Tentoonstelling en filmprogramma 21 jan – 7 mei 2017

Béla Tarr Till the End of the World

EYE Filmmuseum Amsterdam eyefilm.nl /tarr Filmografie Macbeth, 1982, 72’, tv-film, Journey on the Plain (Utazás eerste zijn grenzen sloot was Hongarije, kleur az Alföldön), 1995, tv-film, het geboorteland van Béla Tarr. Béla Tarr Hongarije kleur, 35’ Till the End of Wie het werk van Béla Tarr enigs­ Scenario: Béla Tarr, Hongarije (1955) Ágnes Hranitzky, Scenario: naar de gedichten the World zins kent zal niet verbaasd zijn dat dit naar William Shakespeare van Sándor Petöfi de aanleiding was voor Tarr om in deze Cinematografie: Buda Gulyás, Cinematografie: Fred Kelemen tentoonstelling in EYE een statement Ferenc Pap Montage: Ágnes Hranitzky te willen maken. Niet eens zozeer Muziek: András Szabó Muziek: Mihály Víg een politiek statement, maar veeleer Almanac of Fall (Öszi Werckmeister harmóniák Jaap Guldemond een appèl aan de mensheid, aan de almanach), 1984, kleur, 119’ (), Euro­pese burgers en politici om de Hongarije 2000, zw/w, 145’ univer­sele waarden van de mens te Scenario: Béla Tarr Hongarije/Italië/Frankrijk/ respec­teren. Cinematografie: Buda Gulyás, Duitsland Sándor Kardos, Ferenc Pap Scenario: László Krasznahorkai Hotel Magnezit, 1978, Montage & Assistent regisseur: (naar diens roman Az Met gepaste trots presenteert Het werk van Tarr getuigt van een zw/w,10’ Ágnes Hranitzky ellenállás melankóliája, 1989 EYE de eerste tentoonstelling ooit van somber wereldbeeld waarin de mens Hongarije Muziek: Mihály Víg (De melancholie van het de Hongaarse filmmaker Béla Tarr weinig grip heeft op zijn eigen bestaan. verzet)), Béla Tarr (Pécs, Hongarije, 1955). Béla Tarr (Családi Damnation (Kárhozat), 1988, Cinematografie: Gábor Medvigy De personen in zijn films zijn in de tüzfészek), 1979, zw/w,108’ zw/w, 120’ en Jörg Widmer, Rob Tregenza, wordt wereldwijd beschouwd als een steek gelaten door het leven dat zich Hongarije Hongarije Patrick de Ranter, Emil Novák, van de belangrijkste en meest invloed­ afspeelt in een troosteloze omgeving Scenario: Béla Tarr Scenario: László Krasznahorkai, Miklós Gurbán, Erwin rijke filmauteurs van de afgelopen dertig waar verval,­ afbraak en desinteresse Cinematografie: Ferenc Pap Béla Tarr Lanzensberger jaar. Tarr is de meester van het lange heersen. Soms is er sprake van een Montage: Anna Kornis Cinematografie: Gábor Medvigy Co-regisseur & Montage: Muziek: János Bródy, Mihály Montage & Assistent regisseur: Ágnes Hranitzky shot, de meester van de prachtig in buitenstaander­ die de ingesleten patro­ Móricz, Szabolcs Szörényi, Ágnes Hranitzky Muziek: Mihály Víg beeld gebrachte, trage, zwaarmoedige­ nen van het leven in een kleine gemeen­ Béla Tolcsvay, László Tolcsvay Muziek: Mihály Víg films over decondition humaine. Hij schap op scherp zet. Maar Tarr maakt Visions of Europe, episode brak internationaal door met Damnation ook duidelijk dat er geen ontsnap­­pen City Life, episode The Last Prologue (Prológus), 2004, 2 1 The Outsider (1988) en breidde zijn roem en aanzien (Szabadgyalog), 1982, kleur, Boat (Az utolsó hajó), 1990, zw/w, 5’ aan is. Het leven blijft zoals het is. 122’ Béla Tarr, zw/w, 30’ Hongarije uit met het ruim zeven uur durende Hongarije Argentinië / Nederland Cinematografie: Robby Müller Sátántangó (1994), Werck­meister Vanuit dit zwaarmoedige wereld­ Scenario: Béla Tarr Scenario: Béla Tarr, Muziek: Mihály Víg harmóniák (2000) en beeld maakt Tarr als een van de groot­ Cinematografie: Barna Mihók, László Krasznahorkai (2011). meesters van de hedendaagse cinema Ferenc Pap Cinematografie: Montage & Assistent regisseur: Gábor Medvigy (A londoni férfi), 2007, zw/w, een oeuvre dat hypnotiserend is in zijn Ágnes Hranitzky Montage: Ágnes Hranitzky 139’ Tarr beschouwt The Turin Horse beeldende kracht. Tarr durft als geen Muziek: András Szabó Muziek: Mihály Víg, Hongarije/Duitsland/Frankrijk als zijn allerlaatste film, de film waar­ ander te vertrouwen op het beeld. Hij Zbigniew Preisner Scenario: László mee hij alles gezegd heeft wat hij als filmt sindsDamnation (1988) louter in Krasznahorkai, Béla Tarr, naar film­maker heeft willen zeggen. Tarr ziet (Panelkapcsolat), 1982, zw/w, Sátántangó (Satantango), Georges Simenons roman zwart-wit, of beter gezegd in grijstinten, 102’ 1994, zw/w, 450’ L’homme de Londres, 1934 filmmaken dan ook niet als een beroep, en gebruikt extreem lange shots waarin Hongarije Hongarije/Duitsland/ Cinematografie: Fred Kelemen maar als een urgentie. Als er geen de camera heel langzaam een ruimte Scenario: Béla Tarr Zwitserland Co-regisseur & Montage: nood­zaak is om iets te zeggen, is het of een landschap ‘verkent’. In combi­ Cinematografie: Barna Mihók, Scenario: László Krasznahorkai Ágnes Hranitzky beter te zwijgen. De afgelopen jaren natie met het nagenoeg ontbreken van Ferenc Pap (naar diens roman Sátántangó, Muziek: Mihály Víg Montage & Assistent regisseur: 1985), Béla Tarr werd Europa echter geconfronteerd een klassieke verhaallijn versterkt deze Ágnes Hranitzky Cinematografie: Gábor Medvigy The Turin Horse (A torinói ló), met enorme vluchtelingenstromen manier van filmen de gemoedstoestand Muziek: Mihály Víg Montage & Co-auteur: 2011, zw/w, 146’ vanuit Syrië, Afghanistan, Irak, Eritrea, van zijn personages en de uitzicht­loos­ Ágnes Hranitzky Hongarije/Frankrijk/Duitsland/ Somalië en andere landen van het heid van het bestaan. Ook al heeft Tarr Muziek: Mihály Víg Zwitserland/Verenigde Staten Scenario: László Krasznahorkai, Afrikaanse continent. Tarr werd onmiskenbaar een sombere visie op de Béla Tarr gegrepen door de wijze waarop Europa maatschappij, hij toont een groot mede­ Cinematografie: Fred Kelemen – na een aanvankelijke positieve dogen voor zijn personages door in de Co-regisseur & Montage: reactie – reageerde en zijn grenzen regen, de modder, de wind, de afbraak Ágnes Hranitzky sloot. Europa liet letterlijk voor zijn en de uitzichtloosheid een poëzie te Muziek: Mihály Víg eigen ogen een humaan drama plaats­ brengen die van dat mededogen­ vinden. Het land dat als een van de getuigt. I Voor EYE maakte Tarr een filmische installatie die het midden houdt tussen een film, een theaterdecor Grens. We komen de tentoonstelling binnen en een installatie. Met behulp van langs een grenspost. Een niemandsland tussen ‘gevonden beelden’, oorlogsbeelden, fragmenten uit zijn eigen films en hekken, zoals ze overal in Europa weer worden rekwisieten maakt Tarr ons deelgenoot opgetrokken. En Béla Tarr ze steeds vaker van zijn woede. De tentoonstelling begint met een ruimte waarin je als rondom zijn geboorteland Hongarije aantreft. bezoeker geconfronteerd wordt met de Achter de hekken vinden we reizigers, vluchte- onmenselijke situatie waaruit de migranten proberen te ontsnappen en lingen, immigranten, illegalen. De wanhoop waarin zij na een lange vlucht terecht­ heeft het laatste restje hoop van hun gezicht komen. Oorlog, dagelijkse bombarde­ menten, armoede, honger, onder­ gevaagd. Dit is de realiteit van het open Europa. drukking, angst en ten slotte gesloten Voor deze installatie verzamelde Tarr foto’s en grenzen en lokale knokploegen die de nieuwsbeelden. migranten angst aanjagen, beroven en proberen terug te sturen. Vervolgens treedt je de wereld van Tarr binnen waarin het leven geschetst wordt van vergelijkbare mensen in de marge van de samenleving.

Speciaal voor de tentoonstelling 2 Béla Tarr: 3 nam Tarr nog eenmaal de camera ter hand en filmde in een shot van 11 minuten de ultieme epiloog op zijn ‘Ik beschouw film nog filmoeuvre: een klein jongetje spelend steeds niet als show­ op een accordeon in een anoniem winkelcentrum. Het jongetje kijkt enigs­ business, maar als de zins ontsteld voor zich uit, niet wetend zevende kunst.’ of hij de wereld die zich voor hem uit­ strekt – maar die wij als toeschouwer niet kunnen zien – kan vertrouwen. Tarr legt hiermee de vraag bij ons neer: kunnen wij een wereld maken waarin nog valt te geloven?

Werckmeister harmóniák, 2000 II Béla Tarr 6. Dit verhaal begint in het donker. Dit is geen oeuvre, Je zou kunnen zeggen dat alle film­ Exterieur. De cinema van Béla Tarr terug­ dit is een universum verhalen in het donker beginnen. Maar gebracht tot z’n meest barre essentie, tot één dit verhaal begint in het donker omdat het in het donker eindigt. Dit verhaal enkel beeld. De boom die in zijn laatste film begint met het einde. Er zijn maar weinig The Turin Horse (2011) dapper standhoudt in Dana Linssen kunstenaars die op het hoogtepunt van hun artistieke zeggingskracht aan­ de geselende wind. Dit is een ruimte om de kondigen ermee te stoppen omdat ze wind te voelen en te horen. Om de eenzaam­ ‘alles gezegd hebben wat ze te zeggen hebben’. En dan een film maken die heid en de desolaatheid van de leegte te gaat over de laatste zes dagen voordat ervaren. Het zijn-in-de-tijd is een belangrijk het licht sterft. Alsof het einde van de mensheid en het einde van de cinema element van de films van Béla Tarr. De tijd die samenvallen. Toch is dat precies wat voorbijgaat in zijn beroemde lange shots. Door de Hongaarse filmmaker Béla Tarr de ruimte lopend maakt de bezoeker zijn eigen deed toen in 2011 zijn filmThe Turin Horse op het Filmfestival Berlijn in long take, zijn eigen filmische rijder. Worden première ging en van de weeromstuit onze ogen de ogen van de camera. door de jury met een Gouden Beer werd bekroond. The Turin Horse opent met een voice-over die een anekdote vertelt over hoe filosoof Friedrich Nietzsche 4 5 op 3 januari 1889 in Turijn een koetsier een paard zag mishandelen. Het verhaal ‘Dit is een waar verhaal. wil dat Nietzsche zich wenend om de hals van het paard wierp en vervolgens Het is de mensen in de krankzinnig werd. ‘Van het paard’, zo film niet overkomen. vervolgt de vertelstem droog, ‘weten we Maar het had gekund.’ niets.’ Je zou kunnen zeggen dat de film dat paard volgt, helemaal tot op de (Family Nest, 1977) Hongaarse poesta, waar een apocalyp­ ­ tische wind het land ranselt. Daar tref­ fen we de half verlamde voerman en zijn volwassen dochter die gelaten aan­­zien hoe de aarde vergaat. Ze brengen hun dagen door met de laatste klusjes die mensen nog kunnen ver­ richten: water halen, de was doen, aardappels koken, slapen. Tot ook de nacht niet meer veilig is voor hun dromen. ‘Wat gebeurt er toch papa’, vraagt de dochter. Het gaat niet om het antwoord, dat haar vader ook niet heeft. Maar om de zwakke toon van haar vraag. Om de angstaanjagend Damnation, 1988 vanzelfsprekende manier waarop zij III zich al eeuwen geleden hebben geschikt Het ‘alles gezegd hebben’ van in hun lot. Aangepast. We denken dat Béla Tarr doet een beetje denken aan de film zich in het verleden afspeelt, het beroemde ‘Waarover men niet Interieur. Na de ontberingen van de eerste maar het zou ook heel goed de toekomst spreken kan, daarover moet men twee zalen volgt nu de schijnbare geborgen­ kunnen zijn. Of het heden. Er is geen zwijgen’ van filosoof Ludwig Wittgen­ tijd meer. Het vermogen van de mens stein aan het einde van zijn Tractatus heid van een interieur. Voor deze ruimte selec­ tot normaliseren, adapteren en confor­ Logico-Philosophicus. Wittgenstein teerde Béla Tarr vier sleutelscènes uit zijn werk. meren wordt nog eens zijn ondergang. zegt daarmee niet dat we onze mond Vader en dochter bestaan alleen nog móeten houden. We kunnen altijd nog Twee komen uit Damnation (1988). Die film uit handelingen. Repetitieve automa­ zingen of dichten of liederlijk brallen. vertelt het verhaal van de werkeloze en depres­ tismen. Reflexen. De personages van Maar hij waarschuwt de filosofie Béla Tarr zwerven ergens tussen behoed­zaam om te gaan met meta­ sieve Karrer die verliefd is op de zangeres uit Beckett en Antonioni. Aankleden, stal fysische uitspraken. Alleen empirische de plaatselijke Titanik Bar. We zien een nachte­ uitmesten, eten, weer een dag. Tot die en logische uitspraken over de fysieke dag wellicht niet meer komt. wereld zijn zinvol. lijke dansscène, waarin de camera als een Met die film had Tarr, zo zei hij, Tarr is ook een filosoof genoemd. buiten­­staander de dansers gadeslaat. alles gezegd wat er te zeggen viel, en En een mysticus. Zijn films begonnen De andere scène is een lang panoramashot hij had geen zin om zich te herhalen. vanuit de documentaire, en gingen via Dat wil overigens niet zeggen dat hij het politieke, geëngageerde naar steeds langs de buitenkant van de bar. We zien de zijn vertrouwen in de filmkunst verloor. metafysischer, transcendenter beelden bezoe­kers van de bar, de inwoners van het Na negen speelfilms en een handvol en verhalen, die daardoor overigens kortere producties die het landschap niet hun oog voor het leven van gewone stadje als bevroren in de verte staren. Een van de moderne film voorgoed veran­ mensen verloren. Het was meer een onheilspellend,­ absurdistische tafereel. Levende­ der­den, richtte hij een filmschool op in proces van uitbenen, dichter bij de kern Sarajevo. komen. Dat wil dan ook niet zeggen dat 6 7 standbeelden, terwijl de accordeonmuziek­ in we die films ook steeds symbolischer de verte nog steeds tot dansen uitnodigt. 5. moeten interpreteren. Keer op keer Daarom is dit verhaal, dat een herinnert hij ons eraan dat zijn films Een andere klassieke scène komt uit Werck­ verhaal is dat in het donker begint, geen allegorieën zijn. Er is geen meister harmóniák (2000), en bestaat uit een en een verhaal is waarin vele eindes politieke of religieuze betekenis. Toch lokken, toch een verhaal van hoop. is het als toeschouwer soms lastig om intense explosie van onvrede, een optocht van Of van moed. Of van de moed der die associaties uit je hoofd te bannen. boze mannen die erop uit is om alles van waarde wanhoop waarmee we verhalen blijven Werckmeister harmóniák (2000) speelt in de stad te vernietigen. vertellen. Tot het einde. zich af in de schaduw van een aan­ Je komt uit een film van Béla Tarr. komende eclips in een klein provincie­ Samen met cameraman Robby Müller De wereld is zojuist vergaan. Maar er is stadje. De alledaagsheid wordt ver­ maakte Tarr in 2004 de korte filmPrologue iets gebeurd. Je kunt je er niet aan ont­ stoord door de komst van een rond­ trekken. Je bent geroerd en geraakt en reizende tentoonstelling met wonderen voor de episodefilmVisions of Europe. De film op een vreemde manier gesterkt. En je en rariteiten der natuur, waaronder een bestaat uit een lange rijder langs wachtende probeert te bedenken wat dat betekent. opgezette walvis en een mysterieuze Wat die ervaring voor je mens-zijn prins, die we overigens nooit te zien mensen voor een gaarkeuken. Een spiegel betekent. Je bent zojuist heel dicht bij krijgen, maar die de rol van stokebrand van de scènes uit Damnation en Werckmeister mensen geweest die elkaar hebben wordt toegedicht. bedrogen en voorgelogen, die van Je zou kunnen zeggen dat de film harmóniák. Een echo van de vluchtelingen die elkaar hebben gehouden maar niet gaat over chaos en orde. János Valuska, we bij de ingang van de tentoonstelling pas- meer weten hoe ze dat moeten zeggen, de dorpspostbode en onze ogen en oren je hebt de hordes door de straten zien in de film, is gefascineerd door een seerden. marcheren, je hebt het licht zien doven. kosmische orde, die overigens niet per En je bent er nog. se religieus is. In de fabuleuze dansante openingsscène legt hij uit hoe de aan­ IV staande zonsverduistering in zijn werk was om de landbouwgemeenschap uit gaat, zonder tussenkomst van een elkaar te laten vallen? De rot zat er al in. hogere macht. Nog een keer zet hij bij Daar verandert het zoeken naar externe Kinderen. De beroemdste scène van Béla sluitingstijd van de lokale kroeg met de oorzaken en excuses niets aan. Tarr komt waarschijnlijk uit Sátántangó (1994), stamgasten in scène hoe de zon het Je moet de associaties die je hebt middel­punt van ons zonnestelsel is. bij het kijken naar het werk van Béla waarin de kleine Erika Bók met haar dode kat ‘Jij bent de zon. De zon beweegt niet.’ Tarr gewoon maar toelaten. De manier door dag en nacht loopt. Ze heeft het dier, haar En groepeert de dronken habitués daar waarop het communisme mensen ver­ als aarde en maan en de andere plane­ doofde. De manier waarop het kapita­ enige speelmaatje, in een daad van wreedheid ten omheen. In hun eenzame palinka- lisme dat niet anders doet. Het denken en tederheid gedood. Een mix van verdriet en roes zijn zij allemaal een onbeweeg­lijke aan holocaust en ecocide. Ze kunnen ster in hun eigen universum. er ook zijn zonder dat de filmmaker ze agressie. De kinderen in zijn films blijven dit erin heeft gestopt. Ze gaan over je soort complexe gevoelens niet bespaard. Kijk 4. éigen wereld. Het is een klassiek dramaturgisch Zijn films gaan over de wereld die bijvoorbeeld naar de scène uit Werck­meister gegeven: wat gebeurt er als de status híj ziet. De wereld die híj aantreft. Maar harmóniák (2000) waarin de twee zoontjes van quo wordt verstoord? Als de dingen daarmee gaan ze ook over zijn visie op de dorpsagent in dolle razernij op hun bedden niet meer gaan zoals we gewend zijn die wereld. De wereld voor de camera dat ze gaan, zoals de filosofische buur­ en de blik op die wereld door de camera springen. Spel wordt destructie. man uit The Turin Horse ons voorlegt. zijn één en hetzelfde. Terwijl in Berlijn de Muur viel, en in Europa Zitten de onrust, de angst, de vrees en De cinema van Béla Tarr is een het onbehagen die zich dan openbaren empirische cinema over een fysieke het IJzeren Gordijn werd weggetrokken, maakte ergens in de mens, of worden die ver­ wereld. Het is een cinema van wind, Béla Tarr de korte filmThe Last Boat (1990), oorzaakt door de komst van vreemde­ modder en regen. Grauw, desolaat, lingen, door onverklaarbare gebeurte­ desperaat, fataal. Van afwezige vrouwen 8 9 over een postapocalyptisch en verlaten Boeda­ nis­sen? Een vergelijkbare situatie en van mannen die dronken van hun pest. De camera reist door lege straten, zieken­ treffen we ook aan in het zeveneneen­ stoel afvallen. Een cinema van zwaarte­ half uur durende, uit twaalf hoofd­ kracht. Het is ook een cinema van terug­ huizen, verlaten fabriekshallen. De laatste stukken, twaalf middelpuntvliedende kerende namen en gezichten. Van inwoners vertrekken. verhalen rondom een uiteengevallen acteurs die voor zijn camera opgroeien. landbouwcollectief opgebouwde Van cinematografen Gábor Medvigy en Sátántangó (1994). Het is dat vijfde Fred Kelemen. Van de walsende seizoen tussen herfst en winter, waarin harmonieën van componist en vaste het land braak en bar is, en de regen medewerker Mihály Víg (ook te zien als binnenkort de wegen onbegaanbaar hoofdrol­speler in Sátán­tangó). Muziek zal maken. De oogst is binnengehaald, die er vaak al voor de beelden is. En de mensen wachten op de winter. Ze het is een cinema van de auteur van wachten ook op de vrucht van de oogst: melancholische dystopieën­ László op hun geld, dat ze misschien in staat Krasznahorkai die sinds Damnation zal stellen weg te gaan. Naar de horizon. (1988) meeschreef aan de scenario’s. Maar hoewel er voor iedereen vol­ En van monteuse, ex-echtgenote­ en doende horizon is, is iedereen bang dat klankbord Ágnes Hranitzky. Béla Tarr er niet genoeg geld zal zijn. Dus is meer dan een filmmaker, het is een hebben verschillende figuren een plot team. Samen tekenen ze de platte­grond beraamd om er met het geld vandoor te van een wereld van landwegen die van gaan. Dat complot wordt doorkruist het einde van de dag dwars door de door de terugkeer van het duo Irimiás nacht naar de volgende dag leiden. Tot en Petrinas, voor wie iedereen om een de wind die door al zijn films waait, ook of andere reden bang is. Maar is hun de laatste stad wegblaast, zoals in The Sátántangó, 1994 komst echt het laatste zetje dat nodig Turin Horse. Tot ook de weg ophoudt V omdat er aan de andere kant van de tische en bedreigende wereld. Portret- heuvel geen wereld meer is om naartoe ten van mannen, de werkeloze Karrer te vluchten. uit Damnation en spoorwerker Maloin Keuken. Hier zien we de originele tafel en in het op Georges Simenon geba- ­bijbehorende krukjes uit Béla Tarrs laatste 3. seerde The Man from London, die in Dit verhaal begon bij het einde, een schimmige wereld van misdaad de filmThe Turin Horse (2011). Het is het decor omdat The Turin Horse voorlopig de kans krijgen fortuin te maken, maar van het dagelijkse aardappeleten van de vader laatste speelfilm in traditionele zin is vervallen tot lamlendigheid en stasis. die Béla Tarr heeft gemaakt. Tien jaar En als er nou één ding is wat je en de dochter uit deze apocalyptische film. voor The Turin Horse vertelde Tarr in niet op die stills over die tot stilstand Het podium voor de filosofische monoloog van een interview in het National Theatre gekomen levens kunt zien, dan is het in Londen, ter gelegenheid van de de tijd. Zijn films duren. Meestal duren een dronken buurman die een fles vruchten­ Engelse première van Werckmeister ze ruim twee uur. Sátántangó duurt brande­wijn komt halen, omdat het dorp inmid­ harmóniák, dat hij geloofde dat je in zeveneneenhalf uur en sommige takes wezen steeds dezelfde film maakt, duren wel tien minuten. Zijn tv-film dels is weggewaaid. De buurman beschrijft om uiteindelijk steeds dichter bij een Macbeth (1982) bevatte een take van de naderende eindtijd als een oordeel dat de steeds simpeler en helderder stijl uit te een uur. Dat zegt trouwens niets over mens over zichzelf heeft afgeroepen, al ‘speelt komen. Het is een opmerking die hoe lang ze duren, want Sátántangó verraadt uit welke traditie Tarr stamt: is een van de kortste films die ik ken. God er ook wel een rol in’. Het leven is een die van de Europese auteurscinema. Of Werckmeister harmóniák. Die heeft eeuwig­durende kringloop van dingen verwerven­ Zijn werk geeft blijk van een volstrekt de duur van een enkele traan die uit je authentieke stem. Je hoeft maar een oog over je wang naar beneden rolt. en ze dan weer wegwerpen, zegt hij. Van winst snelle blik op de stills van zijn films te Zijn vroege werk bevatte veel en verlies. En wij mensen denken maar dat het werpen – maar is er op zijn werk wel close-ups. Later is hij anders naar zoiets als een snelle blik mogelijk, laat gezichten gaan kijken. Door de tijd die 10 11 altijd zo zal blijven, en zijn dan pas echt het zich in stills bekijken? – om een we met zijn personages doorbrengen geschrok­­ken als iets die cyclus door­breekt. bepaalde consistentie te bespeuren in worden de lange shots als het ware beeldtaal, sfeer, thematiek, stijl en close-ups in de tijd. We leren mensen personages. Je zou zijn films als niet alleen meer kennen door hun modulaties op elkaar, als variaties op gelaats­trekken, hun vaak ogenschijnlijk een thema kunnen beschouwen. En onbewogen gezichten. Hun grote ogen. dan ontdek je: dit is geen oeuvre, dit is De kleine Erika Bók in Sátántangó met een universum. haar dode kat. Later is haar blik nog Je ziet het zwart-wit, dat gaat over verder naar binnen gericht in The Turin al het grijs ertussen. Totalen. Verlopen Horse. Lars Rudolph die in Werck­ schooiers. Mensen op wiens gezichten meister harmóniák oog in oog staat met vermoeidheid en armoede is te lezen. de oeroude blik van de dode walvis. Je ziet ook iets essentieel ongrijpbaars. Stille getuigen van een sprakeloze De films worden vaak gesitueerd in wereld vol absurdistische wreedheid postcommunistisch Hongarije, of in een en existentiële pijn. Maar we leren ze niet nader gedefinieerd verleden. Een vooral kennen door hun bewegingen in tijd voor of een tijd na. Er is altijd een de ruimte. In de tijdruimte. Door de besef van niet helemaal in de tijd zijn. manier waarop ze lopen. Bók vast­ Dat maakt ze tijdloos. Alsof nostalgie beraden bij elke stap naar een onzeker iets futuristisch is. Alsof films over het einddoel, voet voor voet zich los­trekkend verleden vooruitschaduwingen van de uit de herfstmodder die haar tot stil­ toekomst zijn. stand wil brengen. Rudolph als hologig Damnation en The Man from en slaapwandelend postbezorger in London (2007) zijn letterlijk films uit de een film die de eeuwigheid in een Damnation, 1988 schaduwen, film noirs over een nihilis- slapeloze dag perst. VI En wat wordt er veel gelopen. talenten konden experimenteren Dit zijn films die kilometers tekenen in en ervaring opdoen. celluloid. Het westerse Modernisme, Muhamed. Speciaal voor de tentoonstelling de Franse Nouvelle Vague, de obser­ in EYE maakte Béla Tarr met zijn camera­man 2. verende stijl van cinéma vérité en Het oeuvre van Béla Tarr wordt Direct Cinema waren de voornaamste Fred Kelemen nog één extra scène. We zien gemakshalve vaak in twee periodes en invloe­den op de nieuwe filmmakers. een jongetje accordeon spelen, terwijl de een scharnierfilm ingedeeld: de zwart- Al werden ze net als in de andere wit films die hij vanafDamnation maakte, Oost­blok-cinema’s van die tijd niet camera in elf minuten van hem af en naar hem waarin de travelling en tracking shots nagevolgd of gekopieerd, maar toe­ toe beweegt. Het is de meest pure vorm van de en de steadicam door steeds langere geëigend en gemengd met eigen, vaak takes spoken, de sociaal-realistische literair geïnspireerde verhaal- en lange camerabewegingen waar Tarr bekend films op de grens van documentaire en acteer­tradities. Vormexperimenten mee werd. Film ontrolt zich in tijd. Binnen een fictie waarmee hij debuteerde Family( werden ingezet om vragen over de plek Nest, 1979; The Outsider, 1982; The van jongeren in de communistische enkel shot veranderen we van close-up via Prefab People, 1982) en Almanac of maatschappij, het annexeren van de medium naar totaalshot. Zo zien we hoe een Fall (1984), met The Outsider zijn enige geschiedenis en de klassenstrijd te mens in zijn omgeving is en toch alleen. film in kleur, de eerste waarin hij met thematiseren. De sterke documentaire­ langere shots begon te experimenteren beweging van de jaren zeventig en tekenend voor het formalisme van ontwikkelde zich tot de Boedapester zijn latere werk. Rode draad in dat School. vroege werk is steeds het leven van gewone mensen. Cinéma vérité-stijl. 1. Vaak spelen zijn personages zichzelf. Op zijn veertiende verjaardag Of versies van zichzelf. Het zijn de kreeg de jonge Béla Tarr van zijn vader 12 13 na­dagen van het communisme. Het zijn een 8mm-camera. Tijdens zijn middel­ de begindagen van iets anders. Apathie bare-schooljaren sloot hij zich aan talmt in de straten. bij een groep linkse intellectuelen en Hongarije kent vanaf het begin kunstenaars die zich sterk vereen­ van de twintigste eeuw een respec­tabele zelvig­den met de arbeidersklasse. filmcultuur. Miklós Jancsó en István Het klinkt als een vreemde daad van Szabó waren al bekende namen toen verzet in het communistische Hongarije. Tarr in 1977 als 22-jarige debuteerde, Maar zo absurd zijn de tijden soms. en daarmee de jongste filmmaker in zijn Tijdens een van hun acties land werd die een speelfilm op zijn naam ontmoetten ze een groep zigeuners die schreef. Na de Hongaarse Opstand­ een uitreisvisum hadden aangevraagd van 1956, een jaar na de geboorte van om in Oostenrijk te mogen werken. Tarr, verstarde het klimaat. Veel films Tarr trok zich hun lot aan en schreef werden verboden, en de filmproductie een brief aan de communistische partij­ kwam onder centraal gezag. In de jaren leider János Kádár over hun barre zestig versoepelde het klimaat weer omstandigheden. Vervolgens besloot wat. Door het goedkoper worden van hij er een film over te maken. Dat werd film­techniek, werd elk dorp uitgerust hem zacht gezegd niet in dank afgeno­ met zijn eigen filmclub, en groeide de men. Samen met twee vrienden richtte vraag naar producties van eigen bodem. hij het Dziga Vertov-filmcollectief op, De oprichting van de Balázs Béla Studio een hommage aan de Russische film­ in 1959, genoemd naar een Hongaarse maker van Man With A Movie Camera filmpionier, schrijver en theoreticus uit en Jean-Luc Godard en Jean-Pierre het begin van de twintigste eeuw, stond Gorin die eind jaren zestig als de The Turin Horse, 2011 garant voor een plek waar jonge Groupe Dziga Vertov politieke films VII maakten. De filmGuest Workers (1971) won een prijs op een amateurfestival, en was een groot succes op community Ouvertures. Vier openingsscènes. Vier manieren screenings die Tarr met filmprojector om een film te beginnen, de blik te richten, de en taperecorder organiseerde. Het leek allemaal met een sisser af te lopen, wereld van het verhaal te openen. Voor Béla Tarr maar toen hij een jaar later toelatings­ hebben ze een band met elkaar, ‘niet op een examen deed aan de filosofiefaculteit werd hij afgewezen. Dat kon ook directe, maar op een filosofische manier.’ Hij komen omdat hij Het Communistisch noemt het ‘vier manieren om naar de eeuwigheid Manifest eerder een ‘kunstwerk dan een politiek programma’ noemde. Het te kijken.’ In Damnation kijken we naar een pro- was de eerste van een lange reeks cessie van kabelbaantjes door de lucht. Dan aanvaringen met allerlei vormen van gezag en censuur, of het nu commu­ beweegt de camera, en daarmee ons perspec- nisme of kapitalisme heette. Het is ook tief. Het begin van Sátántangó bestaat uit een tekenend voor de droge humor die er in lange camerabeweging over het erf van een zijn werk verstopt zit. ‘Dat is lang geleden’, zegt de film­­ verlaten boerderij. Alleen de koeien zijn er nog. maker als hij ernaar gevraagd wordt Werckmeister harmóniák opent met een dronken waarom hij ooit filosoof wilde worden. Guest Workers is verloren gegaan. kosmische dans van de stamgasten van een Jonge filmmakers die hem om buurtcafé bij sluitingstijd. Een paard wordt voort­ advies vragen zegt hij dit: 14 15 gejaagd over de Hongaarse vlakten in The ‘Wees radicaler dan ik.’ Turin Horse. Vier scènes die een dialoog met elkaar aangaan. Vier scènes die Tarr universeel noemt en tegelijkertijd op een bepaalde manier representatief voor hem en zijn werk.

The Turin Horse, 2011 Sátántangó, 1994 Colofon Publicatie © 2017 Béla Tarr, auteurs, Films, Talks & Events fotografen, EYE Filmmuseum Deze brochure is gepubliceerd Redactie: ter gelegenheid van de Marente Bloemheuvel, Niets uit deze uitgave mag 1. Films tentoon­stelling Béla Tarr – Jaap Guldemond worden verveelvoudigd en/of De tentoonstelling wordt omlijst Till the End of the World, Teksten: openbaar gemaakt door middel door een uitgebreid programma in EYE Filmmuseum, Amsterdam Dana Linssen van druk, fotokopie, microfilm de filmzalen.­ EYE vertoont gedurende 21 januari – 7 mei 2017 (essay en korte teksten), of op welke wijze ook, zonder de periode van de tentoonstelling Jaap Guldemond voorafgaande toestemming Tentoonstelling Vertalingen: van de uitgever. De uitgever de belangrijkste films van Béla Tarr, Billy Nolan (Nl-Eng) heeft ernaar gestreefd de waaronder The Turin Horse, Werck­ De tentoonstelling is samen­ Eindredactie: rechten met betrekking tot de meister harmóniák, Sátántangó, gesteld door Jaap Guldemond Marente Bloemheuvel, illustraties volgens de wette­ Damnation en The Man from London, en Béla Tarr Mariska Graveland lijke bepalingen te regelen. Projectmanagers: Degenen die desondanks en onbekender kort werk. Directeur EYE: Sanne Baar, Claartje Opdam menen zekere rechten te Sandra den Hamer Grafisch ontwerp: kunnen doen gelden, kunnen 2. Specials Director of Exhibitions/Curator: Joseph Plateau, Amsterdam zich alsnog tot EYE Film­ EYE organiseert ook een uitgebreid Jaap Guldemond Druk: museum wenden. programma met lezingen en contex­ Associate Curator: Drukkerij Rob Stolk, Amsterdam Marente Bloemheuvel Papier: De tentoonstelling werd mede tuele programma’s rondom het oeuvre Projectmanagers: Sanne Baar, Munken Lynx 120 en 240 grs mogelijk gemaakt door: van Béla Tarr. Claartje Opdam Lettertype: Dinsdagavonden: 24 januari, Associate curator to Béla Tarr: EYE Schulbuch X 7 februari, 7 maart, 4 april, 2 mei. Amila Ramović Uitgever: Grafisch ontwerp: EYE Filmmuseum, Amsterdam Joseph Plateau, Amsterdam Zie voor actuele informatie: Filmprogrammeur: Dank eyefilm.nl/tarr Ludmila Cvikova Publiciteit en marketing: Onze dank gaat uit naar 16 Inge Scheijde, Marnix van Wijk allen die hebben bijgedragen Digitalisering films: Hungarian aan deze tentoonstelling: Film Lab (Borbála Mihályfy, Béla Tarr en Éva Haraszin, Ákos Saufert), Amila Ramović Jan Scholten (EYE), Haghefilm Noémi Blastik Digitaal BV, Béla Toth (Mokep David Karikas Film), Gabor Téni Kinga Keszthelyi Technische productie: László Rajk Indyvideo, Utrecht Technische ondersteuning: Crew Muhamed (2016) Sven Jense Muhamed Osmanović EYE Filmmuseum Ondertiteling: Haghefilm Kouros Alaghband IJpromenade 1 Digitaal, Amsterdam Anna Fernandez de Paco 1031 KT Amsterdam Audiovisuele apparatuur: Reinis Kalvins 020 – 589 14 00 BeamSystems Amsterdam Fred Kelemen www.eyefilm.nl Installatie: Landstra & Nenad Kovacˇević De Vries, Amsterdam Amila Ramović Hek: Lesta Hekwerk B.V., Dino Topolnjak Nieuwe Wetering Nihad Usˇanović Boom: Kuinderbos, Staatsbosbeheer (Harco Afbeeldingen Bergman) Licht: Theatermachine, Alle beelden: Amsterdam courtesy Béla Tarr

Omslag voorzijde: Damnation, 1988 Omslag achterzijde: The Turin Horse, 2011 Damnation, 1988