tre ść podmiotu nie mo Ŝe ulec zmianie bez zmiany predykatu. Ka Ŝda hipotetyczna zmiana sprawiłaby, Ŝe wraz ze zmian ą znaczenia predykatu zmieniłoby si ę znaczenie podmiotu, lub weszłoby w sprzeczno ść z innymi predykatami, a podmiot straciłby to Ŝsamo ść , przestaj ąc by ć sob ą. W ten sposób Jakubisiak najpierw eliminuje czas z formuł logicznych, a potem poprzez przeniesienie zasad logiki na grunt ontologii uznaje czas za realnie nieistniej ący. Ma to zapewni ć jednostce ludzkiej, traktowanej niczym leibnizowska monada, pełn ą integralno ść i niezale Ŝno ść od zewn ętrznych wpływów, za które uznaje si ę tak Ŝe wszelkie zmiany. Jednak Ŝe istnienie czasu jako fenomenu psychologiczno-subiektywnego nie zostaje zanegowane. Jakubisiak wydaje si ę podziela ć pogl ąd Bergsona, Ŝe nie mo Ŝna mówi ć o rzeczywisto ści, która trwa, bez wprowadzenia we ń świadomości , i Ŝe niemo Ŝliwe jest wyobrazi ć sobie jedno ść mi ędzy tym co przed i po, bez elementu pami ęci 10 . Dlatego protestuje przeciw niekonsekwentnym, jego zdaniem, zabiegom Bergsona, by nada ć czasowi charakter obiektywny, bezosobowy. Autor Ewolucji twórczej przyjmuje bowiem wspólne wszystkim ludziom trwanie, które wynika z jeszcze wcze śniejszego zało Ŝenia o powszechnej jedno ści świata. Ta, jak pisze Jakubisiak, monistyczna hipote- za , pozwala Bergsonowi na przej ście od psychologii do fizyki , od sfery psychiki do sfery materii nieo Ŝywionej, która tak Ŝe podlega czasowi. Tymczasem, zdaniem Jakubisiaka, przej ście takie jest całkowicie nieuprawnione. Do stwierdzenia obiektywno ści czasu konieczna jest jego obiektywna miara, nie wystarczy subiektywne odczucie. Tak ą miar ą mo Ŝe by ć jednostajny ruch cz ęś ci instrumentu pomiarowego – wskazówek zegara. W ruchu jednostajnym równe odcinki przestrzeni przemierzane si ę w równym czasie. Jednak o tym, czy interwały czasowe s ą równe decyduje s ą na podstawie przyj ętej uprzednio jednostki czasowej. Mamy wi ęc nie tylko bł ędne koło, ale i zrelatywizowanie stwierdzenia faktu zmienno ści do podmiotu poznania. To w mojej świadomo ści nast ę- puje przepływ zdarze ń w takim a nie innym nast ępstwie, z tak ą a nie inn ą pr ędko ści ą; status przedmiotowy tych zdarze ń jest dla nas niepoznawalny.

8 Ibidem, La pensée , op. cit., s. 253. 9 Ibidem. Cytowanie Leibniza za: G. W. Leibniz, Philosophische Schriften , Bd. 2, hrsg. von G. I Gerhardt, Berlin 1875 -1890, s. 43. 10 Ibidem. s.73-74. Jakubisiak cytuje Bergsona za: H. Bergson, Durée et simultanéité , Paris 1922, s. 60-61.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Czas w filozofii indywidualizmu (Wincenty Lutosławski i ks. Augustyn Jakubisiak) 47

Nie znajdzie tak Ŝe zastosowania argumentacja, która dla absolutyzacji nast ępstwa zdarze ń powołuje si ę na kategorie przyczyny i skutku. O powtarzalnych przyczynach i skutkach wnioskujemy bowiem z sukcesywnie do świadczanych wra Ŝeń. Ponadto zgodnie z teori ą wzgl ędno ści porz ądek nast ępstwa zdarze ń nie ma charakteru absolutnego, lecz uzale Ŝniony jest od układu odniesienia: I tak np. dwa wydarzenia, które dla obserwatorów umieszczonych w tym samym systemie odniesienia wydaj ą si ę jednocze- sne, b ędą wydawały si ę sukcesywne czy wr ęcz niezale Ŝne dla obserwatorów umieszczonych w innym systemie odniesienia. Wszystko zale Ŝy od szybko ści, z jak ą obserwatorzy umieszczeni w ró Ŝnych miejscach b ędą powiadamiani o zachodzeniu zdarze ń11 . Faktyczna niemo Ŝno ść argumentowania na rzecz absolutno ści i obiektywności czasu na podstawie absolutnego ruchu stawia, zdaniem Jakubisiaka, pod znakiem zapytania realne istnienie ruchu. Powołuj ąc si ę na powszechnie znane dane psychologiczne , ale i wpisuj ąc si ę w star ą tradycj ę filozoficzn ą, Jakubisiak wyja śnia rozbie Ŝno ści mi ędzy poznaniem zmysłowym a intelektualnym. Intelekt – odkrywca trzech zasad postrzega rzeczywisto ść jako nieci ągł ą i niezmienn ą, podczas gdy zmysły mówi ą o ci ągło ści i zmienno ści. Odmienno ści te bior ą si ę z ograniczono ści zmysłowego poznania: pozorno ść czasu wynika z naszej niemo Ŝno ści rejestrowania za jednym zamachem faktów, które napływaj ą pod próg naszej świadomo ści, zarówno wewn ętrznych jak i zewn ętrz- nych; podczas gdy [faktyczna] pozorno ść ruchu wynika z naszej niemo Ŝno ści przedstawienia sobie jedynie wra Ŝeń zewn ętrznych 12 . Zmysły nie mog ąc sobie poradzi ć z wielo- ści ą i rozległo ści ą przestrzennie ulokowanych faktów postrzegaj ą rozci ągło ść ciał sukcesywnie. Ale nie tylko zmysły ograniczaj ą nasze pole percepcji. Ka Ŝdy z nas zajmuje w przestrzeni okre ślone miejsce. Nie jest to miejsce zajmowane w danym czasie – miejsce cz ęś ciowe, lecz zespół miejsc, zajmowanych przez nas w ci ągu całego Ŝycia – miejsce całkowite ( lieu integral ). Nawet jednak to ograniczone pole jest zbyt rozległe dla naszej percepcji. Aktywno ść zmysłów i mi ęś ni wywołuje wra Ŝenie ruchu, faktycznie mamy do czynienia jedynie z ruchem lokalnym, ruchem w miejscu . Jakubisiak tak to opisuje: Determinacje przestrzenne, które docieraj ą do nas prowokuj ą reakcje organów zmysłowych odczuwane przez całe nasze ciało. (…) Sam ruch jest tylko adaptacj ą na-

11 A. Jakubisiak, Essai , op. cit., s.71. Niemal identyczny, cho ć w rezultacie nie tak radykalny jak u Jakubi- siaka, pogl ąd na przepływ czasu wypowiada współczesny fizyk teoretyczny, Paul Davis: W ko ńcu tak na- prawd ę wcale nie obserwujemy upływu czasu. Faktycznie widzimy jedynie to, Ŝe pó źniejsze stany świata ró Ŝni ą si ę od stanów wcze śniejszych, które zachowali śmy w pami ęci. Fakt, Ŝe pami ętamy przeszło ść , a nie przyszło ść , nie świadczy o upływie, lecz o asymetrii czasu. Upływ czasu jest wył ącznie wytworem świado- mo ści obserwatora nało Ŝonym na świat zewn ętrzny. Zegar słu Ŝy tylko do pomiaru interwalów czasu mi ę- dzy zdarzeniami – podobnie jak ta śma miernicza do pomiaru odległo ści pomi ędzy punktami w przestrzeni – a nie «pr ędko ści», z jak ą kolejne momenty nast ępuj ą po sobie. Dlatego nale Ŝy przyj ąć , Ŝe upływ czasu ma charakter subiektywny, a nie obiektywny . (P. Davis, Zagadka upływu czasu , in: Świat Nauki 11/2002, ss. 27, 29.) 12 A. Jakubisiak Essai , op. cit., s.81.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 48 Zbigniew Ambro Ŝewicz szego organizmu do stałego miejsca, zajmowanego przez nasze ciała. (…) wra Ŝenie Ŝe post ępujemy, przechodzimy przestrze ń, jest tylko uczuciem wysiłku, spowodowanym przez wykorzystanie energii mi ęś niowej. Co do wra Ŝeń zmiany miejsca, dochodzenia do nowych miejsc i przechodzenia ró Ŝnych pozycji, wszystko to według nas, s ą cz ąstkowe percepcje i cz ęś ciowe przedstawienia rozci ągło ści naszych własnych ciał i ciał otoczenia. Przedstawienia te poł ączone s ą z seri ą ruchów na miejscu, tj. adaptacj ą naszego organizmu do miejsca zajmowanego przez nasze ciało 13 . W ruchu znajduj ą si ę wi ęc jedynie nasze organy zmysłowe postrzegaj ące rozci ągło ść ciał oraz niektóre organy wewn ętrzne (np. serce) wyznaczaj ące rytm naszego Ŝycia. Jakubisiak w swoim wywodzie wyra źnie stara si ę znale źć potwierdzenie implikowa- nych jego zdaniem, przez znaczenie trzech zasad, nieci ągło ści i niezmienno ści bytu. Cz ęsto powtarza pytanie: Jak to mo Ŝliwe, Ŝeby byt był stały i ci ągły, skoro zmysły dostarczaj ą ewidentnych dowodów na co ś przeciwnego? Ale, zdaniem Jakubisiaka, najistotniejsze jest świadectwo intelektu, władzy poznawczej zdecydowanie odró Ŝnianej od rozumu. Rozum nazywa Jakubisiak empirycznym my śleniem , tj. my śleniem, które w oparciu o do świadczenie dokonuje operacji abstrahowania, a tym samym eliminuje indywidualne szczegóły. Intelekt b ędący rodzajem intuicji, poznaje ka Ŝdy byt w jego integralno ści, jako odr ębn ą jedno ść – indywiduum. Poznanie to, chocia Ŝ dotyka bezpo- średnio istoty bytu, dotyczy jednak Ŝe jedynie jego strony ilo ściowej, jako ści bowiem ujmowane s ą przez zmysły. Niebagateln ą rol ę w zrozumieniu procesu poznania odgrywa w my śli Jakubisiaka, podobnie jak u Kanta, matematyka. Fakt istnienia pewnych i oczywistych dowodów i zale Ŝno ści matematycznych stanowił w kantyzmie dowód na istnienie s ądów syntetycznych a priori. Z kolei według Jakubisiaka, potwierdzeniem zasadniczej roli, jak ą odgrywa w poznaniu intelekt jest poznanie liczby kardynalnej całkowitej. To wła śnie intelekt ujmuje j ą jako jedn ą cało ść . Jakubisiak cytuje francu- skiego matematyka Ludwika Couturot: poj ęcie jedno ści czy cało ści gra w poj ęciu liczby rol ę nici podtrzymuj ącej perły naszyjnika: usu ńcie ni ć, b ędziecie mieli jeszcze perły, nie będziecie mieli naszyjnika 14 . Takie uj ęcie oznacza te Ŝ odró Ŝnienie od pozostałych liczb, odró Ŝnienie jednak dokonane nie w czasie, czyli sukcesywnie, drog ą przeliczania, lecz w akcie syntezy, symultanicznie. Jeszcze jeden cytat z Couturata: Przeliczanie osi ąga prawomocny rezultat tylko dzi ęki syntetycznemu aktowi, przez który umysł scala [„tota- lise”] policzalny zbiór, a akt ten mo Ŝe by ć tylko symultaniczny 15 Intelekt realizuj ąc zatem swój akt poznawczy ści śle trzyma si ę zasady to Ŝsamo ści i sprzeczności, prawom, którym podlega sama liczba: Poj ęcie liczby całkowitej zawiera wi ęc poj ęcie cało ści

13 Ibidem, ss. 82-84, 85. 14 Ibidem, s. 132. Cytat z ksi ąŜ ki: L. Couturat, De l'Infini mathématique, Paris 1896, s. 356. 15 L. Couturat, De l'Infini mathématique, Paris 1896, s. 356.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Czas w filozofii indywidualizmu (Wincenty Lutosławski i ks. Augustyn Jakubisiak) 49 zło Ŝonej, ale doskonałej w swoich elementach, zamkni ętej, oddzielonej od wszystkiego, co ni ą nie jest 16 . Z powy Ŝszych ustale ń wynika, Ŝe czas w poznaniu intelektualnym jest zb ędny. A poniewa Ŝ to wła śnie poznanie intelektualne dotyka istoty rzeczy, Jakubisiak s ądzi, Ŝe niedaj ący si ę zobiektywizowa ć czas nie istnieje realnie. Powołuje si ę tu na identyczne wnioski zwolenników teorii wzgl ędno ści: Eddingtona i Cunninghama. Pierwszy stwierdza: zdarzenia nie powstaj ą: one s ą na swoich miejscach, a my je odnajdujemy pod ąŜ a- jąc nasz ą lini ą świata... . Drugi pisze: Cała historia fizyki d ąŜ y do tłumaczenia bytu jako pozbawionego zmian (....) [gdzie] przeszło ść i przyszło ść s ą wymienne. To widzenie wszech świata jest... widzeniem intelektu, który byłby zdolny jednym rzutem oka obj ąć cało ść przestrzeni i czasu 17 . Pogl ąd ten podziela dzisiaj wielu współczesnych fizyków. Mówi si ę o tzw. blokowej koncepcji czasu. Czasoprzestrze ń tworzy jednolity blok, w którym nie sposób wyró Ŝni ć Ŝadnego miejsca daj ącego nazwa ć si ę tera źniejszo ści ą, wzgl ędem którego inne miejsca mogłyby by ć przeszło ścią i przyszło ści ą. Cało ść tego bloku jako umowna tera źniejszo ść istnieje jednakowo realnie i nie ma powodów absolutyzowania jednego subiektywnie pojmowanego teraz 18 . Jak zauwa Ŝa cytowany ju Ŝ autor: Blokowa koncepcja czasu zakłada [...]całkowite zdeterminowanie fizycznej rzeczywisto ści 19 . Taka konsekwencja negowania obiektywno ści czasu nie mo Ŝe by ć dla Jakubisiaka nieistotna. Zwalczał on bowiem determinizm zarówno w naukach przyrodniczych, w psychologii, w socjologii, jak i w filozofii uwa- Ŝaj ąc, Ŝe zagra Ŝa on integralno ści i wolno ści autonomicznej jednostki ludzkiej. Na gruncie teologii pojawia si ę kwestia przedwiedzy Boga, tj. jego wiedzy dotycz ącej zdarze ń przyszłych, czy te Ŝ predeterminowania tych zdarze ń. W obu przypadkach powstaje pytanie o miejsce ludzkiej wolnej woli: Gdzie i jak Bóg poznaje woln ą przygodn ą przy- szło ść , której urzeczywistnienie zale Ŝy od wolnej woli stworze ń?20 Wydarzenia przygod- ne i wolne, zwane futurabiliami, poznawane s ą, zdaniem tomistów, przez Boga, bezpo-

16 Jakubisiak, Ibidem, s. 131. 17 Ibidem, s. 172. Cytaty pochodz ą z: M. Eddington, op. cit., s. 59-63. oraz M. Cunningham, The principle of reality , Cambridge 1914, s.191. Oba fragmenty Jakubisiak przytacza za: M. Meyerson, La deduction rélat- iviste , Paris 1925, s.101. 18 Zob. T. Pabjan, Szczególna teoria wzgl ędno ści a upływ czasu , www.kul.lublin.pl/files/57/ working_papers/ pabjan_stw_2006.pdf , s. 11. Autor w przypisie nr 36 dodaje nast ępuj ącą uwag ę: Wi ększo ść autorów, pisz ących na temat fenomenu subiektywnego poczucia upływu czasu, próbuje na ró Ŝne sposoby wyja śni ć zjawisko subiektywnego absolutyzowania chwili obecnej. Rozbie Ŝno ść pogl ądów w tym temacie i brak ostatecznej odpowiedzi jest wymownym argumentem za tym, i Ŝ prawdziwy powód pozostaje nadal nieznany. (s.11) Na temat blokowej koncepcji czasu zob. tak Ŝe: P. Davis, op.cit., oraz M. Heller, J. śyci ński, Dy- lematy ewolucji , Tarnów 1996, s.75-77.Ci ostatni autorzy podkre ślaj ą, Ŝe obydwie koncepcje ontyczne: świata bloku i świata stawania si ę s ą z punktu widzenia fizyki nierozró Ŝnialne, nie mo Ŝna bowiem zapro- jektowa ć Ŝadnego do świadczenia, które by jedn ą z nich wykluczyło, ale dla filozofa obydwa światy s ą dra- stycznie ró Ŝne . (Heller, śyci ński, s.76). 19 T. Pabjan, Ibidem. 20 A. Jakubisiak, La pensée et la libre arbitre, Paris 1936, s.192.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 50 Zbigniew Ambro Ŝewicz

średnio, poniewa Ŝ b ędąc mo Ŝliwymi przyszłymi zdarzeniami w czasie, s ą cz ęś ci ą wieczno ści. Jakubisiak jednak przypomina opini ę polemizuj ącego z Tomaszem Dunsa Szkota, który uwa Ŝał, Ŝe czasowo ść nie mo Ŝe by ć cz ęś ci ą wieczno ści, poniewa Ŝ futurabilia s ą zdarzeniami, które w istocie jeszcze nie miały miejsca, nie s ą konieczne (czyli nie znajduj ą si ę w umy śle Boga) i zale Ŝą jedynie od wolnej woli człowieka. A poniewa Ŝ w wieczno ści znajduj ą si ę wszystkie zaistniałe i konieczne wydarzenia, nie mog ą w niej znale źć si ę futurabilia jako nie posiadaj ące istnienia i niekonieczne. Zdaniem Dunsa Szkota, nie mo Ŝna posługiwa ć si ę wieczno ści ą, aby przewidzie ć, co odb ędzie si ę w czasie. (...) czas i wieczno ść nie maj ą ze sob ą poł ączenia: s ą to dwa ró Ŝne modusy istnienia, absolutnie do siebie niesprowadzalne i niewspółmierne 21 . Ka Ŝdy zatem fakt ma miejsce dwa razy: w postrzeganiu w wieczno ści i w postrzeganiu w czasie. Takie rozwi ązanie pozwala na zachowanie wolno ści futurabiliów: Bóg je tylko postrzega, a nie determinuje. Nie sposób sprowadzi ć czasowo ści do wieczno ści, wydarzenia postrzegane w wieczno ści dziej ą si ę niejako w innej rzeczywisto ści, ni Ŝ te same zdarzenia zachodz ące w czasie. Kosztem takiej niewspółmierno ści okazuje si ę odebranie czasowi obiektywno ści, czy wr ęcz realno ści. Zdaniem Jakubisiaka nie jest to cena wysoka, zwłaszcza Ŝe – jak stara si ę udowodni ć – nierealno ść , a w najlepszym wypadku – rela- tywno ść czasu potwierdza nauka. Tomi ści z kolei, przyznaj ą czasowi pełni ę realno ści jako funkcji ruchu, w ruchu za ś widz ą, zgodnie z zasadami filozofii Arystotelesa, realizacj ę pewnej mo Ŝno ści. Taki sposób postrzegania czasu spowodował, zdaniem Jakubi- siaka, odebranie futurabiliom jakiejkolwiek wolno ści i przygodno ści. Bóg bowiem postrzega je, według tomistów, dzi ęki tzw. predeterminacji, tj. Bo Ŝemu uprzedniemu okre śleniu ich natury, czy teŜ, jak to nazywa Jakubisiak – zdeterminowaniu do niezde- terminowania . Predeterminacja w zało Ŝeniu ma wyznacza ć bytom rozumnym pole wolno ści, jednak wedle Jakubisiaka, jest predestynacj ą w i ście kalwi ńskim stylu. Wol- no ść woli nie zostaje uratowana w tej koncepcji przez Ŝadne wybiegi formalne. Nie wystarczy powiedzie ć, twierdzi polski filozof, Ŝe akt woli mo Ŝe by ć rozwa Ŝany jako niezdeterminowany i zdeterminowany w zale Ŝno ści, czy rozpatruje si ę go w odniesieniu do przyczyny wtórnej, czy te Ŝ wobec przyczyny pierwszej 22 . Realne pozostaje jedynie pierwotne zdeterminowanie, b ędące przyczyn ą istniej ącego tylko w sferze zjawisk nie- zdeterminowania. Konsekwencj ą faktycznego nieodseparowania dwóch w istocie nie- sprowadzalnych do siebie rzeczywisto ści jest mówienie, Ŝe Bóg przewiduje, tzn. Ŝe wie z góry to, co b ędziemy pó źniej wypełniali . Czy boska wiedza mo Ŝe cokolwiek w wieczno ści poprzedza ć? Nawet je Ŝeli przyj ąć , Ŝe jest to próba wyra Ŝenia w j ęzyku czasowym

21 Ibidem, s. 194. 22 Ibidem, s. 198.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Czas w filozofii indywidualizmu (Wincenty Lutosławski i ks. Augustyn Jakubisiak) 51 pozaczasowych relacji, Jakubisiak uwa Ŝa, Ŝe ten rodzaj mówienia jest jednym ze źródeł opisanych wy Ŝej problemów 23 . Ogłoszenie pozorno ści czasu mo Ŝe nie tylko wywoła ć w ątpliwo ści co do realnej wolno ści zdeterminowanych ludzkich podmiotów, ale zrodzi ć pytanie o jak ąkolwiek mo Ŝliwo ść działania woli. Jak zauwa Ŝa Jakubisiak, przywykło si ę uwa Ŝać, Ŝe wola dokonuje swych aktów w czasie. Jednak zdaniem polskiego filozofa, działania w czasie są tylko manifestacj ą dokonanego poza czasem fundamentalnego wyboru: Czas jest nierozł ącznie zwi ązany tylko z poznaniem dyskursywnym, którego u Ŝywamy do rozpoznania pobudek, którymi pragniemy usprawiedliwi ć powzi ęte przez nas z góry postano- wienie. Inaczej mówi ąc, czas potrzebny jest dla naszego drugiego wyboru, który jest zatwierdzeniem wa Ŝno ści pierwszego 24 . Ten pierwszy wybór stanowi istot ę ka Ŝdej ludzkiej jednostki, istot ę do ko ńca nieuchwytn ą w poznaniu czasowym i sukcesywnym. Stanowisko Jakubisiaka wobec czasu mo Ŝna by tak oto stre ści ć: czas jest doznaniem czysto subiektywnym, niedaj ącym si ę w Ŝaden sposób usystematyzowa ć i pogodzi ć z ustaleniami naukowymi. Ustalenia naukowe to dla Jakubisiaka przede wszystkim matematyka i te teorie w naukach przyrodniczych, które mocno spoczywaj ą na funda- mentach matematycznych. Druga zasada termodynamiki i poj ęcie entropii s ą mu dobrze znane, jednak ze wzgl ędu, jak uwa Ŝa Jakubisiak, na zbyt silne obci ąŜ enie empiri ą i co za tym idzie – subiektywizmem, teoria ta nie zasługuje na pełne zaufanie. Podobny s ąd spotyka teori ę ewolucji, opart ą na niemo Ŝliwych do weryfikacji przesłankach empi- rycznych i niezgodn ą z trzema pierwszymi zasadami. Subiektywno ść czasu to cecha jednego rodzaju bytu, wieczno ść stanowi wła ściwo ść drugiego. Pogl ąd o wzajemnej nieredukowalno ści tych własno ści prowadzi w istocie do twierdzenia o nieredukowalno ści obu rodzajów bytów. To stanowisko charakterystyczne dla średniowiecznych woluntarystów, ale i bliskie Kantowi, rodzi tak Ŝe skojarzenia z Kierkegaardowskim rozdarciem ludzkiej egzystencji mi ędzy doczesno ści ą a niesko ńczono ści ą Boga. Przy wszystkich oczywistych ró Ŝnicach, Jakubisiak podobnie jak wielki Du ńczyk przyznaje wieczno ści wobec subiektywizmu jednostki niesko ńczon ą przewag ę. Có Ŝ z tego, Ŝe człowiek, zdaniem Jakubisiaka, mo Ŝe dokona ć najbardziej zasadniczego wyboru: od- rzuci ć lub przyj ąć Dobro Najwy Ŝsze, skoro ludzkie poznanie skazane jest na uwikłanie

23 Do podobnych wniosków dochodzi współczesny polski tomista M. A. Kr ąpiec. Polemizuj ąc z pogl ądem N. Hartmanna o faktycznym zanegowaniu ludzkiej wolno ści w chrze ścija ńskim pojmowaniu Boga jako wszechwiedz ącego, Kr ąpiec pisze: Sprawa ta (...) jest radykalnie źle postawiona, albowiem rozumienie wolno ści nie jest tzw. poj ęciem transcendentalnym, czyli nie dotyczy tych relacji w rzeczy, które przebiega- ją przez całe stworzenie (byt przygodny) i ko ńcz ą si ę na korelacie boskim (...) Znaczy to, Ŝe nie ma podstaw bytowych szukanie korelatu naszej wolno ści w Bogu, albowiem ona zamyka si ę w obr ębie działa ń ludzkich. (...) Nadto Bóg jest w stosunku do działania wszystkich bytów przygodnych TRANSCENDEN- SEM i nie mo Ŝe by ć os ądzany na podstawie działania wła ściwego bytom przygodnym . (M. A. Kr ąpiec, Ludzka wolno ść i jej granice , Lublin 2000, s. 15.) 24 A. Jakubisiak, La pensée , op. cit., s. 282.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 52 Zbigniew Ambro Ŝewicz w czasowe relacje, a istota rzeczy zawsze jest pozaczasowa. Nie wyja śnia Jakubisiak, dlaczego nasz intelekt tak łatwo ulega złudzeniom, dlaczego ludzkie indywiduum od- wraca si ę od własnej natury. Za cał ą odpowied ź Jakubisiakowi wystarcza powołanie si ę na powszechnie znane dane z nauk psychologicznych, z których wynika jednoznacznie poznawcza ułomno ść ludzkich zmysłów. Nie bez znaczenia jest zapewne fakt, Ŝe za deprecjacj ą zmysłów stoi cała filozoficzna tradycja pocz ąwszy od Parmenidesa, poparta wieloma współczesnymi teoriami naukowymi (istotna jest tu zwłaszcza teoria wzgl ęd- no ści oraz teoria kwantów), wskazuj ącymi na bezradno ść zmysłów w tworzeniu naukowego, a wi ęc w miar ę bliskiego prawdy, obrazu świata. S ądz ę wszak Ŝe, i Ŝ najistot- niejszy powód rozdwojenia władz poznawczych na fałszywie i prawdziwie odzwierciedlaj ące rzeczywisto ść jest natury religijno-aksjologicznej. Jakubisiak za św. Pawłem pisze o dwoistej naturze człowieka, o tocz ącej si ę w jego wn ętrzu walce mi ędzy wol ą a rozumem, dusz ą a ciałem, a tak Ŝe mi ędzy tym, co w człowieku nowe – chrze ścija ń- skie, a tym, co stare – poga ńskie i ska Ŝone pierworodnym grzechem. Jak twierdzi Jaku- bisiak: Grzech pierworodny wyra Ŝa wspólnot ę wszystkich w złem: w nim to ludzie ł ącz ą si ę powszechno ści ą upadku w jeden, solidarny w złem i jego skutkach rodzaj ludzki.. .25 . Wybór mi ędzy dobrem a złem to wybór pomi ędzy stworzonym na wzór i podobie ństwo Boga ludzkim niepowtarzalnym, jednostkowym wn ętrzem (umocnionym chrze ścija ń- skim objawieniem) a cał ą reszt ą – ponadjednostkow ą, gatunkow ą i ogóln ą (wywodzon ą jeszcze z czasów poga ńskich).

Wincenty Lutosławski był autorem encyklopedycznego hasła pt. Czas 26 . Przedsta- wiona tam koncepcja czasu świadomie wywiedziona jest z kantowskiego krytycyzmu. Zdaniem Lutosławskiego, Kant w sposób decyduj ący wpłyn ął na współczesne pojmowanie czasu jako subiektywnego porz ądku wyobra Ŝeń. Takie uj ęcie całkowicie odbiera czasowi obiektywn ą realno ść , nadaje za to szczególne znaczenie ja źni. Wła śnie ja źń stanowi u Lutosławskiego punkt wyj ścia wszelkich analiz.. Ja źń Lutosławski nazywa substancj ą i definiuje j ą nast ępuj ąco: jest to wewn ętrzna istota naszej świadomo ści, bezprzestrzenna, nie maj ąca pocz ątku ani ko ńca w czasie, bo czas jest jej wytworem 27 . Ja źń istnieje zatem poza czasem, co gwarantuje jej niezmienno ść . Wszystko, co jest we mnie zmienne, tzn., uczucia, wspomnienia, wyobra Ŝenia, wszystko to nie jest sam ą ja źni ą, ale tym co do mnie nale Ŝy: ja nie jestem sum ą ró Ŝnych cz ęś ci, tylko prost ą nie-

25 A. Jakubisiak, Nowe Przymierze. Z zagadnie ń etyki , Pary Ŝ 1948, s. 61-62. 26 W Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej Saturnina Sikorskiego, Warszawa 1892-1914, prze- drukowane w tomie Z dziedziny my śli, Warszawa 1900. 27 W. Lutosławski, Logika ogólna, czyli teoria poznania i logika formalna , Kraków 1907, s. 17.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Czas w filozofii indywidualizmu (Wincenty Lutosławski i ks. Augustyn Jakubisiak) 53 podzieln ą istot ą28 . Nie mo Ŝna wi ęc szuka ć to Ŝsamo ści ja źni si ęgaj ąc do zmiennych tre ści świadomo ści – psychemów , nale Ŝy odwoła ć si ę do permanentnie obecnej, beztre- ściowej intuicji własnego ja – duszy, jako trwałej niezmiennej i wiecznej podstawy wszelkich sposobów przejawiania si ę ja źni. Tak rozumiana to Ŝsamo ść ja źni stanowi fundament dla wypowiadania wszelkich to Ŝsamo ściowych s ądów. Lutosławski przy- wi ązuje podobnie jak Jakubisiak wielk ą wag ę do trzech pierwszych zasad my ślenia, ale inaczej ni Ŝ autor Nowego Przymierza ...nie wyprowadza ich ze świata rzeczy, lecz z samej istoty ja źni. Zasada to Ŝsamo ści nie znajduje zastosowania wobec przedmiotów zewn ętrznych, poznawanych zmysłowo, lecz jedynie do tworzonych przez ja źń poj ęć , bowiem ich to Ŝsamo ść jest jakby odbiciem to Ŝsamo ści ja źni 29 Podobnie poj ęcia przyczynowo ści i substancji nie pochodz ą od wra Ŝeń zewn ętrznych, lecz s ą zale Ŝne od wewn ętrznego doświadczenia ja źni, której istnienie subiektywne jest wzorem substancji a działanie przykładem pierwszym przyczynowo ści 30 Ja źń istnieje pozaczasowo, ale posiada wła ściwo ść zwan ą przez Lutosławskiego osobowo ści ą, która pozwala ja źni jawi ć si ę w czasie i przestrzeni, czyli stwarza ć osobisto ść . Z kolei jedna osobisto ść mo Ŝe przybiera ć ró Ŝne postaci zale Ŝnie od spełnianych w Ŝyciu ról. Te role nazwał Lutosławski osobami, zgodnie ze znaczeniem greckiego źródłosłowu prosopon tj. teatralna maska. Ale zarówno osoby jaki i osobisto ść całkowi- cie zale Ŝą od niezmiennej ja źni. Podobnie jak Jakubisiak, Lutosławski zmierza do peł- nego uzale Ŝnienia czasu od podmiotu poznaj ącego. Podmiot, jak pisze polski filozof, nie znajduje si ę w czasie, lecz czas tworzy. Wykazuj ąc pozaczasowe istnienie ja źni, Lutosławski d ąŜ y do przedstawienia wszelkich zmian zachodz ących w osobach i osobisto ści jako nie dotycz ących ja źni, cho ć przez ni ą wykreowanych. Podstawowe zatem cechy duszy przyznane jej przez Lutosławskiego – myślenie, uczucia i pragnienia (wola) s ą dla ka Ŝdej duszy w swej istocie niezmienne, przybieraj ą jednak ró Ŝne postacie w zale Ŝno ści od okresu rozwoju osobisto ści lub od osoby aktualnie granej przez dan ą osobisto ść . Wszystko to nie oznacza jednak, Ŝe ja źń nie podlega rozwojowi. Lutosław- ski ostro krytykuj ący determinizm a jednocze śnie zaprzeczaj ący obiektywnej realno ści czasu znalazł si ę w podobnym kłopocie jak Jakubisiak. Nie zajmowała go co prawda drobiazgowa analiza samego aktu podejmowania decyzji, uwa Ŝał jednak, Ŝe ja źń dokonuj ąc pewnych wyborów wpływa na siebie, pozytywnie lub negatywnie. Ka Ŝdy wybór ma źródło w okre ślonym charakterze ja źni, ale te Ŝ jest pocz ątkiem czego ś nowego: Działanie jednostajne i obliczalne jest wynikiem stałej podstawy ja źni, czyli jej charakteru, ale charakter ten nie jest czym ś bezwzgl ędnie stałem, gdy Ŝ ja źń si ę rozwija

28 W. Lutosławski, Z dziedziny my śli , Warszawa 1900, s. 108. 29 W. Lutosławski, Logika , op. cit., s.108. 30 Ibidem, s.131.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 54 Zbigniew Ambro Ŝewicz i stwarza si ę lub przetwarza si ę w ka Ŝdym czynie 31 . Jak jednak ja źń mo Ŝe si ę rozwija ć, zmienia ć, skoro czas jest tylko jej subiektywnym wytworem? Próbuj ąc przezwyci ęŜ yć tę trudno ść , Lutosławski odró Ŝnił czas od nast ępstwa wyobra Ŝeń. Przede wszystkim, zdaniem polskiego my śliciela, zarówno mi ędzy przyczyn ą a skutkiem, jak i jakimikol- wiek wra Ŝeniami nie upływa Ŝaden czas. Czas niczego nie zmienia w tre ści wra Ŝeń, jest jedynie uporz ądkowaniem wyobra Ŝeń, które pierwotnie przedstawiaj ą si ę umysłowi w okre ślonej kolejno ści. Poj ęcie kolejno ść nie ma tu zatem sensu czasowego, chocia Ŝ wła śnie w takim znaczeniu powszechnie funkcjonuje. By ć mo Ŝe dobrym sposobem na odczytanie nie do ko ńca w tym miejscu jasnych wywodów Lutosławskiego byłoby odwołanie si ę do pomysłów angielskiego idealisty Johna M. E. McTaggarta. McTaggart był równie Ŝ spirytualist ą i pluralist ą; znany jest tak Ŝe z próby udowodnienia pozorno ści czasu. McTaggart rozró Ŝnił dwojaki sposób mówienia o czasie: przy pomocy tzw. serii A i za pomoc ą serii B. W serii A zdarzenia mog ą by ć przeszłe, tera źniejsze lub przyszłe, w serii B – wcze śniejsze lub pó źniejsze. To co przyszłe, staje si ę tera źniejszym i b ędzie przeszłym, to, co przeszłe było przy- szłym i tera źniejszym. Z kolei to, co wcze śniejsze zawsze b ędzie takie wobec tego, co pó źniejsze. Relacje w serii B s ą niezmienne, podczas gdy w serii A dochodzi do zmiany: zdarzenie X jest raz przyszłe, raz tera źniejsze raz przyszłe. McTaggart wyprowadza z tego wniosek, Ŝe skoro czas wi ąŜ e si ę ze zmienno ści ą, zatem tylko seria A oddaje istot ę czasu. Jednak jak wykazuje McTaggart, jedno i to samo zdarzenie nie mo Ŝe posiada ć wszystkich tych okre śle ń pod gro źbą sprzeczno ści 32 . Co do serii B, trudno w ogóle uzna ć, Ŝe oddaje ona w pełni ide ę czasowo ści, brak w niej bowiem zmienno ści. Jest w niej stałe, niezmienne nast ępstwo, pojmowane pozaczasowo. To, Ŝe jakie ś wyda- rzenie X jest wcze śniejsze w stosunku do jakiego ś innego zdarzenia Y stanowi stał ą cech ę X, tak jak pó źniejszość jest tak ą cech ą dla Y. W ten sposób mo Ŝna odró Ŝni ć nast ępstwo, jako stał ą relacj ę pewnych zdarze ń, od czasu, jako swoistej interpretacji tego nast ępstwa. Pogl ąd, Ŝe czas jest czym ś innym od jawi ących si ę w psychice fenomenów głosił polski filozof Henryk Mehlberg. T. Pabjan tak relacjonuje jego stanowisko: Czas nie

31 Ten Ŝe, Zarys metafizyki polskiej , Warszawa 1925, s. 225. 32 Oto rozumowanie McTaggarta: Je Ŝeli M jest tera źniejsze, nie ma momentu czasu przeszłego, w którym jest przeszłe. Lecz momenty czasu przyszłego, w których [M] jest przeszłe s ą w równym stopniu momentami czasu przeszłego, w których nie mo Ŝe by ć przeszłe. Znów to, Ŝe M jest przyszłe i b ędzie tera źniejsze i prze- szłe, znaczy tyle, Ŝe M jest przeszłe w pewnej chwili czasu tera źniejszego, a tera źniejsze i przeszłe w ró Ŝ- nych momentach czasu przyszłego. W tym przypadku M nie mo Ŝe ani tera źniejsze, ani przeszłe w Ŝadnym momencie czasu przeszłego. Lecz wszystkie momenty czasu przyszłego, w których M b ędzie tera źniejsze lub przeszłe, s ą tak Ŝe momentami czasu przeszłego. I w ten sposób znowu otrzymujemy sprzeczno ść , poniewa Ŝ momenty, w których M ma które ś z trzech okre śle ń serii A s ą momentami, w których go mie ć nie moŜe. (J.M. E. McTaggart, Nierealno ść czasu , M. Tempczyk, in: M. Hempoli ński (red.), Ontologia. Anto- logia tekstów filozoficznych , Wrocław 1994, s. 368.)

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Czas w filozofii indywidualizmu (Wincenty Lutosławski i ks. Augustyn Jakubisiak) 55 jest osobnym fenomenem, do świadczanym w taki sam sposób, jak wszystkie wra Ŝenia, rozpoznawane przez człowieka. Kiedy do świadomo ści człowieka dociera w tym samym momencie obraz, d źwi ęk i zapach, to s ąd, wyra Ŝaj ący jednoczesno ść tych wra Ŝeń, nie dotyczy czasu, ale samych fenomenów. Podobnie jest ze zdarzeniami, oddzielonymi okre ślonym interwałem czasu: s ąd, stwierdzaj ący, Ŝe dwa fenomeny nast ąpiły po sobie w odst ępie okre ślonego przedziału czasu, nie dowodzi istnienia osobnego fenomenu, którym jest interwał czasu; s ąd taki jest jedynie porównaniem czasowego przedziału obydwu fenomenów do przedziału wyznaczonego przez inne fenomeny, b ędącego usta- lonym wzorcem czasu 33 . Mehlberg nie wyprowadzał co prawda z tego rozumowania rujnuj ących dla czasu wniosków, rozró Ŝniał bowiem wyra źnie czas fizyczny (obiektywny) od czasu pozafizycznego (subiektywnego i intersubiektywnego). Jednak twierdzenie, Ŝe fenomeny zjawiaj ące si ę w świadomo ści nie maj ą pierwotnie czasowego uporz ądkowania, i Ŝe nieczasowe nast ępstwo lub równoczesno ść prawdopodobnie istniej ą obiektywnie, albo przynajmniej w ten sposób s ą pierwotnie postrzegane, takie zatem mieszcz ące si ę w ramach akceptowanego przez polskiego filozofa paradygmatu kantowskiego twierdzenie mo Ŝe stanowi ć dla spirytualizmu Lutosławskiego doskonały argument nie tylko na subiektywno ść czasu, ale tak Ŝe na jego całkowit ą nieistotno ść przy poznawaniu rzeczy, czas bowiem, niczego nie zmienia w tre ści wra Ŝeń. Jednak to wła śnie podmiotowi, z jakich ś powodów, czas jest niezb ędny w poznaniu. Skoro zatem czas jest wytworem podmiotu, podmiotowe wra Ŝenia nie mog ą znajdowa ć si ę w czasie. Lutosławski twierdzi, Ŝe nasze wra Ŝenia nie tworz ą ci ągłego ła ńcucha, lecz są w istocie izolowanymi faktami, wtórnie przez świadomo ść szeregowanymi w czasie. To, które wra Ŝenie zostaje uznane za tera źniejsze, które za przeszłe wi ąŜ e si ę z jego sił ą oddziaływania na świadomo ść . Lutosławski nie precyzuje jednak, co rozumie przez silniejsze wyobra Ŝenie , bo przecie Ŝ jest oczywiste, Ŝe nawet bardzo odległe wspomnie- nie mo Ŝe by ć silniejsze od tera źniejszych do świadcze ń. Wydaje si ę, Ŝe autor Zarysu metafizyki polskiej próbował przedstawi ć świat wra Ŝeń jako pozbawione czasowo ści trwanie, niezró Ŝnicowane ilo ściowo teraz . Potwierdzaj ą to do pewnego stopnia przytoczone przez Lutosławskiego przykłady ludzi pozbawionych poczucia czasu. Małe dzieci długo nie pojmuj ą poj ęć okre ślaj ących czas, takich jak wczoraj , jutro , a zwłaszcza naj- trudniejszych, w rodzaju za miesi ąc, za rok . Podobnie ludzie psychicznie chorzy nie zdaj ą sobie sprawy z upływu czasu. Lutosławski zdaje si ę twierdzi ć, Ŝe poczucie czasu, a raczej kreacja czasu, chocia Ŝ jest kantowsk ą form ą a priori, nie jest nam wrodzona, a zatem mimo pewnej dyspozycji, stanowi umiej ętno ść wyuczon ą. Dlatego przez wybitne jednostki moŜe zosta ć przezwyci ęŜ ona, gdy w bogatej tre ści ą duszy artysty, uczo-

33 T. Pabjan, Czas poza-fizyczny w filozofii Henryka Mehlberga, s. 4, www.kul.lublin.pl/files /57/ wor- king_papers /pabjan_czas_2006.pdf .

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 56 Zbigniew Ambro Ŝewicz nego, szczególniej filozofa, zdarzaj ą si ę takie stany, przy których intensywne zaj ęcie obecn ą chwil ą wyklucza wszelkie wyobra Ŝenia przeszło ści lub przyszło ści, a co za tym idzie świadomo ść czasu 34 . Podobnie dzieje si ę, gdy odczuwamy intensywne szcz ęś cie czy rozkosz – czas wtedy przestaje istnie ć. Nale Ŝałoby zapyta ć, w jakim Ŝe to celu podmiot, który jest przecie Ŝ bezczasow ą ja ź- ni ą, kreuje fenomen czasu? Lutosławski nie rozwodzi się nad t ą kwesti ą, stwierdza jedynie: sami wytwarzamy czas dla umieszczenia w nim naszych wyobra Ŝeń, tak samo jak przestrze ń nam słu Ŝy do uporz ądkowania wra Ŝeń jednoczesnych 35 . Porównu- je ponadto czas do tworzonych przez nas poj ęć , które maj ą okre śla ć rzeczywisto ść , cho ć same rzeczywisto ści ą nie s ą. Dlatego bezwzgl ędn ą wa Ŝno ść zachowuj ą nauki przyrod- nicze i humanistyczne posługuj ące si ę fenomenem czasu. Lutosławski s ądzi bowiem, Ŝe: Zale Ŝno ść zjawisk zachodz ących w czasie ści śle odpowiada istotowej zale Ŝno ści wzajemnej rzeczywistych działa ń, które wywołały owe zjawiska 36 . Prawa przecie Ŝ maj ą sens pozaczasowy. Czas zatem, cho ć brzmi to paradoksalnie, ma pomóc nam pojąć to, co pozaczasowe. Czas – podobnie jak w my śli Jakubisiaka – pełni tu funkcj ę umo Ŝli- wiaj ącą i ułatwiaj ącą poznanie zbyt zło Ŝonej dla człowieka rzeczywisto ści. III

Zarówno dla Lutosławskiego jak i Jakubisiaka czas jest wytworem czysto subiektywnym, lub raczej – intersubiektywnym, maj ącym jedynie praktyczne, rzec by mo Ŝna, Ŝyciowe znaczenie. Przydatno ść czasu do filozoficznego lub naukowego poznania Ja- kubisiak podaje w w ątpliwo ść , Lutosławski za ś przyjmuje z pewnymi zastrze Ŝeniami. Cho ć to jednostka ludzka jest źródłem czasowo ści, ani dla Jakubisiaka, ani dla Luto- sławskiego nie ulega w ątpliwo ści, Ŝe ja źń istnieje pozaczasowo. Indywidualistyczna ucieczka od nieidywidualnych determinacji byłaby w tym przypadku to Ŝsama z uciecz- ką od intersubiektywnie wypracowanej kategorii czasu. Obaj filozofowie podkre ślaj ąc odr ębno ść , autodeterminizm (tak Ŝe w sferze etycznej) i nieredukowalno ść ka Ŝdego indywiduum, postuluj ą pozaczasow ą wspólnot ę osób, swoist ą ró Ŝnojedni ę37 Wła śnie owa ró Ŝnojednia mo Ŝe wyda ć si ę paradoksalnym powrotem do pierwotnej holistycznej jedno ści. Jakubisiak ł ącz ąc katolicki dogmat o realnej obecno ści Chrystusa w sakramen- tach ze swoj ą (opart ą, jak s ądził, na Pi śmie Świ ętym) koncepcj ą czasu, zbli Ŝył si ę do niemal panteistycznego pogl ądu o jedno ści wszystkich ludzi z Bogiem. Jednak zdecydowanie woluntarystyczny pogl ąd na poznanie i działanie sprawił, Ŝe – jak to okre ślał Jakubisiak – wbrew platonizuj ącym interpretacjom Objawienia, jedno ść ludzi z Bogiem

34 W. Lutosławski, Z dziedziny my śli , op. cit., s. 133-134. 35 Ibidem, s. 140. 36 Ibidem, s. 142. 37 Termin Bronisława F. Trentowskiego.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Czas w filozofii indywidualizmu (Wincenty Lutosławski i ks. Augustyn Jakubisiak) 57 nie ma charakteru ontologicznego, lecz jedynie moralny. Gdyby jedno ść ta byłaby rzeczywisto ści ą ontologiczną, wypełnion ą ju Ŝ od Wcielenia czy Odkupienia, nie byłoby potrzeby zach ęcania ludzi do tego, a Ŝeby czynili to za swoim wolnym przyzwoleniem, (...) jedno ść ta nie powinna by ć faktem dokonanym, lecz celem do wypełnienia 38 . Aczasowa wspólnota ł ączy te Ŝ ja źnie w koncepcji Lutosławskiego. Lutosławski, zwolennik palingenezy, uwa Ŝał, Ŝe chocia Ŝ wszystkie dusze (które uto Ŝsamiał z ja źnia- mi) maj ą pocz ątek w Bogu, nie maj ą pocz ątku w czasie. Nasze istnienie na wzór i podobie ństwo Boga jest tak Ŝe odwiecznym i wiekuistym, niezale Ŝnym od istnienia materialnego świata, który istnieje w czasie i przestrzeni…39 Dlatego zgodnie z neoplato ń- skim schematem i na romantyczno-mesjanistyczn ą modł ę, Lutosławski przekonywał, Ŝe ziemska w ędrówka człowieka w jego kolejnych wcieleniach zmierza do duchowego i materialnego poł ączenia całej ludzko ści. Wysiłek wielu natchnionych jednostek sku- pionych w narody doprowadzi ć ma, wedle Lutosławskiego, do Królestwa Bo Ŝego na ziemi: Ró Ŝnica mi ędzy tym a tamtym światem b ędzie stopniowo zanika ć i Ŝycie doczesne kształtowa ć si ę wedle wzoru wieczno ści 40 . Jednostki wracaj ą wi ęc niejako do stanu bezczasowo ści, ale czyni ą to poprzez materialn ą rzeczywisto ść 41 . Lutosławski bronił si ę przed przypisywaniem mu w tym miejscu my ślenia holistyczno-deterministycznego, podkre ślaj ąc nieustannie, Ŝe d ąŜ enie i osi ągni ęcie Królestwa Bo Ŝego nie b ędzie mo Ŝli- we bez woli poszczególnych ja źni, woli przełamuj ącej naturalne i przyziemne skłonno- ści, woli panuj ącej nie tylko nad dusz ą, ale przede wszystkim nad ciałem. Tak bardzo akcentowane przez indywidualizm ł ączenie czasu ze świadomo ści ą jed- nostkow ą ma nie tylko holistyczne implikacje. Wzmocnieniu ulega bowiem równie Ŝ podmiotowa jedno ść , co na przykładzie filozofii Jamesa i Bergsona pokazuje Krzysztof Michalski. Przede wszystkim, jedno ść i ci ągło ść świadomo ści da si ę opisa ć tylko jako czas 42 . Nie sposób pokawałkowa ć świadomo ści na niepowi ązane cz ęś ci – ka Ŝdy stan świadomo ści zawiera ju Ŝ sam w sobie, z istoty, antycypacj ę cało ści, a wi ęc sam z siebie

38 A. Jakubisiak, La pensée , op. cit., s.328. 39 W. Lutosławski, Metafizyka , opr. T. Mróz, Drozdowo 2004, s. 233. 40 Ibidem, s. 90. 41 Fascynacja romantycznym mesjanizmem prowadziła Lutosławskiego do coraz bardziej szczegółowych projektów utopijnych. Jak pisze Halina Flory ńska: idea karno ści dominowa ć zaczyna nad ide ą wolno ści (...) Twórczo ść przemienia sie w słu Ŝbę, wolno ść w posłannictwo, elitaryzm duchowy w nierówno ści spo- łeczn ą (H Flory ńska, Wincenty Lutosławski – metafizyka ja źni i narodu , in: Polska my śl filozoficzna i spo- łeczna, r ed B. Skarga, Warszawa 1977, t. 3, s. 187). Skłonność t ę zauwa Ŝył u Lutosławskiego równie Ŝ Je- an Wahl. Wahl cytuje Lutosławskiego: Świat dusz zmierza do jedno ści , i t ę holistyczn ą tendencj ę dostrzega w innych pluralistycznych filozofiach - u Lotzego i Fechnera. Próba zast ąpienia monistycznego świata przez rzeczywisto ść wielorak ą i b ędącą w ruchu, prowadzona, jak to okre śla Wahl: sił ą konieczno ści my- śli , wiedzie nieuchronnie do ponownego wprowadzenia idei jedno ści świata. (zob. J. Wahl, The Pluralist Philosophies of England & America, transl. from French Fred Rothwell, London 1925, s. 61.) 42 K. Michalski, Logika i czas. Próba Husserlowskiej analizy sensu , Warszawa 1988, s. 174.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 58 Zbigniew Ambro Ŝewicz odnosi do innych, mo Ŝliwych stanów 43 . Dlatego, jak wyja śnia Michalski, moja prze- szło ść , tera źniejszo ść i przyszło ść postrzegane s ą przeze mnie jako cało ść , a tym co je jednoczy jest po prostu czas, o którym mo Ŝna powiedzie ć, Ŝe nie tyle płynie ile raczej, Ŝe jest . I oto znale źli śmy si ę ponownie w opisywanym ju Ŝ świecie czasu blokowego . Ale powi ązanie świadomo ści z czasem ma jeszcze dodatkowe konsekwencje. Michalski pisze: Czas Bergsona i Jamesa to zatem z pewno ści ą nie to samo, co ta «linia czasu», zaczynaj ąca si ę gdzie ś, kiedy ś w przeszło ści i gin ąca w niesko ńczonej przyszło ści. Dla- tego wła śnie mo Ŝna sensownie twierdzi ć, Ŝe ludzka świadomo ść nie ma pocz ątku ani ko ńca, cho ć przecie Ŝ wiadomo, Ŝe człowiek rodzi si ę i umiera: nasze Ŝycie świadome nie da si ę po prostu bez reszty umiejscowi ć w «czasie obiektywnym 44 . Oto genealogia pogl ądu Jakubisiaka i Lutosławskiego na istot ę jednostki ludzkiej. Świadomo ść jest cało- ści ą, ci ągłym teraz, st ąd stoi poza zmienno ści ą i jest wiecznie istniej ącą dusz ą. Blisko tu, ale i jednocze śnie daleko do kantowskiego podmiotu transcendentalnego lub nawet Rawlsowskiej ja źni nieuwarunkowanej. Blisko, bo mówi si ę o istnieniu pozaczasowym, nieuwarunkowanym empirycznie. Daleko, bo zarówno Jakubisiak, jak i Lutosławski zakorzenieni mocno w tradycji chrze ścija ńskiej i romantycznej, przypisuj ą tej świado- mo ściowo-czasowej jedno ści istnienie substancjalne i nazywaj ą j ą dusz ą, a to dla Kanta jest jedynie postulatem czystego rozumu, dla Jamesa za ś i Rawlsa czyst ą hipostazą. Ale obok samo świadomo ści wła śnie jedno ść pozostaje kluczow ą cech ą osoby czy jednostki ludzkiej w pokartezja ńskiej metafizyce. Monadycznie zamkni ęte indywiduum, stanowi ące w sobie jedno ść , ewokuje pytanie o komunikacj ę z innymi monadami. W metafi- zykach indywidualistycznych odpowiedzi ą jest harmonia praestabilita lub bli Ŝej nieznany ukryty porz ądek (w wersji liberalno-ekonomicznej tzw. niewidzialna r ęka rynku), który niezaanga Ŝowany i obiektywny obserwator ujawnia pod postaci ą procedur i reguł. W personalistycznie nastawionych filozofiach mo Ŝliwo ść komunikacji wynika z samej struktury osoby konstytuuj ącej si ę przez otwarcie na innych. Wspomniana na wstępie nieunikniona holistyczna skaza niemal w ka Ŝdej indywidualistycznej wizji świata prowadzi do postulatu jedno ści bytów, nawet je śli ma to by ć, jak u Lutosławskiego jedno ść osi ągni ęta w bezczasowej rzeczywisto ści lub jak u Jakubisiaka, jedno ść poj ęta jedynie moralnie.

Summary In this paper I shall present the problem of time as seen in the philosophy of two Pol- ish thinkers: Wincenty Lutosławski and Father Augustyn Jakubisiak. Both Lutosławski and Jakubisiak are proponents of a rather rare standpoint in Polish philosophy, i.e., indi-

43 Ibidem, s. 175-176. 44 Ibidem, s.179.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Czas w filozofii indywidualizmu (Wincenty Lutosławski i ks. Augustyn Jakubisiak) 59 vidualism. The individualism of these philosophers is characterised above all by subjective epistemology. Jakubisiak tried to in many ways to substantiate his basic thesis: the only ontic reality, and the only proper object of cognition is the human individual. What is more: the all what is outside of human reality has a discontinous structure and each individual in it is in fact immutable. According to Jakubisiak neither reason nor the senses are able to recognise an essence of reality. Reason is called by Jakubisiak empirical thinking, because it performs the operation of an abstraction of the empirical data, rejecting all the individual characterisctics of comprehended beings. The senses grasp reality as the changing and continuous wholeness. Only intelligence understood as a kind of intuition is able to seize the being with its integrity and individuality. The activity of intelligence is evident in logic; especially in the three first principles of thinking: the law of identity, the law of the excluded middle and the principle of contradiction. These principles are believed by Jakubisiak to be timeless. Following the Leibnizian principle, Jakubisiak holds, that a certain predicate is permanently adherent to its subject, and can not be separated from it under the threat of a loss of identity by the subject. Time is just a sub- jecto-psychological product, that is used to enable the senses to encompass the immutable and discontinous reality. I argue that Jakubisiak's concept of time is connected to one called the Block Time theory, where the whole of space-time is comprehended as a homogeneous block deprived of a point of reference considering which one could specify what the past, the present and the future is. But if time does not really exist, everything is determined and there is no place for human free will. However Jakubisiak maintains that a free choice is made out of time – it is our fundamental choice which determines our future choices. Human self is then a timeless being, a kind of closed monad. Lutosławski like Jakubisiak is convinced that the human self does not exist in time, but that time is a product of self. Basic features of the soul – self: thinking, feelings and desires are for each soul unchangeable in its essence, although they take manifold forms in various periods – Lutosławski assumes that the self may develop. How may the self develop in time which is itself a product of the self? To overcome this difficulty. Lu- tosławski introduces a distinction beetwen time and a succsession of representations . No time elapses during a sequence of my perceptions, no time elapses between the cause and the effect. Time changes nothing in the content of perceptions, it is a sort of ar- rangement. This is not an entirely obvious distincion and I shall this try to clarify by evoking the ideas of the British idealist John M. E. McTaggart, who wrote about two ways for the comprehension of time – serie A and serie B. The concept of succession (McTaggart's serie B) means a certain permanent, immutable relationship between phe-

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 60 Zbigniew Ambro Ŝewicz nomena: some of them are earlier , the other – later ; and this can not be changed. The concept of time (Mc Taggart's serie A) means what may be expressed in terms past- present-future : what is present was future and will be past , what is future will be present and past ; this is changeable. Lutosławski shows the reality of perceptions as of timeless duration, the quantitatively undifferentiated now . This now should be understood as a primaly state towards all temporal states. It is not only a primordial state, but also one of the main feature of reality, and the goal of human endeavours. The primordiality of a timeless state Lutosławski exemplifies as people devoid of a sense of time such as young children and the mentally ill. Children are able to understand time determina- tions, but only by training. Thus a sense of time is not a natural human property. Natural for timeless selves is a striving for a timeless realm. For Jakubisiak it is a pursuit to an eternal community of God's Church. For Lutosławski it is an aspiration for a kind of God's Kingdom on earth, a national and human community of spirits – monads. Following Louis Dumont' distinction, one may see in social and religion thought two principal and opposing tendencies: first, more primitive and common – holistic; and second, limited mainly to our cultural sphere – individualistic. So after following all this, we may notice in Jakubisiak's and Lutosławski's philosophy, how stricly individualistic axiology supported by subjective epistemology searches for its completion in holistic ontology and axiology.

Lumen Poloniae – NR 1/2008

L U M E N POLONIAE nr 1/2008

Artur Pastuszek

Stanisława Ignacego Witkiewicza potyczki z psychoanaliz ą

Skirmishes with Psychoanalysis of Stanisław Ignacy Witkiewicz

Podejmuj ąc ten temat, pomimo przekonania o znacz ącej relacji ł ącz ącej dzieło Stani- sława Ignacego Witkiewicza z konceptem Zygmunta Freuda, nie mog ę oprze ć si ę wra- Ŝeniu, Ŝe zwi ązek ten jest w du Ŝej mierze przypadkowy, Ŝe zaistniał wskutek koincy- dencji świadomych wyborów i mimowiednych zdarze ń, obejmuj ąc w szczególno ści fascynacje artystyczne, nie za ś psychologiczn ą dociekliwo ść . W ątpliwo ść moja znajduje potwierdzenie w wypowiedziach innych badaczy, gdzie psychoanaliza nie jest traktowana jako kluczowa dla kształtu jego my śli inspiracja, cho ć jednocze śnie nie umniej- sza si ę jej znaczenia jako jednej z reprezentatywnych dominant światopogl ądowych posiadaj ących swoje reperkusje w obszarze artystycznych manifestacji. Dlaczego w takim razie, chc ąc ukaza ć wyj ątkowo ść i oryginalno ść my śli Witkiewicza, si ęgam po koncepcj ę, któr ą on sam traktował z du Ŝą rezerw ą, i której, nawet po latach – w pracy bezpo średnio do niej si ę odwołuj ącej – odmówił waloru filozoficzno ści 1? Dlaczego te Ŝ, miast rozwa Ŝać źródła Witkacowskiego monadyzmu, próbuj ę ustali ć relacje wi ąŜą ce jego twórczo ść z teori ą wiede ńskiego mistrza? Otó Ŝ, niezale Ŝnie od wielu ironicznych uwag rozsianych w dziele Witkacego a odnosz ących si ę do warto ści poznawczej, czy terapeutycznej Freudowskiej propozycji, niezale Ŝnie w ko ńcu od wymowy sztandarowych utworów literackich, które t ę nowalijk ę

1 Zob. S. I. Witkiewicz, Niemyte dusze. Studium psychologiczne nad kompleksem ni Ŝszo ści (w ęzłowiskiem upo śledzenia) przeprowadzone metod ą Freuda ze szczególnym uwzgl ędnieniem problemów polskich , in: Narkotyki – Niemyte dusze , Warszawa 1979. Witkacy tak dookre śla tam Freuda, tego nie wsz ędzie nale Ŝy- cie docenionego, jednego z najwi ększych geniuszy i dobroczy ńców ludzko ści naszej epoki : Nie mo Ŝna ze ń robi ć kogo ś, kim nie jest: jakiego ś maga, arcykapłana, a nade wszystko f i l o z o f a [podkre ślenie moje], na co on sam by si ę z pewno ści ą nie zgodził, s. 192.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 62 Artur Pastuszek dyskwalifikowały jako narz ędzie medycyny 2, posiadam podstawy by s ądzi ć, i Ŝ psychoanalityczna teoria Zygmunta Freuda, która niew ątpliwie stymulowała wiele zjawisk w obr ębie kultury europejskiej ubiegłego wieku 3, zafascynowała i w ko ńcu uwiodła go swoj ą prostot ą, przejrzysto ści ą, a tak Ŝe kompozycyjn ą czysto ści ą i logik ą. Dlatego te Ŝ na kartach Niemytych dusz (1936), przymiotniki genialny , czy arcydzielny b ędą s ąsia- dowały z nazwiskiem ojca psychoanalizy: Wobec takich przedziwnych w swej prostocie tworów geniuszu dziwimy si ę tylko, Ŝe dot ąd nikt tego od samego zarania my śli nie widział, Ŝe my sami po prostu tego dawno nie wynale źli śmy, Ŝe tak długich wieków trzeba było, aby tak rzecz pozornie oczywist ą wyprodukowa ć. T ę wła ściwo ść maj ą wła śnie prawdziwe arcydzieła sztuki i rozumu – po tym nieomal pozna ć mo Ŝna ich bezcenn ą warto ść ; s ą wcieleniami jakby odwiecznie bytuj ących form i prawd: pierwsze w swej jedyno ści absolutnej i powszechno ści wyra- Ŝanej metafizycznej tre ści, drugie w swej absolutnej prawdzie najwy Ŝszej ogólno ści, obejmuj ącej w prostych formułach poj ęciowych pozornie beznadziejnie chaotyczne spl ątowiska cz ęś ciowej lub całej rzeczywisto ści 4. Tak wyznaczony cel, jakim jest prze śledzenie zwi ązków twórczo ści Witkiewicza z dwudziestowiecznymi odkryciami w obszarze psychologii jest tak Ŝe konsekwencj ą odsłaniaj ącej si ę w jego dziele specyficznej konstrukcyjnej zasady, która sw ą otwarto- ści ą przypomina Freudowsk ą propozycj ę. Umo Ŝliwiała ona bowiem zdumiewaj ącą zdolno ść absorpcji ró Ŝnorodnych idei, cz ęstokro ć ze sob ą konkuruj ących, które wzajemnie konfrontowane i reinterpretowane zyskiwały – wtłoczone w odmienny kontekst – nowy zakres, a poprzez to umo Ŝliwiały poszerzanie semantycznego pola wypowiedzi. U Freuda cel terapeutyczny uzasadniał tak ą dowolno ść , u Witkacego za ś estetyczny kontekst. Do próby okre ślenia, czy prowadziło to do nadwy Ŝki sensu powi ększaj ącej wewn ętrzne niezorganizowanie, rozproszenie dyskursu, czy te Ŝ stanowiło moment regulatywny, hierarchizuj ący, a wi ęc do oceny poprawno ści, czy te Ŝ poznawczej u Ŝy- teczno ści tak wykorzystanej zasady konstrukcyjnej powróc ę w uwagach ko ńcowych. Teraz za ś chciałbym si ę zastanowi ć nad tym, które z idei Zygmunta Freuda (lub jemu przypisywanych) stały si ę dla Witkacego tym tworzywem, które mogło zosta ć wkom- ponowane w tkank ę jego dzieła, wykorzystane, które zaś programowo odrzucał, o śmie-

2 Wystarczy si ęgn ąć do dramatu Stanisława Ignacego Witkiewicza Wariat i zakonnica , gdzie skompromi- towany lekarz Grün, b ędący karykaturalnym przerysowaniem psychoanalityka, popełnia same bł ędy terapeutyczne – pragn ąc wykorzysta ć teori ę Freuda do zmanipulowania umysłu szale ńca, doprowadza do tra- gedii. [Zob. S. I. Witkiewicz, Wariat i zakonnica, czyli Nie ma złego, co by na jeszcze gorsze nie wyszło , in: Ten Ŝe, Dramaty , tom 2, Warszawa 1972, s. 259-289]. 3 Jak pisze Ernest Gellner w swym krytycznym rozbiorze teorii Freuda: Psychoanaliza podbiła świat w ci ągu niespełna pi ęć dziesi ęciu lat, a przynajmniej dostarczyła dominuj ącego Ŝargonu, którego u Ŝywamy rozprawiaj ąc o osobowo ści i stosunkach mi ędzyludzkich [Zob. E. Gellner, Uwodzicielski urok psychoanalizy czyli chytro ść antyrozumu , Warszawa 1997, s. 14]. 4 S. I. Witkiewicz, Niemyte dusze , op. cit., s. 200-201.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Stanisława Ignacego Witkiewicza potyczki z psychoanaliz ą 63 szał czy te Ŝ zaledwie pomijał. By ć mo Ŝe wła śnie w tym, pozornie nieznacz ącym pomini ęciu, mimowolnym zaniedbaniu , kryje si ę ukształtowany w mi ędzywojniu – a odwo- łuj ący si ę do resentymentu – stereotyp psychoanalizy jako kolejnej strategii desakralizu- jącej świat, niech ęć do krytykowanego przez wiele formacji psychologizmu, czy reduk- cjonizmu? Czy zatem Witkacy powielał klisze, poprzez które psychoanaliza w pocz ątkach dwudziestego wieku była postrzegana, czy te Ŝ dostrzegał w niej potencjał dot ąd nie wyzy- skany? Ta druga kwestia uzyskała ju Ŝ po średnio odpowied ź w cytowanych opiniach na temat doniosło ści odkrycia Freuda oraz u Ŝyteczno ści przejrzystych metod terapeutycznych. Czy Ŝ jednak Witkacy nie uległ zbiorowej iluzji, która kazała psychoanaliz ę postrzega ć jedynie jako moment odsłaniania zakrytych dot ąd, mrocznych stron naszej psychiczno ści? Czy czasem nazbyt łatwo nie dał si ę uwie ść tej prostej wykładni? Ta klisza, która przywarła najmocniej do psychoanalizy, to obraz koncepcji pozbawionej statusu naukowo ści (co pó źniej zostało podparte nazwiskami tej rangi, co Karl R. Po- pper, Thomas Nagel, czy Ernst Gellner 5) wypełniaj ącej sw ą rol ę wył ącznie w praktyce klinicznej (leczenie zaburze ń, nerwic), ewentualnie b ędącej uzupełnieniem wiedzy dotycz ącej budowy i funkcjonowania umysłu. Na stałe te Ŝ przylgn ął do psychoanalizy stereotyp takiego post ępowania badawczego, które wszelk ą wiedz ę o człowieku wyprowadza z obszaru jego seksualno ści: Panseksualizm i panneurotyzm naruszały istniej ącą sfer ę sacrum; podwa Ŝały przekonanie o niewinno ści dziecka (jego czysto ści seksualnej), oraz o transcendentnym charakterze religii; naruszały panuj ący porz ądek zdroworozs ądkowy; najwi ęcej wi ęc budziły emocji 6. Czy w takim razie parametry owej wykładni nie zdeterminowały tak Ŝe prób powzi ę- tych w Niemytych duszach ? Jednak Ŝe, zanim ugruntujemy przekonanie co do rzeczywistych zwi ązków twórczo ści Witkacego z psychoanalityczn ą koncepcj ą, powinni śmy si ę zastanowi ć nad szerszym kontekstem, jaki stanowiła recepcja my śli Freuda i jej euro- pejskie echa, a w konsekwencji tak Ŝe doniosło ść dla klimatu intelektualnego Polski. Analizuj ąc te relacje – nie jedynie z perspektywy u Ŝyteczno ści terapeutycznej psychoanalizy, ale przede wszystkim reperkusji oraz znaczenia dla kształtu współczesnego dyskursu ogniskuj ącego si ę wokół prób rekonstrukcji wizerunku człowieka 7 – dziwi ć

5 Gellner wyklucza psychoanaliz ę (podobnie, jak czyni to z teori ą Karola Marksa) z grona autentycznych teorii naukowych, przyrównuj ąc j ą do świeckiej religii, gdzie sceptycyzm nacechowany jest pejoratywnie i opisywany w terminach oporu i gdzie odsłaniana prawda uto Ŝsamiana jest z objawieniem – pomija wery- fikowalno ść , narzuca za ś obowi ązek moralny. 6 Z. Rosi ńska, Psychoanalityczne my ślenie o sztuce , Warszawa 1985, s. 11-12. 7 Nieprzypadkowe jest to, Ŝe przełom XIX i XX wieku obfituje w takie próby ustanowienia dla człowieka nowego, rozpoznawalnego wizerunku; na kanwie przeczu ć, antycypacji kl ęski o świeconego projektu budowane s ą kolejne konstrukcje krytyczne, demistyfikuj ące utrwalony obraz. Pojawia si ę przecie Ŝ tak Ŝe za

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 64 Artur Pastuszek mo Ŝe, i Ŝ problematyka recepcji i inspiracji psychoanalitycznych w obszarze kultury polskiej do dzi ś nie doczekała si ę (cho ć od wydania Traumdeutung min ęło ju Ŝ przeszło 100 lat) szczegółowego opracowania. Gdy prze śledzimy literatur ę przedmiotu, to zauwa Ŝymy zdumiewaj ące ubóstwo analiz dotykaj ących konsekwencji i wpływu tego, jednego z najbardziej inspiruj ących, nurtu dwudziestowiecznej my śli europejskiej na artystyczn ą i intelektualn ą atmosfer ę Polski 8. Istniej ą monografie próbuj ące przybli Ŝyć zastosowanie psychoanalitycznych metod w terapii, działaniach klinicznych, w teorii sztuki, krytyce literackiej, lecz nie odnajdziemy prac analizuj ących histori ę polskiej recepcji my śli Freuda, cho ć po wnikliwym przejrzeniu zachowanych materiałów oka Ŝe si ę, Ŝe to w Polsce wła śnie pojawiły si ę najwcze śniej o środki terapeutyczne oraz środo- wiska propaguj ące jego teorie 9. Na czym zasadza si ę wi ęc ten brak zainteresowania badaczy, skoro współcze śnie śledzimy stał ą obecno ść i intelektualny walor tej Ŝe problematyki? Je śli nawet przyjmiemy, Ŝe u źródeł tej swoistej amnezji le Ŝy maj ący drobnomieszcza ńsk ą proweniencje resentyment, to nie mo Ŝemy jednocze śnie nie dostrzec, i Ŝ problem z opisaniem polskiej recepcji psychoanalizy posiada jeszcze inne przesłanki – pierwsz ą jest utrzymuj ące si ę w środowiskach konserwatywnych przekonanie o lewi- cowej proweniencji i antykatolickim ostrzu psychoanalizy 10 , oraz jej kulturowej obco- ści; drug ą za ś stanowi ą tragiczne dzieje Polski i Polaków. Cho ć, gdy przyjrzymy si ę baczniej polskim kolejom my śli Freuda, to oka Ŝe si ę, Ŝe nad Wisł ą jego pomysły nie tylko doczekały si ę bodaj Ŝe najszybszego odzewu, ale uformowały dosy ć pr ęŜ nie rozwijaj ące si ę środowisko. Pomimo, i Ŝ recepcja psychoanalizy trafiała tutaj na opór podobny do odległego o kilkaset kilometrów Wiednia, to środowiska lwowskie, czy kra- kowskie szczyci ć si ę mog ą olbrzymi ą ilo ści ą publikacji nie jedynie popularyzatorskich (omówienia, artykuły, recenzje), tłumacze ń i podr ęczników, ale tak Ŝe tekstów interpretuj ących przestrze ń literackich kreacji.

spraw ą filozofów niemieckich (Max Scheler, Helmuth Plessner, czy Arnold Gehlen) antropologia filozoficzna jako w pełni samodzielna dyscyplina. 8 Zwraca na to uwag ę tak Ŝe Paweł Dybel w swej pracy zatytułowanej Urwane ście Ŝki. Przybyszewski – Freud – Lacan , Kraków 2000. Metafor ą urywaj ących si ę śladów, dróg opisuje teren bada ń, który ze wzgl ędu na sw ą specyfik ę historyczn ą (przemiany niepodległo ściowe, wojny) i etniczn ą (wielu polskich psychoanalityków posiadało Ŝydowskie pochodzenie, wi ęc skazanych było na eksterminacj ę, b ądź migra- cj ę) utrudnia poszukiwania. 9 Przedwojenn ą psychoanaliz ę polsk ą reprezentuj ą przede wszystkim przedstawiciele środowisk medycznych i akademickich, którzy wcze śnie opu ścili Polsk ę publikuj ąc w j ęzyku niemieckim, angielskim czy francuskim (jak Helena Deutch, czy Hanna Segal), b ądź te Ŝ dotrwali niemal Ŝe do wojennej zawieruchy prowadz ąc sw ą działalno ść kliniczn ą i popularyzatorsk ą w kraju (jak Ludwik Jekels, Hermann Nunberg, czy Gustaw Bychowski). Nie nale Ŝy oczywi ście zapomina ć o olbrzymim wkładzie pracy w tłumaczenie i upowszechnianie my śli Freuda, jak ą wykonali powojenni autorzy, tacy, jak Jerzy Prokopiuk, Zofia Rosi ń- ska, Robert Reszke, czy ostatnio Paweł Dybel. 10 Jest ono o tyle zasadne, Ŝe pierwsi przedstawiciele szkoły psychoanalitycznej w Polsce byli zazwyczaj zwi ązani z post ępowymi ugrupowaniami lewicowymi.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Stanisława Ignacego Witkiewicza potyczki z psychoanaliz ą 65

Od 1911 roku Ludwik Jekels wydaje we Lwowie Polsk ą Bibliotek ę Psychoanalitycz- ną, w której ukazuj ą si ę przekłady najwa Ŝniejszych psychoanalitycznych prac (m. in. O psychoanalizie , oraz Pschychopatologia Ŝycia codziennego Freuda ), ale tak Ŝe oryginalne prace polskich badaczy. W roku 1914 zostaje wydana w j ęzyku niemieckim roz- prawa Jekelsa Der Wendepunkt im Leben Napoleons I , która jako pierwsza podejmuje prób ę interpretowania historycznych wydarze ń z perspektywy psychoanalitycznej. Jed- nak olbrzymi rezonans w polskich środowiskach artystycznych i intelektualnych wywo- łaj ą prace Gustawa Bychowskiego podejmuj ące nie tyle teoretycznoliteracki wysiłek, co raczej usiłuj ące przy pomocy teorii Freuda interpretowa ć postaci wielkich polskich pisarzy. Najwi ęcej krytycznych uwag i polemicznych głosów wywołała publikacja Bychowskiego z 1930 roku Słowacki i jego dusza. Studium psychoanalityczne . Rozgo- rzały wokół niej spory, w których przewa Ŝały pozamerytoryczne argumenty podnosz ące kwesti ę szargania narodowych świ ęto ści, ataku na tradycyjne chrze ścija ńskie warto ści, czy sprowadzania wieszcza do poziomu zwierz ęcego seksualizmu. Na podobny opór, co w niezbyt odległych od Wiednia Krakowie, czy Lwowie – na- potykała recepcja psychoanalizy w Niemczech, we Francji, czy te Ŝ w rodzimej Austrii. W ojczy źnie Freuda ograniczała si ę tak Ŝe do w ąskiego kr ęgu jego współpracowników i niewielkiej grupy sympatyzuj ących z nim medyków i intelektualistów. Jako przyczynę takiej sytuacji mo Ŝna wskaza ć olbrzymi sceptycyzm i niech ęć (czasami tak Ŝe wrogo ść ) środowisk drobnomieszcza ńskich i akademickich budowane w oparciu o utrwalany stereotyp freudyzmu postrzeganego jako naruszenie utrwalonego społecznego porz ąd- ku, jako niczym nie uzasadnione wyró Ŝnianie nie świadomego czynnika w kształtowa- niu ludzkiego universum , świata kultury, w tym podkre ślanie doniosło ści sfery erotycz- nej. Doszukiwano si ę w takim uj ęciu próby zdyskontowania stabilnego układu społecz- nego, rozbudzania ciemnych, atawistycznych sił. Ten dosy ć prosty schemat interpretacyjny, który został z psychoanaliz ą skojarzony – zamiar uderzenia i rozbicia świata warto ści wielowiekow ą tradycj ą utrwalonych – mógł by ć reinterpretowany tak Ŝe w obszarze filozoficznej refleksji. Zyskiwał wtedy nie tylko wymiar radykalnej teorii społecznej, ale pewnej światopogl ądowo uwarunkowanej refleksji o człowieku. Jak wskazuje Agata Bielik-Robson 11 , obraz człowieka fundowany nam przez Freu- dowska psychoanaliz ę jest restytucj ą naruszonego i stłamszonego przez tradycyjny,

11 Zob. A. Bielik-Robson, Duch powierzchni. Rewizja romantyczna i filozofia , Kraków 2004. Nale Ŝałoby jednak zwróci ć uwag ę, Ŝe to, co w swej pracy Bielik-Robson etykietuje jako romantyczne , a wi ęc tendencj ę do ł ączenia, scalania, przekraczania o świeconego dyskursu, którego konsekwencj ą mo Ŝe by ć jedynie systemowo ść i redukcjonizm nowoczesno ści, przełamuje standard narracji, utrwalone klisze – z jednej strony wydobywaj ąc romantyzm z przykurzonej szuflady idealizmu i irracjonalizmu, wskazuj ąc jak jego strategia odbiega od rozwi ąza ń transcendentalizmu, z drugiej za ś zakładaj ąc, i Ŝ cała „ modernista” Ŝyje

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 66 Artur Pastuszek postkartezja ński paradygmat świadomo ści, romantycznego wizerunku podmiotowo ści. Na plan pierwszy wysuwa si ę tutaj Ja odczuwaj ące i ontologicznie ze światem równo- rz ędne, czuj ąca dusza ( die fühlende Seele ): Dusza czuj ąca [...] nie jest to Ŝsama z cogito filozofii nowo Ŝytnej, cho ć posiada takie cechy jak samozwrotno ść i poczucie własnego istnienia. W heglowskim uj ęciu teleolo- gicznym, nakierowanym na cel, jakim jest pełna samowiedza ducha absolutnego, dusza czuj ąca jest zaledwie proto świadomo ści ą, półzwierz ęcym etapem ewolucji ducha, który nie całkiem jeszcze wydobywa si ę spod dominacji świata naturalnego: dusza czuj ąca, pomimo tego, i Ŝ posiada ju Ŝ zarodkow ą „ świadomo ść siebie”, nadal jeszcze nie rozwi- nęła w sobie pełnego poczucia wolno ści, nadal Ŝyje uwikłana w ciało i otaczaj ącą ja rzeczywisto ść . W pełni rozwini ętą świadomo ść filozoficzn ą cechuje „niesko ńczona ne- gatywno ść ”, to znaczy zdolno ść do negowania wszelkiego bytu jako takiego, ł ącznie z istnieniem cielesnym samego Ja. Dusza czuj ąca nie jest jeszcze zdolna do takiego „wysiłku” refleksji i nie wyodr ębnia swojego bytu spo śród bytu świata: jest-w-świecie, który jawi si ę jej równie rzeczywisty jak ona sama, jakby powiedział Heidegger – albo, jakby to z kolei uj ął Freud – Ŝyje pod nieustann ą, niekwestionowan ą presj ą Zasady Rzeczywisto ści 12 . W takim, filozoficznym wi ęc, kontek ście mo Ŝe by ć tak Ŝe psychoanalityczna rewolta postrzegana – nie jedynie jako dekonstruuj ąca zastany porz ądek kolejna demaskatorska strategia, narz ędzie posiadaj ące przede wszystkim społeczny kontekst, ale tak Ŝe próba fundowania nowej antropologii na gruzach podzielonego, rozproszonego świata. Czy jednak to ten wymiar jako kolejny przejaw anty-oświeceniowego buntu, który posiadał swe implikacje w specyficznej teorii kultury, zainteresował Witkiewicza? Wydaje si ę, i Ŝ to raczej ów stereotypem wyznaczony porz ądek rozumienia kazał mu w psychoanalizie dostrzec narz ędzie przede wszystkim radykalnego przebudowywania świata. Co mo Ŝe usprawiedliwia ć taki wniosek? Otó Ŝ psychologia Freuda pojawia si ę w centrum zainteresowania Witkacego dopiero wraz z rozbudzeniem u niego wra Ŝliwo ści społecznej. Dot ąd z nonszalancj ą odnosił si ę on do tzw. spraw społecznych, czy te Ŝ narodowych. W swych literackich produkcjach cz ęstokro ć traktował je jedynie jako swobodnie na- szkicowane tło – konieczny element topografii, ułatwiaj ący identyfikacj ę, b ądź element przyj ętej konwencji estetycznej. Tym bardziej zaskakuj ące, Ŝe wła śnie pisz ąc Niemyte dusze kwestie te uczynił centralnym motywem, ju Ŝ to nie w formie jedynie lu źnych impresji (jak to w zwyczaju wcześniejszym miewał), lecz zwartej my ślowo koncepcji. Nie oznacza to, oczywi ście, Ŝe wcze śniej kwestie te umykały uwagi Witkacego – jego

ideami romantycznymi, poddaj ąc je nieustannej transformacji [s. 492] oraz ogniskuj ąc swe analizy wokół w pełni współczesnych kwestii wpływu, do świadczania, demitologizowania, odczarowania świata, 12 Ibidem, s. 9-10.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Stanisława Ignacego Witkiewicza potyczki z psychoanaliz ą 67 rozwa Ŝania dotycz ące procesu uspołecznienia indywiduów i rodz ących si ę na tym tle napi ęć pojawiały si ę ju Ŝ wcze śniej: raz jako próba wyja śnienia kontekstu twórczej aktywno ści człowieka, w innym za ś miejscu jako wewn ętrzny mechanizm kształtuj ący świat kultury. Lecz dopiero na kartach Niemytych dusz kwestie te nie b ędą stanowiły jedynie zaplecza argumentacyjnego, tylko cel przeprowadzanych analiz. Tym samym dopiero wtedy zostanie w pełni zrealizowany eksperyment, któremu poddał Witkacego jego ojciec, a który przyjdzie nam w tym miejscu wyja śni ć. Pod ąŜ aj ąc ście Ŝkami przetartymi ju Ŝ przez wielu interpretatorów twórczo ści Witka- cego nie popełnimy nadu Ŝycia zakładaj ąc, Ŝe przesłank ą wcze śniejszego, lekcewa Ŝą cego stosunku do kwestii społecznych mogła by ć swoista psychomachia toczona przez młodego artyst ę z ojcem. Witkiewicz senior był postrzegany przez syna jako despota, spod którego władzy usiłował jak najszybciej si ę wyswobodzi ć. Okres dojrzewania Stanisława Ignacego opisywany jest jako całkowicie zmanipulowany przez ojca, który swe wychowawcze idee urzeczywistniał w modelowaniu, projektowaniu geniuszu wła- snego dziecka. Zgodnie bowiem z przekonaniem Stanisława Witkiewicza, Ŝe szkoła zabija indywidualizm, odbiera energi ę twórcz ą i działa niezgodnie z psychologi ą czło- wieka, jego syn nigdy do niej nie ucz ęszczał, nigdy te Ŝ nie zdobył Ŝadnego formalnego wykształcenia poza eksternistycznie zdanym egzaminem maturalnym. Jako jedyne dziecko, obiekt wielkiej ojcowskiej miło ści, stał si ę przedmiotem specyficznego eksperymentu wychowawczego – ojciec próbował od najmłodszych lat wprowadza ć go w kr ąg uznanych przez siebie warto ści zarówno artystycznych, estetycznych, jak i spo- łecznych. Był wi ęc Witkacy samoukiem, mógł uczy ć si ę czego chciał i kiedy chciał, zach ęcano go jedynie do ró Ŝnych form artystycznej ekspresji i rozwoju własnych talentów w oto- czeniu starannie dobieranych przez ojca prywatnych nauczycieli. Wła ściwie pozostawał on w tym okresie stale pod opiek ą ojca, pod jego czujnym okiem – celem było bowiem uczynienie z syna genialnego artysty, wra Ŝliwego zarówno na pi ękno, jak i na sprawy społeczne. O ile jednak pierwszy z celów wychowawczych został dosy ć szybko zrealizowany i Witkacy ju Ŝ we wczesnym dzieci ństwie wykazywał ponadprzeci ętn ą wra Ŝli- wo ść artystyczn ą i rodz ący si ę talent, to próby wyczulenia młodego twórcy na problemy zwi ązane z funkcjonowaniem społecze ństwa nie powiodły si ę. By ć mo Ŝe nało Ŝyły si ę tutaj dwie rozbie Ŝne tendencje. Zgodnie z pierwsza chciał Stanisław Witkiewicz wyhodowa ć całkowicie niezale Ŝne, samodzielne indywiduum, które oparłoby si ę głupocie zbiorowo ści – i ta próba indywidualizacji procesu pedago- gicznego zako ńczyła si ę sukcesem. Natomiast druga miała Witkacego na powrót w zbiorowo ści osadzi ć, uwra Ŝliwi ć go na jej problemy – i tutaj napotykała na zdecydowany opór. W Witkacym rodzi si ę bowiem bunt, ch ęć wyrwania si ę spod władzy ojca. Kon-

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 68 Artur Pastuszek flikt mi ędzy nimi stopniowo narasta i prowadzi do coraz wi ększych rozbie Ŝno ści nawet w akceptowanym pocz ątkowo planie artystycznym. Malarstwo Witkacego zaczyna odbiega ć formalnie od dotychczasowych kanonów, powstaj ą tzw. potwory 13 . Jednak najwi ększa ró Ŝnica uwidacznia si ę na płaszczy źnie filozoficznej – Witkacy bowiem próbuje absolutyzowa ć swoj ą indywidualno ść , co jest zapewne tak Ŝe konsekwencj ą przyj ętych wobec niego strategii wychowawczych. Trzeba b ędzie kolejnych intensyw- nych dozna ń, kolejnych upadków i wzlotów, aby wzrosło zainteresowanie tak lekcewa- Ŝon ą problematyk ą społeczn ą. W mi ędzyczasie, za namow ą przyjaciół, pogr ąŜ ony w depresji i n ękany prze świad- czeniem o rychłym szale ństwie 14 , Witkacy poddaje si ę (jako jeden z pierwszych Pola- ków 15 ) terapii psychoanalitycznej u przyjaciela rodziców, Karola de Beaurain. Mam podstawy jednak Ŝe przypuszcza ć, Ŝe z teori ą Freuda zetkn ął si ę ju Ŝ wcze śniej, zwłasz- cza, Ŝe rok przyst ąpienia do terapeutycznego eksperymentu (1912) jest jednocze śnie czasem, w którym trwaj ą dyskusje nad opublikowanymi w j ęzyku polskim pracami Freuda. Co prawda, poza korespondencj ą nie odnajdujemy jeszcze śladów psychoanalitycznej inspiracji w jego dziele, ale z tych lu źnych uwag i pó źniejszych (pisanych po latach) komentarzy mo Ŝemy zło Ŝyć obraz młodzie ńca je śli nie zafascynowanego, to na pewno zainteresowanego teori ą wiede ńskiego mistrza. Wskutek tragicznych okoliczno ści (samobójcza śmier ć narzeczonej w lutym 1914 roku, oraz przerwany wybuchem wojny wyjazd z Bronisławem Malinowskim do Au- stralii i pó źniej na Nowa Gwine ę, a nast ępnie wojenno-rewolucyjny epizod w Rosji) terapia zostaje przerwana – jak to ujmie Witkacy – na etapie analitycznym. Metoda psychoanalityczna bowiem, według niego, pozwalała nie tylko na przeanalizowanie (psychiczne rozbabranie ) kompleksów ( węzłowisk ), ich źródeł generuj ących spl ątanie , czy rozproszenie osobowo ści, ale te Ŝ umo Ŝliwiała zsyntetyzowanie, zestrojenie ich w cało ść . Niestety, tego drugiego elementu zabrakło – st ąd, jak pó źniej b ędzie wspomi- nał, nie odczuł zwi ązanych z ni ą dobrodziejstw (albo, jak ironicznie komentował w li-

13 Aczkolwiek to, co staram si ę interpretowa ć jako przesłank ę pó źniejszych poszukiwa ń Witkacego w zakresie relacji indywiduum – społecze ństwo, a wi ęc przejawy twórczego buntu wobec zastanych artystycznych konwencji, i co w pó źniejszym okresie zyskało wła śnie psychoanalityczn ą eksplikacj ę, Wojciech Sztaba opisuje jako konsekwencj ę zetkni ęcia si ę z Freudowsk ą teori ą: Interpretacja demonizmu jako przejawu najgł ębszych, nieucywilizowanych pokładów psychiki, tych, gdzie króluje zniszczenie, wyra źnie została wywiedziona z teorii psychoanalizy Freuda, któr ą miał okazj ę pozna ć w praktyce ju Ŝ przed wojn ą, wła śnie w okresie rysowania pierwszych potworów . [Zob. W. Sztaba, Gra ze sztuk ą. O twórczo ści Stanisława Ignacego Witkiewicza , Kraków 1982, s. 65]. 14 Cho ć w Niemytych duszach Witkacy przedstawia okoliczno ści tej decyzji w świetle odmiennym – miała by ć ona wynikiem konsultacji i zainteresowania nowymi metodami, miała tak Ŝe stanowi ć prób ę systematycznego kursu praktycznego psychoanalizy [Zob. S. I. Witkiewicz, Niemyte dusze , op. cit., s. 191]. 15 Wśród interpretatorów twórczo ści Witkacego mo Ŝna znale źć ostro Ŝnie lub kategorycznie formułowane sądy, Ŝe był pierwszym, który trafił na psychoanalityczn ą kozetk ę. [Zob. D. C. Gerould, Stanisław Ignacy Witkiewicz jako pisarz , Warszawa 1981].

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Stanisława Ignacego Witkiewicza potyczki z psychoanaliz ą 69 stach cykl terapeutyczny – nie wmówiono mu kompleksu embriona ). Z perspektywy za ś tak piel ęgnowanego indywidualizmu – ta terapeutyczna niezupełno ść uchroniła go przed niweluj ącym działaniem podobnych praktyk. Bowiem definitywne rozwi ązanie wszystkich kompleksów ( węzłowisk ) pozbawi ć mo Ŝe, według Witkiewicza, artystycznej pasji (rodz ącej si ę przecie Ŝ w obszarze napi ęć , w Ŝywiole nierównowagi i asymetrii). St ąd: artystyczna wra Ŝliwo ść i na niej nadbudowana estetyczna świadomo ść mog ą posiada ć chorobowe tło – osobowo ść twórcy przecie Ŝ, to osobowo ść neurotyczna, wi ę- cej – schizoidalna. Patologia, naruszenie normy, zaburzenie stanowi ą dla niej Ŝyzn ą gleb ę. Za ś działania znosz ące wewn ętrzne napi ęcia ( ratujące człowieka przed sob ą samym ) łagodz ąc skutki takiego rozdarcia niweluj ą w nim potencjał twórczy. Co prawda, Witkacy dostrzega niedowodliwość tak postawionej tezy, gdy Ŝ skomplikowany nie- zmiernie eksperyment nie mo Ŝe by ć powtórzony w tych samych warunkach (przerobie- nie czyjego ś Ŝycia z psychoanaliz ą i bez )16 , przyjmuje j ą jednak jako dobrze uzasadnio- ną. O ile jednak w stosunku do siebie, jako osobowo ści n ękanej rozmaitymi przypadło- ściami, – a wi ęc niezrównowa Ŝonej, generuj ącej sytuacje graniczne – mógł zaniecha ć takich terapeutycznych działa ń, to dostrzegał ich sens w odniesieniu do innych, bardziej ni Ŝ arty ści uŜytecznych elementów społecznej struktury. To, co dla artysty mo Ŝe okaza ć si ę zgubne, to dla normalnego obywatela jest błogosławie ństwem. Lecz tego rodzaju dystans wobec własnej osoby wytworzył Witkacy dopiero w pó źniejszych latach – nie wiemy jednak Ŝe jak wielki w tym był udział studiów (nie doko ńczonych, jak wiemy) nad Freudem. Przez długi czas psychoanaliza pozostaje jedynie śladem obecnym w jego twórczo ści dramatycznej, czy powie ściowej 17 , momentem, wobec którego cz ęsto si ę dystansuje i cz ęstokro ć ironicznie przetwarza (cho ć, jak zaznaczał, nigdy warto ści jej nie deprecjonował), jednak Ŝe nie stanowi głównej osi jego refleksji. Dopiero próba rozpoznania węzłowisk duszy polskiej stanowi pretekst do si ęgni ęcia po psychoanalityczne narz ędzie. Pomostem pomi ędzy my ślą Freuda a społecznymi ideami Witkacego wkomponowa- nymi w historiozoficzny schemat stała si ę o dziwo, praca niemieckiego psychiatry, Ernsta Kretschmera Kırperbau und Charakter . W komentarzach badaczy zainteresowanie t ą rozpraw ą omawiaj ącą ró Ŝne typy fizyczne i psychologiczne oraz wzajemne

16 S. I. Witkiewicz, Niemyte dusze , op. cit., s. 193. 17 Jak zauwa Ŝa Daniel C. Gerould, pierwsz ą wzmiank ę o Freudzie mo Ŝna odnale źć w dramacie Maciej Korbowa i Bellatrix z 1918 roku, co w skali europejskiej literatury nale Ŝy do najwcze śniejszych takich nawi ąza ń. [Zob. D. C. Gerould, Stanisław Ignacy Witkiewicz jako pisarz , op. cit., s.88-89, przyp. 25]. Na prekursorstwo zwi ązane z wprowadzaniem Freudowskich metod do literatury (dramaty Matka i Wariat i zakonnica , oraz powie ść Nienasycenie ) wskazuje tak Ŝe Anna Mici ńska w Nocie wydawniczej do Niemy- tych dusz , in: Narkotyki. Niemyte dusze , Warszawa 1993.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 70 Artur Pastuszek mi ędzy nimi korelacje nie przynosi zaszczytu intelektualnej przenikliwo ści Witkacego 18 . Có Ŝ mogło go uj ąć w tak powierzchownej i redukcjonistycznej koncepcji? Podkre ślał, iŜ ta niesłychana komplikacja struktur psychofizycznych uj ęta w tak prost ą klasyfika- cj ę19 posiada znamiona geniuszu, który tym samym rozbudził jego samo świadomo ść , jak i sposób postrzegania innych. Zafascynował go tak Ŝe sposób, w jaki Kretschmer opisywał ujawnianie si ę w tkance społecznej tego, co nazywamy patologicznym : Zasadniczym twierdzeniem Kretschmera jest to, Ŝe szpital wariatów jest powi ększa- jącym szkłem, przez które patrzymy na zdrowe społeczeństwo 20 . Te dwa pomysły jawi ą si ę jednak Witkiewiczowi w obecnym, skomplikowanym świecie, jako konieczne dopełnienie obrazu człowieka (maj ą wi ęc jednak tak Ŝe swój filozoficzny wymiar) a zarazem stanowi ą u Ŝyteczne narz ędzia radzenia sobie z nawar- stwiaj ącymi si ę problemami (tu wyczerpuje si ę ich pragmatyczny sens) 21 Nakierowuj ą one jednak uwag ę nie tyle na terapeutyczny efekt mycia dusz (co zdaje si ę przewrotnie sugerowa ć Witkacy), ile na konieczno ść przyj ęcia wcze śniej ju Ŝ postawionej diagnozy. Swoje pogl ądy dotycz ące dziejów ludzko ści i rozwoju społecze ństw w postaci w miar ę uporz ądkowanego wykładu przedstawił Witkacy ju Ŝ wcze śniej, w Nowych formach w malarstwie 22 . Niemyte dusze poszerzyły t ę problematyk ę, cho ć tekst ten, posiadaj ący charakter publicystyczny, w którym z du Ŝą swobod ą ł ączone s ą z obserwa- cjami psychologicznymi ró Ŝne teorie (obudowuj ące jednocze śnie wcze śniej zaprezen- towany historiozoficzny schemat pomysłami nawi ązuj ącymi do teorii Kretschmera, Freuda, czy Malinowskiego), nie był i do dzi ś nie zawsze jest traktowany powa Ŝnie. Obydwa teksty odnosz ą si ę do obecnego w twórczo ści Witkiewicza przeświadczenia o ci ągło ści dziejów i jedno ści kultury, które z kolei opiera si ę na analizie historycznego procesu przechodzenia prymitywnych zrzesze ń, nazywanych amorficznymi bandami prymitywu społecznego , w coraz bardziej skomplikowane społeczne twory. Du Ŝe znaczenie mo Ŝna przypisa ć w tym wzgl ędzie przyja źni Witkacego z Bronisławem Mali- nowskim i zainteresowaniem dla współczesnej mu etnografii i etnologii. Uzasadnienia funkcjonowania społecze ństw, ich religii, kultury, poszukuje Witkacy w sferze uczu ć metafizycznych. Tym, co ma ze świata natury wywie ść człowieka zagwarantowa ć mu autonomi ę, jest świat warto ści opisywany cz ęstokro ć jako obszar konfliktu, wewn ętrz- nie rozdarty, sprzeczny. Warto ści społeczne (sytuuj ące si ę w obszarze etyki) uwa Ŝa

18 J. Bło ński, Do świadczenie dekadencji w powie ściach Stanisława Ignacego Witkiewicza , in: Studia o Stanisławie Ignacym Witkiewiczu , pod red. M. Głowi ńskiego i J. Sławi ńskiego, Wrocław 1972, s. 50. 19 S. I. Witkiewicz, Niemyte dusze , op. cit., s. 197. 20 Ibidem, s. 199. 21 Mo Ŝe dawniej, gdy Ŝycie nie było tak skomplikowane, mo Ŝna si ę było obej ść bez tych teorii – jako te Ŝ obchodziła si ę bez nich na swoje nieszcz ęś cie ludzko ść . 22 Zob. S. I. Witkiewicz, Nowe Formy w malarstwie i wynikaj ące st ąd nieporozumienia , in: Pisma filozoficzne i estetyczne, T. 1. , Warszawa 1974.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Stanisława Ignacego Witkiewicza potyczki z psychoanaliz ą 71 bowiem za mo Ŝliwe do wyprowadzenia z natury biologicznej człowieka, gdy Ŝ maj ą one bowiem słu Ŝyć rozwojowi gatunku i s ą przez przyrod ę niejako zaprogramowane . War- to ści te znajduj ą si ę w stałym konflikcie z warto ściami indywidualnymi, które ze wzgl ędu na uspołecznienie straciły sens instrumentalny z punktu widzenia gatunku. To wła śnie tym indywidualnym warto ściom przypada niebagatelna rola w toku ewolucji gatunkowej, le Ŝą one bowiem u podstaw autonomicznych religii, sztuki i filozofii. W rozwoju ludzko ści Witkacy wskazuje dwa momenty kluczowe: moment narodzin władzy indywidualnej (zwi ązanej z religi ą, czy te Ŝ magi ą) oraz moment jej zmierzchu i powstania demokracji. Ta cezura odgranicza czasy wielkich ludzi od czasów dzisiej- szych zdominowanych przez bylejako ść . W czasach tych dostrzega Witkacy znami ę upadku, kryzysu, który odnosi si ę do całej kultury europejskiej, jednak Ŝe kraj, w którym przyszło mu Ŝyć i tworzy ć zdaje si ę nosi ć najwyra źniejsze pi ętno. Dlatego te Ŝ porusza go nasza zbiorowa psychologia nad ętych na wielko ść nierobów 23 . Dlaczego jednak w Niemytych duszach , w niezbyt uporz ądkowanej formie, próbuje Witkacy dla wyja śnienia funkcjonowania społecze ństwa polskiego, a ści ślej dla ujaw- nienia jego wad wewn ętrznych, posłu Ŝyć si ę psychoanaliz ą? Du Ŝą cz ęść rozwa Ŝań zajmuje analiza kompleksu ni Ŝszo ści, który według niego ma ogromne znaczenie kulturo- twórcze, poniewa Ŝ ści śle zwi ązany jest z d ąŜ eniem do transcendencji, wynika za ś z niemo Ŝliwo ści zaspokojenia p ędu do niesko ńczono ści. Celem tak pomy ślanej terapii ma by ć doprowadzenie do pełnego u świadomienia swego istnienia indywidualnego, społecznego i narodowego, a to z kolei ma pozwoli ć na rozpocz ęcie nowego Ŝycia , którego ide ą przewodni ą stanie si ę harmonijny rozwój osobowo ści , który w konsekwencji jest ostatecznym celem wszelkich społecznych transformacji. Witkacy podkre śla wielokrotnie, Ŝe chodzi tutaj o szcz ęś cie zwi ązane z rozwojem wszystkich indywiduów, a nie jakiego ś ponadindywidualnego tworu, mrowia , które przyzwyczaili śmy si ę nazywa ć społecze ństwem czy te Ŝ ludzko ści ą, poniewa Ŝ horyzont, ku któremu zmierzamy prowadzeni przez ślepe społeczne siły , sam jest ułudny, skrywa pustk ę a materializuje si ę w postaci powszechnego zbaranienia , instrumentalizacji i mechanizacji. Ten pozór jest pokarmem masowej wyobra źni, w niej lokuje najwi ększy kapitał. W tej sytuacji d ąŜ eniem naszym powinno by ć osi ągni ęcie takiego stanu, w którym ka Ŝde zindywidualizowane Istnienie Poszczególne mogłoby w autonomicznych, wolnych aktach przełamywa ć presj ę sko ńczono ści, który zapewniłby uczciw ą, zgodn ą i kulturaln ą koegzystencj ę ró Ŝnych narodów, a które z kolei tworzyłyby jednocze śnie wspóln ą gospodarcz ą organizacj ę podobn ą do współ Ŝycia organów w organi- zmie .

23 S. I. Witkiewicz, Niemyte dusze , op. cit., s. 279.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 72 Artur Pastuszek

Według Witkacego do takiego stanu powszechnej szcz ęś liwo ści mo Ŝna byłoby doj ść na drodze tzw. rewolucji od góry , lecz niestety, to tak Ŝe ukazuje si ę nam w konsekwencji jako w pewnym sensie niespełnialna utopia , poniewa Ŝ panuje u nas straszliwy brak prawdziwie morowych, genialnych ludzi, tj. snardzów maj ących intuicj ę chwili i umie- jących w tej odpowiedniej chwili kondensowa ć odpowiednie układy sił 24 . Do rewolucji od góry bowiem potrzebny jest władca, silne indywiduum wyposa Ŝone nie tylko w świadomo ść , ale i nieograniczony potencjał energii duchowej oraz ideowe zaplecze. Jednak Ŝe na skutek nasycenia społecznego roztworu twórczo ści ą i czynami wielkich ludzi, nie ma warunków ani mo Ŝliwo ści, aby takie indywiduum mogło si ę narodzi ć. Pragnienie stworzenia u świadomionego władcy jest zaj ęciem nie tylko beznadziej- nym, ale i daremnym. St ąd te Ŝ, według Witkiewicza, nale Ŝy nasz ą wizj ę krainy szcz ę- ścia zmodyfikowa ć w my śl zasady skoro nie ma, co si ę lubi, to si ę lubi, co si ę ma . Sko- ro nie mo Ŝna osi ągn ąć wymarzonych granic raju, to trzeba si ę z tym wszystkim po prostu pogodzi ć jako z wielk ą konieczno ści ą dziejow ą, wtedy te Ŝ dopiero mo Ŝe zapanowa ć raj na ziemi 25 . Czy wi ęc terapia ma polega ć jedynie na ujawnieniu newralgicznych miejsc owych narodowych węzłowisk ? Aby jednak do takiej zgody doszło, musimy u świadomi ć sobie nasze poło Ŝenie. I tutaj pomocna okaza ć si ę mo Ŝe psychoanaliza, która nie tylko uka Ŝe nam w innym świetle wszystkie nasze problemy, ale tak Ŝe wydob ędzie na światło dzienne dotychczas nie uświadamiane węzłowiska . Zwłaszcza za ś jest ona pomocna podczas badania niskiego pod ka Ŝdym wzgl ędem prawie poziomu naszego kraju w celu wydobycia narodowych kompleksów i wad, w wydobywaniu przyczyn takiego stanu. St ąd te Ŝ przeprowadza Witkacy analiz ę naszej narodowej historii, dostrzegaj ąc w niej jedynie takie fakty, wobec których nie mo Ŝe ukry ć wstydu i oburzenia. Według Witkiewicza pasmo polskich nieszcz ęść rozpocz ęło si ę w momencie przyj ęcia chrze ścija ństwa i kultury z Zachodu, a nie od strony Bizancjum, co spowodowało nie tylko zwichni ęcie naszego charakteru narodowego, zahamowanie swoistej kultury i wypaczenie tych wła ściwo ści duszy, które mogłyby by ć podstaw ą wielkich czynów społecznych i wielkiej twórczości , lecz tak Ŝe doprowadziło do powstania szlacheckiej demokracji , karykatury demokracji prawdzi- wej, która zniweczyła zdrow ą, feudaln ą struktur ę społeczn ą pa ństw zachodnich 26 . Tego typu analiza dziejów Polski nie jest niczym nowym, ani odkrywczym. Sta ńczy- kowsk ą postaw ę reprezentowali historycy krakowscy a takŜe lwowscy. Pojawiały si ę jednak Ŝe zarzuty stereotypizacji i uproszcze ń, odwoływania do obiegowych opinii i przerysowa ń. W tym kontek ście jednak Ŝe interpretowanie pojawiaj ących si ę przeja-

24 Ibidem, s. 272. 25 Co prawda, specyficznie rozumiany - opisywany z przymru Ŝeniem oka przez Witkacego, jako czas zała- godzenia wszelkich napi ęć i stabilizacji, ale te Ŝ braku jakich ś istotnych podniet. 26 S. I. Witkiewicz, Niemyte dusze , op. cit., s. 260.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Stanisława Ignacego Witkiewicza potyczki z psychoanaliz ą 73 skrawie ń, retorycznych chwytów jako specyficznej publicystycznej broni (tak zacie- kło ść Witkacego tłumaczy Małgorzata Szpakowska), czy te Ŝ jako tych manifestacji oburzenia, które słu Ŝyć maj ą terapeutycznej skuteczno ści (a tak gr ę z histori ą, nakiero- wan ą na zbiorow ą psychoanaliz ę, usprawiedliwia Anna Mici ńska) jawi ą si ę jako dopeł- nienie narodowej ła źni . St ąd u Witkacego taka zajadło ść i nieust ępliwo ść w walce o obna Ŝenie wszystkich naszych narodowych przywar, wszystkich wrodzonych i naby- tych grzechów głównych . Ma to bowiem prowadzi ć do innego jutra, ma nie pozwoli ć nawet na chwil ę ukojenia w specyficznie polskiej tymczasowo ści. W tej perspektywie docieka ń nad histori ą Polski fascynacja aktualno ści ą Rosji i zachodz ącymi w niej przemianami – wielkimi próbami naprawy ludzko ści – pozwala wyja śni ć jego ocen ę kardynalnego byka , jakim było dla Polski przyj ęcie chrze ścija ń- stwa, a wraz z nim całej społecznej i kulturalnej struktury z Zachodu. Obj ęta wpływami Wschodu, mogłaby bowiem Polska nie tylko korzysta ć z dobrodziejstw, jakie niosła ze sob ą bizanty ńska kultura, lecz nale Ŝą c jednocześnie do słowia ńskiej wspólnoty, nie skr ępowana w swych geograficznych granicach, mogłaby się swobodnie rozwija ć, a Ŝ wreszcie dost ąpiłaby szcz ęś cia współuczestniczenia w dziejowych przemianach, któ- rych źródło wytrysło na Wschodzie. By ć mo Ŝe byłaby tych przemian głównym moto- rem, tymczasem była ona odkupicielk ą, przedmurzem , a tak Ŝe ostoj ą i – jak przekonuje czytelnika Witkacy – jedynie w tej ochronno-ratunkowej funkcji jej dziejowa misja si ę wyczerpywała. Mogła przecie Ŝ dla samej siebie sta ć si ę celem, mogła chocia Ŝby na tyle zdystansowa ć si ę, aby stanowi ć dla siebie poznawcz ą, czy chocia Ŝby estetyczn ą war- to ść . Tymczasem scedowała wszelkie oczekiwania na swoich s ąsiadów, sama dla siebie staj ąc si ę niczym . Dlaczego jednak tak si ę stało, Ŝe Polska maj ąca tak ą moŜliwo ść , mog ąca teoretycznie odegra ć dziejow ą rol ę, Ŝadnej historycznej misji nie spełniła, gorzej: omini ęta przez ducha świata, czyli przez rozum, wyalienowała si ę i upadła? Je śli kardynalnym prawem ewolucji społecznej i indywidualnej jest swoboda , któr ą trzeba zdoby ć przy odrobinie dyscypliny, czyli posiadaniu okre ślonej pa ństwowej struktury, to nic dziwnego, Ŝe w pa ństwie, w którym panowały płynne instytucje, płynna przechodnia władza, chaos i rozpad , nie mogły powsta ć warunki czyni ące z jego obywateli naród dziejowo- powszechny . Indywidualne cechy narodu polskiego, jego wła ściwo ści i wady wymyka- jące si ę kontroli rozumu, zamkn ęły go w ciasnym kr ęgu irracjonalnego partykularyzmu, uniemo Ŝliwiaj ąc tym samym duchowi dziejów wcielenie si ę w jego nazbyt wyizolowa- nego od świata narodowego ducha . Upadły i w ten sposób definitywnie odtr ącony przez dzieje naród – zamiast w ostatnim zrywie świadomo ści spr ęŜ yć si ę w sobie – popada w kompleksy i z kompleksów tych wynikłe działania zast ępcze . Pozostaje wi ęc tylko owych kompleksów klasyfikacja, która nie znosz ąc historycznych warunków zaistniałej

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 74 Artur Pastuszek sytuacji, umo Ŝliwi świadome zdystansowanie si ę wobec ich presji. To praca narodowego psychoanalityka, który dusze Polaków pomo Ŝe z tego historycznego balastu oczy- ści ć. Ujawnienie wszystkich tych faktów nie pozwoli bynajmniej poprzez pełn ą samo- świadomo ść doprowadzi ć naród polski do wielko ści, ma jednak Ŝe za cel przede wszystkim umo Ŝliwienie mu korzystania z pełnej wolno ści. Taka interpretacja freudyzmu, pomimo pozornego ulegania stereotypowej wykładni, przełamuje jej ograniczenia i zmierza do szerokiego uj ęcia cywilizacyjnych przemian. Co prawda, bardziej zajmuje Witkiewicza dochowanie wierno ści własnym rozwi ązaniom, ni źli rzetelna egzegeza Freuda, ale wła śnie owa interpretacyjna swoboda pozwala w sposób nieco nonszalancki potraktowa ć tez ę o presji norm ukształtowanych w obszarze społecznego Ŝycia i kultury oraz rezonuj ącym zachowaniu obronnym i adaptacyjnym indywiduum. Jednocze śnie wsparte zostaje przekonanie, i Ŝ u źródeł wszelkiej kreatywno ści znajduje si ę patolo- giczny stan, za ś kultura wzrasta jedynie poprzez stałe naruszanie równowagi, poprzez chorob ę i degeneracj ę. Mo Ŝna wi ęc stwierdzi ć, Ŝe ze zmaga ń Witkacego z psychoanalitycznym narz ędziem nie wyłania si ę zwyci ęska wizja opanowania nowego terytorium. Wiemy, Ŝe teoria Freuda, tak genialna w swojej prostocie, musiała wyda ć si ę Witkacemu niezwykle atrakcyjna. Jednak Ŝe w sferze prywatnej, sprowadzona do eksperymentu terapeutycznego, zako ńczyła si ę kapitulacj ą, wycofaniem. O próbach pó źniejszej reinterpretacji tej Ŝe nieudanej potyczki ju Ŝ wspominałem – wiodły one do przekonania o wyj ątkowo ści twórczego indywiduum i niemo Ŝno ści (bez szkody dla artystycznego potencjału) pro- stego jej wykorzystania. Zgoła inaczej rozprawił si ę Witkiewicz z poznawczym poten- cjałem Freudowskiej teorii – przeniósł zakres analizowanych zjawisk z jednostkowej psychiczno ści, duszy na podmiot wykraczaj ący poza indywiduum i tera źniejszo ść – wpisan ą w historyczne przemiany dusz ę narodow ą. Ale i tutaj, dla lepszej typizacji i polaryzacji, posłu Ŝył si ę w ątpliwego pochodzenia pomysłem Kretchmera. Tym samym zneutralizował nie tylko, jak mu si ę zdawało, zawarty w psychoanalizie potencjał niweluj ący, sprowadzaj ący indywidua do tego samego poziomu psychiczno ści, ale i swój własny historiozoficzny schemat, antycypuj ący nieuniknion ą katastrof ę. Higieniczny postulat odniesiony do duszy polskiej – inaczej, niźli w przypadku zaniku metafizycznych odczu ć, rozproszenia władzy, czy te Ŝ formalnego wyczerpywania si ę sztuki – umo Ŝliwiał ingerencj ę, terapeutyczn ą zmian ę bezlitosnego biegu dziejów. Sposobem za ś zawłaszczania (nie b ędącego prost ą asymilacj ą) psychoanalitycznej idei stała si ę nieustanna dekonstrukcja zarówno środków, jakimi dysponowała, jak i celów, ku któ- rym zwracała si ę Freudowska metoda, skorelowana z kompozycyjn ą – a wi ęc estetycz-

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Stanisława Ignacego Witkiewicza potyczki z psychoanaliz ą 75 nej proweniencji – Witkacowsk ą zasad ą nieustannego rozbijania dyskursu, fragmentacji i mno Ŝenia planów dla spot ęgowania momentu formalnego.

Summary

Though in the area of work of S. I. Witkiewicz we find the traces of many of his philosophical readings and artistic fascination, and though the author himself repeatedly reacted many times – also polemically – to theoretical revelations of all kinds, it is hard to establish synonymous reports combining his artistic work with any of phenomena dominating in the European culture of last century. The reason for this is adoption of a peculiar method used by Witkiewicz. The method took a form of such a compositional principle which enabled the game with any elements not only in the area of a work of art, but also in the range of a theoretical discourse. Additionally, distance and repeated processing of assimilated elements deepened the interpretative literality effectively disrupting whole exegesis. It also takes place at every attempt to explain the legitimacy to use the theory of Sigmund Freud. In spite of the fact that these remarks concerning revolutionary potential of the psychoanalysis are scattered on many levels of the artistic work of Witkiewicz (even a separate, extensive text is devoted to him) – this psychoanalytical context is an incessantly deconstructed research base, whereas in conse- quence it constitutes a capital of means and arguments for attempt to establish a completely different therapeutic purpose - collective radical therapy which aspires to the elimination and at least reduction of national complexes. In the connection with an outline concerning development of the history suggested by to himself, Witkiewicz establishes two cognitive prospects – an individual (existential) one which uses optics of the crisis or also disasters for the interpretation of civilization, and a common (social) one which on the other hand treats the man like an object integrating him into over- individual mechanisms which are described as the cultural progress. It is interesting, that Witkiewicz is using psychoanalytical tools, not on the level of reflection affecting the issues of individuals, but exactly while looking at history of Poland, so to speak from the outside perspective, appointed through historically formed social relations.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE

L U M E N POLONIAE nr 1/2008

Jadwiga Suchmiel

Doktoraty Polek z filozofii na Uniwersytecie w Wiedniu do 1939 roku The Polish women’s Doctorates of Philosophy at the University of Vienna until 1939

W bogatej historii Uniwersytetu w Wiedniu udział Polaków, pocz ąwszy od studen- tów po profesorów, nierzadko wybitnych, zaznaczył si ę bardzo wyra źnie. Studia w Uniwersytecie w Wiedniu budziły i nadal budz ą zainteresowania naukowe młodzie- Ŝy, a młodzie Ŝ ta, to reprezentacja licznych i ró Ŝnorodnych grup narodowo ściowych, tak Ŝe z Polski 1. Okres, kiedy Galicja była cz ęś ci ą monarchii Habsburgów, charaktery- zował si ę liczniejszym napływem Polaków do Wiednia. Imponował rozkwit szeroko poj ętego Ŝycia umysłowego miasta, przyci ągały wybitne, utalentowane osobisto ści, których twórczo ść i działalno ść przypadła na okres rozkwitu Wiednia. Przyci ągał udział Polaków w najwy Ŝszych urz ędach stolicy, która zajmowała wa Ŝną pozycj ę w środkowej Europie. Przyci ągało rosn ące znaczenie naukowe Wiednia. Ponadto Wiede ń jako miasto pi ękne, bogate, tolerancyjne, niejako przyzwyczajone do wielonarodowo ściowego skła- du społeczno ści, autentycznie stwarzał realne szanse na lepsze warunki egzystencji, edukacji. Szanse te wykorzystywała du Ŝa ilo ść młodzie Ŝy, tak Ŝe z ziem polskich, szczególnie wyznania moj Ŝeszowego, która w Wiedniu znajdowała sprzyjaj ące warunki do realizacji karier edukacyjnych i zawodowych. Wielu przyci ągała nie tylko sama

1 Zob. szerzej: ilo ściowe zestawienia studentów wg grup narodowo ściowych zawieraj ą: Summarische Übersicht der… Semester… an der k.k. Universität in Wien inskribierten ordentlichen und außerordentli- chen Hörer in bezug auf ihre Landesangehörigkeit, in: Öffentliche Vorlesungen an der k.k. Universität zu Wien , Wien 1897/98; tak Ŝe kolejne lata akademickie. Doda ć nale Ŝy, Ŝe współcze śnie Uniwersytet Wiede ński jest jeszcze w wi ększym stopniu mi ędzynarodowy . Wg. danych z 14 XII 1989 immatrykulowani studenci reprezentowali 121 pa ństw, a z Polski wówczas po- chodziło 230 studentów, co stanowiło 2,87%. Materiały z wystawy po świ ęconej dziejom Uniwersytetu, AUW, Wrzesie ń, 2005.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 78 Jadwiga Suchmiel stolica Habsburgów, ale przyci ągał równie Ŝ z prowincji wszystko co zdolne, oryginalne i ambitne 2 stary Uniwersytet, zało Ŝony w rok po Jagiello ńskim, bo w r. 1365 przez ksi ę- cia Rudolfa IV, jako pocz ątkowo Studium Generale; przechodził w swoich dziejach ró Ŝne okresy i świetno ści i niepowodze ń, a imponuj ący, obecny gmach Uniwersytetu wybudowany został w okresie 1873-1884 przez cesarza Franciszka Józefa. Po 532 latach istnienia Uniwersytetu do uniwersyteckich sal wkroczyły i studentki na mocy rozporz ądze ń austriackiego Ministerstwa WiO z 1897 r. i 1900 r. dopuszczaj ącymi kobiety w monarchii austro-węgierskiej, a (wi ęc i w Galicji), do studiowania i równocze śnie do uzyskiwania stopnia doktora 3. Prawo do studiowania i do doktoratów było nast ępstwem silnego europejskiego i polskiego ruchu kobiecego, na rzecz praw obywatelskich kobiet, w tym prawa do wykształcenia i do wykonywania zawodu, do jakiego uprawniał dyplom 4. Wydarzenia te zainicjowały stały, dynamiczny proces post ępu społecznego , demokracji i zasadniczych przemian w pozycji społecznej kobiet. Proces ten obj ął swoim zasi ęgiem równie Ŝ kobiety pochodz ące z ziem polskich, które mogły kształci ć si ę przede wszystkim w uniwersytetach w Krakowie i Lwowie, ale tak Ŝe licznie kształciły si ę w Uniwersytecie Wiede ńskim; dyplom wiede ński był ceniony, dawał nadziej ę na szersze mo Ŝliwo ści zawodowe, ponadto brak było zasadniczej bariery, tj. pa ństwowej – Galicja była wszak cz ęś ci ą monarchii – nie bez znaczenia była tak Ŝe blisko ść miasta. Jego efektem jest dzisiaj, na przełomie XX i XXI w., kiedy osi ągn ął pełne apogeum, pełnoprawne uczestnictwo kobiet we wszystkich dziedzinach Ŝycia społecznego, poli- tycznego, w zakresie uzyskiwania kwalifikacji zawodowych jak i naukowych. Pierwsze kobiece doktoraty w Wiedniu pojawiły si ę na Wydziale Lekarskim na trzy lata przed formalnym udost ępnieniem kobietom fakultetów medycznych, bo w 1897. Były mo Ŝliwe na podstawie prawa do nostryfikowania zagranicznych dyplomów dla kobiet z terenu monarchii z 1896 r. Rozporz ądzenie dopuszczaj ące kobiety do nostryfi- kacji dyplomów było nast ępstwem wcze śniejszego dopuszczenia kobiet do studiów za granic ą, szczególnie w Szwajcarii oraz faktu, Ŝe kobiety, uzyskuj ąc zagraniczne dyplomy lekarskie, czyniły intensywne, uporczywe starania o mo Ŝliwo ść podj ęcia czynnej praktyki na terenie monarchii Austro-Węgierskiej, konkretniej w samym Wiedniu. Roz- porz ądzenie zezwalaj ące na nostryfikacj ę zagranicznych dyplomów ten problem praw- nie rozwi ązywało i pojawiły si ę w Wiedniu pierwsze kobiety-lekarki, co było dla śro-

2 Zob. szerzej np. cykl interesuj ących szkiców przedstawiaj ących i wielostronnie interpretuj ących zjawisko Wiednia ok. 1900 : Wien um 1900. Aufbruch in die Moderne. Herausgegeben vom P. Berner, E. Brix und W. Mantl, Wien 1986. 3 J. Suchmiel, Udział kobiet w nauce do roku 1939 w Uniwersytecie Jagiello ńskim , Cz ęstochowa 1994; tej Ŝe: Działalno ść naukowa kobiet w Uniwersytecie we Lwowie do roku 1939, Cz ęstochowa 2000. 4 J. Suchmiel, Polskie Stowarzyszenie Studentek Uniwersytetu Jagiello ńskiego „Jedno ść ” w Krakowie 1910-1939, Cz ęstochowa 2005.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Doktoraty polek z filozofii na Uniwersytecie w Wiedniu do 1939 roku 79 dowiska, wprawdzie tolerancyjnego i otwartego - swoist ą rewolucj ą. Prawo do nostryfi- kacji było pierwszym prawnym krokiem w kierunku legalizacji prawa do studiowania kobiet, a na formalne prawo do wej ścia w mury Uniwersytetu jako studentki, czekały ju Ŝ tylko rok, bowiem 23 marca 1897 ministerstwo Wyznań i O światy ( Kultus und Unterricht ) w Wiedniu wydało rozporz ądzenie dopuszczaj ące kobiety do studiów na wydziałach filozoficznych, a trzy lata pó źniej, w 1900, zezwoliło na studia na wydzia- łach lekarskich; studia medyczne ko ńczyły si ę doktoratem ( doctor universae medicine ), i miał on charakter zawodowy, doktorat na wydziałach filozoficznych doktorat posiadał wył ącznie charakter naukowy. Uko ńczenie studiów na Wydziale Filozoficznym pozwa- lało kobietom na podj ęcie dotychczas niedost ępnej dla nich pracy m. in. w szkolnictwie średnim, w gimnazjach (po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego przed odpowiedni ą ko- misj ą). Te tak wa Ŝne decyzje wiede ńskiego ministerstwa spowodowały pojawienie si ę studentek w uniwersyteckich salach wykładowych w całej monarchii, nie tylko w Wiedniu, ale tak Ŝe m.in. we Lwowie i w Krakowie. W pierwszym roku kobiecych studiów, tj. w zimowym semestrze r. ak. 1897/8 nie było ich zbyt wiele, bo zapisało si ę na Uniwersytet w Wiedniu tylko 37 kobiet we wszystkich kategoriach studentek, co stanowiło 0,54% wszystkich studentów (Uniwersytet liczył w tym roku 6775 studen- tów). Kraków, maj ący w r. ak. 1897/8 pi ęć razy mniej studentów, w tym momencie ju Ŝ przodował: Galicjanki okazały od samego pocz ątku zainteresowanie studiami i utwo- rzyły w UJ grup ę wi ęcej ni Ŝ dziesi ęciokrotnie liczniejsz ą, bo 6,61%. Doda ć jeszcze nale Ŝy, Ŝe w grupie pierwszych 37 kobiet, które przekroczyły bram ę Alma Mater Ru- dolfina, tylko trzy uzyskały status studentek zwyczajnych, gdy Ŝ tylko one spełniały wszystkie wymagane przy wpisie warunki 5. Aby dokona ć wpisu na Uniwersytet musia- ły mie ć 18 lat, matur ę i obywatelstwo austriackie 6. Surowsze wymagania dotyczyły Wydziału Lekarskiego: na studia, ko ńcz ące si ę dyplomem doktora, oprócz wymienionych warunków, mogło (lecz nie musiało) da ć kandydatce zgod ę grono profesorów, co było dla dziekana podstaw ą do przyj ęcia na Wydział. 7 Jednak dwa presti Ŝowe fakultety – prawo i nauki polityczne – pozostały nieugi ęte, zamykaj ąc swe sale wykładowe dla kobiet a Ŝ do 1919. Ten fakt zyskuje na znaczeniu dopiero wtedy, gdy zwa Ŝy si ę, Ŝe Uniwersytet Wiede ński został zało Ŝony ju Ŝ w roku 1365. W omawianym okresie, tj. od dopuszczenia kobiet do studiów w 1897 r. do 1939 r. realizowano w Uniwersytecie na Wydziale Filozoficznym doktoraty z zakresu 31 dyscyplin; Polki uzyskały dyplomy doktora filozofii w 20 dyscyplinach, m.in. z filozofii.

5 R. Tuma, Studienwahl-Fächerwahl-Studienabschlüsse in: Durch Erkenntnis zu Freicheit und Glück , op. cit., s. 80. 6 W rok później zezwolono na studia na Wydziale Filozoficznym osobom spoza terenu monarchii. 7 K.W. Kumaniecki, Zbiór najwa Ŝniejszych przepisów uniwersyteckich, Kraków 1913, s. 414-416, s. 297- 298.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 80 Jadwiga Suchmiel

Na Wydziale Filozoficznym promocje doktorskie Polek rozpocz ęły si ę w 1903 r., w rok pó źniej po doktoratach medycznych. Ogółem liczba promocji na Wydziale Filo- zoficznym, z lekk ą przewag ą nad medycznymi, wyniosła do r. 1939 – 422 doktoraty, z czego do 1918 było 59 promocji. W okresie 20-lecia mi ędzywojennego ilo ść doktoratów wzrosła ponad sze ściokrot- nie, bo doszła do 363, w tym najliczniejsze promocje były z historii: 74. Historyczne dzieje Polski miały dla Polaków ogromn ą warto ść i historia cieszyła si ę zainteresowaniem, podobnie jak w uniwersytetach we Lwowie i w Krakowie. Na drugim miejscu pod wzgl ędem ilo ściowym zainteresowanie budziła chemia, równie Ŝ podobnie jak w Krakowie czy we Lwowie: 58 doktoratów. Liczniejsze doktoraty były te Ŝ z botaniki: 39 dyplomów i niewiele mniej liczne z germanistyki: 37. Zainteresowaniem cieszyła si ę te Ŝ filozofia: 30 promocji w okresie 20-lecia mi ędzywojennego. Najmniejsza liczba promocji miała miejsce w przypadku dyscyplin młodych, dopiero rozwijaj ących si ę, np. z indogermanistyki, z której wypromowała si ę tylko jedna Polka, czy te Ŝ tradycyjnie traktowanych jako męskie , jak np. z archeologii, z której wypromowała si ę równie Ŝ tylko jedna Polka i która miała miejsce dopiero w 1934 r. Ogółem w całym pierwszym okresie studiów kobiet, tj. w latach 1897-1939 z filozofii doktoryzowało si ę w Wiedniu 41 Polek, w śród nich tak Ŝe w 1935 r. jedna zakonnica, Anna Barta, siostra Maria Bonawentura. Doktoraty Polek na Wydziale Filozoficznym i jednocze śnie z filozofii, zapocz ątkowała Gizela Rubel-Schäfer z galicyjskiej miejsco- wo ści Strzylcze w 1903 r. Po tej pierwszej promocji nast ąpiła kilkuletnia przerwa, dopiero w 1917 odbyło si ę 6 promocji i do listopada 1918 były jeszcze 4 promocje. Ogó- łem w latach 1903-do listopada 1918 nadano Polkom 11 dyplomów, po 1 listopada do 1939 odbyło si ę – jak wspomniano – 30 promocji z filozofii, ostatnia Rozalii Band z Lwowa w 1938. Przewody doktorskie prowadzili profesorowie z seminarium filozoficznego. Jednak analiza tematyki prac wskazuje na realizacj ę równie Ŝ tematów pedagogicznych i psychologicznych.. Wynikało to z sytuacji, Ŝe do niemal schyłku dziewi ętnastego stulecia psychologia i pedagogika stanowiły integraln ą cz ęść filozofii 8. Świadczy o tym m.in. wła śnie tematyka prac doktorskich w uniwersytetach we Lwowie, Krakowie, jak i w Wiedniu, stosowany przez filozofów jednolity warsztat badawczy obejmuj ący zagadnienia, które dopiero na przełomie XIX i XX wraz z rozwojem, usamodzielnianiem si ę obu dyscyplin, merytorycznie wchodzi ć zacz ęły w zakres pedagogiki i psychologii. Najwi ęcej kobiet-doktorów wypromowała prof. Charlotte Bühler z d. Małachowska (1893-1974). Zajmowała si ę głównie zagadnieniami psychologicznymi i pedagogicz-

8 Chodakowska J., Nauki pedagogiczne w polskich uniwersytetach na przełomie XIX i XX wieku, in: Kwar- talnik Historii Nauki i Techniki 2/1991, s. 21-37.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Doktoraty polek z filozofii na Uniwersytecie w Wiedniu do 1939 roku 81 nymi; w 1938 wyemigrowała do USA, prof. psychiatrii w Los Angeles. Po świ ęciła si ę w USA badaniom psychologii dzieci i młodzie Ŝy, wraz z Carlem Rogersem, wniosła znacz ący wkład w powszechnie dzisiaj znan ą psychologi ę humanistyczn ą, autorka licznych prac m. in. Kindheit und Jugend, 1928, Psychologische Forschungen über den Lebenslauf, 1937, Psychologie im Leben unserer Zeit, 1942. Pod kierunkiem Ch. Bühler powstały prace 17 kobiet, wszystkie w 20-leciu mi ędzywojennym, tematycznie koncen- trowały si ę na problematyce psychologicznej, najcz ęś ciej badawczej, oscyluj ącej wokół zagadnie ń: głos i obraz osoby mówi ącej w odbiorze słuchaczy, problematyka posłu- sze ństwa, skuteczno ść metod kontroli, rozwój seksualny dziewcz ąt i chłopców, rola tęsknoty w dojrzewaniu płciowym, rozwój motywacji u młodzie Ŝy, wpływ sukcesu i niepowodzenia na osobowo ść . Dwie prace dotyczyły procesów rozwojowych dziecka; były problemowo zró Ŝnicowane i koncentrowały si ę na etapach rozwoju my ślenia, krytycznego my ślenia małego dziecka, roli grupy w rozwoju dziecka. W seminarium prowadzonym przez Ch. Bühler podejmowano te Ŝ tematy po świ ęcone psychologicznej charakterystyce filozofów i psychologów w aspekcie ich Ŝycia i twórczo ści m .in. Jo- hanna H. Pestalozziego jako psychologa. Dwie prace napisane pod kierunkiem Ch. Bühler były na tyle dobre, Ŝe zostały opublikowane (taka ocena powinna znale źć si ę w recenzjach); autork ą jednej, opublikowanej pracy doktorskiej była Elsa Frenkel-Brunswik; urodziła się 18 VIII 1908 we Lwowie ( Galicja; wyzn. moj Ŝeszowe, ojciec Abraham). W 1914 rodzina przeniosła si ę do Wiednia, matura uzyskała 8 VII 1926 w Ŝeńskim realnym gimnazjum w Wiedniu, studiowała w okresie: zimowy semestr 1926/27 – letni semestr 1930. Studia na Wydziale Filozoficznym zako ńczyła doktoratem z filozofii, który uzyskała 19 VII 1930 na podstawie pracy: Das Associationsprinzip in der Psychologie . Oceny pracy doktorskiej przez promotora i drugiego recenzenta, prof. filozofii Moritza Schlicka były niezwykle pozytywne, a z obu egzaminów wszyscy profesorowie wystawili oceny b. dobre. Praca doktorska ukazała si ę drukiem pod tytulem: Atomismus und Mechanismus in der Assoziationspsy- chologie w czasopi śmie Zeitschrift für Psychologie , Lipsk 1931, R. 123, s. 193-258. W latach 1931-1938 pracowała w Instytucie Psychologii w Uniwersytecie w Wiedniu, w 1938 r. wyemigrowała do USA; autorka licznych publikacji naukowych.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 82 Jadwiga Suchmiel

Protokół rygorozalny Elay Frenkel-Brunswik. Archiwum Uniwersytetu w Wiedniu, Phil. Rigorosenprotokolle Ph. 59.34, Mf. 264.

Autork ą drugiej pracy, która zasługiwała na opublikowanie była Elsa Köhler. Urodziła sie 24 II 1879 równie Ŝ we Lwowie (Galicja; świadectwo dojrzało ści otrzymała 7 VII 1899 w Wiedniu, studiowała w Uniwersytecie w okresie: letni semestr 1910 – zimowy semestr 1924/25, w tym pi ąty semestr w Uniwersytecie w Grenoble). Studia na Wydziale Filozoficznym zako ńczyła 17 VI 1926 na podstawie pracy: Lebensinhalt und Lebensform des dreijährigen Kindes Beginn einer biopsychologischen Untersuchung , Funkcj ę recenzenta pełnił prof. Richard Meister. Praca została opubli- kowana pt.: Die Persönlichkeit des dreijährigen Kindes , Psych. Monogr ., Lipsk, 1926. Autorka licznych prac pedagogiczno-psychologicznych9. Dwana ście osób wypromował prof. filozofii Adolf Sthör (1855-1921); zajmował si ę filozofi ą i psychologi ą eksperymentaln ą, krytyk metafizyki, autor podr ęcznika psychologii ( Psychologie, 1917). Tematyka prac prowadzonych przez A. Sthöra była skoncentrowana na problematyce: analityczna i syntetyczna ocena logiki Kanta, funkcja aksjomatów, funkcja spójników w logice, psychologia budowy zdania, indukcja i logika transcendentalna, logiczna analiza witalizmu i monizmu, aspekty teorii dziedziczno ści, problem wewn ętrznej mowy, rola i kształcenie woli; podejmowane były tak Ŝe takie tematy jak: filozofia Maxa Stirnersa, Jean Marie Guyau, Otto Weiningera, teoria poznania u Heinricha Rickerta. W 1917 A. Sthör wypromował Olg ę Citron; jej Ŝyciorys jest charakterystyczny dla wi ększo ści doktorantek z Wiednia: ucz ęszczanie i matura w gimnazjach galicyjskich, rozpocz ęcie studiów w uniwersytecie w Galicji i z powodu wojny – wyjazd na studia do Wiednia.

9 Po maturze została wychowawczyni ą dzieci arcyksi ęznej Marii Walerii w Wiedniu, w 1920 r. uczestniczy- ła w Szwecji w programie wychowawczym, którego idee radykalnej pracy szkolnej rozwijała w swoim do świadczeniu pedagogicznym, w r. 1921 przybyła do Wiednia jako wychowawczyni w zakładzie wychowawczym.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Doktoraty polek z filozofii na Uniwersytecie w Wiedniu do 1939 roku 83

Curriculum vitae Olgi Citron z 1916; Archiwum Uniwersytetu w Wiedniu, PN 10 4271, Teczka Olgi Citron

Urodziła si ę w Przemy ślu 7 X 1893, uko ńczyła w r. 1910 Ŝeńskie liceum w Przemyślu, matur ę zdała 25 IX 1911 w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. W latach 1911/12- 1914 studiowała w Uniwersytecie we Lwowie, uczestnicz ąc w semina- riach i proseminariach profesorów Mścisława Wartenberga, Józefa Puzyny oraz rozpocz ęła w seminarium prof. Kazimierza Twar- dowskiego prac ę nad dysertacj ą. Jednak z powodu działa ń wojennych przeniosła si ę do Wiednia i stu- diowała w Uniwersytecie w Wie- dniu w okresie: zimowy semestr 1911/12-1916 . Doktorat z filozofii uzyskała 21 XII 1917 na podstawie tematu: Axiome in ihrem Verhältnisse zu den Definitionen ; recenzentem był prof. Alois Höfler, wszyscy czterej profesorowie wystawili z dwugodzinnego egzaminu oceny b. dobre. Kilka tematów zrealizowanych zostało pod kierunkiem prof. Roberta Reiningera (1869-1955), filozofa, zainteresowanego przede wszystkim histori ą filozofii, który po- dejmował próby nowatorskiego, krytycznego rozwi ązywania dotychczasowych podsta- wowych i zło Ŝonych problemów filozofii, przedstawionych w opracowaniach na temat filozofii Kanta, metafizyki, etyki: Kants Lehre vom inneren Sinne, 1900, Das psy- chophisische Problem , 1906, Metaphisik der Wirklichkeit, 1931, Wertphilosophie und Ethik, 1939. Doktorantki wybrały takie tematy, jak: krytyka Immanuela Kanta przez Artura Schopenhauera, filozofia Johna Locka; tu Ŝ przed wojn ą, w lipcu w 1938, Rozalia Rand z Lwowa otrzymała dyplom na podstawie opracowanego tematu, w wysok ą ocen ą recenzentów: Filozofia Tadeusza Kotarbi ńskiego.

10 AUW PN 4271, teczka Olgi Citron.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 84 Jadwiga Suchmiel

W seminarium filozoficznym realizowane były równie Ŝ prace u prof. Richarda Me- istera (1881-1864); wkrótce po wojnie pełnił funkcję rektora Uniwersytetu, wiceprezy- denta i prezydenta Austriackiej Akademii Nauk. Pedagog i filozof kultury, wa Ŝniejsze prace: Die Bildungswerte der Antike und der Einheitsschulgedanke, 1920, Humanismus und Kanonproblem, 1931, Beitr äge zur Theorie der Erziehung, 1946. Opracował rów- nie Ŝ po wojnie, w 1958, histori ę doktoratów filozofii w Uniwersytecie w Wiedniu ( Ge- schichte des Doktorates der Philosophie an der Universität in Wien). Prowadził seminarium pedagogiczne, bardzo cz ęsto recenzował prace prowadzone przez Ch. Bühler, sam był promotorem w przewodzie doktorskim u dwóch osób: jeden temat dotyczył analizy z 18-wiecznej tezy z klasztoru sióstr Salezjanek w Wiedniu, który opracowała w 1934 Elisabeth Eibl z Białej, drugi, zrealizowany w 1936 przez Cywi ę Rokach z Brodów temat, obejmował analiz ę porównawcz ą koncepcji pedagogicznych Jana Jakuba Rous- seau przedstawionych w Emilu, czyli o wychowaniu – z prac ą Christiana Gotthilfa Sal- zmann’a Konrad Kiefer. Prof. Heinrich Gomperz 11 wypromował w 1923 Franciszk ę Horowitz na podstawie tematu dotycz ącego problematyki przedsokratejskiej filozofii; promotor bardzo wysoko ocenił prac ę w szczegółowej i wnikliwej recenzji, podkre ślaj ąc znajomo ść literatury i przede wszystkim wysoki stopie ń samodzielno ści. Po jednej osobie wypromowali: prof. Moritz Schlick 12 na podstawie opracowania na temat historii filozofii u Rudolfa Hermanna Lotze’go, prof. Friedrich Jodl 13 na podstawie tematu obejmuj ącego krytyk ę nowoczesnych teorii afektów oraz prof. Alois Höf- ler 14 na podstawie tematu: silny charakter jako najwy Ŝszy cel wychowania. Recenzentami prac doktorskich byli profesorowie: R. Reininger, Ch. Bühler, Wil- helm Jerusalem, R, Meister, A. Höfler, M. Schlick, Laurenz Müllner. Podsumowuj ąc doktoraty filozoficzne uzyskane przez Polki w Wiedniu zauwa Ŝyć mo Ŝna, Ŝe dla zdecydowanej wi ększo ści osób, które otrzymały dyplomy doktora filozofii, praca doktorska była tylko jedn ą prac ą o charakterze naukowym. Niewielka cz ęść osób opublikowała swoje prace i po doktoracie dalej kontynuowała działalno ść nauko-

11 Heinrich Gomperz (1873-1942), filozof, wa Ŝniejsze prace: Kritik des Hedonismus, 1898; dwutomowe dzieło Weltanschaungslehre, 1905, 1908; Die indische Theosophie, 1925; Philosophical Studies, wyd. 1953. 12 Moritz Schlick (1882-1936),filozof zajmuj ący si ę teori ą poznania, logik ą i matematyk ą; wa Ŝniejsze prace: Lebensweisheit, 1908, Das Wessen der Wahrheit der modernen Logik, 1911, Raum und Zeit in der gegen- wärt. Physik, 1917, Allg. Erkenntnislehre , 1918, Fragen der Ethik, 1930. 13 Friedrich Jodl (1849-1914) znawca problematyki etyki, zało Ŝył podstawy ruchu znanego jako Kultura Etyczna i preferował nauczanie moralno ści oparte na świeckich zasadach. Do wa Ŝniejszych prac nale Ŝy historia etyki, podr ęcznik do nauczania psychologii i po świ ęcony pracy filozofa: Geschichte der Ethik, 1882, t. I, 1889 t. II; Lehrbuch der Psychologie, 2 t. 1897; Aus der Werkstatt der Philosophie, 1911. 14 Alois Höfler (1853–1922), prof. filozofii w Pradze i w Wiedniu, teoretyk psychologii Gestalt, wazniejsze prace: Gestalt und Berziehung, Gestalt und Anschauung, 1912.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Doktoraty polek z filozofii na Uniwersytecie w Wiedniu do 1939 roku 85 wą, wspomniana ju Ŝ jak Elsa Köhler (dr fil. 1926), autorka licznych prac psychologicznych, Llsa Frenkel-Brunswik (dr fil. 1930). Dyplom doktora był traktowany przez wi ększo ść raczej w kategoriach przydatno ści zawodowej, wyra Ŝał kwalifikacje przydat- ne przede do wykonywania działalno ści nauczycielskiej. Dokumentował jednocze śnie intelektualne kwalifikacje najwy Ŝsze z mo Ŝliwych do osi ągni ęcia dla kobiet w tym okresie. W tym pierwszym, czterdziestoletnim okresie kształcenia uniwersyteckiego kobiet praktycznie nie mogły formalnie nic wi ęcej osi ągn ąć ; prawo dopuszczaj ące do habilitacji weszło w Ŝycie po 1918, potrzebny był czas na przygotowanie rozprawy i formalne przeprowadzenie kolokwium habilitacyjnego i co było warunkiem pierwszym i podstawowym w przypadku zagranicznych dyplomów uzyskanych po 1 XI 1918 – uprzednia nostryfikacja dyplomu doktora. Nie były to łatwe bariery do pokonania; jedyn ą Polk ą spo śród doktorów filozofii z Wiednia, która doszła do habilitacji we Lwowie jeszcze przed II wojn ą, bo w 1936, była prof. historii sztuki, Karolina Lanc- koro ńska, a drug ą habilitacj ę ju Ŝ po zako ńczeniu wojny, bo w 1947 r. uzyskała dr med. z 1916 r., Zofia Cze Ŝowska, pó źniejszy profesor. Dyplomy doktora uzyskane w Uniwersytecie Wiedniu cieszyły si ę pełn ą aprobat ą społeczn ą, a ich skuteczno ść wysoko ceniona; zapewne znaczna cz ęść wykształconych w Uniwersytecie Wiede ńskim podj ęła po studiach prac ę w ojczy źnie i po powrocie do kraju, jak to podkre śla Monika Glettler w szkicu Urbanissierung und Nationali- tätenproblem 15 , ukształtowana przez intelektualny klimat Wiednia, po powrocie na prowincj ę bezpo średnio lub po średnio zmieniała społeczny i intelektualny klimat w swoim środowisku – i do tej grupy 823 doktorów z Wydziału Lekarskiego i Filozoficz- nego z lat 1897-1939 – nale Ŝy zaliczy ć i osoby, które uzyskały dyplomy doktora z zakresu filozofii.

Summary

Please note that doctorates of philosophy got by the Polish women in Vienna and de- cidedly for majority of people, who got diplomas of a doctor of philosophy, their doc- toral dissertation was the only work possessing a scientific character. A small group of people published their works and further continued their scientific activities after the doctorate. The doctor’s diploma was treated by the majority rather in the categories of professional usefulness. First of all, it certified qualifications useful for executing teach- ing activities. Simultaneously, it documented intellectual and the highest level of qualifications possible to achieve for women in that period. They practically could formally

15 M. Glettler, Urbanissierung und Nationalitätenproblem , in: Wien um 1900. Aubaruach in die Moderne, Hg. P. Berner, E. Brix, W. Mantl, Wien, 1966, s. 257.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 86 Jadwiga Suchmiel reach nothing more in that first, forty-year period of time of education of women at universities. The right admitting women to postdoctoral dissertation came into force after 1918. Time was necessary for postdoctoral degree conferral procedures and a preparation of a postdoctoral thesis, and also for formal postdoctoral thesis defence, and what it was the first and basic condition in case of getting foreign diplomas after 1 st November 1918 – for the previous nostrification of the doctor's diploma. Those barriers were not easy to overcome. The only Polish woman from among the Doctors of Philosophy from Vienna who defended her postdoctoral thesis in Lvov already before WW II i.e. in 1936 was Karolina Lanckoro ńska a professor of history of art. And the second postdoctoral dissertation, already after the war’s end i.e. in 1947, defended Zofia Cze Ŝowska the Medical Doctor of 1916, who later became a Professor. The doctor’s diplomas got at University of Vienna enjoyed full social approval and their effectiveness was highly praised. With certainty considerable part of people educated at the University of Vienna after studies took work in their Motherland. And after return to their country, as Monica Glettler, shaped by the intellectual climate of Vienna, underlines in her sketch entitled Urbanissierung und Nationalitätenproblem, after their return on the province they changed directly or indirectly the social and intellectual climate in their environment. And it is necessary to include to this group of 823 doctors from the Medical and Philosophical Departments of years 1897-1939 also the individuals who got their diplomas of Doctor of Philosophy.

Lumen Poloniae – NR 1/2008

L U M E N POLONIAE nr 1/2008

Mariusz Ciszek

Bioetyka w twórczo ści polskich etyków współcze- snych

Bioethics in the works of contemporary Polish ethicists

Wst ęp

Specyfika odpowiedzialno ści lekarza za Ŝycie i zdrowie swoich pacjentów spowo- dowała, Ŝe w sensie historycznym kodeksy etyki lekarskiej s ą tak stare jak kodeksy rycerskie. Jeszcze przed słynnym kodeksem Hipokratesa (460-367 p.n.e.) – w staro Ŝyt- nym Egipcie w XVIII w. p.n.e. zasady etyki lekarskiej skodyfikował uczony Imhotep. Ju Ŝ wówczas została wyeksponowana zasada: dobro chorego najwy Ŝszym prawem 1. W porównaniu do tradycyjnej etyki lekarskiej bioetyka (u Ŝywana zamiennie z takimi poj ęciami, jak: etyka biomedyczna, etyka medycyny, etyka medyczna) jest stosunkowo bardzo młod ą dziedzin ą nauki, bowiem jej pocz ątki na świecie (USA) okre śla si ę na przełom lat sze ść dziesi ątych i siedemdziesi ątych XX wieku. Nie znaczy to jednak, Ŝe problematyk ą bioetyczn ą nie zajmowano si ę wcze śniej – funkcjonowała przecie Ŝ etyka normatywna, z której bioetyka si ę wywodzi. Zainteresowanie bioetyk ą udzieliło si ę tak Ŝe polskim współczesnym filozofom i ety- kom, którzy wypracowali ju Ŝ spory dorobek w tym obszarze. Celem niniejszego artyku- łu b ędzie przybli Ŝenie pojmowania bioetyki, z perspektywy wa Ŝniejszych pozycji z zakresu polskiej literatury bioetycznej.

Ogólna charakterystyka bioetyki

Bioetyka jest dyscyplin ą otwart ą, rozwijaj ącą si ę w tempie wr ęcz błyskawicznym obejmuj ąc swym zasi ęgiem coraz to nowe sfery Ŝycia człowieka i jego otoczenia. Ośro- dek Bioetyki Instytutu Etyki Josepha i Rose Kennedych w Waszyngtonie zarejestrował

1 J. Jaro ń, Bioetyka. Wybrane zagadnienia , Warszawa 1999, s.163.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 88 Mariusz Ciszek ju Ŝ 22 subdyscypliny wchodz ące w skład bioetyki, które profesor Józef Jaro ń przedsta- wił, w wy Ŝej cytowanej ksi ąŜ ce pt. Bioetyka. Wybrane zagadnienia 2 dodaj ąc do nich now ą, rodzim ą, do tej pory pomijan ą dyscyplin ę biomedyczn ą – biojurysprudencj ę3. Spo śród tych subdyscyplin w kontek ście etyki lekarskiej na szczególn ą uwag ę zasługu- ją: 4 • Nauka – technika a społecze ństwo (ocena techniki, społeczna kontrola nad nauk ą i technik ą). Dla rozpatrywanego tematu najwa Ŝniejsze b ędą problemy zwi ązane z technik ą wykorzystywan ą w terapii medycznej. • Kodeksy etyki zawodowej , spo śród których istotne miejsce zajmuje kodeks etyczny zawodu lekarskiego. • Filozofia medycyny, piel ęgniarstwa i innych zawodów medycznych (koncepcje zdrowia fizyczno-psychicznego, jako ść Ŝycia pacjentów). • Opieka zdrowotna (prawo do opieki zdrowotnej; koszty tej opieki; przydzielanie środków na opiek ę zdrowotn ą; programy opieki dla specjalnych chorób lub grup społecznych; ludzie starzy, osoby niepełnosprawne, grupy mniejszo ści narodowo ściowych, kobiety, przemysł farmaceutyczny) oraz inne składaj ące si ę na organizacj ę placówek słu Ŝby zdrowia. • Seksualno ść oraz antykoncepcja (dost ępno ść środków antykoncepcyjnych dla nieletnich, sterylizacja, urodzenia niepo Ŝą dane) – wykorzystywana w terapii. • Technologie rozmna Ŝania (sztuczne zapłodnienie, okre ślanie wyboru płci dziecka, zapłodnienie „in vitro” i transfer zarodka, klonowanie). • Genetyka, biologia molekularna i mikrobiologia (poradnictwo genetyczne i diagnostyka prenatalna, genetyczny sryning, terapia genetyczna, eugenika, genetyka behawioralna, biologiczne zagro Ŝenie, wynikaj ące z bada ń genetycznych, patentowanie organizmów, socjobiologia) coraz cz ęś ciej wykorzystywana w le- czeniu najprzeró Ŝniejszych chorób i w profilaktyce. • Socjologia medycyny (edukacja medyczna, stosunki mi ędzy przedstawicielami zawodów medycznych). • Stosunki mi ędzy personelem medycznym a pacjentem (problem mówienia prawdy, świadoma zgoda na leczenie, zgoda na terapi ę ryzykown ą lub nadzwyczajn ą, prawo do odmowy leczenia, ustawy, przepisy prawne i przypadki). • Nauki neurologiczne i terapie zdrowia psychicznego (psychoterapia, psychofar- makologia, elektrowstrz ąsy, psychochirurgia, brak zgody pacjenta na leczenie

2 Ibidem, s. 32-34. 3 Termin ten utworzył w 1997 r. wybitny polski bioetyk prof. Roman Tokarczyk z greckiego rzeczownika bios oznaczaj ącego Ŝycie i łaci ńskiego słowa iurisprudentia oznaczaj ącego wiedz ę i m ądro ść prawnicz ą. Zadaniem biojurysprudencji jest ochrona prawna Ŝycia ludzkiego i środowiska naturalnego. 4 Por.: Bioetyka, ETHOS , Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II , 25-261994, s.83-87.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Bioetyka w twórczo ści polskich etyków współczesnych 89

w kontek ście prawa zobowi ąza ń, prawo pacjentów hospitalizowanych do leczenia). • Eksperymenty na człowieku ( świadome wyra Ŝanie zgody, badania behawioralne, badania na specjalnych grupach pacjentów: dzieci, kobiety ci ęŜ arne, płody, wi ęź niowie, osoby upo śledzone umysłowo, osoby starsze i nieuleczalnie chore itp.) – wykorzystywane w terapii lekarskiej oraz na rzecz rozwoju nauk medycznych. • Organy i tkanki – sztuczne i przeszczepialne (serce, nerka, krew, donacja orga- nów (tkanek), przydzielanie organów (tkanek). • Śmier ć i umieranie (stwierdzenie śmierci, postawy wobec śmierci, edukacja w problematyce śmierci, opieka nad pacjentem umieraj ącym, przedłu Ŝenie Ŝy- cia, eutanazja i samobójstwa, kara śmierci) – zjawiska od zawsze wpisane w praktyk ę lekarsk ą. • Aborcja a etyka lekarza (stanowiska, aspekty moralne, religijne i prawne; interesy kobiety, płodu, ojca; interesy personelu medycznego; aspekty społeczne aborcji, zestawienia demograficzne, poradnictwo aborcyjne). • Mi ędzynarodowe i polityczne wymiary biologii i medycyny . Dla rozpatrywanego tematu najwa Ŝniejsze b ędą problemy zwi ązane z szeroko poj ętą medycyn ą wo- jenn ą. • Biojurysprudencja obejmuj ąca wszystkie zagro Ŝenia dla Ŝycia człowieka, od jego pocz ęcia a Ŝ do śmierci, wymagaj ącego ochrony prawnej z powodu ryzykow- nego nierzadko eksperymentowania 5. Spogl ądaj ąc na wybrane tylko subdyscypliny bioetyki nale Ŝy uwzgl ędni ć fakt, Ŝe jest ich znacznie wi ęcej. W tej sytuacji trudno odwa Ŝyć si ę na przedstawienie jednej ścisłej definicji tej dyscypliny naukowej, która wymaga holistycznego spojrzenia na bardzo trudne, zawiłe i do ko ńca nie wyja śnione zagadnienia dotycz ące ludzkich utrapie ń, zwi ązanych z granicznymi sytuacjami ludzkiego Ŝywota 6.

Bioetyka w uj ęciu polskich filozofów i etyków Wojciech Bołoz zauwa Ŝył, Ŝe bioetyka w literaturze przedmiotu pojmowana jest zazwyczaj na dwa sposoby: w kontek ście etyki medycznej, b ądź te Ŝ jako etyki wiedzy o Ŝyciu i troski o zdrowie. To ostatnie uj ęcie bioetyki przybli Ŝa j ą do etyki ekologicznej 7. Sami przedstawiciele polskiej bioetyki przedstawiają raczej otwarte definicje tej dziedziny nauki. Przykładowo Józef Jaro ń podkre śla głównie interdyscyplinarno ść

5 R. Tokarczyk, Prawa narodzin Ŝycia i śmierci , Zakamycze 1997, s. 15. 6 J. Jaro ń, Bioetyka , op. cit., s. 34. 7 W. Bołoz, śycie w ludzkich r ękach. Podstawowe zagadnienia bioetyczne , Warszawa 1997, s. 31.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 90 Mariusz Ciszek bioetyki definiuj ąc j ą jako nauk ę z pogranicza antropologii, filozofii, etyki, prawa, medycyny i filozofii techniki. Głównym zadaniem bioetyki jest – zdaniem tego filozofa – dokonywanie ocen moralnych i ustanawianie zasad etycznych wynikaj ących z post ępu nauk przyrodniczych 8. Natomiast lekarz i znawca etyki lekarskiej Tadeusz Brzezi ński równie Ŝ jest zdania, Ŝe bioetyka to nauka interdyscyplinarna o problemach etycznych, zwi ązanych z ingerencj ą człowieka w Ŝycie biologiczne 9. Chciałbym tutaj podkre ślić, Ŝe takie – słuszne zreszt ą – interdyscyplinarne podej ście ma jednak swoje słabe punkty, poniewa Ŝ cz ęsto mo Ŝe prowadzi ć do metodologicznego bł ędu, który polega na przed- stawianiu w sposób zbyt obszerny i nieproporcjonalny szczegółowych kwestii o charakterze biologiczno-medycznym, kosztem ich filozoficzno-etycznej wykładni. Jak stwier- dził Wojciech Słomski w publikacjach z zakresu etyki medycznej nale Ŝy znale źć przy- słowiowy złoty środek pomi ędzy dwoma skrajno ściami, z których jedna sprowadza si ę do pojmowania bioetyki jako dyscypliny „stricte” filozoficznej, dla której licz ą si ę wy- łącznie problemy i rozstrzygni ęcia teoretyczne i która nie bierze (lub stara si ę nie bra ć) pod uwag ę praktycznych implikacji własnych wyników, oraz drug ą, polegaj ącą na trak- towaniu bioetyki nieomal jako cz ęś ci medycyny, jako technicznej biegło ści w rozwi ązy- waniu etycznych problemów pojawiaj ących si ę w praktyce medycznej 10 . Jedn ą z szerszych definicji bioetyki, zbie Ŝną z propozycjami bioetyków ameryka ń- skich, przedstawia Roman Tokarczyk, okre ślaj ąc t ę nauk ę, jako zajmuj ącą si ę kluczo- wymi problemami ludzkiego losu, narodzin, Ŝycia i śmierci 11 . Podobnie definiuje bioetyk ę ks. Tadeusz Ślipko twierdz ąc, Ŝe stanowi ona dział filozoficznej etyki szczegóło- wej, która ma ustali ć oceny i normy (reguły) moralne wa Ŝne w dziedzinie działa ń (ak- tów) ludzkich polegaj ących na ingerencji w granicznych sytuacjach, zwi ązanych z zapocz ątkowaniem Ŝycia, jego trwaniem i śmierci ą12 . Zdaniem Ślipki – bioetyka jest integraln ą cz ęś ci ą etyki normatywnej, jako zastosowanie ogólnych zasad etycznych do szczegółowych, dramatycznych sytuacji ludzkiego Ŝycia 13 . Oryginaln ą na gruncie polskim prób ą zdefiniowania tej nauki podj ął si ę Jan Hartman. Jego zdaniem bioetyka ma dostarcza ć nie tylko ogólnych cech moralnych danego zjawiska czy działania, lecz tak Ŝe szczegółowych wskazówek, jakie powinno by ć nasze nastawienie wobec nich w praktyce Ŝycia codziennego. Nie idzie wi ęc tu o ocen ę moraln ą nowych mo Ŝliwo ści medycznych – cho ć od dokonania takiej oceny nie wolno ucieka ć –

8 J. Jaro ń, Bioetyka (hasło), in: Słownik etyczny . Pod red. S. Jedynaka, Lublin 1990, s. 27-28. 9 T. Brzezi ński, Bioetyka (hasło), in: Słownik bioetyki, biopolityki i ekofilozofii , pod red. Mariusz Ciszka, Warszawa 2008, s.31. 10 W. Słomski, Bioetyka. Zagadnienia wybrane , Warszawa 2007, s. 35. 11 R. Tokarczyk, Prawa narodzin Ŝycia i śmierci , op. cit, s.10-11. 12 T. Ślipko, Granice Ŝycia. Dylematy współczesnej bioetyki , Kraków 1994, s. 16. 13 J. Jaro ń, Aktualny stan bioetyki w Polsce – refleksje – propozycje , in: Mazowieckie Studia Humanistyczne , 1/1996, s. 92.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Bioetyka w twórczo ści polskich etyków współczesnych 91 co o zrozumienie umo Ŝliwiaj ące ich wykorzystanie w Ŝyciu jednostki i społecze ństwa. W jego uj ęciu dyscyplina ta jest bardziej dziedzin ą pragmatyczn ą ani Ŝeli spekulatyw- ną14 . Wy Ŝej wymienione definicje wynikaj ą z tego, Ŝe rozpatrywane przez bioetyk ę problemy charakteryzuj ą si ę przede wszystkim wyj ątkowo ści ą i dramatyzmem. śycie człowieka zostaje w nich postawione na kraw ędzi istnienia b ądź na skutek jakiego ś zagro Ŝenia, b ądź z powodu zaistnienia warunków niezwykłych. Są to cz ęsto sytuacje tragiczne, w których ze szczególn ą sił ą odsłania si ę egzystencjalna powaga i ci ęŜar ludzkiego losu 15 . Ile Ŝ takich dramatycznych, wr ęcz tragicznych sytuacji, w których zagro Ŝone jest Ŝycie ludzkie wpisane jest w praktyk ę lekarsk ą? Ze wzgl ędu na charakter swojej pracy lekarz musi bardzo cz ęsto podejmowa ć decyzje etyczne (wybory moralne) maj ące bezpo średni wpływ na Ŝycie i zdrowie pacjentów. W jaki sposób nale Ŝy dokonywa ć wła ściwych wyborów moralnych dotycz ących sytuacji granicznych, nierozerwalnie zwi ązanych z bólem i cierpieniem chorych? Naukowa refleksja z zakresu bioetyki rozumiana przeze mnie jako analityczne i krytyczne badanie poj ęć , zało Ŝeń, przekona ń, postaw, uczu ć, racji i argumentów mo Ŝe przyj ść z pomoc ą medykom w rozwi ą- zywaniu tych trudnych dylematów moralnych. Nie dziwi wi ęc fakt, Ŝe w pa ństwach zachodnich przynajmniej od 15 lat wyst ępuje równoległy rozwój teoretycznej refleksji bioetycznej oraz system wdra Ŝania bada ń bioetycznych na ró Ŝnych szczeblach Ŝycia społecznego w tym i na uczelniach medycznych. Zdaniem Zbigniewa Szawarskiego istniej ą dwa modele uprawiania bioetyki. W pierwszym rozumieniu etyka medyczna to tyle, co pewien zbiór zasad moralnych obowi ązuj ących lekarzy z racji wykonywania zawodu. S ą to zasady okre ślaj ące, co wolno, a czego nie wolno lekarzowi uczyni ć ze wzgl ędu na dobro pacjenta i całej profesji lekarskiej. Tak rozumiana etyka medyczna jest dyscyplin ą ści śle normatywn ą, tworzon ą przez lekarzy i na u Ŝytek lekarzy. W Polsce zwykło si ę j ą okre śla ć mianem deontologii lekarskiej lub etyki zawodowej lekarzy 16 , za przykład mo Ŝe posłu Ŝyć słynna Przy- si ęga Hipokratesa . Istnieje jednak nieco inne, szersze rozumienie etyki lekarskiej. Współczesne kontrowersje wokół sporów i dyskusji o aborcji, eutanazji, samobójstwie czy stosowaniu anty- koncepcji si ęgaj ą wprost do historii filozofii i dotycz ą m. in. koncepcji Platona, Arysto- telesa, Seneki, św. Tomasza, Montaigne`a, Hume`a, Kanta i wielu innych filozofów 17 .

14 Por. J. Hartman, Metafizyczna czy pragmatyczna podstawa dla rozstrzygania problemów bioetycznych?, in: Edukacja Filozoficzna 27/1999; por. Z. Zalewski, Co po bioetyce?, in: Kwartalnik Filozoficzny , XXV/2/1997. 15 T. Ślipko, Granice Ŝycia , op. cit., s. 15-16. 16 Z. Szawarski, Wprowadzenie – dwa modele etyki medycznej , in: W kr ęgu Ŝycia i śmierci. Moralne problemy medycyny współczesnej , pod red. Z. Szawarskiego, Warszawa 1987, s. 5. 17 Ibidem.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 92 Mariusz Ciszek

Rozwa Ŝaj ąc bowiem czym jest choroba, a czym zdrowie, badaj ąc znaczenie i zakres obowi ązywania zasady „nie zabijaj” lub pytaj ąc, jak podzieli ć sprawiedliwie sko ńczoną sum ę okre ślonych dóbr medycznych pomi ędzy wszystkich potrzebuj ących, zadajemy pytania, na które trudno jest odpowiedzie ć nie odwoławszy si ę do takiej lub innej teorii etycznej 18 . Współczesny rozwój nauk biomedycznych niemal w kaŜdym roku przynosi co ś nowego. Od czasów Hipokratesa pojawiły si ę nowe sposoby przedłu Ŝania Ŝycia i leczenia schorze ń, które rodz ą wiele dylematów etycznych np. wszczepianie sztucz- nych nerek, płuc a nawet serc, terapia z wykorzystaniem najnowszych zdobyczy genetyki, sztuczne sposoby prokreacji oferuj ące bezdzietnym mał Ŝeństwom potomstwo – podobne przykłady mo Ŝna mno Ŝyć. Nie przewidywał tego Hipokrates i nie brały pod uwag ę tradycyjne kodeksy deontologii lekarskiej. Zrozumiałe jest wi ęc Ŝe w tej sytuacji lekarze poszukuj ąc odpowiedzi na dr ęczące ich pytania zacz ęli zwraca ć si ę w stron ę teologii i filozofii moralnej. W ten sposób doszło do powstania nowej dyscypliny filozoficznej zwanej bioetyk ą i w ten sposób narodziła si ę filozoficzna etyka medyczna 19 . Zda- niem Szawarskiego tak rozumiana etyka medyczna nie buduje Ŝadnych normatywnych kodeksów etycznych, niczego nie nakazuje i niczego nie zakazuje, lecz w sposób kry- tyczny i racjonalny próbuje rozwi ązywa ć problemy moralne 20 . Bardzo ciekaw ą i oryginaln ą prób ę odpowiedzi na pytanie: czym jest medycyna z punktu widzenia bioetyki? podj ął Kazimierz Szewczyk. Poj ęcia bioetyka, u Ŝywa w znaczeniu kulturowym i regulatywnym . Uwa Ŝa, i Ŝ z powodu nadmiernego zmedyka- lizowania cywilizacji Zachodu bioetyka przej ęła wi ększo ść kompetencji wchodz ących w zakres filozofii i teologii moralnej buduj ących teoretyczne podstawy etyki ogólnej. W przeciwie ństwie do szczegółowych etyk zawodowych, normowała ona zachowania ludzi w oderwaniu od ich profesji. Przejmuj ąc rol ę etyki ogólnej bioetyka nie mo Ŝe by ć uto Ŝsamiana tylko z etyk ą medyczn ą. Bioetyka kulturowa jest zaprzeczeniem takiej redukcji, gdy Ŝ odnosi si ę do środowiska duchowego, do którego nale Ŝymy jako człon- kowie zachodniego kr ęgu cywilizacyjnego, niezale Ŝnie od wykonywanych zawodów 21 . Tak rozumiana bioetyka kulturowa spełnia trzy podstawowe zadania: − dąŜ y do skonstruowania ideału moralnie dobrej medycyny i odpowiadaj ącego mu wzorca moralnie dobrego społecze ństwa; − tworzy teoretyczne podstawy szczegółowej etyki medycznej umo Ŝliwiaj ącej realizacj ę wspomnianego ideału;

18 Ibidem. 19 Ibidem, s. 19-20. 20 Ibidem, s. 6. 21 K. Szewczyk, Dobro, zło i medycyna. Filozoficzne podstawy bioetyki kulturowej , Warszawa – Łód ź 2001, s. 8.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Bioetyka w twórczo ści polskich etyków współczesnych 93

− ustala cele, które dobra medycyna powinna realizować22 . Ponadto medycyna z perspektywy bioetyki kulturowej w sposób oryginalny podcho- dzi do takich doniosłych wydarze ń egzystencjalnych, jak: śmier ć, choroba i zwi ązane z nimi ból fizyczny i cierpienie psychiczno – duchowe. Z ich obecno ści ą ludzko ść radzi sobie wykorzystuj ąc ró Ŝne sposoby. Najstarszym była i jest mitologiczna symbolizacja tych zjawisk. Jak wiemy filozofia metafizyczna stanowi pierwsz ą racjonalizacj ę mitu. Dlatego te Ŝ nawi ązuj ący do niej bioetycy kulturowi wyczuleni s ą na warto ściow ą dwu- biegunowo ść choroby. Uwa Ŝaj ą oni, i Ŝ filozoficzne nadawanie sensu chorobie jest rów- nocze śnie terapi ą wspomagaj ącą i uzupełniaj ącą leczenie technikami tradycyjnymi. Oddzieranie cierpienia z wszelkich warto ściuj ących znacze ń jest wyrazem ideologii monizmu technologicznego medykalizuj ącego cało ść kultury. Jako wytwór cywilizacji zachodniej, współczesna medycyna jest wi ęc dla nich równocze śnie światopogl ądem, sztuk ą i nauk ą23 . Kulturowa wersja bioetyki stanowi równie Ŝ uzupełnienie tzw. bioetyki regulatywnej , która zgodnie z nazw ą sprowadza si ę do opracowywania reguł działalno ści medycyny i jej pracowników (czyli tzw. deontologii lekarskiej) 24 . Kulturowy aspekt bioetyki od- suwa niebezpiecze ństwo odej ścia lekarzy od własnej refleksji moralnej i ograniczenia si ę tylko do przestrzegania zawartych w kodeksach zakazów i nakazów. Świadczy ć o tym mo Ŝe niekontrolowany wysyp rozmaitych krajowych i mi ędzynarodowych konwencji i deklaracji bioetycznych, kart praw pacjenta i kodeksów deontologicznych pra- cowników słu Ŝby zdrowia. Ich obfito ść zniech ęca do gł ębszego zapoznania si ę z nimi i, co gorsza, sprzyja przerzucaniu odpowiedzialno ści moralnej na barki autorów tych regulacji 25 .

Prezentacja wa Ŝniejszych podr ęczników i opracowa ń z obszaru polskiej literatury bioetycznej Naturalnie prezentacja ta b ędzie miała charakter wybiórczy, wymieni ę tylko podstawowe pozycje (w chronologicznej kolejno ści), które moim zdaniem najlepiej wprowa- dzaj ą w ogóln ą problematyk ę etyki medycznej oraz oddaj ą charakter polskiej twórczo- ści bioetycznej. Co za tym nast ępuje poni Ŝej pomin ę monograficzne uj ęcia wybranych problemów z tego zakresu. − R. Tokarczyk, Prawa narodzin, Ŝycia i śmierci. Etyczne problemy współcze- sno ści , Wyd. Lubelskie, Lublin 1984 (kilka wyda ń – ostatnie z roku 2006 pod

22 Ibidem, s. 8-9. 23 Ibidem, s. 330. 24 Ibidem, s. 9. 25 Ibidem, s. 332.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 94 Mariusz Ciszek

zmienionym podtytułem: Prawa narodzin, Ŝycia i śmierci. Podstawy biojurysprudencji , Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2006) − S. Kornas, Współczesne eksperymenty medyczne w ocenie etyki katolickiej , Cz ęstochowskie Wyd. Diecezjalne „Regina Poloniae”, Cz ęstochowa 1986 − W. Tulibacki, Etyka i nauki biologiczne , Wyd. ART., Olsztyn 1994 − T. Ślipko, Granice Ŝycia. Dylematy współczesnej bioetyki , Wyd. WAM, Kra- ków 1994. − S. Olejnik, Etyka lekarska , Wyd. Unia, Katowice 1995 − W. Bołoz, śycie w ludzkich rękach. Podstawowe zagadnienia bioetyczne , Wyd. ATK, Warszawa 1997 − A. J. Katolo, ABC bioetyki , Wyd. Archidiecezjalne, Lublin 1997 − J. Jaro ń, Bioetyka. Wybrane zagadnienia , (b. m. w.), Warszawa 1999 − J. Wróbel, Człowiek i medycyna. Teologicznomoralne podstawy ingerencji medycznych , Wyd. Ksi ęŜ y Sercanów, Kraków 1999 − B. Chyrowicz, Bioetyka i ryzyko. Argument „równi pochyłej” w dyskusji wokół osi ągni ęć współczesnej genetyki , TN KUL, Lublin 2000. − A. Alichniewicz i A. Szcz ęsna (red.), Dylematy bioetyki , AM, Łód ź 2001 − T. Biesaga (red.), Podstawy i zastosowania bioetyki , Wyd. Naukowe PAT, Kraków 2001 − K. Szewczyk, Dobro, zło i medycyna. Filozoficzne podstawy bioetyki kulturowej , Wyd. Naukowe PWN, Warszawa - Łód ź 2001 − M. Adamkiewicz, Zagadnienie śmierci w bioetyce , Wyd. WAT, Warszawa 2002 − T. Brzezi ński, Etyka lekarska , Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2002 − J. Hartman, Short studies in bioethics , „Aureus”, Kraków 2003 − A. Muszala (red.), Encyklopedia bioetyki. Personalizm chrze ścija ński. Głos Ko ścioła , Polskie Wyd. Encyklopedyczne, Radom 2005 − Z. Szawarski, Mądro ść i sztuka leczenia , Wyd. Słowo/Obraz Terytoria, Gda ńsk 2005 − W. Słomski, Bioetyka. Zagadnienia wybrane , WSFiZ, Warszawa 2007 − W. Słomski, Dylematy etyki lekarskiej , WSFiZ, Warszawa 2008. − M. Ciszek (red.), Słownik bioetyki, biopolityki i ekofilozofii , Polskie Towarzy- stwo Filozoficzne, Warszawa 2008

Wi ększo ść z przedstawionych pozycji to ksi ąŜ ki, które wyszły spod pióra polskich neotomistów – świadczy to o charakterze polskiej bioetyki. Stan ten wynika z faktu, Ŝe wi ększo ść problemów bioetycznych, takich jak, np. aborcja czy eutanazja od dawna

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Bioetyka w twórczo ści polskich etyków współczesnych 95 znajdowały si ę w polu zainteresowa ń katolickich etyków. Nie znaczy to jednak, Ŝe rodzimi etycy zajmuj ący si ę moralnymi problemami z zakresu medycyny rekrutuj ą si ę tylko z tych środowisk. Ostatnio mo Ŝna zaobserwowa ć wzmo Ŝone zainteresowanie tzw. etyk ą niezale Ŝną oraz utylitaryzmem etycznym nawi ązuj ącym zwłaszcza do koncepcji Petera Singera. Narodziny bioetyki dały mo Ŝliwo ść nowego, interdyscyplinarnego sposobu uprawiania nauki. W obecnych czasach zaszła konieczno ść m ądrego i praktycznego ł ączenia dyscyplin humanistycznych i przyrodniczo – medycznych, które zajmuj ą si ę kondycj ą psycho-fizyczn ą człowieka 26 . Ten nowy – holistyczny sposób uprawiania nauki jest o wiele bardziej racjonalny, ani Ŝeli wycinkowy i jednostronny sposób patrzenia na współczesnego homo sapiens , poprzez pryzmat jednej z po śród wielu dyscyplin humanistycznych czy przyrodniczych.

Summary Bioethics in Polish philosophical and ethical literature is typically comprehended in two difference ways: as medical ethics, or more broadly in the context of knowledge on life and health care. This latter approach to bioethics brings it closer to environmental ethics. Representatives of Polish bioethics utilize rather open definition of this particular branch of science, emphasizing the cross-disciplinary character of bioethics, defining it as a science on the verge between anthropology, philosophy, ethics, law, medicine and philosophy of engineering. The main task of bioethics focuses on undertaking moral evaluations and determining the ethical principles resulting from advance in natural sciences, related closely with human intervention into biological nature of life. In this article, the author strived to indicate clearly the fact that such a cross- disciplinary approach has however also its weak points, since quite often it might lead to methodological error, resulting from presentation of detailed issues with biological and medical character in a too broad and disproportional way, focusing to a much lesser extent on their philosophical and ethical meaning. It is therefore necessary to practice bioethics in such a way so as to avoid two extremes, where one extreme treats medical ethics as a typically philosophical and theoretical discipline, detached from practical implications of its own results, while the other extreme considers bioethics to be virtu- ally a part of medicine, as a technical proficiency in solving ethical problems occurring frequently in medical practice.

26 J. Jaro ń, Bioetyczna koncepcja zdrowia fizyczno-psychicznego młodzie Ŝy i dorosłych , in: Bioetyka i ekofi- lozofia , pod red. J. Jaronia, Siedlce 1999, s. 181.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE

L U M E N POLONIAE nr 1/2008

Remigiusz Król Integracja jako istotny czynnik osobowo ści psychicznej według Karola Wojtyły

Integrity as a significant factor of a psychic personality according to Karol Wojtyła

W analizie osobowego dynamizmu człowieka integracja stanowi aspekt komplemen- tarny w stosunku do transcendencji osoby w czynie, która uwydatnia si ę poprzez samo- stanowienie i sprawczo ść , wskazuj ąc na wła ściw ą osobie ludzkiej struktur ę samoposiadania i samopanowania. Zło Ŝono ść tej struktury zostaje ukazana za pomoc ą poj ęcia integracji osoby w czynie, poniewa Ŝ ka Ŝdy ludzki czyn dopełnia si ę nie tylko przez transcendencj ę samostanowienia i sprawczo ści, ale tak Ŝe przez podporz ądkowane im zdynamizowanie si ę podmiotowego ja . Bior ą tu udział dynamizmy ludzkiej somatyki oraz psychiki, które równie Ŝ uwidaczniaj ą si ę samorzutnie w czynie, poddaj ąc si ę jednak dyspozycji woli. Na tym wła śnie opiera si ę integracja osoby w czynie, która dopeł- niaj ąc transcendencj ę, stanowi równie Ŝ ze swej strony o osobowym całokształcie struktury samo-posiadania i samo-panowania 1. Analiza czynu ludzkiego pokazuje swoist ą jedno ść wielo ści dynamizmu psychoso- matycznego człowieka: psychika jest czym ś ró Ŝnym od somatyki, chocia Ŝ, wzajemnie si ę warunkuj ąc, stanowi ą one w człowieku jedno ść . St ąd te Ŝ pojęcie integracji jest klu- czem do zrozumienia tej jedno ści, nie tylko w odniesieniu do somatyki, co zostało ju Ŝ wykazane, ale tak Ŝe w odniesieniu do psychiki, co rozwa Ŝał Karol Wojtyła na płasz- czy źnie fenomenologii, na podstawie faktów danych w do świadczeniu fenomenologicz- nym, w którym uwydatnia si ę odr ębno ść psychiki od somatyki, ale te Ŝ ich zintegrowa- nie (scalenie) w człowieku 2. Dla Autora Osoby i czynu poj ęcie: psychika nie uto Ŝsamia

1 R. Buttiglione, My śl Karola Wojtyły , Lublin 1996, s. 233. 2 K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 262 n.; por. R. Buttiglione, My śl, s. 233.

98 Remigiusz Król si ę z poj ęciem duszy, chocia Ŝ etymologicznie wywodzi si ę ono od grec. psyché , co znaczy wła śnie dusza . Poj ęcie psychiki okre śla w człowieku tylko to, co nale Ŝy do jego integralno ści i co o niej stanowi, nie b ędąc samo w sobie cielesne, czyli somatyczne. Oznacza ono te pierwiastki człowiecze ństwa, które odkrywamy (w do świadczeniu) jako zintegrowane z ciałem, ale nie b ędące, same w sobie, ciałem. Jest to cało ść tych elemen- tów integralnego bytu osoby, danych w do świadczeniu, których nie mo Ŝna zredukowa ć do ciała 3. Podstaw ą integracji osoby w czynie jest, wraz z integralno ści ą somatyczną, integralno ść psychiczna. Nale Ŝy pami ęta ć, Ŝe psychice nie przysługuj ą zewn ętrzne wła ściwo ści ciała, nie jest ona materialna jak ciało, a poza tym cała wewn ętrzno ść ciała ludzkiego (organizm) ró Ŝni si ę od psychiki. Funkcje psychiczne s ą wewn ętrzne i niema- terialne, pozbawione zewn ętrzno ści i widzialno ści, jaka przysługuje ciału. Ciało jednak słu Ŝy po średniemu uzewn ętrznieniu tych funkcji. Dlatego te Ŝ, przedstawiaj ąc cało- kształt funkcji psychicznej człowieka, bierze si ę pod uwag ę jej zwi ązek z konstytucj ą somatyczn ą, jak to ma miejsce np. w problemie tzw. temperamentów. Najbardziej znamiennym rysem dynamizmu psychicznego i potencjalno ści psychicznej człowieka jest emotywno ść , która nie oznacza wył ącznie uczu ć lub uczuciowo ści człowieka, ale ma znaczenie o wiele szersze. Podobnie bowiem jak dynamizm somatyczny jest z natury reaktywny, tak dynamizm psychiczny jest z istoty emotywny. Cho- cia Ŝ jednak istnieje odr ębno ść tego, co emotywne, w stosunku do tego, co reaktywne, to jednocze śnie zauwa Ŝa si ę ich gł ęboki zwi ązek w człowieku. Jest bowiem faktem, Ŝe psychika jest uwarunkowana somatyk ą i st ąd te Ŝ emotywno ść (która cechuje dynamizm psychiczny człowieka) jest uwarunkowana reaktywno ści ą do tego stopnia, i Ŝ mówi si ę czasem o reakcjach psychicznych 4. Dzieje si ę tak, poniewa Ŝ człowiek stanowi zło Ŝoną jedno ść i integracja czynu w osobie zawiera wszystkie elementy psychofizycznej zło Ŝo- no ści. Ponadto, dynamizm psychiczny jest równie Ŝ ści śle zwi ązany z dynamizmem osoby, co jednak nie znosi ich poj ęciowego rozró Ŝnienia. St ąd zatem czyn ludzki jest świadom ą odpowiedzi ą na warto ść poprzez rozstrzygni ęcie czy wybór. Świadoma odpowied ź na warto ści zawiera si ę wi ęc w czynie ludzkim poprzez integracj ę całej psycho-emotywno ści człowieka; emotywno ść oznacza przy tym swoist ą wra Ŝliwo ść na warto ści. Prze Ŝycie warto ści z kolei przenika wn ętrze podmiotu i dostarcza mu w ten sposób tworzywa dla woli, która przez rozstrzygni ęcie czy wybór stanowi okre ślon ą poznawczo (umysłowo) odpowied ź na warto ści. Emotywno ść pozwala intuicyjnie od- czuć warto ści. Analiza emotywno ści pozwala lepiej zrozumie ć transcendencj ę osoby w czynie, któ- ra realizuje si ę przez transcendowanie i integrowanie emotywno ści. Psychiczny w ątek

3 K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 266; por. R. Buttiglione, My śl, s. 234. 4 K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 268 n.; por. R. Buttiglione, My śl, s. 234.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Integracja jako istotny czynnik osobowo ści psychicznej według Karola Wojtyły 99 emotywno ści przebiega pomi ędzy cielesno ści ą a duchowo ści ą, przybli Ŝaj ąc je i jedno- cz ąc. Dynamizm emotywny, spełniaj ący funkcj ę koncentratora ludzkich prze Ŝyć, cechuje szczególna wra Ŝliwo ść na to wszystko, co stanowi o duchowej transcendencji osoby, a mianowicie na warto ści prawdy, pi ękna i dobra, a wraz z tym – zdolno ść samostanowienia. To wywołuje bardzo silny rezonans emotywny w człowieku, co stanowi o jako- ści i sile samej osobowej transcendencji, mobilizuj ącej energie, które ułatwiaj ą podj ęcie działa ń skierowanych na osi ągni ęcie wspomnianych warto ści. Emotywno ść ponadto, podobnie jak reaktywno ść , jest zwi ązana z działaniem bod źców, których skutkiem w człowieku jest nie reakcja i ruch ciała, lecz zdolno ść czucia. Jest to skutek psychiczny uwarunkowany w warstwie somatycznej, ale wyraŜaj ący si ę w czuciu 5. Czucie samo w sobie nie stanowi Ŝadnego ruchu czy odruchu somatycznego i cho ć stosunek do ciała nie jest w samym czuciu u świadomiony, to jednak ciało staje si ę w nim pewn ą przedmiotow ą tre ści ą zmysłow ą, która przenika w pole świadomo ści. Dzi ęki czuciu zatem wynosimy si ę ponad podmiotowość ciała (nieobj ętą w znacznej mierze świadomo ści ą) i wtedy podmiotowo ść psychiczna, która si ę wła śnie wyłania na podło Ŝu ciała razem z czuciem, jest ju Ŝ obj ęta świadomo ści ą. Czucie stanowi wi ęc samo w sobie zmysłowy refleks poznawczy, dzi ęki któremu ciało staje si ę tre ści ą przedmiotow ą, a ta z kolei dociera do świadomo ści. Innymi słowy, czucie własnego ciała nale Ŝy do sfery psychiki. Własne ciało i jego ró Ŝne stany oraz ruchy staj ą si ę źródłem czu ć, które umo Ŝliwiaj ą człowiekowi prze Ŝycie własnego ciała. Czucie wł ącza si ę w tym prze Ŝyciu w świado- mo ść i tworzy z ni ą podstaw ę prze Ŝycia, mimo Ŝe czucie zmysłowe ró Ŝni si ę od umy- słowej świadomo ści. Konkretyzacja świadomo ści za pomoc ą czucia (np. czucia bólu cielesnego, które sprawia, Ŝe wewn ętrzno ść własnego ciała wchodzi równocze śnie w zasi ęg świadomo ści) stanowi wła ściw ą podstaw ę prze Ŝycia własnego ciała 6. Na prze- Ŝywanie własnego ciała składaj ą si ę ró Ŝne czucia, które ujawniaj ą człowiekowi nie odr ębną podmiotowo ść ciała , ale somatyczn ą struktur ę całego podmiotu człowiek , ja somatyczne uj ęte w swej cało ści i wewn ętrznej przynale Ŝno ści do osoby (nasze ja somatyczne jest wi ęc bardzo spójne z całym ja osobowym i stanowi z nim ścisł ą jedno ść ). Odczucie własnego ciała umo Ŝliwia powstanie czuciowego kontaktu z nim i ujawnia podmiotowo ść ciała w świadomo ści, co jest bardzo wa Ŝnym momentem struktury samopanowania osoby; jest te Ŝ nieodzownym czynnikiem dla prze Ŝycia integralnej podmiotowo ści człowieka. W tym prze Ŝyciu ciało i świadomo ść s ą powi ązane z sob ą przez czucie, które stanowi elementarny przejaw ludzkiej psychiki i psychiczny refleks ludzkiej soma tyki 7. Świadomo ść , zachowuj ąc swoist ą nadrz ędno ść wzgl ędem czu ć,

5 K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 270; por. R. Buttiglione, My śl, s. 235. 6 K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 271; por. R. Buttiglione, My śl, s. 235. 7 K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 272; por. R. Buttiglione, My śl, s. 235.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 100 Remigiusz Król w szczególno ści własnego ciała, spełnia warunek samostanowienia, a wi ęc i samopanowania oraz samoposiadania, czyli warunek realizacji czynu – prawdziwego dynamizmu osobowego. Czucie ciała pozwala człowiekowi wnika ć we własn ą somatyk ę i to w takim stopniu, jaki jest potrzebny dla samostanowienia w czynie i dla transcendencji osoby. To tak Ŝe stanowi miar ę integracji osoby w czynie, która odpowiada normalnemu prze Ŝyciu własnego ciała, uwarunkowanemu czuciem i świadomo ści ą. Terenem przenikania czu ć do świadomo ści jest nie tylko prze Ŝycie własnego ciała, ale tak Ŝe i czucie istnienia swego własnego ja w świecie , z którym pozostaje ono w ró Ŝ- norodnych relacjach. Przenikanie za ś tych ró Ŝnorodnych czu ć do świadomo ści składa si ę na prze Ŝycie własnego ja w świecie; do świadczenie bycia w świecie 8. Czucie jako fakt emotywny nie jest ponadto odci ęte od tre ści umysłowych czyli od tego wszystkiego, czym Ŝyje ludzka my śl. Pierwiastek emotywny odpowiada zatem nie tylko ludzkiej zmysłowo ści, ale i duchowo ści człowieka, skoro stwierdzamy u człowieka nie tylko czucie własnego ciała (czy w ogóle ciał), ale i czucia estetyczne, religijne czy moralne (podstawowe warto ści duchowe). Kardynał Wojtyła uwa Ŝał, Ŝe fakt pojawienia si ę czu ć, ich intencjonalno ść poznawcza oraz przenikanie tych Ŝe czu ć do świadomo ści kształtuje w ka Ŝdym człowieku wra Ŝliwo ść . Oznacza ona specyficzn ą dla człowieka właściwo ść czucia i odczuwania, które albo same stanowi ą pewn ą funkcj ę poznawcz ą, albo w niej uczestnicz ą9. Wra Ŝliwo ść w tym rozumieniu nie uto Ŝsamia si ę wi ęc z wra Ŝ- liwo ści ą wzroku, słuchu itp. Nie wskazuje tak Ŝe na transcendencj ę osoby, na samosta- nowienie i sprawczo ść , ale raczej na co ś, co w osobie dzieje si ę jako w podmiocie obda- rzonym potencjalno ści ą emotywn ą i co pod tym wzgl ędem domaga si ę integracji. Wra Ŝ- liwo ść uczestniczy w zmysłowej zdolno ści człowieka, ale maj ąc charakter receptywny, a nie aktywny, domaga si ę integracji. Nie wystarcza tu jednak Ŝe świadomo ściowa integracja czu ć, pozwalaj ąca prze Ŝycie warto ści (czucia czy te Ŝ odczucia s ą skierowane intencjonalnie wła śnie do warto ści). Ze wzgl ędu na transcendencj ę osoby w czynie, Karol Wojtyła twierdził, Ŝe jest konieczna integracja prawdziwo ściowa , wyja śniając: Transcendencja osoby w czynie polega na odniesieniu do prawdy, które warunkuje autentyczn ą wolno ść samostanowienia. I dlatego te Ŝ to prze Ŝycie warto ści, które jest funkcj ą samej wra Ŝliwo ści człowieka, a wi ęc funkcj ą czu ć, musi tak Ŝe podlega ć w wy- miarze osoby i czynu odniesieniu do prawdy. Przenikanie wra Ŝliwo ści prawdziwo ści ą jest wymogiem osobowego prze Ŝycia warto ści 10 . Wra Ŝliwo ść jest intencjonalnie ukie-

8 Por. K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 273. 9 Ibidem, s. 275; por. A. Wilder, Community of person in the thought of Karol Wojtyla, in: Angelicum 2- 3/56/1979), s. 211-244. 10 Ibidem, s. 276. R. Buttiglione s ądzi, Ŝe bł ąd Schelera polegał na tym, i Ŝ uwa Ŝał on, jakoby wierno ść warto ściom do świadczalnie odczutym wykluczała mo Ŝliwo ść ich racjonalnej oceny. Tymczasem przeciw- nie, tylko warto ść obiektywnie prawdziwa jest mocn ą podstaw ą spełniania si ę osoby, która powinna reali-

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Integracja jako istotny czynnik osobowo ści psychicznej według Karola Wojtyły 101 runkowana na warto ść i sprawia, Ŝe w człowieku mo Ŝe si ę łatwo wykrystalizowa ć do- świadczenie warto ści. Dopiero na gruncie takiego prze Ŝycia mo Ŝe kształtowa ć si ę autentyczne spełnienie wolno ści, uwarunkowane jednak Ŝe przekonaniem, czyli dojrzałym odniesieniem do prawdy. Autentyczne prze Ŝycie warto ści wymaga, aby wra Ŝliwo ść , kieruj ąc si ę ku warto ściom prawdziwym, została poddana integracji prawdziwościowej, która ma decyduj ące znaczenie dla osoby i czynu i jest miar ą autentycznej transcendencji osoby w czynie. Subiektywna autentyczno ść czu ć czy odczu ć jest niewystarczaj ąca; konieczne jest równie Ŝ obiektywne potwierdzenie prawdy, które mo Ŝe by ć jedynie rezultatem s ądu rozumu. Bogactwo ludzkiej psychiki mo Ŝna trafnie oceni ć, je śli si ę uwzgl ędni stopie ń przenikni ęcia wra Ŝliwo ści prawdziwości ą. W tym te Ŝ widział Karol Wojtyła miar ę integracji osoby, która tym pełniej panuje sobie i tym dojrzalej posiada siebie, im prawdziwiej odczuwa wszelkie warto ści i im gruntowniej odzwierciedla w prze Ŝywaniu warto ści ten porz ądek, jaki zachodzi w rzeczywistości 11 . We władzach poznawczych człowieka warto ść jest obecna wprawdzie jedynie w swej abstrakcyjnej ogólno ści, ale intuicja emocjonalna pozwala prze Ŝyć j ą jako ade- kwatn ą odpowied ź na intencjonalne wyj ście osoby w kierunku bytu i dobra oraz odczu ć ją jako wewn ętrznie przynale Ŝną do procesu osobowej samorealizacji. Prze Ŝycie warto- ści zakłada uzgodnienie elementu obiektywnego z subiektywnym; na gruncie takiego prze Ŝycia kształtuje si ę autentyczne rozstrzyganie i wybór. W danym wypadku chodzi o prawdziw ą warto ść i w momencie zaistnienia konfliktu nale Ŝy wybra ć to, co obiektywnie dobre i słuszne, nawet je śli jest sprzeczne z subiektywnymi odczuciami. W imię warto ści nie odczutej nale Ŝy podj ąć działania wbrew dora źnym odczuciom 12 . Św. Tomasz z Akwinu, na fundamencie filozofii bytu, zbudował koncepcj ę, w której podkre ślał, Ŝe działanie winno si ę zwraca ć w kierunku dobra, które jest do niego obiektywnie proporcjonalne. Podkre ślaj ąc rozgraniczenie pomi ędzy zmysłowo ści ą a rozum- no ści ą człowieka (przy równoczesnym ścisłym zwi ązku pomi ędzy nimi), św. Tomasz twierdził, Ŝe zmysły, kontaktuj ące si ę bezpo średnio z przedmiotami, dostarczaj ą tym samym jakby tworzywa umysłowi. Dzi ęki temu człowiek poznaje umysłem świat wi- dzialny, dost ępny zmysłom, a jednocze śnie ujmuje przedmioty tego świata na drodze umysłowego uogólnienia. Według św. Tomasza, w podobny sposób po Ŝą dliwo ść (po- Ŝą dawczo ść ) i pop ędliwo ść dostarczaj ą woli tworzywa, które jest przedmiotem decyzji

zowa ć t ę warto ść obiektywn ą nawet kosztem wyrzeczenia si ę własnego subiektywnego odczucia (R. But- tiglione, My śl, s. 235). 11 Zob. R. Buttiglione, My śl, s. 236; por. K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 275. 12 Por. K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 277. R. Buttiglione, komentuj ąc t ę koncepcj ę św. Toma- sza, twierdzi, Ŝe jej zalet ą jest podkre ślenie kierowniczej roli rozumu w etyce, a jej wad ą – brak opisu dy- namizmów emocjonalnych, który pozwoliłby lepiej zrozumie ć przedmiot kierowniczej funkcji rozumu. “Z tego powodu Wojtyła widzi potrzeb ę uzupełnienia aksjologicznej typologii św. Tomasza typologi ą, która oparta jest na ró Ŝnicy pomi ędzy podnieceniem a wzruszeniem” (R. Buttiglione, My śl, s. 236 n).

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 102 Remigiusz Król kierowanej rozumem. W Tomaszowej analizie dynamizmów emotywnych osoby mo Ŝna dostrzec zaczątki typologii raczej aksjologicznej ni Ŝ psychologicznej. Ró Ŝnica bowiem pomi ędzy po Ŝą dawczo ści ą (po Ŝą dliwo ści ą) a pop ędliwo ści ą ma miejsce ze wzgl ędu na okre ślone dobro (warto ść podpadaj ąca pod zmysły), które w pierwszym przypadku jest tylko przedmiotem dla po Ŝą dania, a w drugim – dobrem trudnym, mo Ŝliwym do zdoby- cia po pokonaniu pewnych trudno ści. Dla św.Tomasza, w tych dwóch odmianach po Ŝą- dania zmysłowego znajduje si ę podstawa ró Ŝnicowania ludzkich uczu ć i nami ętno ści; w takiej zatem postaci ukazuje on cało ściow ą interpretacj ę ludzkiej psychiki oraz dynamizmu psychicznego od strony zmysłów 13 . Kardynał Wojtyła uzupełniał aksjologiczn ą typologi ę św. Tomasza o zró Ŝnicowanie pomi ędzy podnieceniem i wzruszeniem, zaznaczaj ąc, Ŝe z podnieceniem mamy do czynienia na ni Ŝszym poziomie dynamizmu psychicznego. Podniecenie dzieje si ę w podmiocie, nie jest zwrócone ku Ŝadnemu okre ślonemu przedmiotowi; jest to fakt emotywny, ró Ŝny od czucia i nie maj ący charakteru poznawczego. Podniecenie jest subiektywnym stanem psychiki i wywołuje zawsze pewną reakcj ę cielesn ą, mimo i Ŝ nie uto Ŝsamia si ę ona z podnieceniem cielesnym. Akompaniament somatyczny podniecenia jest swoistym udzielaniem si ę ciału dynamizmu, który sam w sobie jest psychiczny. Bliski i zauwa Ŝalny zwi ązek z ciałem pozwala uzna ć podniecenie za co ś zmysłowego i za dynamiczny przejaw zmysłowo ści, któremu towarzyszy nasilenie czu ć. Wła ściwo- ści ą emotywn ą psychiki jest pobudliwo ść , czyli zdolno ść do podniece ń. Razem z podnieceniem jako dynamicznym zaczynem i rdzeniem pobudliwo ści stanowi ą one w czło- wieku sfer ę wybuchania uczu ć. Pobudliwo ść nale Ŝy jednak odró Ŝnia ć od uczuciowo ści, poniewa Ŝ źródło uczu ć jest raczej irracjonalne, a prze Ŝycie bywa poł ączone z pewnym za ślepieniem 14 . W analizie ludzkiej emotywno ści nale Ŝy odró Ŝni ć od podniecenia prze Ŝycie wzruszenia i cały proces powstawania wielkich i gł ębokich wzrusze ń, które ujawniaj ą niedost ępne inn ą drog ą wymiary ludzkiej psychiki. Wzruszenie w o wiele mniejszym stopniu ni Ŝ podniecenie tkwi w reakcji somatycznej, mniej jest zwi ązane z poruszeniami zmy- słowo ści. W prze Ŝyciu wielu wzrusze ń czucie cielesne ust ępuje miejsca odczuciu du- chowemu. Tre ść wzrusze ń odnosi si ę do Ŝycia duchowego człowieka, dotykaj ąc naj- gł ębszego wymiaru osoby, s ą to bowiem wzruszenia poznawcze zwi ązane z odkryciem prawdy, wzruszenia estetyczne zwi ązane z kontemplacj ą pi ękna czy te Ŝ ze sfer ą dobra (zwłaszcza dobra i zła moralnego). Wzruszenia staj ą si ę źródłem, z którego wypływaj ą wielkie ludzkie uczucia, dzi ęki którym wielkie warto ści staj ą si ę w oczywisty sposób dost ępne emocjonalnie. Uczucia odnawiaj ą si ę i słabn ą, lecz po ich zaaprobowaniu

13 Zob. K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 278 n.; por. R. Buttiglione, My śl, s. 237. 14 Zob. K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 281 n.; por. R. Buttiglione, My śl, s. 237 n.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Integracja jako istotny czynnik osobowo ści psychicznej według Karola Wojtyły 103 i umocnieniu przez akt woli dokonuje si ę utrwalenie stanów uczuciowych, które tworz ą trwałe postawy uczuciowe 15 . Powy Ŝsza wizja struktury emotywno ści ukazuje si ę w zupełnie innym świetle ani Ŝeli twierdzenia cz ęś ci tradycji filozoficznej o irracjonalnym charakterze tej sfery człowie- ka. Podstaw ą do zmiany oceny jest przede wszystkim odró Ŝnienie wzrusze ń i podniece ń, dzi ęki czemu mo Ŝna unikn ąć zredukowania emotywno ści do zmysłowości. Je Ŝeli nawet jest prawd ą zaistnienie na pocz ątku ka Ŝdego procesu emocjonalnego poruszenia zmysłowego, to jednak energia emotywna jest zdolna do takich transformacji, które przenosz ą ja z poziomu peryferyjnego na poziom znacznie bardziej centralny , gł ębszy , gdzie pojawia si ę wyra źny stosunek do warto ści. Podniecenie, wywołane przez bodziec cielesny przekazuje w ramach struktury psychicznej okre ślon ą cz ęść swojej energii wzruszeniu (gł ębszy poziom uczucia), które mo Ŝe zosta ć zintegrowane z wła ściw ą osobie sprawczo ści ą. Owe poziomy uczu ć w gł ąb mówi ą ju Ŝ o pewnej integracji wzrusze ń i uczu ć w człowieku-podmiocie i rzutuj ą na sprawczo ść osoby. Dynamizm uczu ć jest zespolony z całym systemem czu ć i odczu ć, które, przenikaj ąc do świadomo ści, kształtuj ą za ka Ŝdym razem konkretn ą specyfik ę prze Ŝycia emocjonalnego. I w ten sposób dokonuje si ę proces integracji osoby, który polega na podporz ądkowaniu zmy- słowo ści i emocjonalności samopanowaniu osoby 16 . W zale Ŝno ści za ś od tego, jak osoba realizuje to zadanie, objawia si ę forma jej jedynej i niepowtarzalnej osobowo ści oraz jej wła ściwy sposób dochodzenia do prawdy, pi ękna i dobra. Ludzkie uczucia mog ą przej ść w stany emocjonalne i dyspozycje wewn ętrzne. Je Ŝeli kształtowanie si ę takich postaw emocjonalnych dokonuje si ę pod kontrol ą woli, wtedy tak Ŝe energia psychiczna osoby znajduje si ę, poprzez system sublimacji, pod jej kontrol ą. śycie uczuciowe bowiem samo w sobie nosi mo Ŝliwo ść pewnej sublimacji, tzn. przechodzenia np. z poziomu podniece ń na poziom wzrusze ń. Potencjalno ść ludzka jest w tym wzgl ędzie subli- matywna. Je Ŝeli natomiast postawy emocjonalne kształtuj ą si ę poza wpływem woli, wówczas świadomo ść ulega emocjonalizacji i zwyci ęŜ a subiektywno ść emocji. Pomi ę- dzy zatem uczuciem a rozumem nie istnieje ani szczególna harmonia, ani zasadnicza opozycja. Pomi ędzy tymi dwoma poziomami osoby wyst ępuje natomiast rodzaj obiektywnej odpowiednio ści, który jest podstaw ą ich integracji, b ędącej rezultatem sposobu, w jaki rozum potrafi spełnia ć swe funkcje kierownicze 17 .

15 Zob. K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 283; por. R. Buttiglione, My śl, s. 238. 16 Por. R. Buttiglione, My śl, s. 238. 17 Karol Wojtyła uwa Ŝał, Ŝe wskazywanie na emotywno ść (emocjonalno ść ) człowieka wył ącznie jako na źródło dezintegracji osoby w czynie przes ądza o człowieku, który miałby by ć nieodwracalnie skazany na dezintegracj ę. Pogl ąd stoicki jest pod tym wzgl ędem pesymistyczny, a pesymizm płynie (jak u Kanta) ze swoistego idealizmu (zob. K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 285).

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 104 Remigiusz Król

Na gruncie uczu ć, w obr ębie ludzkiej emotywno ści, zaznacza si ę pewne napi ęcie pomi ędzy sprawczo ści ą a podmiotowo ści ą człowieka. Prze Ŝycia emocjonalne, wzruszenia czy te Ŝ podniecenia dziej ą si ę w sposób samorzutny, co oznacza, Ŝe nie s ą nast ęp- stwem osobowej sprawczo ści (samostanowienia). U źródeł tego dynamizmu emotywnego le Ŝy samorzutna sprawczo ść psychiki ludzkiej, która jest niezale Ŝna od wła ściwej sprawczo ści osoby. Człowiek staje zatem, wraz z pojawieniem si ę uczucia czy nami ęt- no ści, wobec potrzeby pewnej integracji, co nie oznacza, i Ŝ cała potencjalno ść emotywna jest sama przez si ę źródłem dezintegracji osoby w czynie 18 . Karol Wojtyła twierdził, Ŝe napi ęcie pomi ędzy samostanowieniem, czyli wła ściw ą sprawczo ści ą osoby, a emotywno ści ą, czyli samorzutn ą sprawczo ści ą ludzkiej psychiki, sprowadza si ę do wzajemnego stosunku woli i uczu ć. Wpływ uczu ć na wol ę jest taki, Ŝe tworzy si ę typowo subiektywna postawa uczuciowa i st ąd, słusznie, uczucie jest uzna- wane za źródło subiektywizmu człowieka, który oznacza przewag ę podmiotowo ści nad sprawczo ści ą, czyli immanencji psychicznej nad osobow ą transcendencj ą w działaniu. Emotywno ść mo Ŝe wi ęc narzuci ć woli swój świat warto ści, ale nie stanowi przeszkody dla integracji osoby w czynie, która jest mo Ŝliwa, gdy Ŝ wtedy emocja nadaje szczególn ą wyrazisto ść sprawczo ści, a wraz z ni ą – całej osobowej strukturze samopanowania i samo posiadania 19 . Sprawczo ść emocji, podobnie jak sprawczo ść osoby, ma swoje źródło w warto- ściach, bowiem siła uczucia płynie z prze Ŝycia warto ści. To odró Ŝnia ludzk ą emotywno ść od czysto somatycznej reaktywno ści i stanowi wła śnie szczególn ą mo Ŝliwo ść twórczej integracji emocji. Człowiek u świadamia sobie swoje emocje, a tak Ŝe świado- mo ść , dzi ęki czemu prze Ŝycie nabiera od nich wyrazisto ści. Emocji zatem zawdzi ęcza człowiek warto ść swoich prze Ŝyć. Emocje wskazuj ą równie Ŝ na istnienie warto ści poza sob ą i je Ŝeli w parze z tym idzie jakie ś inne poznanie, to zachodzi ono dzi ęki czuciom i odczuciom, które stanowi ą emotywny warunek (refleks) pełniejszego prze Ŝycia warto- ści. Ponadto, emocja (wzruszenie, podniecenie, uczucie czy nami ętno ść ), wskazując swoj ą emotywn ą tre ści ą poza siebie i to na okre ślon ą warto ść , daje okazj ę do prze Ŝycia warto ści i jej do świadczalnego poznania 20 . Obiektywn ą podstaw ą integracji osoby jest fakt, Ŝe zarówno wola, jak i uczucia oraz dynamizmy ciała skierowane s ą ku tym samym warto ściom. Wola prowadzi osob ę ku odpowiadaj ącemu jej celowi i pełni wobec zmysłowo ści i emocjonalno ści rol ę kierow- nicz ą, cho ć nie jest represyjna. Przy tym, rola rozumu w etyce opiera si ę wła śnie na tym, Ŝe cały człowiek jest skierowany ku dobru. Wszelkie trudno ści natomiast w wy-

18 Por. Ibidem, s. 287. 19 Ibidem, s. 290; por. T. Stycze ń, „Transcendencja – drugie imi ę osoby” czyli człowiek widziany z „nisko- ści” do świadczenia samego siebie i z „wysoko ści KrzyŜa” , in: Znak 10/40/1988, s. 3-23. 20 Por. R. Buttiglione, My śl, s. 239.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Integracja jako istotny czynnik osobowo ści psychicznej według Karola Wojtyły 105 pełnianiu tej roli płyn ą ze strony sfery emotywnej. Uczucie bowiem jedynie wskazuje na warto ść , ale nie porusza w tym kierunku ani rozumu, ani woli. Uczucie wyzwala spontanicznie pewne odniesienie do warto ści, sama za ś spontaniczno ść tego odniesienia jest na swój sposób warto ściowa. Emocjonalne wi ęc prze Ŝycie warto ści charakteryzuje si ę spontaniczno ści ą, dzi ęki której podmiot ma poczucie całkowitego zaanga Ŝowania i satysfakcji, a zarazem pragnie jak najwi ększej blisko ści z przedmiotem b ędącym źró- dłem uczucia 21 . Z ró Ŝnymi stanami uczuciowymi zwi ązane jest niebezpiecze ństwo takiego prze Ŝywania atrakcyjno ści warto ści, które utrudnia racjonaln ą ocen ę jej prawdziwo ści, gdy Ŝ warto ść jest wówczas po Ŝą dana i prze Ŝywana poza prawd ą. Uczucie winno by ć podporz ądkowane intelektowi, aby mogło prowadzi ć do całkowitej integracji osoby. Wola zd ąŜ a ku dobru, sprzyjaj ąc przemianie podniecenia we wzruszenie oraz prowadz ąc do tworzenia odpowiednich stanów i postaw emocjonalnych, a tak Ŝe czyni ąc uŜytek z ujawniaj ącego si ę w emocjach spontanicznego przyci ągania i odpychania 22 . Rozum, jako dynamiczny czynnik Ŝycia osobowego, oznacza nie tylko zdolno ść umy- słowego poznania, ale tak Ŝe, nadrz ędn ą w stosunku do uczu ć, moc i zdolno ść kierowa- nia si ę sam ą prawd ą o dobru w rozstrzyganiu i wyborze. Ta zdolno ść stanowi o autentycznej mocy ducha, która wyznacza kierunek ludzkiego działania. Autentyczne przyporz ądkowanie do prawdy jako zasada rozstrzygni ęć i wyborów wolnej ludzkiej woli domaga si ę w dziedzinie emocji wi ązania transcendencji z integracj ą. Na płaszczy źnie moralno ści, która w najbardziej istotny sposób stanowi o człowiecze ństwie i o osobie, integracja trwa a Ŝ do śmierci. Do świadczenie moralno ści jest integralnym składnikiem do świadczenia człowieka, bez którego nie sposób zbudowa ć adekwatnej teorii osoby i czynu. Integracja osoby w czynie, na gruncie wła ściwej ludzkiej psychice emotywno- ści (emocjonalno ści), dokonuje si ę poprzez sprawno ści, nazywane cnotami, które zawieraj ą istotny pierwiastek warto ści moralnej i odniesienie do normy. O ile integracja ciała wi ąŜ e si ę z panowaniem nad funkcjami cielesnymi (dokonuje się to w pierwszych latach Ŝycia), o tyle integracja psychiki, tworz ąca osobowo ść psychiczn ą i moraln ą człowieka, rozci ąga si ę na całe Ŝycie człowieka 23 . Analiza integracji osoby w czynie pokazuje, Ŝe na podło Ŝu ró Ŝnorodnej zło Ŝono ści człowieka ujawnia si ę i zarazem urzeczywistnia jedno ść ró Ŝnych dynamizmów, chocia Ŝ w tej jedno ści tkwi ró Ŝnorodno ść i zró Ŝnicowanie. Niemniej jednak, dynamiczne ujawnienie osoby w czynie słu Ŝy bardziej poznaniu jedno ści ni Ŝ zło Ŝono ści człowieka. Inte- gracja pozwala nie tylko dostrzega ć jedno ść ró Ŝnych dynamizmów w czynie osoby, ale jednocze śnie ukazuje struktury i warstwy tej wła ściwej człowiekowi zło Ŝono ści. Od-

21 Ibidem, s. 239 n. 22 Zob. K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 293 n.; por. R. Buttiglione, My śl, s. 239 n. 23 Por. K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia , s. 296 n.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 106 Remigiusz Król krycie zło Ŝono ści psychosomatycznej w człowieku nie jest jeszcze wyja śnieniem wła- ściwego stosunku duszy do ciała, cho ć odkrycie stosunku duszy do ciała dokonuje si ę na gruncie cało ściowego do świadczenia człowieka 24 . Prze Ŝycie integracji w ł ączności z transcendencj ą osoby w czynie nie jest równoznaczne z prze Ŝyciem, czyli bezpo śred- nim odkryciem i do świadczeniem, stosunku duszy do ciała. Sama bowiem rzeczywisto ść duszy i jej stosunek do ciała jest rzeczywisto ści ą transfenomenaln ą i pozado- świadczalną. Jednak wła ściwa filozofii bytu (czyli metafizyce) refleksja filozoficzna nad całościowym i wszechstronnym zarazem do świadczeniem człowieka naprowadza na rzeczywisto ść duszy i jej stosunek do ciała. Mimo Ŝe ani dusza sama w sobie, ani jej stosunek do ciała nie s ą dane bezpo średnio w do świadczeniu człowieka (i w jego prze- Ŝyciu), to jednak, dzi ęki ogl ądowej tre ści, implicite , zostaje wskazana zarówno rzeczywisto ść duszy, jak i jej stosunek do ciała. Przyporz ądkowanie pod tym wzgl ędem integracji do transcendencji osoby w czynie bardzo wymownie podkre śla fakt, Ŝe człowiek jako osoba jest równocze śnie tym, kto siebie posiada i sobie panuje, oraz tym, kto jest posiadany przez siebie i sobie podporz ądkowany 25 . Stosunek duszy do ciała przybli Ŝa charakterystyka dynamizmu somatycznego oraz psycho-emotywnego i ukazuje granic ę, jak ą te dynamizmy osi ągaj ą w obr ębie cało- ściowego dynamizmu człowieka-osoby. Je Ŝeli zatem ciało jest źródłem dynamizmu reaktywnego wła ściwego ludzkiej somatyce i (po średnio) dynamizmu emotywnego wła ściwego ludzkiej psychice, to źródła integracji tych dynamizmów w czynie osoby trzeba szuka ć wspólnie z transcendencj ą (dla której integracja spełnia rol ę uzupełnie- nia). Czy zatem dusza jest tym ostatecznym źródłem, a wi ęc zasad ą transcendencji i integracji osoby w czynie? Weryfikacja tego twierdzenia na płaszczy źnie fenomenolo- gicznej jest po średnia, bowiem zarówno sama rzeczywisto ść duszy, jak te Ŝ rzeczywisto ść jej stosunku do ciała mog ą by ć prawidłowo wyra Ŝone tylko w kategoriach metafizycznych 26 . Na zako ńczenie prezentacji analiz kardynała Karola Wojtyły na temat integracji osoby trzeba stwierdzi ć, Ŝe wyja śniaj ąc zło Ŝone mechanizmy działania, wspomniany Autor podał wskazówki metodologiczne, jako Ŝe ró Ŝnorodne dynamizmy dziej ące si ę w osobie ludzkiej stanowi ą przedmiot ró Ŝnych nauk o człowieku. I tak jak integracja ró Ŝnych dynamizmów dokonuje si ę na kanwie transcendencji osoby (tzn. osoba integruje wszystkie te dynamizmy, poniewa Ŝ je transcenduje), tak te Ŝ integracja ró Ŝnych dyscy-

24 Ibidem, s. 299; por. K. Wojtyła, Podmiotowo ść i „to, co nieredukowalne” w człowieku , w: ten Ŝe: Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne , Lublin 2000, s. 433-443. 25 Ibidem, s. 300; por. R. Buttiglione, My śl, s. 240. 26 R. Buttiglione, My śl, s. 241 n., por. P. Singer, Etyka praktyczna , tłum. A. Sagan, Ksi ąŜ ka i Wiedza, War- szawa 2003; M. Seretti, Invito alla lektura , w: K. Wojtyła, Perché l’uomo , Mondadori, Milano 1995, s. 5- 40.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Integracja jako istotny czynnik osobowo ści psychicznej według Karola Wojtyły 107 plin, które zajmuj ą si ę człowiekiem, mo Ŝliwa jest jedynie na kanwie antropologii, a nie, jak to czynili marksi ści, w oparciu o dynamizm ekonomiczny, jako niby podstawowy czynnik determinuj ący działanie człowieka. Kardynał Wojtyła wskazał natomiast na podmiotowy i etyczny wymiar praxis i dlatego w antropologii filozoficznej widział podstaw ę integracji ró Ŝnych nauk o człowieku, która pozwoliłaby im na podjęcie odpowiedzialno ści za człowieka. Nic zatem dziwnego, Ŝe jako Jan Paweł II przedstawi problem „społecznej nauki Ko ścioła” jako metody personalistycznej integracji wyników ró Ŝnych nauk o człowieku na fundamencie antropologii chrze ścija ńskiej 27 .

Summary

In the analysis of a personal dynamism of a human, integrity constitutes a complementary aspect in relation to transcendence of a person in an action, which is emphasized through self-determination and agency, pointing at a human person specific structure of self-possession and self-control. Complexity of this structure is depicted by the notion of integrity of a person in an action as each human action is completed not only by transcendence of self-determination and agency, but also by subordinated to them dynamization of subjective self . Dynamisms of human somatics and psyche are in- volved here, which are also automatically depicted in an action, subduing themselves, however, to a disposal of will. This is the base for integrity of a person in an action, which, completing transcendence, constitutes also by itself on personal entirety of a structure of self-possession and self-control . The most characteristic trait of a psychological dynamism and psychological potenti- ality of a human is emotiveness, which does not mean feelings or emotionality of a human exclusively, but it has a much wider meaning. Similarly as somatic dynamism is reactive by nature, psychological dynamism is emotive by nature. The analysis of emotiveness allows to understand better transcendence of a person in an action, who is fulfilled by transcending and integrating emotiveness. Psychic theme of emotiveness runs between corporeality and spirituality, making them being closer to each other and united. Feeling in itself does not constitute a somatic movement or reflex and, although an attitude to a body is not conscious in the feeling itself, the body becomes certain objective sensual content in it, which permeates into the field of consciousness. Due to feeling, we are conceited above subjectivity of the body and then, psychological subjectivity , which is just appearing on the ground of the body together with feeling, is already captured by consciousness. Thus, feeling itself constitutes a sensual, cognitive reflex. The area where the senses of feeling permeate to consciousness is not only experiencing one’s own body, but also the sense of feeling of one’s own self in the world , with

27 Н.Ф. Фёдоров , Сочинения . – М., 1982,С. 58.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 108 Remigiusz Król which it remains in various relations. Permeating those various senses of feeling to consciousness is an element of experiencing one’s own “self” in the world; experiencing being in the world . Cardinal Wojtyła thought that the fact of appearing of feelings, their cognitive intentionality as well as permeating of those feelings to consciousness shapes sensitivity in each human. Richness of human psyche may be accurately evaluated if one takes the extent to which sensitivity is permeated by truthfulness into consideration. Also in this Karol Wojtyła saw the measure of integrity of a person, who is more self-controlled and more mature in self-possession the more truthfully they experience all values and the more thoroughly they reflect this order which occurs in reality while experiencing the values. Karol Wojtyła claimed that the tension between self-determination, that is characteristic agency of a person, and emotiveness, that is spontaneous agency of human psyche, comes down to a mutual relation of will and feelings. Influence of feelings on will is of such kind that a typically subjective emotional attitude is created, and a feeling is regarded as a source of subjectivism of a human meaning the advantage of subjectivity over agency, that is psychological immanence over personal transcendence in acting. Thus, emotiveness may impose its own world of values on the will, but it does not constitute an obstacle for integrating a person in an action, which is possible as then an emotion gives special clarity to agency, and together with that – to an entire personal structure of self-control and self-possession. Agency of emotions, like agency of a person, has its source in values as the power of a feeling comes from experiencing values. An objective basis for integrity of a person is the fact that both will and feelings as well as dynamisms of a body are directed to the same values. The analysis of integrity of a person in an action shows that on the ground of diverse complexity of a human, unity of various dynamisms is revealed and, at the same time, becomes real, although diversity and variety lie in this unity. Integrity allows not only to see unity of various dynamisms in an action of a person, but, at the same time, reveals structures and layers of this complexity being characteristic to a human. Discovery of psychosomatic complexity in a human is not yet an explanation of a characteristic relation of a soul towards the body. A relation of a soul towards the body is brought closer by a characteristic of somatic and psycho-emotive dynamism and it depicts a border these dynamisms reach within the whole dynamism of a human-person. Thus, if the body is a source of reactive dynamism characteristic to human somatics and (indirectly) emotive dynamism characteristic to human somatics psyche, sources of integrity of these dynamisms in an action of a person need to be looked for together with transcendence.

Lumen Poloniae – NR 1/2008

L U M E N POLONIAE nr 1/2008 Dariusz Pater

Maciej Kazimierz Sarbiewski – The aesthetical motives

Equal to Horace and Pindar (far from the Icarus’s fear). Runs from mouth to mouth and shots towards the sky, flies above the stars. This Pole who certainly filled with a new spring the dried-up Castalia and rebuilt deteriorated peaks of the Mount Parnassus; this Pole among the Boreas chills and Turkish sabers renewing constantly for the poets blessed calmness of Spring and Peace, introduces golden days to the period savage from the bronze of the Mars 1.

I will outline a few smaller and smaller circles before I try to emphasize the aesthetical motives in the art of Maciej Kazimierz Sarbiewski. It is worth stopping for a moment to contemplate over the very notion of aesthetics. What is the aesthetics? Can we define it explicitly? When was it born or maybe it has existed forever? 2 When one says that something is aesthetic, one usually means a gorgeous look of it, or, to put it briefly: beauty. People use here the most widespread meaning of this notion, and at the same time, the most individual, subjective because each one of us can express it differently. However, in spite of appearances, the aesthetics is also a science. The above digressions are simultaneously contradictory - because a science aims for generalizations and equivalence – and genuine. It is so because this science is a multi-level

1 M.C. Sarbievius, Lirycorum libri IV , Antwerp, 1634. p.222. Cited from E. Buszewicz, Sarmacki Horacy i jego liryka , Kraków 2006, p. 381. 2 P. Urbanski, Theologia fabulosa. Commentationes Sarbievianae , Szczecin 2000.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 110 Dariusz Pater notion. It can be proved by The Dictionary of Polish 3, where one can read in the entry aesthetics as many as three different and at the same time supplementing definitions. The aesthetics understood as a science is not unambiguous, either. It runs many courses 4 noticed Władysław Tatarkiewicz – one of the greatest Polish aesthetician, the author of 3-volume The History of Aesthetics . One time the aesthetics was defined as a science about beauty, the other time, considering the notion of beauty as too murky, it was defined as a science about the arts. Two different scopes. How then to solve this Gordian knot. Tatarkiewicz proposes a synthetic perspective: An aesthetician can select the issues, occupy with beauty or art; but the Aesthetics as a whole include both the science on beauty and the science on art, is a science of two ways 5. This double plot manifests itself every moment because the aesthetics should concern both objective and subjective phenomena related to the experiences. As a science, the aesthetics examines criteria and the ideals of beauty, the shaping of marks and artistical values, and the essence and theory of art. It does so by moving in two directions. Maria Gołaszewska points to two-way-system the freedom of methodology: Anyhow, we can differentiate two basic methodological attitudes in the aesthetics: from the methodological hypothesis to the explaining of facts – the aesthetics ‘from outside’, objective and from the analysis of facts to creation general theories – the aesthetics ‘from inside’ involving individual experiences; these two perspectives are not exclusive, but they supplement each other 6. Examining the history of aesthetics we experience explicitly and implicitly ; another double plot connected directly with methodology. The former refers to judgements, clearly and distinctly formulated opinions; it is about specialized text from the aesthetics, for instance: About Perfect Poetry by Maciej Kazimierz Sarbiewski. The examina- tion of aesthetical views, which refers now rather to the history of aesthetics, should not restrict itself to this dimension only, but also has to take into consideration implicitly which, in contrast to explicitly , constitutes all the contextual conclusions drawn on the basis of guesses. To this context one can include, among other things: works of art and the statements of artists 7. In trying to make bigger and bigger generalizations, one must state that the aesthetics is one of philosophical sciences. Let us have an exemplary definition of philosophy:

3 These notes explain the notion on three different level, in three circles, narrower and narrower ones. Por. Słownik j ęzyka polskiego , ed: M. Szymczak, edition 7 with amendments, t.1, Warszawa, 1992. p. 555-556. 4 Com. W. Tatarkiewicz, Wieloma torami, in: Wybór pism estetycznych , Kraków 2004. p. 29. 5 Ibidem. 6 M. Gołaszewska. Estetyka i antyestetyka , Warszawa 1984. p. 11. 7 M. Szawiel, Watki filozoficzne w twórczo ści poetyckiej M. K. Sarbiewskiego , in: Parerga 2/2007.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Maciej Kazimierz Sarbiewski – The aesthetical motives 111

Philosophy is a general science, searches constant laws governing the existence, cognition and society, trying to formulate these laws in a possibly explicite way, both general and universally valid 8. The aesthetics has to focus on any sphere of the manifestation of existence. The art can be such a sphere. The aesthetics, likewise, for example: psychology or logic, has strived for emancipation since the eighteenth century 9. This date is a little bit symbolic. It has to do with Aleksander Baumgarten who coined the term aesthetics . He meant a science about the beauty perceived through the senses, connected directly with peculiar sensory sensations. Yet, it does not mean that the history of the aesthetics begins with the aforementioned date. Bearing in mind that the aesthetics is somehow philosophy, its beginnings are very ancient. They can be traced back in Greece 2,000 years ago, or even much earlier in Egypt 10 . Let us make a narrower circle, the last one. The aesthetics is very often seen as a complex of characteristics for any period in the development of art or any artist. This definition is included in the scope of the aesthetics as a science, although has a narrower scope. It is so significant because it is closely connected with the topic of this thesis, the goal of which is to show the aesthetic motives in the works of Maciej Kazimierz Sar- biewski 11 . To know exactly what is searched, we need to know what a motive is. Generally, a motive is a recurrent composition element which has a slightly different dimension in different arts. In a literary work it is an idea, plot or figures established in a cultural tradition, recurring in literary works of different periods. A motive is very often described as the smallest, indivisible element of the reality presented in a work 12 . The situation of Maciej Kazimierz Sarbiewski is bizarre. During his lifetime, he was very famous, popular and appreciated artist not only in Poland but also in Europe, which is showed by a contemporary researcher Justyna Zaborowska-Musiał in her book: The Epigrams of Maciej Kazimierz Sarbiewski : The author of The Epigrams of Maciej Kazimierz Sarbiewski proved that it is possible to lift what is Polish to the universal measure and make what is universal Pol- ish…the figure of a poet from Mazowsze province symbolizes all that our nation has the most valuable to offer to Europe: a strong ancient tradition, the heritage of Polish culture and the universal ethos of Christian humanism’13

8 M. Gołaszewska, Zarys estetyki , Warszawa 1984. p, 31. 9 Tatarkiewicz even gives a precise date – 1750. 10 W. Tatarkiewicz. Wieloma torami, in: Wybór pism estetycznych , Kraków 2004. p. 36. 11 A. W., Mikołajczak, Studia Sarbieviana , Gniezno 1998. 12 P. Urbanski, Theologia fabulosa. Commentationes Sarbievianae , Szczecin 2000. 13 A. W. Mikołajczak, Rzymianin z Mazowsza , in: J. Zaborowska-Musiał, Epigramy Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Pułtusk-Warszawa 2006, p. 12.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 112 Dariusz Pater

His fame consolidated among the intellectual elite that appreciated his poems enor- mously, which is proved by, for instance: the laurel awarded by Pope Urban VIII and praises expressed – with a hardly suppressed enthusiasm – by the bishop Stanisław Łubieński. In the seventeenth century, 30 volumes of poetry were published in different European cities! He was admired not only by Catholic circles but also, surprisingly, by Protestants. His work was translated into many languages, the topic of many discussions and academic lectures 14 . Nowadays, his fame diminished greatly, not only in Europe, but also in his native Po- land. Although his value is emphasized by the greatest of the twentieth century such as Czesław Miłosz: till today no Polish poet has not gained such fame abroad like Sar- biewski did during his lifetime and for some decades afterwards 15 , the author of Lechiada is a forgotten writer today, known only as a theorist of literature. Only re- cently has he been recognized as a poet due to intensified research. It is worth mentioning the attempt of Bronisław Bili ński to commemorate the poet with a commemorative plaque in Collegio Romano where he studied 16 . Sarbiewski still does not have a mono- graph and is not included in school curricula although he was till 1840 in the past. His works of art were lectured a little bit longer at the universities in England and Hungary – he was present there till the beginning of the twentieth century. How can this be ex- plained? The first to blame is the language of Sarbiewski’s works: Latin. This obstacle – let us not cheat ourselves – is insuperable, especially nowadays, for an average educated man. In addition, it was then natural to write in Latin 17 . Polish literature was developing from the very beginning in two complementary and mutually penetrating ways. … The Middle Ages, the Renaissance, the Baroque and still somehow the Enlightenment are in Poland bilingual periods 18 . The works of art of Maciej Kazimierz Sarbiewski stayed for a long time in its original, Latin form. Władysław Syrokomla was the first to translate incompletely in 1850. The translation was published as late as in 1980 while, paradoxically, in England it took place in 1646. The Germans, French and Italians did likewise in the eighteenth century 19 .

14 Z. Grochal, Chrze ścija ński Horacy - Maciej Kazimierz Sarbiewski TJ i jego estetyka , Niepokalanów 1994. 15 Cited from J. Zaborowska-Musiał, Epigramy , op. cit., p. 7. 16 See A. W. Mikołajczak, Antyk jako „gra literacka” w poezji Sarbiewskiego , Łaci ńska poezja w dawnej Polsce , ed: T. Michałowska, Warszawa 1995, p, 176-177. 17 Z poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego SJ , ed. J. Bolewski, J.Z. Lichanski, P. Urba ński, Warszawa 1995. 18 T. Michałowska, Słowo wst ępne , in: Łaci ńska poezja , op. cit., p. 5. 19 Watki neostoickie w literaturze polskiego renesansu i baroku , Szczecin 1999.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Maciej Kazimierz Sarbiewski – The aesthetical motives 113

Moreover, the Baroque, the period when Sarbiewski worked, was not popular for a long time. Justyna Zaborowska-Musiał lists another reason in the first place: It seems that the fault results above all from focusing on Polish matters which were distant from the universal European problems within last 200 years 20 . Mirosław Korolko points to the artistically-successful translations of Sarbiewski’s poetry as a method to restore the writer to the cultural life. In my opinion, presenting his profile is equally important and therefore below there are some biographical facts. Maciej Kazimierz Sarbiewski was born Anno Domini 1695 in the village of Sar- biewo, near Pło ńsk. Today, it is located 2 kilometers from a very busy road between Warsaw and Gdansk. He was the son of a nobleman, landowner Mateusz and Anastazja from the Milewski family. He studied at the Jesuits College in Pułtusk. This early period seeded a germ of a poet in a teenage Sarbiewski. In Poetics – a Jesuit historian informs – teachers assigned to change metrically poems or create an ode, elegy, idyll in imitation of the songs of Horace, Ovid, Vergil … in Rhetoric students created their own, original orations, poems or paraphrased the most brilliant speeches of Cicero. Students practiced odes, elegies, idylls, fairy-tales, epigrams, epitaphs, emblems of their own invention and layout which were rewritten deco- ratively or even printed and hung over the doors of lecture room on festive days, and then publicly read in front of invited quests 21 . In 1612, at the age of 17, Sarbiewski entered the novitiate of the Society of Jesus in Vilnius. He studied philosophy in Collegium Hosianum in Braniewo and at the Acad- emy of Vilnius. Later, he taught the Poetics in śmud ź and Rhetoric in Połock. In 1622 he was sent by his superiors to Rome. He worked intensively for 3 years, learning philosophy and theology, reading classical writers. The young Jesuit from Poland very quickly knew the most prominent figures from the world of European culture. Soon, Sarbiewski himself became the leading European intellectualist at the court of the Pope thanks to his unusual talents. He was held in high regard by scholars, princes and Church dignitaries and they sought his friendship because of his elevated thoughts included in awesome works written in the classical language of Romans. Also, the Pope, who was a good Latin poet and an enthusiast of science, thought highly of him. It was also Pope Urban VIII who awarded Sarbiewski with the highest literary prize at that time in the world- Poet Laureate. The Christian Horace was also supposed to be a mem- ber of a commission to correct Church hymns appointed by the head of Catholic Church. In Mirosław Korolko’s words: ‘He was even credited with a personal contribu-

20 J. Zaborowska-Musiał, Epigramy , op. cit., p. 7. 21 S. Zał ęski, Jezuici w Polsce , t.1, Lwów 1900, p. 114. Cite from Maciej Kazimierz Sarbiewski, Liryki oraz Droga rzymska i fragment Lechiady , Warszawa 1980. p. VI-VII.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 114 Dariusz Pater tion to reedit concrete hymns, for instance: Ad regias Agni dames 22 . After returning to Poland, Sarbiewski taught in Połock and in 1627-1633 he lectured the Rhetoric , Phi- losophy and Theology at the Academy of Vilnius where he was granted a doctorate from philosophy in 1632 and four years later from theology. In 1635, he became a preacher to Polish King Vladislas IV Vasa. In April 1640, he died suddenly of cere- bral haemorrhage. Sarbiewski was one of the greatest European poets of the Baroque as well as a highly regarded theoretician. It is impossible to elaborate on his lyrical work without stopping at least for a moment over the aesthetics presented in theoretical works because some rules are key to his lyrical work. For instance, the rule of imitation, emulation and simultaneously creation 23 . Certainly, he derived emulation from Aristotle, which is emphasized by the researchers and of which Sarbiewski was not aware 24 . The imitative instinct is given to people from the very childhood25 . Yet, apart from emulation, poetry is also creation, creative sphere. A poet-man gains a divine nature because he or she creates somehow a new world. Although, we have just said about a strong influence of Aristotle, in this case the philosophy of Plato and the idea of divine nature of creation are for sure the source 26 . Sarbiewski finds himself somehow in the middle, he neither created like God- from nothing nor imitated slavishly. The poet creates new: ‘instar Dei’. So, in the imitation of God, a poet is similar to God and reproduces that act of creation, still a poetical act ( the creative act of a man) will reproduce that creation and become like it, yet will not get that power. There will not be a created world, but a re- produced one 27 . Furthermore, Sarbiewski defended a poet against the charge of lie, calling at the same time for freedom in poetry. This concept then derives from another source 28 . Both as a theoretician – and what will turn out further – a poet, Sarbiewski …resembled a bee processing, in a way known only to him, nectar collected from different flowers and many fields into homogenous honey 29 . Sarbiewski presented the above conceptions in

22 M.K. Sarbiewski, Liryki , s. IX.. 23 It is disscused in details by A. Czy Ŝ, Instar Dei – Sarbiewski o człowieku tworz ącym , in: Iesuitica, Kolok- wium naukowe z okazji 400. rocznicy urodzin Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, ed.: J. Malicki, Ka- towice 1997. p. 129-140.-my own translation 24 Sarbiewski thought that in his poetics differed from Aristotle, but was closer to him than many arystote- lików, closer than he thought himself, especially in the interpretation of poet’s understanding: from uni- versals to individuals. Also attributing the poet with freedom in imitating, W. Tatarkiewicz, Estetyka nowo Ŝytna , Wrocław 1967. p, 361. 25 Arystotle, Poetyka , Wrocław 1993, p. 10. 26 Com. Z. Szmydtowa, O ksi ędze I „Poetyki” Sarbiewskiego, in: Poeci i poetyka , Warszawa 1964, p. 415. 27 A. Czy Ŝ, op. cit., p. 135. 28 See W. Tatarkiewicz, Estetyka nowo Ŝytna , p, 361. 29 B. Otwinowska, Imitacja. Zarys problematyki i ewolucja poj ęcia , in: Problemy literatury staropolskiej , Wrocław 1973, s. 381-458.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Maciej Kazimierz Sarbiewski – The aesthetical motives 115 a discourse De perfecta poesi sive Vergilius et Homerus that is About Perfect Poetry, or Vergil and Homer. On the basis of this work we can suppose that if we had had a possibility to ask the poet whether his poetry was perfect- certainly we would have received a negative answer. He would have answered so not only due to modesty, but because he found epic and drama perfect. The theoretical works of Sarbiewski, especially a treatise About the Punch-Line and Wit contain still a lot of interesting conclusions, but those aforementioned seem enough for the needs of the main topic of this thesis. Although, Sarbiewski was admired as a mature artist especially for writing odes, the beginnings of his work are connected with epigrams 30 . Also epigrams, published anonymously in two occasional prints, constitute his publishing debut 31 . However, one must notice, that Sarbiewski himself did not count epigrams to poetry, he just found them as a training and exercise. His first, name publication was in 1625. It was a collec- tion published in Cologne, Germany, entitled: Matthiae Casimiri Sarbivii e Societate Iesu Lyricorum libri tres and it contained lyrics written in 1623-1625. The second publication took place in Vilnius in 1627, the third one in Antwerp in 1630. Also in Ant- werp, two years later Lyricorum libri was published for the fourth time. It is worth no- ticing for manifold reasons: it was a luxurious edition, with a copperplate title page of Paul Rubens, dedicated to Pope Urban VIII and 14 works of scholars and Jesuit poets praising Sarbiewski 32 . A few currents can be in distinguished in the oeuvre of ‘the Sarmatian Horace’. Some researchers say about two: political-laudatory-occasional and philosophical-theological, others about three: panegyrical, engaged in present political events, religious of the period and theological-philosophical. Sarbiewski employed different kinds of motives within these currents. In the following part of this work, I will show these motives, their provenance and the rules of their usage. The sources of motives which are present in the works of Sarbiewski are directly connected to the influences that had been exerted on the poet. The first determinant was the monastic environment of Jesuits, the second was the social-cultural atmosphere of the period. Therefore, the Bible, Antiquity and the nation were the sources (particularly two first are found by some researchers as a significant treasure) 33 . These are three huge and unusually different areas. Drawing on them is done in a specific way, although at the same time characteristic for the Baroque and Renaissance. The usage of these motives is in accordance with the aesthetic theory of Sarbiewski discussed above and with

30 Com. J. Zaborowska-Musiał, op. cit., p. 22. 31 M. Korolko writes more about it (M.K. Sarbiewski, op. cit., p. XIV). 32 J. Starnawski, Le Baroque littéraire dans la littérature polonaise; Quelques remarques concernant Mathias Casimirus Sarbiewski , Wrocław 1990. 33 E. Buszewicz, op. cit., p. 119.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 116 Dariusz Pater the rule of emulation. Let us remind, that emulation is referring to literary models in a creative way. At that time, it was a natural phenomenon, nobody would have called it – unlike probably today – plagiarism. The theory of emulation even occasionally encouraged to the artistic competition, however, not excluding the usage of other people’s achievements and artistic experiences. Besides, even Julius Caesar Scalinger – one of the theoretician of aesthetics on whom also Sarbiewski drew – recommended searching new solutions in topoi. From the other theoretician Jakub Pontan, the Christian Horace drew on consciousness or simply the necessity to imitate (the creation of fiction), as the most important feature of poetry 34 . Parody was a key notion for the artistic work of the author of De perfecta poesis . At that time, it did not have absolutely any ridiculing aspect. To put it briefly, a parody meant writing a piece in the imitation of the other one. It could have two ways: either to be more faithful to the original or to be more original than the original. The latter type of parody is particularly popular in Sarbiewski’s work. He made use of what was widespread in a creative way. It resembles slightly recycling. The further orienting we can find in the Dictionary of Old Polish Literature edited by Teresa Michałowska. The ‘parodic’ practices of early-Baroque poets were usually redolent of the spirit of Counter- Reformative ideology and were meant to consolidate orthodoxy shaping of Catholic religious behaviours 35 . As I have just mentioned, determined with the Jesuit environment Sarbiewski is not an exception in this case. Yet, whom did he parody ? Horace, of course 36 . The author of the Songs was for him the expression of the biggest artistry in the field of lyrics and a model worth the highest recognition and imitation. Besides, not only for him. Elwira Buszewicz lists a number of Polish writers who drew on the ancient master, to quote just a few: Wawrzyniec Korwin of Silesia ( Lat. Laurentii Corvini Novoforensis), Paweł of Krosno ( Paulus Crosnensis Ruthenus) , Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek (Lat. Dantis- cus), Jan Kochanowski ( John of Blackwood), Tomasz Treter, Andrzej Schoneus, Joachim Bielski 37 . However, Sarbiewski was not influenced so much by the Roman master that he would lose, smother completely his talent. Not with the modesty of a pu-

34 A. Li Vigni , Poeta quasi creator: estetica e poesia in Mathias Casimir Sarbiewski , Palermo 2005. 35 Entry: horacjanizm, in: Słownik literatury staropolskiej , ed: Teresa Michałowska, Wrocław 1990, p, 272. 36 The Renaissance discovered Horace fully and his poetry won the reputations to be imitated and modified on different ways. More and more frequent, the Horatian emulations contributed to the development of the Renaissance humanism, laying the ground for ‘the thinking in Horatian way cultivated both in Latin and vernacular poetry, and finally let develop this thinking in eighteenth century in a slightly different direc- tion … leading to emulation called the Christian, Horatian parody (E. Buszewicz, op. cit., p. 63). 37 Com. Ibidem. p. 64.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Maciej Kazimierz Sarbiewski – The aesthetical motives 117 pil, but rather an artist – partner who conducts a dialogue. Besides, he had a strong opinion on the relation of Antique to Christianity: Only a Christian may be a true poet or at least somebody who in accordance with Christian views presents the God’s acts as a support to the actions of a hero. However, the ancient poets should be imitated in this point 38 . Buszewiczowi gives here an apt expression: Sarbiewski writes Horace in some sense against Horace 39 . In practice, he used the metre only used by Horace. But in the case of motives, we deal with the interpretation of Horace in a Christian way. He deserved with this for a nickname the Christian Horace 40 . He tries to select the ingredients so that to avoid an acute dissonance. Sarbiewski realizes that in order to save the values of his own poetry he has to keep moderation between neo-classical and new poetry. I will outline it by means of examples. As far as a religious area is concerned, we deal mainly with motives characteristic for the poetry created after the Council of Trent, for example: the motive of death, sin, penance, the Last Judgement, longing for a heavenly fatherland . The last one is present in ‘ Longing for the Heavenly Fatherland’ . It is a paraphrase of the Song XIX from the First Book of Horace , with which Sarbiewski did not try to conceal himself. The Song of Songs was the basic Book of the Bible from which Sarbiewski took inspiration already in epigrams. To narrow down, the basic motive is here the longing and search of the Son of God who is compared to, among other things, a roe deer, fawn, gazelle. Sar- biewski extends this motive with a Horatian expression of tremulousness, timidity and skittishness. In this case, Christ, who cannot be found by a soul, is timid, which is connected to search, wandering and yearning, in other words with the motive of road. As- suming that some researchers read these works as an inner biography. Following shyly this track and bearing in mind Sarbiewski’s biography, one can then try to find motives related to the oeuvre of Ignatius of Loyola. Hence, one can slightly uncertainly advance a thesis about the multiplication of motives. The voluminous work of Sarbiewski dedicated to Virgin Mary is another area of parody. Virgin Mary is a defense, guarantee of a victory like the Muse is for Horace a pa- troness letting him bear the adversities and protect against accidents. Mary is a guarantee for a Sarmatian bulwark. Entering this context explains the second nickname of Sarbiewski namely: the Sarmatian Horace . He occasionally changed only the object of

38 M. K. Sarbiewski, De acuto et arguto , in: Wykłady poetyki , Wrocław, s. 1958, s. 14. Cited from E. Busze- wicz, op. cit., p. 16-17. 39 Ibidem. p, 306. 40 Aurelius Prudentius Clemens was probably the first Christian author who earned such a nickname. (Com. Ibidem, p. 46)

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 118 Dariusz Pater praising, for example: Diana was replaced by Mary. In addition, Mary becomes an inspiration for Sarbiewski; she is a Muse. As one can see, Horace mainly transforms, Christianizes the message in a mild way, but he sometimes gets in the clear opposition against the ancient master. In practice it looks like he transforms the mood of Pagan frolic into the aura of Christian, devout reverie, eliminating particularly amiable and erotic motives 41 . Also, the motives of poetical flight and swan, fame and power to make immortal, writer merit/credit transforming into eternity, and the opposition between a poet-bard and a crowd are taken from Horace. All these motives can be placed in the sphere where two orders: eternity and mortal life connect. The Song III 31 – where a monument more durable than from bronze, raised by the poet for himself by means of arts – is a good example of such a work at Horace. Such an attitude, maybe too proud, Sarbiewski ne- gated in the Ode III 32. The poet from Sarbiewo sometimes places very close to himself the motives of different provenance. The work I19 is a very good example of it because the above mentioned motive of flight coexists with characteristic for the Baroque motive of teatrum mundi . From this motive, it is not far away from the other, also characteristic for the era. Firstly, to the motive of changeability of fate, especially a rapid vanishing of youth. The picture of Fortuna is particularly exploited here. The motive of life as a sailing is also closely connected to it. As a solution, the poet calls for the liberation from the influence of the surrounding earthly reality in order to follow God’s will. One can discern here a spirit of stoicism 42 . Sarbiewski uses here as a symbol a figure of Mary Magdalene. Further, we have the group of motives related to vanitas, for example: the motives of ruined cities, fallen kingdoms and probably the most conventional one – the tomb: a measure of everything 43 . Yet, all motives listed above are still universal. When will eventually Sarbiewski use the native treasure? At this moment, I do not take into consideration the early epigrams. It seems that a concrete work can be pointed at arbitrarily namely: Do Narwi [ Towards the River Narwia ]. It was an answer for re-

41 J. K. Goli ński, Melancholia auctoris. O horacjanizmie Jakuba Baldego i Macieja Kazimierza Sar- biewskiego , in: Iesuitica. Kolokwium naukowe z okazji 400. urodzin Macieja Kazimierza Sarbiewskiego , ed.: J. Malicki, Katowice 1997, p. 39. cited from E. Buszewicz, op. cit. p, 195. 42 At Sarbiewski – the Horatian – stoicism assumes often the primeval forms thanks to a real functioning of cynical-stoic doctrines in Christianity, the revival of stoic traditions and practical ancient philosophy in Europe and Poland, but chiefly because a real communion with rich in practical philosophy work of Horace … for Sarbiewski the oeuvre of Horace was a garden of contemplation liberating from the limits of present . (L. Bobiaty ński, Horacja ńskie źródła motywów stoickich w poezji Macieja Kazimierza Sarbiew- skiego , in: W ątki neostoickie w literaturze polskiego renesansu i baroku , ed: P. Urba ński, Szczecin 1999, p. 210. 43 K. Stawecka writes more about it, Maciej Kazimierz Sarbiewski. Prozaik i poeta , Lublin 1989, p. 136-137.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Maciej Kazimierz Sarbiewski – The aesthetical motives 119 marks of Sarbiewski’s friend of long standing – bishop Łubie ński, who wrote in one of the letters as follows: You do not mention in these writings even with a single word Pułtusk, and it here where you started your service for Muses. The Narew, the queen of rivers, our Bug, Vistula better than goldbearing Tag, pass as if you were unfamiliar with them. Covered with silence Mazurians, where you come from, a noble family … not so much I encour- age you, as I reprimand. If you created poor poems and did not amaze the whole world with you works, if you had not been born in Poland, if you did not have duties to the Homeland, I would bear indifferently the fact that in your writings you praise above all the strangers. I envy neither Italy Italians, nor Linthuanians Lithuanians. It is difficult for me to accept that the Masurians forget about their origin 44 . The Christian Horace’ will also, from this moment, aim towards ‘the Sarmatian Horace’. As regards native current, the motives even related to Polish knighthood and the landscape motives will run here illustrated by the above work “Towards the River Narwia”. Also, we can place some works with the motive of native places in this current. The religious war with Turkey, in the form of crusade, was the leading motive in the current engaged in the work of Sarbiewski. In one of the works, he shows the picture of the sky which under the Mary’s command is setting off to the fight with the Turks. He encouraged actively the Poles to this war, pointing at Poland as a bulwark of Christian- ity. Therefore, one can say about the mixture of native and Christian traditions. But that is not all, Justyna Zaborowska-Musiał discerns here the drawing on the Antiquity. The forces of nature constitute the weapon . Sarbiewski here: refers to the ancient mythol- ogy. It often presented gods who used in fights as arms/weapon the forces of nature. A lighting is an arrow, a cloud is a shield, a storm is a war chariot, a thunder is an axe 45 . There is still another source of motives, referring to the phenomenon of the correspondence of arts – where iconography very often constitutes an inspiration. These are either the pictures of Virgin Mary or, again, the emblems as well as the heraldry, where we can experience the panegyrical current. In practice, it consisted not only in material referral to the coat of arms of the addressee, but also in symbolical or moralizing interpretation in the poetical text. The usage of other motive is also connected with the panegyrical current namely: the motive of gold century. It started with the election of Pope Urban VIII with whom the ancient virtues returned and the iron century disap- peared:

44 The Lester of S. Łubieskiego, cited from Maciej Kazimierz Sarbiewski, Nad skarby wielkie , Warszawa 2002, p. 167. 45 J. Zaborowska-Musiał, op. cit., p. 148-149.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 120 Dariusz Pater

You ended the Iron Century, because of You is getting brighter and brighter The Gold Century, a century that with the diamonds of head And with a pearl crowns, the spring hopes Waking, breaks the purple dawn for world 46 . Comparing with Horace, the role of Pope Urban VIII for Sarbiewski would be the same what the combination of roles of a patron and Octavian Augustus for the ancient master. Since the Pope is not only a leader of the fine arts but also a leader of Christian Republic of Poland in the fight against the Turks. Caesar Ferdinand II is the secular addressee of many lyrics. Sarbiewski uses the motive of Hercules and Ferdinand II overpasses the deeds of the hero. The oeuvre of Maciej Kazimierz Sarbiewski, huge freedom in using the motives prove one significant master – the continuity and unity of culture. He draws on the whole resource as if from a treasury, taking advantage of achievements of predecessors to express his own thoughts, or more generally – the spirit of the epoch. The works of the Christian Horace shows that the division of periods must be treated symbolically since the culture is too complex and ambivalent phenomenon to make such divisions.

46 M. K. Sarbiewski, Liryki, op. cit., p. 17.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Recensiones | Book reviews | Recenzje 121

Leszek Skrzypek

Antoni Ostrowski, Ten biedny Mickiewicz , zapiski z pocz ątków towia ńszczyzny. Z r ękopisu odczytała, skomentowała i wst ępem po- przedziła El Ŝbieta Z. Wichrowska, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gda ńsk 2006, 392 s.

Umown ą chronologi ę polskiego romantyzmu ogranicza si ę zazwyczaj datami 1822- 1863. Gdyby miło śnik numerologii uło Ŝył liczby oznaczaj ące wszystkie lata epoki w szereg i obliczył ich median ę, wówczas otrzymałby 1842,5 – czyli symboliczny śro- dek , centrum lub – u Ŝyjmy okre ślenia z ówczesnej frazeologii – serce romantyzmu. Porzucaj ąc t ę zabawow ą konwencj ę i wybujał ą inwencj ę słowotwórcz ą, rozwa Ŝmy powa Ŝny problem: jakie wiod ące zjawiska kulturowe – polityczne, społeczne, literackie – pozwalaj ą identyfikowa ć ów czas? Rozstrzygni ęcie nie nastr ęcza kłopotu – mamy do czynienia z zawi ązaniem (1 czerwca 1842 r.) i apogeum rozwoju Koła Sprawy Bo Ŝej Andrzeja Towia ńskiego. Doniosło ść ruchu religijnego, pocz ątkowo okre ślanego warto- ściuj ącym ujemnie terminem towia ńszczyzna , a współcze śnie raczej neutralnym, dokso- graficznym: towianizm , ci ągle wydaje si ę niedoceniona. Zł ą sław ę i marginalizacj ę zapewnili zjawisku zarówno egzaltowani miło śnicy poezji, obarczaj ący Mistrza win ą o zamilkni ęcie Mickiewicza, jak i nadgorliwi urz ędnicy Ko ścioła, czyni ący z Towia ń- skiego niebezpiecznego szarlatana i wpływowego herezjarch ę. Przyczyniły si ę do dys- kredytacji współczesne Mickiewiczowi ruchy polityczne – pospołu te z prawa i lewa – jak i literaturoznawstwo marksistowskie (zwłaszcza wczesne ), które z pryncypialnych wzgl ędów ideologicznych pot ępiało towianizm, za pogr ąŜ anie w odm ętach mistycyzmu . Tymczasem wydaje si ę, Ŝe nie wolno lekcewa Ŝyć organizacji, która skupiła najtęŜ sze umysły Wielkiej Emigracji, wzbudziła ogromny rezonans społeczny i pojednała (wprawdzie na krótko) wielkich antagonistów, których nazwiska do dzisiaj s ą synoni- mem geniuszu poetyckiego i jak najwznio ślej rozumianej polsko ści: Adama Mickiewi- cza i Juliusza Słowackiego. Powtórzmy z naciskiem: Ŝadna inna organizacja społeczna ani polityczna nie potrafiła z wieszczów uczyni ć braci , tak jak stało si ę to w ugrupowa- niu Towia ńskiego. Pisz ąc: nie wolno lekcewa Ŝyć, nie podejmujemy jakiejkolwiek próby gloryfikacji. Idzie jedynie o pochwał ę wysiłków badawczych, usiłuj ących rozja śni ć, wci ąŜ zagadko- wą i niecałkowicie rozpoznan ą, problematyk ę. Tym wszystkim, którzy profesjonalnie lub hobbystycznie, chcieliby zaj ąć si ę towianizmem, cenne źródło historyczne: ksi ąŜ kę Ten biedny Mickiewicz. Zapiski z pocz ątków towia ńszczyzny Antoniego Ostrowskiego,

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 122 Recensiones | Book reviews | Recenzje któr ą, jak głosi podtytuł, z r ękopisu odczytała, skomentowała i wst ępem poprzedziła El Ŝbieta Z. Wichrowska . Zanim dokonamy przegl ądu tre ści zapisów Ostrowskiego, wyeksponujmy zasługi Ewy Wichrowskiej, która publikacj ę zredagowała, co wymagało – s ądz ąc po zał ączo- nym fragmencie oryginału – nie tylko wiedzy historycznej i literaturoznawczej, ale równie Ŝ wybitnych uzdolnie ń grafologiczych. Trudno przeceni ć warto ściowe, bezcenne dla historyków, propozycje uzupełnie ń tomu Kroniki Ŝycia i twórczo ści Mickiewicza Zofii Makowieckiej, po świ ęconego latom 1840-1844. Innym osi ągni ęciem Wichrow- skiej jest erudycyjna i ze swad ą napisana biografia Antoniego Ostrowskiego, postaci niezwykłej – przemysłowca, polityka, senatora, dowódcy Gwardii Narodowej, pisarza, kronikarza epoki. Autorka zajmuj ąco relacjonuje koleje jego Ŝycia, nie stroni ąc od ory- ginalnych dywagacji historycznych. Dowiadujemy si ę przykładowo, Ŝe wojewoda był protoplast ą kapitalizmu na ziemiach polskich, animatorem nowych sposobów produkcji i dystrybucji w przemy śle włókienniczym, a po upadku powstania listopadowego usi- łował na emigracji stworzy ć obóz polityczny – parti ę środka mog ącą by ć alternatyw ą dla demokratów pod przewodnictwem Lelewela i środowiska konserwatywnego sku- pionego wokół Hotelu Lambert. Ułatwiaj ą i wzbogacaj ą lektur ę biogramy wiod ących postaci Wielkiej Emigracji i liczne ilustracje z kolorowym portretem Antoniego Ostrowskiego na czele. Zwracaj ą równie Ŝ uwag ę rozbudowane, skrupulatne przypisy. Oczywi ście zasadnicz ą tre ści ą ksi ąŜ ki jest tekst Ostrowskiego wymykaj ący si ę geno- logicznym przyporz ądkowaniom. Najbli Ŝej mu do pami ętnika, ale przypomina równie Ŝ współczesn ą literatur ę faktu, zawiera bowiem liczne aneksy w postaci listów, wierszy, notatek prasowych, zaprosze ń itp. Tekstowa hybryda, nazwijmy j ą kronik ą, obejmuje zdarzenia rozgrywaj ące si ę w Pary Ŝu mi ędzy sierpniem a grudniem 1841 roku, zwi ąza- ne z przełomem światopogl ądowym Adama Mickiewicza, z którym ł ączyły Ostrow- skiego bliskie kontakty towarzyskie. Propagatorami nowego objawienia, uosabianego przez Andrzeja Towia ńskiego, byli pocz ątkowo równie Ŝ Antoni Gorecki i Izydor So- ba ński. Dodajmy, Ŝe wzmiankowany okres był czasem ezoterycznego, wr ęcz konspira- cyjnego krystalizowania si ę towianistycznej doktryny. Skutkiem tego s ą sk ąpe przekazy faktograficzne, co dowarto ściowuje relacj ę Ostrowskiego, czyni ąc j ą unikatow ą. Pozy- skanie wi ększej liczby wyznawców i zinstytucjonalizowanie struktur organizacyjnych nast ąpiło dopiero w 1842 roku: Koło Sprawy Bo Ŝej zostało powołane 1 czerwca, natomiast ostatni datowany wpis Ostrowski poczynił 24 maja tego Ŝ roku. S ądy, oceny, opinie formułowane s ą w pami ętniku z punktu widzenia o świeceniowego racjonalisty, w konwencji, która na stałe przylgnie do poruszanego kr ęgu zagadnie ń. Pierwszopla- nowe znaczenie ma zdroworozs ądkowa próba ustalenia przyczyn konwersji oraz docie- kanie poczytalno ści poety. Znany schemat interpretacyjny głosi, Ŝe nostalgia, kłopoty

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Recensiones | Book reviews | Recenzje 123 codzienno ści i samotno ść wywoływały u emigrantów istotne problemy psychologiczne: prowadziły ku depresji, a nawet powa Ŝniejszym schorzeniom. Zdaniem Ostrowskiego przypadło ść ta dotkn ęła Mickiewicza, który dał wiar ę dubom Towia ńskiego. By ć mo Ŝe taka diagnoza stanowiła cz ęś ciowo projekcj ę własnych do świadcze ń, gdyŜ syn Ostrow- skiego, jak pisano, pi ęknie zwariował i został odwieziony do – kolejne eufemistyczne określenie z epoki – domu zdrowia . Warto wspomnie ć, Ŝe w młodo ści Antoni Ostrow- ski był słuchaczem uczonych tej miary, co Hugo Kołłątaj i Tadeusz Czacki, którzy zapewne przyczynili si ę do wykształcenia w wychowanku deterministycznego ogl ądu rzeczywisto ści i niech ęci do ponadnaturalnych, mistycznych aberracji oraz – co najwa Ŝniejsze – wpoili typ religijno ści przypominaj ący sw ą konstrukcj ą systemy aksjoma- tyczno-dedukcyjne, z t ą tylko ró Ŝnic ą, Ŝe rol ę aksjomatów przej ęły dogmaty opatrzone siln ą sankcj ą rozumu, a ogólne reguły inferencyjne ustalił omnipotentny Nauczycielski Urz ąd Ko ścioła. Nie było oczywi ście w tej konstrukcji miejsca ani na objawienia pry- watne, których doznawali (według ich relacji) Towiański i Mickiewicz, ani – tym bardziej – na obrz ędy nowego zakonu. Stara si ę zatem Ostrowski zracjonalizowa ć postaw ę Mickiewicza, szukaj ąc jej przyczyn w problemach osobistych i rozterlikanych nerwach. Kre śli zarazem – do ść kontrowersyjne – środki terapii. Warto zacytowa ć stosowny fragment, który w ksi ąŜ ce pojawia si ę a Ŝ trzykrotnie (w przedmowie, w tek ście zasadniczym i na okładce ): Gdyby ś Mickiewicz, nie przybieraj ąc formy religijnego reformatora (nieszcz ęś liwa to skłonno ść ) chciał był objawi ć si ę reformatorem socjalności polskiej i wszedł na drog ę czystej, praktycznej demokracji. Ach! Wtedy z sw ą mian ą popularno- ści ą, jeniuszem i talentami mógł był ogromne spowodowa ć poprawy. Lecz z mistycy- zmem na chwil ę pochwyconym przez stronnictwa upadnie niezadługo. Ja mu to przepo- wiadam w odwecie, bowiem Polacy, ile łatwo na ziemi obcej w ten Ŝe jakby religijny zam ęt wpa ść mog ą, tyle pr ędko wyleczy onych na własnej ho Ŝa dziewczyna, mazurek, krakowiak, polowanie, polityka, a czasem i butelka! (s. 73) Niestety, historia nie pozwoliła Mickiewiczowi sprawdzi ć skuteczno ści zalecanych środków zaradczych. Sam za ś Ostrowski umiera w 1845 roku, nie doczekawszy ani poró Ŝnienia Mickiewicza z Towia ńskim, ani wyjarzmienia tak sielankowo postrzeganej ojczyzny. Pozostawia jednak rodakom bezcenny ślad istnienia, tekstowy świat, wa Ŝny dokument, cenny materiał źródłowy, w sposób istotny wzbogacaj ący nasz ą wiedz ę o pierwszych miesi ącach towia ńszczyzny (Wichrowska). Byłoby wyrazem gorzkiej ironii stwierdzenie, Ŝe Ostrowski zawdzi ęcza w du Ŝej mierze swoje kulturowe zmar- twychwstanie temu, którego przebódł , bo przecie Ŝ nie tylko walorom literackim swych zapisków. Od opisywanych w pami ętniku Ostrowskiego zdarze ń mija ponad półtora wieku. Ci ągło ść narodowej kultury, a w szczególno ści nieprzemijaj ący urok rozterek romanty-

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 124 Recensiones | Book reviews | Recenzje zmu (Sikora) sprawia, Ŝe problematyka ta nie tylko nie została zarzucona, ale systema- tycznie wzbogaca si ę o nowe opracowania. Bez w ątpienia pami ętnik wojewody Ostrowskiego przyczyni si ę do powstania kolejnych.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Recensiones | Book reviews | Recenzje 125

Bogna Choi ńska

Wojciech Słomski, Bioetyka. Zagadnienia wybrane , Wydawnictwo Katedry Filozofii Wy Ŝszej Szkoły Finansów i Zarz ądzania w War- szawie, Warszawa 2007, 181 s.

Niedawno wydana ksi ąŜ ka Wojciecha Słomskiego, autora wielu interesujących publikacji filozoficznych, jest dobrym wprowadzeniem do zagadnie ń współczesnej bioetyki, której problematyka nierozerwalnie jest zwi ązana z poziomem zaawansowania technologicznego społecze ństw. Nie ukrywam, Ŝe cho ć nie jestem specjalistk ą, to bardzo wiele informacji z tej dziedziny zaczerpn ęłam z tej wła śnie pracy. Jednak Ŝe ci, którzy oczekuj ą łatwych i jednoznacznych rozwi ąza ń pal ących problemów współcze- sno ści w pracy Słomskiego ich raczej nie znajd ą. Ksi ąŜ ka raczej tylko sygnalizuje czy porusza pewne aktualne zagadnienia, ni Ŝ wskazuje na jedynie słuszne rozwi ązania. Raczej u świadamia wa Ŝno ść ci ągłych pyta ń, ni Ŝ podaje konkretne odpowiedzi. Rozdziały wst ępne Bioetyki dotycz ą teorii przedmiotu rozwa Ŝań: ogólnie etyki jako takiej, bioetyki i etyki lekarskiej. Autor we wst ępie poddaje analizie zmian ę sytuacji współczesnego człowieka, która w miejsce tradycyjnego modernistycznego moralnego totalitaryzmu zakłada istnienie indywidualnej rzeczywisto ści moralnej, która uwzgl ęd- nia słabn ące wi ęzy pomi ędzy coraz bardziej anonimowymi lud źmi, a tym samym niejako zwalnia z odpowiedzialno ści za skutki swych poczyna ń. Anonimowo ść pomocy charytatywnej, a nawet brak świadomo ści, co dzieje si ę z darowanymi instytucjom pomocowym przedmiotami i pieni ędzmi, tworzy zupełnie now ą sytuacje etyczn ą. Za- tem zasadnie autor stawia przed czytelnikiem pytania: czy współcze śnie mamy do czynienia z dokonuj ącym si ę post ępem moralnym? Czy rzeczywi ście jeste śmy w stanie lepiej, ni Ŝ niegdy ś rozwi ązywa ć dylematy moralne? Przywołuj ąc Hansa Jonasa autor wyra źnie jednak wskazuje, Ŝe powrót do etyki tradycyjnej jest ju Ŝ niemo Ŝliwy. Ludz- ko ść zmieniła si ę nieodwracalnie i by ć mo Ŝe st ąd rozwi ązania znane z przeszło ści nie maj ą racji bytu przy rozwi ązywaniu dylematów, jakie pod wpływem rozwoju nauki i techniki niesie nam nieustannie zmieniaj ąca si ę rzeczywisto ść . Z lektury ksi ąŜ ki mo Ŝna wynie ść przekonanie, Ŝe zdaniem autora etyka tradycyjna straciła ju Ŝ swoje znaczenie, gdy Ŝ szybko zmieniaj ąca si ę rzeczywisto ść moment decy- zyjny przeniosła w stron ę jednostki. Jednak nowa jej gał ąź bioetyka zajmuje jej miejsce w skali globalnej jako źródło racji uzasadniaj ących decyzje ludzkie w sprawach Ŝycia i śmierci. Rdze ń pracy W. Słomskiego stanowi ą natomiast rozdziały po świ ęcone poszczegól- nym problemom zwi ązanym z etyk ą medyczn ą, takim jak: aborcja, transplantacja, klo-

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 126 Recensiones | Book reviews | Recenzje nowanie, oraz zapewne jeszcze bardziej kontrowersyjnym problemom: zmiany płci, eutanazji czy kary śmierci, które równie Ŝ zakładaj ą współudział lub asyst ę lekarza. Problemy te cz ęsto opieraj ą si ę, jak pisze autor, na kwestii bardziej jeszcze uniwersal- nej: definicji człowiecze ństwa jako takiego (albo przywoływanego przez filozofów poj ęcia to Ŝsamo ści, które, zdaniem W. Słomskiego, tak Ŝe zale Ŝy od przyjmowanej definicji człowiecze ństwa). Zale Ŝno ść t ę wida ć wyra źnie zwłaszcza na gruncie takich dziedzin jak aborcja, klonowanie czy transplantacje, gdzie odpowied ź na pytanie: czym jest człowiek (jedno ści ą psychofizyczn ą czy te Ŝ aniołem uwi ęzionym w ciele) i od kiedy człowiek jest człowiekiem (jak głosz ą skrajne stanowiska: czy tu Ŝ po zapłodnieniu komórki jajowej czy po dopiero po urodzeniu) determinuj ą okre ślone koncepcje etyczne. Z kolei na płaszczy źnie faktycznego działania przyj ęcie okre ślonych stanowisk etycznych (jak cho ćby pot ępienie kary śmierci) wi ąŜ e si ę z pewn ą atmosfer ą panuj ącą w naszej (powojennej) epoce i ma w gruncie rzeczy charakter irracjonalny. Cho ć s ą to Zagadnienia wybrane, to najbardziej brakuje mi w ksi ąŜ ce rozdziału okre ślaj ącego stosunek etyki wobec zwierz ąt. Mało tego: autor sugeruje, Ŝe humaniza- cja przyrody (a zatem etyka opieraj ąca si ę, jak stwierdza: na zupełnie nowych podsta- wach ) odbywa si ę kosztem uszczuplenia warto ści wła ściwych dotychczas jedynie dla człowieka oraz prowadzi do wniosków trudnych do zaakceptowania dla moralnej wraŜ- liwo ści (s. 37). Wydaje mi si ę (po pierwsze), i Ŝ mo Ŝe ale nie musi by ć tak, aby to nowe spojrzenie na świat przyrody zabierało co ś istotnego światu człowieka. Przecie Ŝ etyka ludzka nie stanowi ju Ŝ zwartego, danego z góry i ści śle okre ślonego systemu, zatem teoretycznie przynajmniej mo Ŝna poszerzy ć j ą nie zmieniaj ąc istotnie. Po drugie za ś, skoro Autor twierdzi, Ŝe całkowite zdanie si ę na zastany, stary system prowadzi do równie w ątpliwych dla nas rezultatów jak przyj ęcie nowego systemu, to jakie jest wyj- ście z tego patowego poło Ŝenia? Wojciech Słomski twierdzi, Ŝe jedynie interdyscyplinarno ść (chwiejne pozostawanie bioetyki zarówno w sferze filozofii, jak i zbiurokraty- zowanej instytucji medycyny) oraz mniejsze skupienie na jednostce, a wi ększe na struk- turach społecznych i kulturowych stanowi ą tak ą recept ę. Jest to sytuacja dla etyki co najmniej bardzo niekomfortowa. Uwagi wymaga, moim zdaniem, sposób prezentacji wybranych problemów bioetyki w omawianej tutaj pracy. Autor stara si ę porusza ć w sferze prezentowanych zagadnie ń w miar ę obiektywnie (oczywi ście obiektywnie nie znaczy, Ŝe bez osobistego zaanga Ŝo- wania, jak si ę to zazwyczaj kojarzy krytykom scjentyzmu). Z reguły wychodzi on ze stanowiska etyki katolickiej oraz Kantowskiej (albo w trakcie konkretnego wywodu odwołuje si ę do nich), by pokaza ć problematyczno ść ich funkcjonowania w dzisiejszym świecie. Zwłaszcza restrykcyjno ść katolicyzmu wydaje si ę doskonałym tłem, które pozwala dostrzec wieloaspektowo ść czy zło Ŝono ść obecnej sytuacji, w której musimy

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Recensiones | Book reviews | Recenzje 127 dokonywa ć etycznych wyborów. Ukazuj ąc poszczególne stanowiska obok siebie, autor nie staje w sposób zdecydowany po Ŝadnej ze stron pozwalaj ąc czytelnikowi niejako na zaj ęcie własnej postawy wobec owych ci ągle tocz ących si ę w naszej kulturze sporów. Je śli ksi ąŜ ka ta jest tylko wprowadzeniem, to z pewno ści ą wprowadzeniem bardzo rzetelnie i warsztatowo uczciwie napisanym. Natomiast, je Ŝeli ro ści sobie prawa do bycia podr ęcznikow ą publikacj ą z dziedziny etyki, to mo Ŝe by ć ni ą jedynie jako ksi ąŜ ka postmodernistyczna, a to znaczy, Ŝe postaw ę, w której autor nie zajmuje konkretnego stanowiska musimy potraktowa ć jako zamierzoną metodologicznie. W swym zamiarze autor pozostaje wierny zgodnie z postulatem jednoznacznej nierozstrzygalno ści dylema- tów moralnych na poziomie jednostki. Je Ŝeli ka Ŝde rozstrzygni ęcie powa Ŝnej dla nas dyskusji ko ńczy si ę konkluzj ą o charakterze jedynie tymczasowym, lokalnym; albo je śli w ogóle nie zmierza si ę do jakiejkolwiek konkluzji i zakłada odpowiedzialno ść innego człowieka oraz konieczno ść dokonania przez niego indywidualnych wyborów, w tym przypadku chodzi o wybory potencjalnego czytelnika, to wówczas, chc ąc nie chc ąc mamy do czynienia z metodologicznym stanowiskiem postmodernizmu. Przestrzegaj ąc przed ró Ŝnorakimi niebezpiecze ństwami płyn ącymi z przyj ęcia takiej a nie innej etycznej koncepcji, W. Słomski apeluje do wra Ŝliwo ści i zmusza swoich czytelników do okre ślenia zakresu odpowiedzialno ści, ale nie podsuwa im gotowych rozwi ąza ń. A tematyka pracy jest niezwykle delikatnej natury, jak pisze autor: Etyka znajduje si ę dzisiaj w całkowicie nowej sytuacji tak Ŝe ze wzgl ędu na błyskawiczny roz- wój nauki i techniki, nie chodzi tutaj o same zaistniałe w dziedzinie medycyny i biologii fakty, lecz przede wszystkim o nieodwracalno ść zmian (s. 28). To wła śnie dzi ś, w dobie galopuj ącego post ępu, pojawiaj ą si ę tak Ŝe zupełnie nowe problemy, które nale Ŝy szybko rozstrzygn ąć , a do których rozwi ązywania ludzie odpowiedzialni za dzisiejszy post ęp biomedyczny (biolodzy i lekarze) nie maj ą wła ściwie Ŝadnego przygotowania. Odpowiedzialno ść spada zatem na etyków. Wydaje si ę, Ŝe W. Słomski po świadcza nie tylko słowem , ale i sposobem swego pi- sania, Ŝe filozofia oparta na poj ęciu dyskursu wypiera obecnie filozofi ę systematyczn ą opart ą na poj ęciu prawdy (o takim nowym sposobie uprawiania filozofii autor, powołu- jąc si ę na Flisa wspomina w zako ńczeniu ksi ąŜ ki). I cho ć krytykuje on postmoderni- styczny mit o zwi ązaniu prawdy i jednostki z władz ą, to sam sposób prezentacji wybranych przez niego zagadnie ń bioetyki, jak ju Ŝ wspomniałam, jest z ducha postmoderni- styczny. Postmoderni ści wywy Ŝszaj ąc dyskurs ponad prawd ę odrzucaj ą tym samym teoretyczne istnienie niezale Ŝnych instancji rozstrzygaj ących . Pragn ę jednak doda ć, Ŝe nawet filozofowie tak nowocze śni i ponowocze śni jak Jacques Lacan, Michaił Bachtin czy Jacques Derrida nie byli do tego stopnia radykalni. Lacan sformułował koncepcj ę Wiel-

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 128 Recensiones | Book reviews | Recenzje kiego Innego, który jest z jednej strony odpowiedzialny za porz ądek Symboliczny, z drugiej za ś stanowi gwarancj ę ostatecznego cho ć nieosi ągalnego w j ęzyku sensu ka Ŝ- dej rozmowy, hermeneutycznego dochodzenia do prawdy. Równie Ŝ Michaił Bachtin w swych pracach odwoływał si ę do poj ęcia nadadresata. Wreszcie nawet w dekonstrukcji (która czasem mylnie traktowana jest jako cz ęść tworu teoretycznego zwanego postmodernizmem) mamy do czynienia z wyj ściem podmiotu a Ŝ na ostateczne, mo Ŝliwe do osi ągni ęcia granice j ęzyka, a nast ępnie niejako cofni ęcie si ę i przywrócenie prawomocno ści takich poj ęć jak prawda czy odzwiercie- dlenie. Cho ć w dekonstrukcji rozumiane s ą one nie-substancjalnie (mog ą by ć prawdziwe i fikcyjne zarazem), to jednak zachowuje si ę je jako instancj ę nadaj ącą sens i kierunek naszym rozmowom i działaniom, naszym interpretacjom. Jednak Ŝe wysiłki pozbawione kierunku, jaki nadaje im (uprzednio zdemaskowane) poj ęcie prawdy, byłyby pozbawione równie Ŝ wszelkiej motywacji. To fakt, Ŝe sam Derrida sugeruje, i Ŝ prawdziwie etyczne i wolne jest podejmowanie decyzji dopiero w sytuacji, gdy nie mo Ŝna odwoła ć si ę do Ŝadnego skodyfikowanego systemu nakazów i zakazów, który pouczałby nas o tym, co nale Ŝy zrobi ć, a czego robi ć nie nale Ŝy. Jednak Ŝe dzisiaj etyk (o czym pisze sam autor recenzowanej tu pracy) w pewnej mierze odpowiedzialny jest za decyzje nie-etyków, zatem chyba nie powinien liczy ć na ich absolutn ą rzetelno ść , ich intuicj ę moraln ą i, co za tym idzie zupełnie zre- zygnowa ć z przemocy j ęzyka. Samo porz ądkowanie zło Ŝonej i wci ąŜ komplikuj ącej si ę rzeczywisto ści symbolicznej (s. 140) wydaje mi si ę zadaniem niewystarczaj ącym, o ile nawet na poziomie przekazu b ędzie mu towarzyszy ć takie postmodernistyczne meta- zało Ŝenie o nierozstrzygalno ści absolutnej. W zako ńczeniu pracy Słomski pisze: filozofia [jest to drugie z jej zada ń] poszukiwa ć będzie podstaw dla s ądów i zasad moralnych w sytuacji braku jakichkolwiek niepodwa- Ŝalnych pewników (s. 139). Czy Ŝ jednak owych pewników nie trzeba uprzednio, cho ćby z pełn ą świadomo ści ą ich niepewno ści, zało Ŝyć, przyj ąć pomimo wszystko jako zastanych, propagowa ć? Innymi słowy: czy nie jest tak, Ŝe (parafrazuj ąc tez ę Hume`a) z powinno powinno wynika ć jest ? Jeszcze inaczej: czy etyka mo Ŝe oby ć si ę bez odwołania do wspomnianej instancji rozstrzygaj ącej , bo wydaje mi si ę, Ŝe to wła śnie poj ęcie dyskursu jako celu samego w sobie, a nie prawdy przy świeca autorowi ksi ąŜ ki? Polecam Bioetyk ę Słomskiego nie tylko fachowcom, ale tak Ŝe tym wszystkim, którzy zwyczajnie pragn ą dowiedzie ć si ę czego ś o dzisiejszym świecie. Ksi ąŜ ka ta jest rzetelnie napisana lekkim i zarazem precyzyjnym j ęzykiem, za ś Wojciech Słomski posiada niew ątpliwie rzadk ą dzi ś umiej ętno ść – umiej ętno ść nie-znudzenia i wci ągni ęcia w dyskusj ę ka Ŝdego czytelnika.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Recensiones | Book reviews | Recenzje 129

Tomasz Pawlikowski

Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej w 70. rocznic ę śmierci Kazimie- rza Twardowskiego , dz. zb. pod redakcj ą naukow ą prof. zw. dr hab. Wojciecha Słomskiego, Wydawnictwo Katedry Filozofii Wy Ŝszej Szkoły Finansów i Zarz ądzania w Warszawie, Warszawa 2008, 138 s.

Niedawno ukazała si ę publikacja z serii Rozprawy i Studia Katedry Filozofii Wy Ŝ- szej Szkoły Finansów i Zarz ądzania W Warszawie Twórca Szkoły Lwowsko - Warszaw- skiej w 70. rocznic ę śmierci Kazimierza Twardowskiego , pod red. naukow ą prof. zw. dr hab. Wojciecha Słomskiego. Mi ędzynarodowa Konferencja Naukowa pod tym samym tytułem odbyła si ę 18 kwietnia 2008 r. B ędąca jej efektem publikacja zawiera trzyna ście wygłoszonych wówczas referatów lub tekstów nadesłanych. Cało ść została tak przygotowana, by ukaza ć posta ć i pogl ądy Kazimierza Twardow- skiego, a tak Ŝe ich wpływ pó źniejsz ą filozofi ę w Polsce i poza jej granicami. Nie jest to wszak Ŝe monografia i z dokona ń samego Kazimierza Twardowskiego poszczególne teksty uwzgl ędniaj ą głównie koncepcj ę filozofii Twórcy Szkoły Lwowsko- Warszawskiej, niektóre elementy jego pogl ądów etycznych i psychologicznych, a tak Ŝe widzenie sprawy edukacji filozoficznej w Polsce. Swoj ą drog ą, wydaje si ę to oddawa ć podstawowe dziedziny zainteresowa ń Twardowskiego. Oprócz twórczo ści jego samego, ukazana została konspiracyjna działalno ść dydaktyczna jego uczniów w okresie II wojny światowej, zwi ązki zainicjowanej przeze ń Szkoły z o środkami zagranicznymi i poj ę- cie prawdy dla j ęzyków formalnych zaproponowane przez A. Tarskiego. Publikacj ę otwiera artykuł W. Słomskiego, Kazimierz Twardowski – człowiek i filozof . Przedstawia on lata kształtowania si ę zr ębu filozoficznej my śli K. Twardowskiego, pocz ąwszy od studiów na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Wiede ńskiego, gdzie ucz ęszczał na zaj ęcia F. Brentano, studiów w Lipsku i Monachium, m. in. u W. Wundta, aŜ do obj ęcia, po uzyskaniu habilitacji, stanowiska profesora nadzwyczajnego we Lwowie i rozwini ęcia tam dojrzałej działalno ści na polu filozofii. Działalno ść ta, jak wiadomo, doprowadziła do powstania pierwszej znanej w świecie polskiej szkoły filozoficznej, najpierw Lwowskiej, a pó źniej Lwowsko-Warszawskiej, do której nale Ŝeli m. in. J. Łukasiewicz, S. Le śniewski, T. Kotarbi ński i T. Cze Ŝowski. Charakteryzuj ąc my śl filozoficzn ą K. Twardowskiego, W. Słomski podkre śla, Ŝe cechował j ą naukowy kryty- cyzm, wierno ść prawdzie i przejawiana w praktyce przez prawdziwego filozofa spra- wiedliwo ść . Warto ści te przeszczepił K. Twardowski równie Ŝ do zało Ŝonego przez siebie w 1904 r. Polskiego Towarzystwa Filozoficznego.

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 130 Recensiones | Book reviews | Recenzje

Filozofia w uj ęciu K. Twardowskiego miała współpracowa ć z naukami szczegóło- wymi, opracowuj ąc zagadnienia ogólne, stanowi ące wspólny punkt wyj ścia dla pozosta- łych dyscyplin. W szczególnym polu jego zainteresowania le Ŝały relacje mi ędzy filozofi ą a psychologi ą, cz ęś ciowo bowiem nauki te posiadaj ą wspólne przedmioty bada ń, o ile mianowicie filozofia zajmuje si ę tym, co dane w do świadczeniu wewn ętrznym. Zainteresowanie psychologi ą było skutkiem bezpo średnich kontaktów z W. Wundtem, jednym z twórców metody eksperymentalnej w psychologii. K. Twardowski utrzymy- wał Ŝywy kontakt z czołowymi przedstawicielami współczesnej sobie psychologii europejskiej. Zdawał sobie spraw ę z zalet i ogranicze ń rozprzestrzeniaj ącej si ę wówczas metody eksperymentalnej. Dlatego wyst ępował przeciw sprowadzaniu podło Ŝa proce- sów psychicznych do jedynie podło Ŝa fizjologicznego. Wielu psychologów i fizjologów sprowadzało bowiem te procesy do czynno ści mózgu. W. Słomski podkre śla, Ŝe wa Ŝniejsze chyba dla rozwoju polskiej filozofii, ni Ŝ pogl ą- dy, były działania K. Twardowskiego na polu kształcenia filozoficznego i wychowania. Działania te wynikały z poczucia obowi ązku uczonego wobec całego społecze ństwa, jak te Ŝ wobec poszczególnych społeczno ści: uniwersytetu, filozofów, pedagogów. Praca na rzecz dobra wspólnego społeczno ści skłaniała K. Twardowskiego do słu Ŝby na polu edukacji filozoficznej i propagowania, zwłaszcza swoim przykładem, tzw. filozofii naukowej , a wi ęc uprawianej rzetelnie, krytycznie, w słu Ŝbie prawdzie i przy zachowaniu dobrze poj ętych norm moralnych. Przykład mistrza poci ągn ął licznych uczniów, spo śród których najwybitniejsi zapisali si ę donio śle w historii filozofii polskiej XX wieku. W drugim tek ście zamieszczonym w publikacji – Zagadnienie aktualno ści pogl ądów Kazimierza Twardowskiego , Wojciech Rechlewicz wskazuje na ci ągł ą niezb ędno ść czterech idei propagowanych przez Ojca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, którymi s ą postulat jasno ści i ścisło ści, nacisk na rol ę logiki i psychologii jako dyscyplin propedeu- tycznych, pluralistyczne stanowisko w sprawie pogl ądów filozoficznych oraz rygoryzm w działaniu, zwłaszcza w pracy pedagogicznej ( Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej , s. 22). W trzecim z artykułów – Kazimierz Twardowski wobec filozofii polskiej – Lech Sta- churski wskazuje, Ŝe rozpocz ęcie pracy w 1895 r. we Lwowie przez K. Twardowskiego jest wydarzeniem, które otwiera now ą epok ę w dziejach polskiej my śli filozoficznej, ko ńczącą okres dominacji heglizmu, do którego w mniejszym lub wi ększym stopniu nawi ązywali nasi ideali ści, w śród których wyró Ŝniali si ę w II połowie XIX wieku: zwi ązany z Uniwersytetem Jagiello ńskim Józef Kremer i zwi ązany z Warszaw ą Henryk Struve.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Recensiones | Book reviews | Recenzje 131

W czwartym z tekstów zamieszczonych w publikacji – Koncepcja filozofii Kazimie- rza Twardowskiego – Anna Habrat omawia dwa zagadnienia: 1. pojmowania tego, czym jest filozofia przez omawianego my śliciela; 2. jego poj ęcia filozofii naukowej . Przez filozofi ę pojmował t ę grup ę dyscyplin, które badaj ą przedmioty dost ępne b ądź jedynie w do świadczeniu wewn ętrznym, b ądź zarówno w do świadczeniu wewn ętrznym jak i zewn ętrznym. Po śród rozmaitych nauk filozoficznych, pozycj ę filozofii pierwszej przyznawał nie metafizyce, jak uznawano przez wieki, ale psychologii poj ętej jako dyscyplina zajmuj ąca si ę przedmiotami do świadczenia wewn ętrznego. Filozofi ą naukow ą jest z kolei taka jej posta ć, która: a) formułuje pogl ądy jasno i precyzyjnie ( ści- śle); b) uzasadnia i sprawdza zawsze swoje twierdzenia; c) porz ądkuje je w system. Do tego dochodzi warunek bycia krytyczn ą, polegaj ący na przyst ępowaniu do bada ń bez jakichkolwiek uprzedze ń i nie sprowadzaniu uprawianej przez siebie filozofii do jedynie deprecjonowania wiedzy przednaukowej i pogl ądów nie aprobowanych. Filozofia naukowa stosuje nadto metod ę analityczn ą, tzn. najpierw w oparciu o kilka przykładów poszukuje definicji analitycznych, nast ępnie wyprowadza w oparciu o te definicje twierdzenia o charakterze analitycznym, wreszcie sprawdza te twierdzenia do świad- czalnie (chodzi tu zarówno o do świadczenie zewn ętrzne, jak i wewn ętrzne). K. Twar- dowski wskazywał te Ŝ jako na pierwszy warunek prowadzenia bada ń naukowych, w tym filozoficznych, na konieczno ść dokładnego opisania przedmiotu czy zjawiska, które ma by ć badane w sposób naukowy. W jedynym obcoj ęzycznym artykule – Wkład K. Twardowskiego w światow ą filozofi ę, zamieszczonym w omawianej publikacji, napisanym w j ęzyku rosyjskim, Jewgienij Babosow skupia si ę szczególnie na dwu aspektach działalno ści polskiego filozofa: a) jego wkładzie w powstanie Szkoły Lwowsko-Warszawskiej; b) jego wkładzie w filozofi ę światow ą. J. Babosow podkre śla konsekwentny racjonalizm my śli K. Twardowskie- go i jego zaanga Ŝowanie w badania z zakresu epistemologii, logiki, etyki i estetyki, a tak Ŝe to, Ŝe jego autorytet naukowy i moralny skupił grono wybitnych uczniów, któ- rzy utworzyli trzon Szkoły Lwowsko-Warszawskiej. Oddziaływanie na filozofi ę świa- tow ą było pochodn ą ukształtowania si ę i sławy tej Szkoły, głównie dzi ęki wysokiemu poziomowi prezentowanych przez jej przedstawicieli analiz logiczno-matematycznych. Publikacja zawiera tak Ŝe kilka tekstów po świ ęconych my śli etycznej K. Twardow- skiego. Pierwszy z nich – Szcz ęś cie w uj ęciu Kazimierza Twardowskiego – autorstwa Ireneusza M. Świtały wskazuje, Ŝe Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej wi ązał wewn ętrznie prze Ŝywane szcz ęś cie jednostki ze szcz ęś ciem społecze ństwa, w którym jednostka Ŝyje. Wymownie potwierdzaj ą to cytaty przytoczone przez I. M. Świtał ę: Post ępuj tak, aby twoje postępowanie wytworzyło jak najwi ększ ą sum ę szcz ęś cia [...]; kto tylko dba nale Ŝycie o siebie, ten przysparza szcz ęś cia tak Ŝe cało ści. Wchodz ą [tu]

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 132 Recensiones | Book reviews | Recenzje w gr ę stosunki mi ędzy lud źmi: sympatia itp. cnoty: rozs ądek, Ŝyczliwo ść (K. Twardow- ski, Etyka , Toru ń 1994, s. 59 – cyt. za Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej , s. 63). I. M. Świtała zauwa Ŝa, i Ŝ szcz ęś cie według K. Twardowskiego to korelat prawdziwego Ŝycia, Ŝycia moralnego i cnotliwego, warunkuj ący osi ąganie pełnego szcz ęś cia na ziemi (Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej , s. 64-65). Z kolei artykuł Małgorzaty Olech – Zadania etyki naukowej według Kazimierza Twardowskiego – wskazuje na dwa, główne zdaniem autorki, zagadnienia filozofii moralnej naszego uczonego: 1. czy i o ile sceptycyzm jest w dziedzinie etyki uprawnio- ny? 2. czy etyka normatywna jako nauka jest mo Ŝliwa? ( Twórca Szkoły Lwowsko- Warszawskiej , s. 67). W kontek ście tych dwu zagadnie ń ukazuje si ę bowiem jego próba sformułowania etyki naukowej . Sceptycyzm etyczny K. Twardowski odrzucał jako wynikaj ący z nieprecyzyjnych wypowiedzi i s ądów. S ądził, Ŝe wi ąŜ e si ę on z agnosty- cyzmem i relatywizmem. Nie uwa Ŝał za konieczne, by jakie ś ogólne zasady etyczne obowi ązywały cał ą ludzko ść , gdy Ŝ z reguły zasady etyczne odnosz ą si ę do poszczegól- nych jednostek i społecze ństw. Przyjmował w zwi ązku z tym, Ŝe w ramach etyki naukowej mo Ŝna sformułowa ć zasady bezwzgl ędnie obowi ązuj ące, jednak pod pewnymi warunkami. Np. mog ą przesta ć obowi ązywa ć wówczas, gdy przestanie istnie ć społecz- no ść , do której si ę odnosiły. Filozof ten odrzucał równie Ŝ hedonizm jako postaw ę wynikaj ącą z powierzchownej analizy ludzkiej psychiki i motywów post ępowania. Odrzu- cał nadto determinizm etyczny jako znosz ący odpowiedzialno ść człowieka za swoje czyny, a tym samym neguj ący zasadno ść etyki. Twierdził, Ŝe wbrew determinizmowi kształtujemy świadomie własne uczucia i d ąŜ ymy do ładu w przestrzeni moralnej. Od- daliwszy sceptycyzm, hedonizm i determinizm etyczny, K. Twardowski starał si ę tak Ŝe wskaza ć pozytywne ramy etyki naukowej . Twierdził, Ŝe zadaniem takiej etyki jest podanie kryterium warto ści moralnej czynu i uzasadnienie go, przedmiotem zaś wszechstronna analiza s ądów dotycz ących post ępowania ogólnoludzkiego. Etyka naukowa powinna wychodzi ć od do świadczenia, stwierdzenia faktów, zale Ŝno ści i praw wyst ępuj ących w post ępowaniu ludzkim, by sformułowa ć nast ępnie jego normy. Głów- ny problem moralny upatrywał K. Twardowski w pogodzeniu ze sob ą interesów jednostek lub zwi ązków jednostek ludzkich. Etyka stanowi ć ma wła śnie nauk ę o warunkach i sposobach jak najdalej id ącego pogodzenia ze sob ą tych interesów. Tak sformułowane zasady etyki naukowej traktował nasz filozof jako propozycj ę metodologiczn ą. Nie opublikował za Ŝycia wykładów, w których j ą zawarł. Rozwa Ŝania podj ęte przez M. Olech podejmuje i rozszerza Lech Kopciuch w artykule Krytyka relatywizmu etycznego w pismach Kazimierza Twardowskiego , zamieszczonym jako kolejny – ósmy w omawianej publikacji. Autor podejmuje si ę krytyki argu- mentacji K. Twardowskiego przeciw relatywizmowi, czego brak w poprzednim tek ście.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Recensiones | Book reviews | Recenzje 133

W podsumowaniu swych rozwa Ŝań stwierdza m. in. zró Ŝnicowanie mocy argumentów sformułowanych przez Twórc ę Szkoły Lwowsko-Warszawskiej w omawianej dziedzinie. W ko ńcz ącym ści śle etyczn ą problematyk ę, kolejnym artykule publikacji – Etyka a problem wolnej woli. Spór pomi ędzy determinizmem a indeterminizmem etycznym z perspektywy Kazimierz Twardowskiego – Mariusz Ciszek ukazuje neutralne stanowisko filozofa zarówno wobec pierwszego jak i drugiego z wymienionych w tytule nur- tów. K. Twardowski uwa Ŝał, Ŝe nie s ą to stanowiska etyczne, cho ć odrzucał determinizm jako znosz ący odpowiedzialno ść moraln ą a w praktyce swoich zwolenników pod- trzymywany niekonsekwentnie: determinista, gdy zrobi co ś złego, nie chce by ć ganiony, a gdy zrobi co ś dobrego, pochwały nie uwa Ŝa za niekonsekwencj ę (K. Twardowski, Etyka , Toru ń 1994, s. 42 – cyt. za Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej , s. 90). Zespół dwu artykułów po świ ęconych problemom kształcenia i wychowania w my śli Twórcy Szkoły Lwowsko-Warszawskiej otwiera tekst Stefana Konsta ńczaka – Eduka- cja filozoficzna w uj ęciu Kazimierza Twardowskiego . Autor podkre śla wielk ą rol ę filozofii w kształceniu społecze ństwa, jej praktyczny wymiar. Wskazuje, Ŝe według K. Twardowskiego, centrum, z którego miałaby ona być rozszerzana na cało ść społe- cze ństwa, jest uniwersytet. Nast ępny w kolejno ści artykuł W. Słomskiego – Działalno ść dydaktyczna i naukowa przedstawicieli szkoły lwowsko-warszawskiej w latach 1939-1945 – omawia zaanga Ŝo- wanie poszczególnych uczniów K. Twardowskiego w edukacj ę konspiracyjn ą. Jest to wła ściwie tekst historyczny, na świetlaj ący szczególne okoliczno ści tego zaanga Ŝowa- nia, które formalnie zdawało si ę sprzeciwia ć idei Mistrza. Jak pisał K. Ajdukiewicz, Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej uwa Ŝał za rzecz niegodn ą naukowca przynale- Ŝenie do jakiejkolwiek organizacji, której członków obowi ązywałoby wyznawanie pewnych twierdze ń bez wzgl ędu na to, czy s ą czy nie s ą uzasadnione (cyt. za Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej , s. 103). Autor artykułu podejmuje pytanie, czy post ępowali oni zgodnie z etosem filozofa wypracowanym przez K. Twardowskiego, czy wbrew niemu. Wskazuje na kontrowersje wyst ępuj ące w polskim środowisku naukowym wokół orga- nizuj ącego si ę w pierwszych miesi ącach okupacji tajnego nauczania na poziomie wy Ŝ- szym. Nie znajduje podstaw do rozstrzygni ęcia, czy zastrze Ŝenia wobec tajnego nauczania padały ze strony przedstawicieli Szkoły, podkre śla jednak, Ŝe ostatecznie niemal wszyscy oni w to nauczanie si ę wł ączyli. Wskazuje, Ŝe w latach powojennych, głównie ze strony filozofów zwi ązanych z systemem komunistycznym okresu PRL, zarzucano przedstawicielom Szkoły, nawet samemu K. Twardowskiemu, zaanga Ŝowa- nie społeczno-polityczne. Odnosz ąc si ę do czasów II wojny światowej, W. Słomski wskazuje jednak na szczególne warunki panuj ące w okupowanej Polsce. Wymowa

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 134 Recensiones | Book reviews | Recenzje artykułu ukazuje ten szczególny kontekst, w którym etos filozofa, jak si ę wydaje, był wszak Ŝe w zmodyfikowanej postaci, nie przewidzianej przez K. Twardowskiego, urze- czywistniany. W przedostatnim tek ście publikacji – Wiener Kreis a Szkoła Lwowsko-Warszawska , Jolanta Jasi ńska omawia mało znane aspekty współpracy naukowej środowiska logików i filozofów Szkoły z o środkiem wiede ńskim. Współprac ę zainicjował K. Twardowski, utrzymuj ąc systematyczn ą korespondencj ę z A. Meinongiem w Graz, K. Stumpfem, R. Seindlerem, E. Husserlem (w tek ście jest, chyba omyłkowo: H. Husserlem – Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej , s. 112), nast ępnie za ś udost ępniaj ąc filozofom wiede ń- skim owoce prac Szkoły w lwowskim periodyku Slavische Runschau . Dzi ęki niemu my śl filozofów ze Lwowa była znana kolegom z Austrii, Niemiec czy czeskiej Pragi. Wraz ze zmianami charakteru filozofii neopozytywistycznej w Wiedniu, Grazu, rozwojem analitycznej filozofii brytyjskiej, zmieniał się tak Ŝe charakter bada ń w Szkole Lwowsko-Warszawskiej, z czasem (ju Ŝ w latach trzydziestych) ewoluuj ąc coraz bardziej ku orientacji brytyjskiej (Russell – Moore). Cało ść publikacji wie ńczy, maj ący charakter studium, tekst Anny Wawrzonkiewicz- Słomskiej – Język w kr ęgu zainteresowa ń Szkoły Lwowsko-Warszawskiej . Autorka koncentruje si ę tutaj na j ęzykowych dociekaniach A. Tarskiego z implikowanymi w nich warunkami, które spełnia ć powinna dla j ęzyków formalnych klasyczna definicja prawdy. Definicja klasyczna była akceptowana z pewnymi modyfikacjami przez przedstawicieli Szkoły. A. Wawrzonkiewicz-Słomska wykazuje, Ŝe punktem wyj ścia A. Tarskiego była bezpo średnio definicja sformułowana przez T. Kotarbi ńskiego, posiadająca schemat: prawda, Ŝe p wtw p (czyli: prawda, Ŝe jest jak zdanie p stwierdza, wtedy i tylko wtedy, gdy p). A. Tarski uwa Ŝał, i Ŝ takie sformułowanie jest zgodne z intuicjami tak Arystotelesa na temat prawdy, jak i Platona, który, według M. Heideggera, w dialogu Sofista miał antycypowa ć Arystotelesow ą definicj ę prawdy. A. Tarski starał si ę uj ąć prawd ę w takiej formule, która z jednej strony byłaby definicj ą formalnie poprawn ą (nie prowadziła do paradoksów), z drugiej strony była zaś merytorycznie trafna (zgodna z klasycznymi intuicjami). Ostatecznie swej definicji nadał posta ć: zdanie z jest prawdziwe wtw., gdy p . Autorka studium, zauwa Ŝa Ŝe mimo poprawno ści formalnej definicja przedło Ŝona przez Tarskiego ma paradoksalne konsekwencje. Zgodnie z ni ą prawdziwe jest ka Ŝde z poni Ŝszych zda ń: 1. zdanie Pary Ŝ jest stolic ą Francji jest prawd ą wtw., gdy Pary Ŝ jest stolic ą Francji; 2. zdanie Pary Ŝ le Ŝy nad Sekwan ą jest prawd ą wtw., gdy Pary Ŝ le Ŝy nad Sekwan ą; 3. zdanie Pary Ŝ jest stolic ą Francji jest prawd ą wtw., Pary Ŝ le Ŝy nad Sekwan ą.

Lumen Poloniae – NR 1/2008 Recensiones | Book reviews | Recenzje 135

Trzecie z poni Ŝszych zda ń – jak zaznacza A. Wawrzonkiewicz-Słomska, zostaje wy- prowadzone drog ą przekształce ń logicznych, dwa pierwsze s ą T-równowa Ŝno ściami języka polskiego (por. Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej , s. 136). Definicja prawdy a wła ściwie zdania prawdziwego, sformułowana przez A. Tarskiego jest przez to niety- powa, gdy Ŝ wszystkie równowa Ŝno ści, które mo Ŝna uzyska ć z równowa Ŝno ści (T) w spo- sób opisywany przez Tarskiego stanowi ć maj ą tzw. warunki adekwatno ści zdania prawdziwego. [...] warunków tych jest niesko ńczenie wiele ( Twórca Szkoły Lwowsko- Warszawskiej , s. 138). Tekst zawiera jeszcze wiele innych interesuj ących logika i filozofa uwag dotycz ą- cych propozycji rozumienia prawdy, któr ą przedstawił A. Tarski w artykule Poj ęcie prawdy w j ęzykach dedukcyjnych z 1933 roku. Publikacja Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej w 70. rocznic ę śmierci Kazimierza Twardowskiego pod red. nauk. prof. W. Słomskiego przedstawia w miar ę cało ściowy obraz osoby i twórczo ści Twórcy Szkoły Lwowsko-Warszawskiej. Wi ększo ść z zamieszczonych tekstów ma charakter przegl ądowy, dotycz ący poszczególnych aspektów dorobku wielkiego filozofa. Jedynie ostatni z nich ma charakter wyra źnie studyjny. Chodzi o prac ę A. Wawrzonkiewicz-Słomskiej – Język w kr ęgu zainteresowa ń Szkoły Lwowsko-Warszawskiej . Wnosi ona wiele nie do ść znanych powszechnie a interesuj ą- cych, zwłaszcza historyka logiki i filozofii, w ątków zwi ązanych z ustaleniami A. Tar- skiego, które przedstawił w artykule Poj ęcie prawdy w j ęzykach dedukcyjnych z 1933 roku. Wydaje si ę, i Ŝ cała recenzowana tu publikacja byłaby zyskała pod wzgl ędem naukowym, gdyby zawierała kilka tego typu studiów. Jako cało ść wydaje si ę jednak dobrze pomy ślana pod wzgl ędem redakcyjnym, daj ąc wszechstronne spojrzenie na dorobek K. Twardowskiego i jego uczniów. Pewne w ątpliwo ści merytoryczne nasuwa tylko jeden z zamieszczonych tekstów, autorstwa S. Konsta ńczaka, cho ć nie wynikaj ą one z poziomu wywodów, lecz ze swoistej jednostronno ści i rozmini ęciem si ę z deklarowanym w tytule zamysłem. W nieco innym uj ęciu byłyby one przyczynkiem do szerszej dyskusji nad koncepcj ą filozofii K. Twar- dowskiego. W istocie jednak tekst ten i tak skłania do zabrania głosu polemicznego, co jest niew ątpliwie jego siln ą stron ą. Odnosz ąc si ę do niego krytycznie, wydaje si ę wszak Ŝe wła ściwym zauwa Ŝyć, Ŝe za- warto ść artykułu Edukacja filozoficzna w uj ęciu Kazimierza Twardowskiego wła ściwie rozmija si ę ze wskazan ą w tytule problematyk ą. Autor koncentruje si ę głównie na poj ę- ciu filozofii naukowej u K. Twardowskiego i takiej, która naukow ą nie jest. Skupia si ę na dowodzeniu, Ŝe w ramach pierwszej nie mie ści si ę w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci, metafizyka, a w szczególno ści tzw. metafizycyzm . Stwierdza m. in., i Ŝ K. Twardowski zakła- dał, Ŝe ka Ŝdy problem filozoficzny jest empirycznie rozstrzygalny. Dlatego metafizyka

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE 136 Recensiones | Book reviews | Recenzje pozostaje cz ęś ci ą filozofii na tyle je śli jej problemy czyni ą zado ść temu wymaganiu. Te problemy, które nie przejd ą procedury weryfikacji staj ą si ę metafizycznymi, które mog ą co prawda kształtowa ć światopogl ąd, ale nie stanowi ą problemów naukowych ( Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej , s. 99). Jakkolwiek autor zdaje si ę sam reprezentowa ć pewien odłam filozofii kontynuuj ącej tradycj ę Szkoły Lwowsko-Warszawskiej i wydaje si ę, Ŝe dobrze oddaje pewien charakterystyczny dla cz ęś ci współczesnych polskich filozofów obraz K. Twardowskiego jako radykalnego neopozytywisty, przeciwnika umieszczania metafizyki po śród nauk, to przedstawiony przeze ń tekst sugeruje, i Ŝ ten wielki filozof: a) zagadnienie edukacji filozoficznej organizował wokół krytyki syste- mów metafizycznych; b) nie wniósł pozytywnego wkładu w t ę edukacj ę, skupiaj ąc si ę na deprecjacji metafizyki. Oba punkty wydaj ą si ę by ć sprzeczne z zamiarem K. Twar- dowskiego. Wystarczy odnie ść si ę do zamieszczonego w omawianej publikacji tekstu A. Habrat – Koncepcja filozofii Kazimierza Twardowskiego , Ŝeby zauwa Ŝyć zupełnie inne spojrzenie na charakter tej filozofii. Autorka podkre śla bowiem, Ŝe warunkiem uprawiania krytycznej, naukowej filozofii jest dla K. Twardowskiego przyst ępowanie do bada ń bez jakichkolwiek uprzedze ń i nie sprowadzanie tej Ŝe do deprecjonowania pogl ądów nie aprobowanych ( Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej , s. 44). Jego stanowisko wobec metafizyki, cho ć krytyczne, nie odrzucało jej ka Ŝdej postaci. Nie znaj- dowało si ę te Ŝ w centrum uwagi wybitnego filozofa. Bł ędnym byłoby zatem tak Ŝe upa- trywanie w dyskusji nad statusem epistemologicznym metafizyki istoty działalno ści edukacyjnej K. Twardowskiego. Nadto, omawiany artykuł S. Konsta ńczaka nie do ść eksponuje istotny kontekst obecnej niew ątpliwie w pogl ądach K. Twardowskiego krytyki systemów metafizycznych, mianowicie tego, Ŝe była ona spowodowana pokutuj ącym w my śli polskiej od czasów romantyzmu mesjanizmem, opartym doktrynalnie na heglizmie. Ten typ metafizyki niew ątpliwie wymykał si ę przyjmowanemu przez niego kryterium naukowo ści. Nie wydaje si ę jednak, aby Twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej odrzucał metafizyk ę jako filozofi ę pozanaukow ą (por. omówiony wy Ŝej artykuł A. Habrat, czy nawet niektó- re wypowiedzi zawarte w tek ście S. Konsta ńczaka).

Lumen Poloniae – NR 1/2008

Dear Sir or Madam, The Department of Philosophy of the University of Finance and Management in War- saw is going to publish a new philosophical periodical. We would like to ask for your contribution to it in the form of texts and reviews. Our periodical will provide a wide platform for exchanging philosophical thoughts (texts within the range of widely understood Polish philosophy will be covered) . We kindly invite you then to publish in the periodical LUMEN POLONIAE Studies of the Polish Philosophy LUMEN POLONIAE is a scientific publication about the issues of philosophical sciences’ published by the University of Finance and Management in Warsaw; it presents both the works of its staff and those sent. All texts sent to the address of the editorial office will yet be reviewed by an independent body – such is a condition before they are published. LUMEN POLONIAE publishes works in two languages: Polish and English. The editorial officers accept all works not exceeding 40,000 characters (1 standard unit of text length). LUMEN POLONIAE is published twice a year. Articles and reviews may be sent to the address of the editorial office but please note that the closing dates for the materials to be sent are: April and September, respectively. Authors of the texts are asked to send them signed together with their full name and the consent to use the material for publishing in the index periodical. The editors do not pay any fee. Also, we do not send back any texts which have not been ordered. We reserve the right to shorten the texts and propose appropriate cuts. The texts are requested to be sent in two typed copies including a floppy disc in DOC and RTF formats. Any text accepted for printing has a final form and at the author’s correction stage is not subject to any factual changes. The information concerning the current address, the name and address of the employer, an academic degree, position held as well as main responsibilities is necessary and needs to be enclosed in the text. We would also like to recommend an interlibrary interchange of LUMEN POLONIAE . All the correspondence should be sent to: Katedra Filozofii WSFiZ w Warszawie 01-030 Warszawa ul. Pawia 55 Poland

WY śSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZ ĄDZANIA W WARSZAWIE