erfgoedZaans Nr 20 Voorjaar 2007
6 Uitgave van de Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed Verschijnt 4x per jaar

• Papier: Zaanstreek • Betsie G., vertrouwd versus Veluwe op de Zaan • Hobby: verzamelen kostuums • Een houten gevel op de Dam • De verdrijving • Kroniek van de Zaanse joden • Boekennieuws • Bodemvondst: • Verenigingsnieuws waardevol kelkglas • Pleidooi voor de veenweiden • Westzijderol gerestaureerd • Schoolmeesters • Het Weefhuis: als ondernemers kleur op kleur • Agenda

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 1 16-03-2007 09:46:54 Colofon Column

Zaans Erfgoed is een uitgave van de Stichting Uitgeverij Als u dit stukje leest heb ik er al Zaans Erfgoed en verschijnt vier keer per jaar weer twee maanden op zitten op mijn nieuwe werkplek. In een van Bestuur Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed de mooiste panden van Amersfoort Henk Bouman, Joop Knijnenberg, is Archief Eemland gevestigd. Leonore Olde-Verburg, Tony Volgers, Sijb de Witte Studiezaal en depot zitten in het voormalige Observantenklooster, Abonnementen- en ledenadministratie gesticht door Franciscaner- Treilerstraat 111, 1503 JE Zaandam Minderbroeders in 1472. Naast e-mail: [email protected] het klooster staat een monumentaal achttiende-eeuws pand, opgetrok- Redactie Corrie van Sijl (voorzitter), Christiaan Homburg, ken in Lodewijk XVI-stijl omstreeks Rob Lengers (GAZ), Wikje van Ritbergen, 1780 in opdracht van de joodse Jan Pieter Woudt koopman in tabak Abraham Cohen. Hier bevinden zich de kantoorruim- Redactie-adres Zaans Erfgoed ten van het archief, waaronder mijn Wikje van Ritbergen, Treilerstraat 111, eigen kamer. Als directeur kreeg ik 1503 JE Zaandam, tel.: 075 616 61 31, de grootste kamer met uitzicht op de e-mail: [email protected] gracht. Ik voel me bevoorrecht.

Redactieraad Amersfoort is wat uiterlijk betreft onvergelijkbaar met de Zaanstreek en behoor- De redactie laat zich adviseren door een redactie- lijk kleiner dan Amsterdam, waar ik de afgelopen zes jaar bij het gemeentearchief raad, waarin zitting hebben: Vibeke Kingma, Rita doorbracht. Toch voel ik me er direct erg thuis en moest ik in de afgelopen weken Hooijschuur, Kees van Roon (AWN), Piet Kleij veel aan de Zaanstreek denken. Ook hier is een grote kring van historisch actieve (gemeente Zaanstad, Archeologie), Simon Honig Jz., mensen verenigd in oudheidkundige verenigingen, monumenten-belangengroe- Jan Aafjes (Oudheid kundige Commissie Jisp), Rob pen, organisaties van rondleidingen, buurtcomités, redacties van historische Veenman (St. Oudheidkamer Oostzaan), Inge Bosman tijdschriften en boeken. Ook hier is veelvuldig contact tussen de gemeente en (Zaanse Kaper), Henk Roovers, Ed Pielkenrood het culturele veld om een nieuwe cultuurnota van de grond te krijgen. Ook hier (Zaansche Molen), Gerrit Teders (Honig Breethuis), zijn heel veel enthousiaste vrijwilligers op allerlei manieren actief voor het archief. Fokelien Renckens (Zaans Museum) Iet Kiel, Hans Ook hier zijn mensen als Klaas Woudt of Aris van Braam die een encyclopedische Valk, Dick Kerssens, Rita van de Wiel, Joop Stolp (AWN), Jan H. Rem, Conny Scholtes (VZE) kennis van de stad en regio hebben. Zo nodigde Amersfoortkenner Ayolt Brongers mij uit bij hem thuis om over historische zaken te praten. Hoogtepunt was het Fotografie bezoek aan zijn bibliotheek van circa 5500 titels over de meest uiteenlopende Beeldredactie in samenwerking met onderwerpen, waarvoor een speciale kelder onder zijn huis is gebouwd. Zand Gemeente Archief Zaanstad (GAZ) in plaats van veen, dan kan dat.

Foto omslag: Omdat ik met mijn gezin in de zomer ga verhuizen, ben ik langzamerhand de Wim Giebels Zaanse zaken aan het afronden. Bij de redactie van Zaans Erfgoed had ik al eerder aangegeven het stokje te willen overdragen. Vijf jaar zijn inmiddels verstreken Redactiecoördinatie tussen het eerste en het twintigste nummer en ik laat een sterk tijdschrift, een Wikje van Ritbergen enthousiaste redactie, een prima nieuwe voorzitter (Corrie van Sijl) en een grote groep van betrokken schrijvers én lezers achter. Ik heb het voorzitterschap met veel Eindredactie plezier uitgeoefend. Het was na mijn vertrek uit het Zaans Museum een goede Jan Pieter Woudt manier om de band met ‘historisch Zaanstreek’ aan te houden en me niet teveel te vereenzelvigen met de grote stad. Geleidelijk aan lukte het om als tijdschrift Vormgeving een eigen plek te verwerven binnen het historische spectrum van de Zaanstreek. Two-Do Design, Wormerveer Dat was geen sinecure, want zoals u weet zijn er naast Zaans Erfgoed nog allerlei andere waardevolle lokale initiatieven ontstaan, zoals de Oostzaanse reeks, het Druk jaarboek Wormer, eigen tijdschriften in Wormerveer en Krommenie en dan bv Kunstdrukkerij Mercurius-Wormerveer ben ik er vast nog wat vergeten. Het is typisch Zaans dat de dorpse eigenheid Zaans Erfgoed is inmiddels te vinden blijft voortbestaan in al deze verschillende bladen en boeken, maar ik kom het op internet: www.verenigingzaanserfgoed.nl ook in Amersfoort weer tegen. Ik kan het waarderen en zal ook op mijn nieuwe Webmaster: Cees Kingma plek een balans proberen te zoeken tussen lokaal (wijk, buurt, dorp) initiatief Zaans Erfgoed is een initiatief van de vereniging Zaans en meer grootstedelijke zaken. Erfgoed. Het verschijnen van dit blad wordt mede Bedankt iedereen voor mijn fijne Zaanse jaren. mogelijk gemaakt door: Honig-Laanfonds, Ir. P.M. Duyvisfonds, Maatschappij tot Nut Een hartelijke groet, van ’t Algemeen, Verkadefonds Alice van Diepen

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 2 16-03-2007 09:47:05 Inhoud Afscheid

 Vóór de negentiende eeuw telde Nederland twee belangrijke papierregio’s: Na twintig nummers, vijf volle de Zaanstreek en de Veluwe. Een vergelijking. jaargangen, neemt de redactie van Zaans Erfgoed afscheid van haar  Margariet Moelands verzamelt kostuums uit de achttiende en negentiende voorzitter Alice van Diepen. Zelf eeuw. Ze zoekt originele accessoires en maakt zelf onderdelen. Een hobby gaat zij in de column hiernaast op waarmee lang kan worden doorgegaan, want ook in het verleden waren er haar vertrek in. Als resterende re- regelmatig veranderingen in de mode. dactieleden wensen wij haar alle ge- noegen en geluk toe in haar nieuwe  De Duitse bezetter maakte de Zaanstreek tussen januari en april 1942 woon- en werkplaats, maar wij be- ‘Judenrein’. Een van de Zaanse gezinnen waarvan niemand de oorlog zou treuren haar vertrek. Alice droeg in overleven, was de familie Eisendrath. Hun verhaal is straks te lezen in een belangrijke mate bij aan de vorming boek over alle Zaanse joden in de jaren 1940-’45 dat a.s. april verschijnt. van Zaans Erfgoed tot het blad dat Erfgoed verzorgt een voorpublicatie over de familie Eisendrath. het nu is. Wij blijven ons haar her- inneren als een kundige voorzitter  In de bouwput van het Zaantheater aan de Zaandamse Hogendijk werd in en een warm, plezierig mens. 1996 een deels beschadigd, opmerkelijk groot kelkglas gevonden. Bijzonder Redactie Zaans Erfgoed ervan is vooral de diamantgravure op de voet van het glas. Waarnaar verwijst die tekst? P.M. (Bob) Kernkamp verzorgde negentien afleveringen van de  De Westzijderol, die zo’n uniek beeld geeft van de bebouwing van een van rubriek ‘Online’ over cultuur- de voornaamste straten van Zaandam aan het einde van de achttiende eeuw, historische en culturele instel- is gerestaureerd. De rol is te zien op internet en kan daar worden vergeleken lingen op het internet. Door met kadastrale kaarten. zijn benoeming tot gemeente- archivaris van Wageningen komt  Het Weefhuis in Zaandijk was sinds mensheugenis donkergroen, maar kreeg een einde aan zijn bijdragen. In bij de recente restauratie een zandsteenkleur. Net zoals in het verre verleden. dit nummer van Erfgoed is nog Dat maakte een onderzoek met behulp van een zogenoemde kleurentrap een artikel van zijn hand over duidelijk. de Westzijderol opgenomen. De rubriek ‘Online’ is beëindigd. Wij  Al veertig jaar varen sleepboten met de naam ‘Betsie G.’ op de Zaan, schepen wensen Bob veel succes in zijn van de familie Van Doorn. In totaal waren er vier Betsie G.’s. De geschiedenis nieuwe baan. van deze schepen geeft ook de veranderingen van de binnenscheepvaart in Redactie Zaans Erfgoed de loop der jaren weer.  Op de oudste foto’s van de Dam en op nog oudere schilderijen is naast het (huidige) Dam 2 een inmiddels verdwenen Zaans pand te zien. Over dit gebouw was tot dusverre weinig bekend. S. Honig Jzn. zocht de geschiedenis ervan uit.  Kroniek. Een overzicht van de belangrijkste Zaanse gebeurtenissen van ok- tober tot en met december.  Boekennieuws. Nieuwe uitgaven over de Zaanstreek belicht.  Verenigingsnieuws. Berichten over ‘de eigen club’, die ook anderen kunnen interesseren.  De veenweidegebieden beslaan nog altijd zo’n tachtig procent van de Zaanstreek; ze kunnen worden beschouwd als het oudste Zaanse Erfgoed. Zo’n duizend jaar geleden begonnen de ontginningen. Maar in welke richting vonden die plaats?  ‘Treurige spelonken’. Zo werden schoollokalen (gevestigd in de woningen van de schoolmeesters) in de achttiende eeuw genoemd. De leerlingen leerden er uit den treuren spellen; aan ‘begrijpend lezen’ hechtte men geen belang.

 Cultuurhistorisch erop uit? De agenda geeft tips.

Zaans Erfgoed 3

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 3 16-03-2007 09:47:06 Papiermolen De Vergulde Bijenkorf te Zaandijk. Inzet: een watermolen op de Veluwe waarmee papier werd gemaakt.

Een vergelijking Papierfabricage aan de Zaan en op de Veluwe Door Adriaan Kardinaal & Ellen van der Grijn In bijna alle provincies van Nederland heeft wel een papiermolen gestaan, maar vóór 1800 waren er twee papierregio’s bij uitstek: de Zaanstreek en de Veluwe. Beide gebieden hadden elk een eigen ecologisch en economisch karakter, die de techniek, de organisatie en het product van de papiernijverheid in hoge mate bepaalden. De bijzondere kenmerken van de Zaanse papiernijverheid kunnen daarom het best geschetst worden tegen de achtergrond van die van de Veluwse.

De techniek van het papierma- Veluwe. De Veluwse molens lagen financiering gebruik te maken van ken legde een lange weg af: vanuit aan de rand van de hoge Veluwe, waar een soort aandelensysteem, de par- China via de islamitische wereld naar het grondwater beken voedde. Om tenrederij. Op de Veluwe bestond Europa, waar in de elfde eeuw het voldoende verval en watertoevoer een dergelijk systeem niet; bedrijven eerst papier in Spanje en Italië werd te krijgen, werden op grote schaal en grond werden hier veelal gepacht gemaakt. Van daaruit verspreidde de waterlopen (sprengen) gegraven. De van (adellijke) landheren. papierfabricage zich in ongeveer vier sprengen en beken vormden een zeer eeuwen over de rest van het wereld- uitgebreid netwerk. Anders dan op VEZELS deel. In de noordelijke Nederlanden de Veluwe moest in West-Nederland Een vel papier is een mat van ineen- werd pas rond 1600 papier gemaakt. van windenergie gebruik worden ge- gevlochten plantenvezels. In Europa Tot aan de invoering van de stoom- maakt. Wind levert meer energie dan werden in de ambachtelijke periode kracht (in het midden van de negen- een Veluwse beek, maar is minder de vezels – linnen en hennep – res- tiende eeuw) was de energievoorzie- constant. Voor een windmolen lagen pectievelijk uit lompen en uit touw ning – water en wind – cruciaal voor de investerings- en exploitatiekosten en viswant gehaald. De lompen het verschil in productietechniek en hoger dan voor een watermolen. moesten opnieuw tot losse vezels van schaalgrootte tussen de Zaan en de Vaak was dit de reden om voor de geschikte lengte worden terugge-

4 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 4 16-03-2007 09:47:08 Vijverlanden in Wormerveer bij papiermolen De Oude Blaauw.

bracht. De Italianen introduceerden hiervoor in de vroege middeleeuwen de hamerbak, een trog waarin een rij zware hamers neerviel; deze wer- den bewogen door een nokkenas en aangedreven door waterkracht. Om een windmolen lonend te ex- ploiteren was een efficiënter appa- raat nodig dan de hamerbak. Dit Beken, sprengen en watermolens in de Veluwe. werd de maalbak of hollander, een in de Zaanstreek uitgevonden ovale ijzer- en kalkvrij zijn. De aanwezig- ijzer dat in pakpapiermolens voor bak waarin een met messen (sche- heid van zuiver water was dus een de hollander werd gebruikt, kwam nen) bezette rol draaide boven een voorwaarde voor het bestaan van door slijtage van de messen in het eveneens met messen bezette bo- een papierindustrie, maar het ont- papier terecht en leidde tot verkleu- demplaat. Tussen de draaiende rol brak in de Zaanstreek. De vraag ring ervan. Een tweede ingrijpende en de bodemplaat werden de lompen naar papier was in de ambachtelijke aanpassing betrof de uitgebreide fil- fijngemalen (vervezeld). periode altijd groter dan het aan- tering van het water. Voor de Veluwse bod. In de Zaanstreek zal dat sterk molens was het voldoende om ver- PAK- EN WITPAPIER hebben gespeeld vanwege de rol van ontreinigingen te laten bezinken in De eerste Zaanse papiermolens Amsterdamse kooplieden in de inter- een vijver (wijer). De Zaanse papier- maakten pakpapier. Zowel de kwa- nationale papierhandel. Dit zal druk makers construeerden een ingenieus liteit van de lompen als die van het hebben uitgeoefend op de Zaan om filtersysteem. Om schoon water te water waren voor deze papiersoort ook hier witpapier te gaan maken. krijgen werd welwater gebruikt, dat minder belangrijk dan voor het wit Het begin van de Zaanse witpapier- van grote diepte door een petmolen schrijf- of drukpapier. Water speelt industrie ligt rond het laatste kwart werd opgepompt. In de put werd het een belangrijke rol bij het malen en van de zeventiende eeuw. Hiervoor water door lagen schelpen geleid en wassen van de lompen, evenals bij waren verdere aanpassingen nodig een eerste keer gefilterd. Vervolgens het vormen (scheppen) van een vel in het productieproces. Een cruciale liep het welwater door de sloten van papier. De eigenschappen van papier uitvinding was een metaallegering het vijverland om vuil te laten bezin- hangen sterk samen met de kwaliteit van geel en rood koper, geschikt ken en daarna nog door de zandbak. van het water. Dat moet schoon en voor de messen van de maalbak. Het In de molen zélf werd tenslotte nog

Zaans Erfgoed 5

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 5 16-03-2007 09:47:09 met doeken gefilterd. Zelfs dan was het malen en lijmen voor zijn re- niet zeker dat de Zaanse papierma- het nog niet overal mogelijk om wit- kening. Het Zaanse papier was een kers geheel van deze techniek afzagen. papier te maken; zo kon in Assendelft internationaal erkend kwaliteitspro- In zeventiende- en achttiende-eeuws alleen pakpapier gefabriceerd wor- duct. Er was een lokale afzet, maar Zaans papier werden kalk- en gips- den. Door al deze vernieuwingen het voortbestaan van de molens hing deeltjes aangetroffen, die mogelijk – maalbak, waterzuivering, nieuwe af van de export. Specialiteit waren waren gevormd uit gebluste kalk – materialen – vond aan de Zaan in schrijf- en blauwpapier. Blauwpapier een bekend middel om het rottings- feite een ‘revolutie’ in de papierfa- is een bijzonder soort pakpapier, dat proces te versnellen. Er werden grote bricage plaats, in tegenstelling tot op onder meer werd gemaakt voor de inspanningen geleverd om het papier de Veluwe. Daar kwam de maalbak Haarlemse blekerijen om textiel in een fraai uiterlijk en een goede af- bijvoorbeeld pas in het begin van de te verpakken, maar dit papier was werking te geven. Kleur en gladheid negentiende eeuw in gebruik. ook een exportproduct. Boekdruk- waren hierbij van wezenlijk belang. en de mindere soorten schrijfpapier De kleur was door de waterkwaliteit OMVANG EN ORGANISATIE waren zaken waar de Veluwse pa- een moeilijk punt. De papiermakers De Zaanse en Veluwse molens ver- piermakers hun roem aan konden gingen zeer ver om het proceswater schilden niet alleen in de technische ontlenen. Boekdrukpapier was niet zuiver te maken en te houden. Zo uitrusting. Bij voldoende wind kon of slechts zwak gelijmd en daardoor werd, net zo min als voor de hollan- een Zaanse papiermolen wel drie of een eenvoudiger product. Het kwam der, voor andere papiermakersuitrus- vier maalbakken draaiend houden, wel voor, dat Zaanse bedrijven op de ting geen ijzer gebruikt. Elders was die stof leverden voor drie schepkui- Veluwe ongelijmd papier lieten ma- dat niet de gewoonte. Toch was het pen. Voorn (zie bronnen) berekende, ken om daaraan in hun eigen molens papier niet geheel ijzervrij te krijgen. dat een Zaanse molen per jaar on- lijm toe te voegen. Al snel vond verkleuring plaats; dit geveer tweeduizend riem (25.000 werd gecompenseerd door toevoe- kg) witpapier per kuip leverde. De PAPIER ALS BRON ging van een blauwe kleurstof. In Veluwse papiermolens produceerden De kwaliteit van het Zaanse papier papier van Adriaan Rogge troffen niet méér stof dan voor een kleine lag sterk verankerd in de technische wij een relatief grote hoeveelheid schepkuip waarmee ongeveer dui- uitrusting van de bedrijven, de toe- ijzer aan, evenals grote hoeveelheden zend riem werd geproduceerd. Het gepaste procédés en de zorgvuldige kobalt en arseen, hetgeen op het ge- verschil in productiecapaciteit had handelwijze. Toch zijn er nog veel on- bruik van de kleurstof ‘smalt’ duidt. gevolgen voor de personeelsom- zekerheden inzake het exacte verloop Het blauwen van witpapier staat los vang. Een Zaanse witpapiermolen en de ontwikkeling van het produc- van het genoemde blauwe pakpa- telde zestig tot zeventig werklieden. tieproces. Deze puzzel kan niet alleen pier; dit werd met campêchehout Blauw- en grauwpapiermolens, waar- op basis van schriftelijke bronnen gekleurd. Wij kunnen stellen dat de van het product minder bewerkingen worden opgelost, ook het papier zélf gaandehouders van papiermolens in behoefde, telden respectievelijk toch zal als historische bron een bijdrage de zeventiende en achttiende eeuw nog veertig en twintig werklieden. moeten leveren. We geven een paar voortdurend bezig waren met het In de gemiddelde Veluwse molen voorbeelden. Voor de uiteindelijke aanbrengen van kleine en grote ver- werkten niet meer dan zes mensen, kwaliteit van het papier was de pulp- beteringen in het productieproces. onder wie vaak nog de eigenaar en bereiding belangrijk. Aan de Zaan Maar de grote veranderingen van de zijn gezinsleden. In het verlengde van was er veel meer aandacht dan op negentiende eeuw zouden de meeste de bedrijfsgrootte was er ook een ver- de Veluwe of in het buitenland voor rederijen missen. Over die periode schil in de organisatiestructuur. In het sorteren van de lompen, waarbij wordt in het volgende nummer van de Zaanse molens kende men een wel twintig tot dertig of nog méér Zaans Erfgoed geschreven. duidelijke scheiding tussen commer- soorten werden onderscheiden. Op ciële en productie-activiteiten. Een de Veluwe en in buitenlandse molens Bronnen Zaanse molen werd geleid door een werden de lompen aan een rottings- Henk Voorn, De papiermolens in de gaandehouder of directeur, die zich proces onderworpen om het malen provincie Noord-Holland, Haarlem 1960; met de verkoop van het papier en de te vergemakkelijken. Dit procédé B. W. de Vries, De Nederlandse papier- inkoop van grondstoffen bezighield. wordt wel vergeleken met bierbrou- nijverheid in de negentiende eeuw, Voor alle technische bewerkingen wen en wijnbereiding – het was net zo ’s-Gravenhage 1957; P. Boorsma, Duizend waren er personen die zich in een lastig. Werd het rotten niet goed Zaanse molens, Amsterdam 1968; Anne- bepaalde productiehandeling had- uitgevoerd, dan ging dat ten koste Grethe Rischel, Adaptation and innovation den gespecialiseerd. Geheel anders van de kwaliteit van de vezels. in technology and quality – A study of 250 ging het toe in de Veluwse molens. Aangenomen wordt, dat het rotten years of Danish and European rag paper, in: Hier was veel minder specialisatie. aan de Zaan was afgeschaft – het was IPH Congress Book volume 15, 2004. Zo nam de eigenaar behalve de overbodig geworden door de grotere commerciële activiteiten vaak ook kracht van de hollander. Toch is het

6 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 6 16-03-2007 09:47:15 Q Q Promotionals Packaging

Q Q Solutions Creative

Q Q Cards Mercurius Group

Q Kunstdrukkerij Mercurius Dubbele Buurt 2 | 1521 dc Wormerveer | Postbus 28 | 1520 aa Wormerveer Telefoon (075) 6476777 | Telefax (075) 6476711 E-mail [email protected] | www.mercurius.nl Kunstdrukkerij Mercurius maakt deel uit van de Mercurius Groep

Zuiderkerkstraat 1 Koog aan de Zaan Tot in de puntjes verzorgd monumentaal paleisje!

Hedendaagse luxe en comfort in een jasje van oer-Hollandse schoonheid. Zeer fraai gerestaureerd monument gelegen op een schitterend centraal gelegen locatie. Van binnen en buiten compleet omgetoverd tot een bijzondere plek om je direct in thuis te voelen. Gezellige woonkamer met authentieke houten vloer en nostalgische ramen met roedeverdeling en een prachtige schouw. Sfeervolle aparte keuken waar een topkok zich in thuis kan voelen met o.a. originele glas in lood ramen. Toegang tot de heerlijk beschutte achtertuin met royale schuur. De verdieping bestaat uit 2 slaapkamers en een moderne badkamer met ligbad. Ruime kelder ideaal te gebruiken als berging en als wijnkelder door de koele temperatuur. Alles van dit “koopmanshuis”straalt klasse uit. Door het vakmanschap waarmee deze woning is gerestaureerd en de hoge kwaliteit van materialen die gebruikt zijn is de woning direct te betrekken. Twijfel niet om contact met ons op te nemen want wij willen dit stukje historie graag aan u tonen. Vraagprijs 349.000,- kosten koper

Hoekstra en van Eck • Westzijde 73 • 1506 EC Zaandam • Tel. 075 670 77 77

Zaans Erfgoed 7

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 7 16-03-2007 09:47:16 Een achttiende-eeuws bruidsschort, gemaakt van doorgestopt zijden gaas.

Kleren maken de vrouw Een passie voor kostuums door Inge Bosman

Het verzamelen zélf, tot in de perfectie. Voor Margariet Moelands blijkt dat de belangrijkste drijfveer te zijn om zoveel tijd en energie te steken in haar misschien wel wat uit de hand gelopen hobby. Margariet behoort tot de leden van het eerste uur van de in 1994 opgerichte Kostuumgroep ‘De Zaanse Kaper’, die zich ten doel stelt ‘belangstelling te wekken en te onderhouden voor het Zaans cultureel erfgoed op het gebied van kostuum, mode en streekdracht.’ Sinds twaalf jaar houdt zij zich intensief bezig met de completering van haar Zaanse kostuums. Dit artikel is een weergave van een gesprek dat medio 2006 werd gehouden. Aan De Zaanse Kaper werd eerder aandacht besteed in de nummers 15 en 16 van Zaans Erfgoed.

Verzamelen... Voordat het Zaanse ook nu vooral om het completeren len. Dit resulteerde in een verzame- kostuum en meer in het algemeen van de verzameling. Dat begon toen ling van inmiddels veertien negen- de mode uit de achttiende en negen- Zaandijk vijfhonderd jaar bestond tiende-eeuwse kostuums; daarnaast tiende eeuw op haar weg kwamen, (1994) met de completering van vervaardigde ze acht kostuums uit had Margariet een grote model- de verzameling kostuumaccessoi- de achttiende eeuw. Elk daarvan spoorbaan. Daarna verzamelde ze res die haar moeder ooit aanlegde. is eigenlijk een deelverzameling uitgaven van de Christmas Carols Vervolgens verdiepte Margariet zich op zich, want Margariet wil ieder van Charles Dickens met steeds an- ook in ruimere zin in de mode van de kostuum zo compleet en authentiek dere illustratoren – daarvan heeft ze achttiende en negentiende eeuw. Ze mogelijk hebben, met alle bijbeho- er nu 140. Voorheen duurde zo’n kwam erachter dat deze vooral in de rende accessoires. Vaak is één ori- passie een jaar of zeven, maar de kos- negentiende eeuw elke vijf à tien jaar gineel accessoire (een mooie kraag, tuums laten haar ook na twaalf jaar volledig veranderde. Zo kwam zij op een paar ondermouwen, een rokop- nog niet los. Net als bij haar eerdere het idee een volledig modebeeld van houder, knopen) het uitgangspunt. verzamelingen gaat het Margariet de negentiende eeuw samen te stel- Daar bedenkt Margariet dan het mo-

8 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 8 16-03-2007 09:47:16 Kaphoeden, deels origineel, gerestaureerd en aangevuld met kant/band/veren etc.

del van de japon bij en vervolgens inrichting en meubelstijlen op het gaat zij op zoek naar goede patro- spoor. Een voorbeeld daarvan is het nen en stoffen. Ook had ze eens een tabouretje, een stoeltje dat stamt uit prachtige stof (zijden fluweel) die de achttiende eeuw en dat ruimte aanleiding was voor een japon uit gaf aan de brede panierdracht van de de periode 1860. Daarbij liet ze zich vrouwen. Het S-vormige bankje van inspireren door een schilderij. Maar rond 1870 is niet uitgevonden voor hoewel ze de stof al geruime tijd in de gezelligheid, maar omdat vrou- haar bezit had, wachtte ze lang met wen schuin moesten zitten vanwege de voltooiing van het kostuum. Ze de tournure2. In de periode rond kon het bijbehorende medaillon niet 1880 droegen de vrouwen lange vinden, en als Margariet niet zeker kuraskorsetten en dus vind je dan weet dat ze een kostuum compleet stoelen met lange rechte leuningen. kan maken, begint ze er liever niet Ook het stofgebruik is te herleiden Dit kostuum van ca. 1863 bestaat uit een aan. tot het interieur; zo kwamen sitsen originele crinolinerok van blauwe papier- kledingstoffen terug in de slaap- en zijde met een zwarte ingeweven streep. TABOURETJE huiskamers en werden de zware Er is een zwart zijden figarojasje met bolero- Datgene wat niet kan worden ver- stoffen met franjes uit 1870 ook effect bijgemaakt met pagodemouwen. zameld, maakt Margariet zélf, zoals gebruikt voor gordijnen. het ondergoed (inclusief korsetten) en paniers. Als ze originele boven- VRIJER EN LOSSER kleding kan vinden die haar past, De wisselwerking met politieke en geeft zij daar de voorkeur aan. Maar maatschappelijke ontwikkelingen vrouwen té vrij zouden worden. In doordat ze vrij lang is, lukt dat niet werd Margariet eveneens duidelijk. de loop van de negentiende eeuw al te vaak. Ook hoeden maakt ze In een empirekostuum (begin negen- ontstond er daarom weer een be- vaak zelf, zoals ze ook tassen bor- tiende eeuw) ‘voel’ je de effecten van perkende mode: vrouwen die zich duurt. Margariet verdiept zich via de Franse Revolutie, toen vrouwen door de korsetten niet vrij konden literatuur in de betreffende periode, meer vrijheid kregen en de kleding bewegen, met popperige kostuums, waaronder ook egodocumenten, losser werd. In de tijd dat er treinen veel onderrokken en ingesnoerde zoals dagboeken. Daarbij komt kwamen, en reizen dus gemakke- tailles. Het korset van rond 1880, zij allerlei verbanden met woning- lijker werd, ontstond de angst dat het kurasmodel, was zo lang, dat bij

Zaans Erfgoed 9

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 9 16-03-2007 09:47:19 omgeving – haar familie en collega’s – verbazen zich nogal eens over haar verzamelwoede. In haar werk is ze veel bezig met computersoftware en de techniek van zoekmachines. Breien, borduren en naaien, met hun imago van truttigheid, passen daar niet erg bij. Maar van beroep is Margariet rechtshistoricus. Haar passie voor kostuums combineert zij met haar vaardigheden in acade- misch denken – het systematisch ver- zamelen, bestuderen, structureren en beoordelen van informatie. Zo is ze ambtshalve en in haar vrije tijd bezig Authentieke Jugendstil vleermuiskraag op een replica japon. met geschiedenis. En wat doet een historicus tenslotte anders dan ver- zamelen, ordenen en samenhangen het zitten de punt tussen de benen zeventiende-eeuws kostuum te ma- aanbrengen? Daar komen de interes- zat. Dit was de laatste erge insnoe- ken: te weinig accessoires, geen goede santste verzamelingen uit voort. ring. Na 1890 voelde de vrouw zich patronen. Hoewel ze de negentiende geëmancipeerder, alleen al doordat ze eeuw eigenlijk klaar heeft (dus van elk Noten zich vrijer kon bewegen. Dit leidde modebeeld een kompleet kostuum) 1) heupverbreding. tot de reformbeweging van begin is haar passie voor het verzamelen 2) constructie aan de rugkant, ter hoogte twintigste eeuw, en de Charleston- van kostuums nog niet uitgewoed. van de taille, op de onderrok gedragen, mode. Wat Margariet betreft maken Op dit moment is ze bezig met een om de bovenrok naar achteren wijd te juist zulke ontwikkelingen het ver- japon en toebehoren uit 1903, waar- doen uitstaan. zamelen zo interessant. Zij is zich bij de kraag het uitgangspunt is. En 3) gebloemde glanzende stof, oorspron- er wel van bewust, dat ze het steeds eigenlijk is ze ook nog niet klaar met kelijk (in zeventiende/achttiende eeuw) heeft over de kleding van beter gesi- de negentiende eeuw. Het is nu weer afkomstig uit India. tueerde vrouwen, die veel mooier was verleidelijk om met thema’s te gaan 4) vingerloze lange handschoenen. dan de kleding van minder bedeelde werken, bijvoorbeeld de jacht – ze 5) doorschijnende stof, batist, gemaakt mensen. heeft een waaier met een jachttafe- van brandnetels. reel, en een zilveren tasbeugel met Zeldzame tinnen tasbeugel op replica tas BRUIDSSCHORT een meute honden die achter een van sitsen stof. Op de vraag hoeveel ‘deelverzame- haas aan rent. Het absolute topstuk lingen’ Margariet per jaar maakt, ant- uit Margariets verzameling is een zeer woordt ze, dat dit gemiddeld toch zeldzaam bruidsschort. Het is van wel twee volledige kostuums zijn. Ze zulk ragfijn neteldoek5, dat het een heeft een hoog tempo doordat ze alle wonder is dat het de eeuwen over- vrije tijd goed benut. In de trein van leefde. Het idee dat een bruid dit in en naar haar werk in Den Haag zit 1780 heeft gedragen en zij dit nu in ze vaak te breien (kousen, mitaines4). haar handen mag nemen, geeft haar Als ze het beeld van de deelverzame- een bijzonder gevoel. Daar komt ook ling in haar hoofd compleet heeft, is de verwondering bij over wie het haar interesse eigenlijk alweer elders heeft gemaakt en waarom nu juist en wil ze met een nieuw project be- dit schort bewaard bleef. ginnen. Maar dat botst met de regel uit haar opvoeding: je moet afmaken ACADEMISCH waar je aan begonnen bent. En dus Margariet geeft geen lezingen of gaat ze met elk kostuum door tot shows met haar eigen collectie. Ze het echt klaar is. Margariet beperkt vindt dat ze daarvoor nog niet vol- zich daarbij tot de achttiende en ne- doende kennis bezit, en wil in de gentiende eeuw, terwijl ze de zeven- eerste plaats voor zichzelf uitzoeken tiende eeuw als tijdvak eigenlijk veel hoe de dingen in elkaar steken. Maar interessanter vindt. Maar er zijn te enthousiast over haar hobby vertel- weinig aanknopingspunten om een len kan ze beslist wél. Margariets

10 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 10 16-03-2007 09:47:22 Maja Eisendrath (linksonder) met gym- Bernard Eisendrath en Sortine Selma Eisendrath-Juchenheim (staand in het midden) bij het vereniging Achilles voor het Raadhuis (1930) afscheid van dr. van Roojen als directeur van het gemeenteziekenhuis in 1935. van Zaandam. Zaanse joden 65 jaar geleden verdreven ‘God weet wat jullie nog te wachten staat’ door Pim Ligtvoet en Erik Schaap Tussen januari en april 1942 maakte de Duitse bezetter, met hulp van Nederlandse politie-agenten, de Zaanstreek ‘Judenrein’. Zaandam was daarmee de eerste Nederlandse gemeente waar joden werden gedwongen huis en haard te verlaten, als opstap naar de beoogde Endlösung. Op 15 april a.s. – 65 jaar na dato – verschijnt het door Pim Ligtvoet geschreven boek Ik heb een heel tijdje niets van me laten horen. Joden in de Zaanstreek (1940-1945). Daarin is de oorlogsgeschiedenis vastgelegd van alle Zaans-joodse inwoners en van de meeste joodse onderduikers in deze regio.

Een van de vele Zaanse huishoudens 1940 werkte dokter Eisendrath mee bij rector J. Oosterhuis, die hen die de Holocaust niet overleefden, aan de tyfusinentingen die toen in smeekte om vooral geen actie te was de familie Eisendrath. De 32-ja- Zaandam plaatsvonden – alsof er voeren. Het bestuur zag er daarop rige arts Bernard Eisendrath betrok in niets aan de hand was. De Duitse vanaf. Toenmalig ZLV-voorzitter 1914 met zijn vrouw Sortine Selma inval had de eerste maanden rela- Klaas Woudt schreef later: ‘Met een een statige woning aan de Zaandamse tief nog weinig consequenties voor beetje meer tact zou de schoolleiding Botenmakersstraat 108. Daar wer- joods Nederland. Antisemitische ons protest hebben begrepen als een den ook hun kinderen geboren: Iris maatregelen werden bijna sluipen- machteloze poging onze betrokken- (1915), Maja (1917), Leonie (1921) derwijs ingevoerd. Toen in novem- heid en sympathie te tonen. In plaats en Rudolf (1923). Sortines moeder, ber 1940 bekend werd dat de joodse daarvan was baas Oosterhuis alleen Emma Juchenheim, woonde even- lyceum-leraren ontslag kregen, wilde bang, bang voor de gevolgen van ons eens bij de Eisendraths. Bernard be- de Zaanlands Lyceum Vereniging protest. Nu, zestig jaar later, steekt gon een huisartsenpraktijk, zijn kin- (ZLV) als protest een staking or- dat nog steeds. Bij onze kleine dele- deren bezochten het Gemeentelijk ganiseren. Rudolf Eisendrath was gatie was ook Rolf Eisendrath, een Lyceum. In de dagen na 10 mei bestuurslid. Ze werden ontboden joodse klasgenoot. Waarom legde

Zaans Erfgoed 11

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 11 16-03-2007 09:47:23 haar dochter schreef Jongepier in alle die op de lijst staan. Op 24 mei zijn rapport: ‘Mevrouw Eisendrath 1943 werd dochter Iris opgepakt. Ze was dermate overstuur dat zij vlak droeg geen jodenster en bezat valse voor het verlaten van haar huis in papieren. De arrestatie vond plaats elkaar zakte en eenige tijd het be- door de Zaandamse politieman wustzijn verloor.’ Dat veranderde Hendrik van der Kraan, die haar op uiteraard niets aan het vertrek. Het straat herkende. Hij was lid van de huis werd verzegeld, de huissleutels speciaal voor jodenopsporing opge- werden ingenomen. Niet lang daar- richte ‘Kolonne Henneicke’ en mede na werd de achtergebleven inboedel werkzaam bij de ‘Sicherheitsdienst’. in opdracht van de bezetter weg- Van der Kraan zou voor zijn nazi- gehaald. Sortines 87-jarige moeder werk na de oorlog ter dood worden was de oudste joodse Zaankanter die veroordeeld; deze straf werd in 1949 Zaandam moest verlaten. Vanwege omgezet in levenslang. Ook Iris’ jon- haar ziekte kreeg zij toestemming gere zus Leonie (‘Lidy’) werd opge- naar Amsterdam te gaan, in plaats pakt. Beide zussen werden vastgezet van naar Westerbork. De familie in een Amsterdamse gevangenis. Via Bestuur en leden van de Zaanlands Lyceum Vereniging bij Eisendrath vond in Amsterdam de Hollandsche Schouwburg wer- het 35-jarig bestaan (1940). Een deel van het bestuur, met een etage. Bernard werd lid van de den ze als strafgeval naar Westerbork uiterst links Rudolf Eisendrath. Joodsche Raad en kreeg daar zicht op gedeporteerd. Ze schreven elk op 30 het lot van de te deporteren joodse augustus 1943 vanuit Westerbork onze rector niet zijn arm om Rolfs bevolking. Hij benam zichzelf op 4 afscheidsbrieven aan vrienden: Iris: schouder en om die van ons?’ Vanaf oktober 1942 met gif het leven. ‘Overigens hebben Lidy en ik de af- 1 september 1941 waren de kinde- gelopen maanden wel ervaren dat er ren Eisendrath niet meer welkom op AMSTERDAMSE ETAGE altijd en overal wel iets van te maken niet-joodse onderwijsinstellingen. Niet lang na de dood van haar man valt, dat er altijd, al zijn het ook klei- Dokter Eisendrath mocht al vanaf dook Sortine met de kinderen onder, ne, vreugden te vinden zijn. (...) In de 1 mei 1941 nog uitsluitend joodse en vermoedelijk ook met grootmoe- cel in A’dam hebben we ze gevonden, patiënten behandelen. Hij moest der Juchenheim. Een Zaanse kennis in de Schouwburg eveneens, je hebt zijn praktijk overdragen, maar huurde voor hen begin 1943 een eta- geen idee wat voor plezier we daar bleef desondanks als arts actief. Zo ge in de Amsterdamse Dintelstraat. nog gehad hebben. De ‘‘zuusjens’’, bezocht hij in de Frans Halsstraat Twee maanden later zag Lidy zoals we door de bewaaksters in de de zieke mevrouw Petersen-Stock. Eisendrath daar Klaas Woudt. Hij zat gevangenis betiteld werden, waren Zij was joods en om die reden op de nabijgelegen Grafische School. in de Schouwburg beslist populair, klom Eisendrath voorzichtigheids- Ze bracht hem naar hun onderduik- als de ‘‘Lysol-élite’’.’ halve door een raam van haar huis adres. Daar zat Rudolf met zijn ande- naar binnen. re zussen en een hoogbejaarde vrouw. TRANSPORT De kamer was leeg en sjofel, er lagen Toen de brieven van Iris en Lidy het ONDERDUIKADRES matrassen op de vloer. Klaas ging la- kamp uitgingen, was grootmoeder Toen op 14 januari 1942 werd ter nog een paar maal terug, maar Juchenheim-Steinberg al gestorven. verordonneerd dat de joodse Rudolf was verdwenen. De laatste Zij werd eerder vanuit Amsterdam Zaandammers binnen drie dagen keer stond de woning leeg. Rudolf naar Westerbork gevoerd. Op 16 de stad moesten verlaten, probeerde was richting Zwitserland gevlucht. april 1943 werd zij in Sobibor, na 72 Bernard Eisendrath verschillende Sortine Eisendrath was al langer weg uur rijden in een gesloten veewagen, eigendommen te verkopen of in uit Amsterdam. Eind 1942 bevond vrijwel onmiddellijk na aankomst bewaring te geven. Op 17 januari zij zich in het Arnhemse Tehuis voor vergast. Maja Eisendrath (26) ging controleerde politieman Johan Israëlitische Oude Lieden. Zij had er, op 6 juli 1943, gescheiden van haar Jongepier rond de Westzijde of de als doktersvrouw, voor gekozen om moeder en zusters, eveneens per trein joodse bewoners uit hun huizen niet in de onderduik te blijven, maar naar Sobibor. Iris en Lidy wisten van waren vertrokken. Op de Boten- zich als personeelslid in Arnhem te haar deportatie en hoopten haar makersstraat trof hij de dokters- melden.Op 10 december van dat jaar ‘daar’ te zien. Maja vond op 9 juli familie aan. Emma Juchenheim werden daaruit 75 bejaarden naar 1943 de dood. Ze behoorde tot de hoefde als buitenlandse pas twee Westerbork gedeporteerd. De grote laatsten van de 71 Zaankanters die in dagen later weg, naar kamp meerderheid van de bewoners werd 1943 op transport naar Sobibor gin- Westerbork. Maar de rechercheur in de periode van november 1942 gen. Sortine Eisendrath (56) vertrok concludeerde dat zij ernstig ziek tot februari 1943 vermoord. Sortines dinsdag 24 augustus naar Auschwitz. was en voorlopig kon blijven. Over overlijdensdatum is de laatste van Iris schreef: ‘In ieder geval ben ik blij

12 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 12 16-03-2007 09:47:26 als het dan eenmaal niet anders kan, gaan we heel opgewekt hoor.’ Het bewustzijn over de duistere toekomst was sterk: ‘Weet je, werken is hele- maal niet naar, integendeel, (...) maar dat je nog niet de eenvoudigste men- selijke rechten gegund worden – dat je helemaal behandeld wordt als vee, of nee, voor vee heeft een behoorlijke boer nog meer zorgen dan onze ‘‘be- schermers’’ voor ons – dat maakt alles zo ellendig. (...) Ik kan me bijna niet meer voorstellen, dat ik het was die in de Bootenmakersstraat woonde, en alle mogelijke comfort en gezellig- heid had.’ Iris en Leonie Eisendrath werden op 31 augustus 1943 naar Auschwitz gestuurd. Ze stierven drie dagen na vertrek in de gaskamer. De jongste Eisendrath, Rudolf, was al- leen uit Amsterdam weggevlucht. Onderweg naar Zwitserland werd hij op 22 juni 1943 in Frankrijk gearresteerd en naar het Duitse Dora-Mittelbau gestuurd, een buitenkamp van concentratiekamp Buchenwald. Een groot deel van de gevangenen verbleef dag en nacht onder de grond. De mijngangen, ‘Stollen’, werden ‘Todesstollen’ genoemd. Rudolf Eisendrath (20) bezweek in Dora-Mittelbau op 7 maart 1944.

Voorbestelling van het boek ‘Ik heb een heel tijdje niets van me laten horen. Joden in de Zaanstreek (1940- 1945)’ is mogelijk door overmaking Afscheidsbrief Iris Eisendrath uit Westerbork (30-8-1943), overgetypt voor verspreiding. van 27 euro per exemplaar (incl. por- to) op giro 357143 t.n.v. het Bureau Discriminatiezaken in Zaandam dat Moeder niet zo opgesloten is ge- waar ze blijkbaar was ondergedoken. o.v.v. ‘Joodse Zaankanters’. weest. Vader had toch gelijk, geloof ‘Ik heb natuurlijk wel (tegen de po- ik after all. (...) Nu hopen we maar, litie) gezegd dat de mensen er niet Bronnen haar en Maja daarginds te treffen, van op de hoogte waren, wie ik was, Drs. Peter Heere, De joodse gemeenschap maar het is maar een klein hoopje.’ hopelijk was dat voldoende, dat er in de Zaanstreek (5), Typhoon 21-4 en Het lijkt erop dat Sortine na haar ver- verder geen werk van gemaakt werd.’ 28-4-1990; Mededelingen van B. Volmann- trek uit Arnhem ook in Westerbork En verder: ‘Zullen jullie allemaal Petersen en K. Woudt; Gemeentearchief ouderen verzorgde. Zij stierf in alsjeblieft met al je verstand zoveel Zaanstad; www.joodsmonument.nl; collectie Auschwitz op 27 augustus 1943. mogelijk van je leven genieten, zo- Joods Historisch Museum (5068 t/m 5070); Een dag na dit transport belandden lang je het enigszins kunt doen? God VVN-Bund der Antifaschisten-Brochure Iris en Leonie (27 en 22 jaar) in de weet, wat jullie ook nog te wachten Bergen-Belsen 1943-1945; F. van Soeren, strafbarak van Westerbork. Leonie staat.’ De zusters hadden intussen de Huisartsen-specialisten & ziekenhuizen. schreef over het gebrek aan warme zekerheid van hun deportatie, en Iris Feiten uit de Zaanse geneeskunde van de kleding voor ‘Riga, of waar we ook schreef: ‘... onder deze omstandig- twintigste eeuw; K. Woudt, Van begin tot heengaan’. Ze vroeg excuses over te heden zie ik geen enkele kans om het eind. Overleveringen en herinneringen van brengen aan mevrouw Van Meurs, noodlot nogmaals te ontlopen. Nu, een drukkersgeslacht, 2004.

Zaans Erfgoed 13

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 13 16-03-2007 09:47:27 14 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 14 16-03-2007 09:47:28 De onderzijde van de voet van het glas met de daarop gegraveerde tekst. Schets, niet op schaal.

Gevonden in bouwput Zaantheater Een kelkglas met diamantgravure door P. Kleij met medewerking van C. Scheffer-Mud

Archeologisch onderzoek vindt niet alleen in de grond plaats. Wanneer een opgraving achter de rug is, wordt vaak nog maanden (en wanneer het een grote opgraving betreft: jaren) gewerkt aan het onderzoeken van de verschillende vondsten. Alles wordt gewassen, bekeken, beschreven en soms getekend of gefotografeerd. Dit artikel gaat over een mooie vondst, die na het schoonmaken nog interessanter werd.

In 1996 deden amateur-arche- afkomstig was van de oudste bewo- versierd kan zijn. Op deze stam is ologen van de Archeologische ning rond de Dam, bewoningsafval de kelk aangebracht, die ook ver- Werkgemeenschap Nederland uit de zestiende tot achttiende eeuw schillende vormen kan hebben. De (AWN, afdeling Zaanstreek, en restanten van een scheepswerf. meeste kelkglazen zijn vrij simpel Waterland en omstreken) on- Deze laatste vondst was de aanlei- versierd, bijvoorbeeld met een derzoek in de bouwput van het ding om een officieel en uitgebreid luchtslinger in de stam of knoppen Zaantheater aan de Hogendijk in archeologisch onderzoek uit te halverwege. De gemiddelde groot- Zaandam naar de archeologische voeren voorafgaand aan de bouw te van een kelkglas bedraagt rond resten die tijdens het uitgraven van van het appartementencomplex de dertien centimeter. Kelkglazen deze put aan het licht kwamen. Sarabande, direct ten zuiden van waren vrij algemene gebruiks- Het was geen officiële opgraving, het Zaantheater. In de theaterput voorwerpen. In de meeste archeo- maar eerder een noodonderzoek zat tussen het zestiende- tot acht- logische vondstcomplexen uit de dat in de vrije tijd van de AWN’ers tiende-eeuwse bewoningsafval een late zeventiende of achttiende eeuw tussen de bouwwerkzaamheden fraai kelkglas. komen ze dan ook voor. Zelfs tus- door moest plaatsvinden. Toch sen de vondsten uit het onderzoek leverden de waarnemingen – dat DIAMANTPUNTEN langs de Vaart in Zaandam, die waren het eigenlijk – veel op: middel- Kelkglazen hebben een ronde voet uitgesproken armoedig zijn, wor- eeuws aardewerk dat waarschijnlijk waarop een stam staat die recht of den ze aangetroffen. Maar er zijn

Zaans Erfgoed 15

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 15 16-03-2007 09:47:29 de lengte van de kelk (en dus ook van het gehele glas) niet bekend is, maar de kelk is ieder geval meer dan acht centimeter lang.

‘SILEZISCH’ De vorm van de stam, iets uitlopend en onder de kelk weer ingesnoerd, wordt ‘Silezisch’ genoemd. Dit wil niet zeggen dat de kelk daarmee afkomstig is uit Midden-Europa. Vanaf 1714 zijn in Engeland (ter gelegenheid van de kroning van George de Eerste van Hannover tot koning van Engeland) naar Midden- Europees voorbeeld kelkglazen ge- maakt met in doorsnede vierkante Silezische stammen. Tussen 1718 en circa 1725 werden zeskantige stammen gemaakt, terwijl vanaf on- geveer 1730 achtkantige stammen in de mode kwamen, die rond 1770 Archeologische tekening van het kelkglas. De linkerhelft is een doorsnede, de rechterhelft een weer verdwenen. Stammen met aanzicht. Niet op schaal. diamantpunten werden tussen 1730 en 1750 geproduceerd. Engelse kelkglazen met Silezische stammen waren in Nederland populair en ook kelkglazen die zowel door hun ongeveer zeven centimeter en loopt werden hier ook nagemaakt. vorm als grootte duidelijk verschil- taps uit. Vlak onder de kelk snoert len van de doorsnee kelkglazen. hij weer in. Op de aldus ontstane TEKST Dit is het geval met het glas uit de schouders zijn acht diamantpun- Toen het kelkglas uit de theaterput theaterput. Het heeft een minimale ten aangebracht. De klokvormige werd opgegraven, viel het al op door lengte van twintig tot 22 centime- kelk is eveneens achtkantig, met zijn gewicht, grootte en versiering. ter en is gemaakt van loodglas, ribben op de hoeken. Deze lopen Tijdens het zeer voorzichtig wassen een zware glassoort van goede (en vanaf diamantpunten onderaan de onder de kraan bleek het glas nog daardoor dure) kwaliteit. Door het kelk omhoog in de richting van de bijzonderder dan gedacht. Op de langdurige verblijf in de grond is rand. De rand is afgebroken zodat onderzijde van de voet bleek met het donkerbruin uitgeslagen. Het glas heeft een koepelvoet met een doorsnede van acht centimeter en een hoogte van ongeveer drie centimeter. Op de koepel zijn dia- Archeologische afbeelding mantpunten aangebracht. Helaas is van de romeinse pot, door de voet beschadigd, maar het lijkt archeologen aangeduid als erop dat tussen de diamantpunten ‘Niederbieber 120a’. Deze horizontale ribben lopen, die deze pot werd in Zaans Erfgoed 19 punten met elkaar verbinden. Vanaf beschreven; de tekst meldde al de diamantpunten lijken ook rib- dat alleen de knop van de ben naar de onderrand van de voet deksel ervan in het te lopen. Aan de onderzijde van de Wormerveld werd gevonden. koepel is het zogenoemde ‘pontil- In het vorige nummer ontbrak merk’ te zien, een lidteken dat ach- de ruimte voor deze illustratie; terblijft wanneer de glasblazer een deze wordt nu alsnog geplaatst. stuk glas van zijn blaaspijp afbreekt. Links een doorsnede en rechts Een pontilmerk is een kenmerk van het aanzicht van de pot. mondgeblazen glas. De achtkantige Afbeelding is niet op schaal. stam van het glas heeft een lengte van

16 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 16 16-03-2007 09:47:30 Het donkerbruin uitgeslagen kelkgals uit de theaterput. Niet op schaal.

diamant een tekst gegraveerd te een zeldzame Italiaanse faience vaas op de Hogendijk, dat het waard was zijn. Het kostte enige moeite om aangetroffen. Hoewel het dus niet vereeuwigd te worden door middel de achttiende-eeuwse letters te ont- verrassend is dat een dergelijk fraai van een gravering op de voet van cijferen, maar uiteindelijk bleek er en kostbaar glas langs de Hogendijk een duur kelkglas? Was er een goede te staan: ‘...uny 1734 voor seeven wordt gevonden, blijft de vondst in koop gedaan of een overeenkomst stuyvers...’ Het is slechts een deel de theaterput bijzonder. Dit soort gesloten (voor ‘seeven stuyvers’) of van een tekst, de rest staat op de kelkglazen is namelijk uniek. De op betekent het wat anders? Het is nog ontbrekende delen van de voet, die de voet gegraveerde tekst maakt het maar de vraag of wij hier ooit achter tijdens het noodonderzoek niet ge- glas nóg interessanter. Gegraveerd komen. De rest van de gegraveerde borgen konden worden. De eerste glas uit opgravingen is zeer zeld- voet ligt misschien nog onder de drie letters vormen waarschijnlijk zaam. Nog zeldzamer zijn graverin- fundering van het Zaantheater of het woord ‘juny’. Wanneer de tekst gen met jaartallen, of zelfs maanden is verdwenen met de afgevoerde wordt aangevuld en vertaald naar erop. De datering, juni 1734, past grond. De kans dat deze resten modern Nederlands staat er: ‘... juni precies binnen de datering die ook ooit nog worden gevonden is zeer 1734 voor zeven stuivers...’ afgeleid kan worden uit de achtkan- klein. Alleen wanneer iemand in tige stam (tussen 1730 en 1770) en oude documenten een verwij- DUUR de diamantpunten (tussen 1730 zing tegenkomt naar een bepaalde Uit de grootte, de versiering met en 1750). Dit bevestigt dus dat de gebeurtenis die in juni 1734 aan diamantpunten en de goede kwa- manier van dateren van dergelijke de Hogendijk heeft plaatsgevon- liteit van het glas kan worden glazen juist is. Graveringen werden den, kan deze vraag worden be- afgeleid dat dit kelkglas duur is vaak aangebracht ter gelegenheid antwoord. Ook hierop is de kans geweest. Verwonderlijk is dit niet; van een bijzondere gebeurtenis: niet groot, maar onmogelijk is het langs de Hogendijk woonden ka- een geboorte, een goed jaar voor niet. Mocht dit uiteindelijk toch pitaalkrachtige lieden. Tijdens het de landbouw, een heilswens op een gebeuren, dan is dat een mooie onderzoek van de naast het theater behouden vaart of een wens ter ere reden om het glas op te heffen. Tot gelegen scheepswerven bleek deze van het Oranjehuis. De vraag is zover wachten wij af. rijkdom ook duidelijk. Hier werd natuurlijk wat de reden is voor de eveneens duur glaswerk opgegra- gravering op het glas uit de theater- ven en werden óók de resten van put. Wat gebeurde er in juni 1734

Zaans Erfgoed 17

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 17 16-03-2007 09:47:32 Op de tentoonstelling van Zaanse oudheden in 1874 werd de Westzijderol op deze manier geëxposeerd: vastgehecht aan de bovenkant van een grote vitrine (GAZ Bibl.).

De Westzijderol Kijken en vergelijken door P.M. Kernkamp Illustraties: GAZ

n de collectie van de Zaanlandse Oudheidkundige Verzameling (in beheer bij het Gemeentearchief Zaanstad) bevindt zich de unieke I 1 Westzijderol – er is in dit blad al eerder over geschreven. In 2005 werd deze 8 ⁄2 meter lange tekening gerestaureerd door de restauratoren Floor Meijboom en Thea Vorstman in Zaandijk. Op de rol, zo genoemd omdat hij altijd in opgerolde staat is bewaard, staan alle gevels afgebeeld van de huizen die in de tweede helft van de achttiende eeuw aan de oostkant van de Westzijde in Zaandam stonden.

Tijdens de restauratie werden plak- het gemeentearchief gedigitaliseerd. DATEREN band en eerdere restauraties (die De rol is niet compleet. Het meest Niemand weet precies hoe oud de soms meer schade aanrichtten dan rechtse deel ervan, waarop de hui- Westzijderol is. De maker is niet ze goed hadden gedaan) verwijderd. zen moeten hebben gestaan van de bekend en de tekenstijl geeft geen Waar nodig werden nieuwe verste- Dam tot ongeveer het Vinkenpad, is aanwijzingen voor een nauwkeurige vigingen aangebracht, en de hele rol niet meer aanwezig – dat stuk was al datering. Het papier waarop de te- werd schoongemaakt. Vervolgens verdwenen ten tijde van de grote ten- keningen zijn gemaakt, is nog niet werd hij opnieuw opgerold, maar rui- toonstelling van Zaanse oudheden in nauwkeurig onderzocht – misschien mer dan vroeger. Handboekbinder 1874. Maar vanaf ongeveer het hui- kan dat in de toekomst een aanwij- Erik Schots in Krommenie maakte dige adres Westzijde 16 zijn alle 143 zing geven. Op dit moment zijn ei- speciaal voor de rol een kist, waar- huizen te zien die tot aan Westzijde genlijk alleen de afgebeelde huisjes in hij voor de rest van de 21ste 340 stonden (vroeger tegenover het een referentiekader. Voor het tekenen eeuw goed bewaard kan worden. In Blauwepad, nu schuin tegenover de van de rol zijn in verschillende bron- 2006 werd de rol in opdracht van Jedelooschool). nen verschillende data genoemd, die

18 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 18 16-03-2007 09:47:35 Nogal grofstoffelijk ‘verbouwd’ werd in 1909 de hervormde pastorie op nummer 134. Het waarschijnlijk uit 1715 stammende huis werd opgeleukt met een toen modieuze ‘oud-hollandse’ gevel (denk bij- voorbeeld ook aan het vroegere havenkantoor) en het achterliggende huis werd eveneens ingrijpend verbouwd. Zo kwam de gang links te liggen in plaats van rechts om ruimte te scheppen voor een kamer met erker aan de rechterkant, op het zuiden.

Westzijde 134 op een foto van Breebaard, ca. 1870 (GAZ).

De predikantswoning van de hervormde gemeente, Westzijde 134, op de rol.

De predikantswoning na de verbouwing in 1909 (foto ca. 1960, GAZ).

variëren van 1750 tot 1795 en dus bekroning. Klok- en halsgevels zijn de Zaanstreek even voor 1700, maar alle liggen in de tweede helft van de in verhouding slecht vertegenwoor- uitbundig versierde varianten ervan achttiende eeuw. Als wordt afgegaan digd en classistische gevels ontbre- waarschijnlijk pas na 1770. Omdat op de getoonde gevels, is te zien dat ken volledig. Nu verschenen deze twee van die versierde gevels op de de meerderheid daarvan nog is ge- laatstgenoemde gevels pas aan het Westzijderol zijn te vinden, zou een tooid met eenvoudige witte windve- einde van de achttiende eeuw in de datering van 1770-1795 dus niet on- ren (de ‘gekartelde’ witte rand langs Zaanstreek, dus dat is niet zo vreemd. redelijk zijn. Voor de beredenering de bovengevel), met bolmakelaars als De eerste klokgevels vinden we in van het jaartal 1795 verwijs ik naar

Zaans Erfgoed 19

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 19 16-03-2007 09:47:36 Westzijderol, straatbeeld ter hoogte van circa de nummers 160-170.

het artikel dat Simon Honig daar- archief op internet kan dat nu een- onherkenbaar werden. In een aantal over eerder in dit blad schreef1. voudig thuis worden gedaan), ziet di- gevallen werd alleen de voorgevel ver- rect dat de meeste afgebeelde huisjes vangen (omdat de eigenaar meeging VERGELIJKEN tegenwoordig verdwenen zijn. Vooral met de mode van zijn tijd) en staat De Westzijderol werd in 1902 aan de rond de Verkadefabrieken en de latere daarachter een veel oudere woning. Oudheidkamer gegeven door orgel- gasfabriek is van de oude houtbouw Voorbeelden hiervan zijn Westzijde koopman A. Schipper Wzn. In het niets meer terug te vinden. Ook el- 114 en 258. Naar de Westzijderol boek ‘Blees aan de Westzijde’, dat ders is sinds 1800 veel nieuwbouw kun je uren kijken, en vergelijken. een deel van de Westzijderol uitvoe- gerealiseerd. Zo verschenen aan het De rol is een waardevol erfstuk rig beschrijft, beredeneert J.J. Zonjee begin van de Westzijde, vlakbij de vanwege zowel de kunsthistorische de mogelijkheid dat Schippers’ bet- Dam, in de negentiende eeuw grote waarde van de rol zélf als de rijke overgrootvader Cornelis Albertsz patriciërswoningen. Soms ook wer- informatie die de tekening biedt over Schipper, ‘meester verwer’, de teke- den huizen zodanig verbouwd, dat ze de bebouwing van de Westzijde in de naar van de rol zou kunnen zijn.2 Daarbij ging hij eraan voorbij, dat in 1874 ene J. Langebaard de eigenaar was – die had de rol na- melijk ingezonden voor de grote Westzijde 38, het woonhuis van ‘Tentoonstelling van Zaanlandsche Nicolaas Calff, op de rol. Oudheden en Merkwaardigheden’ van dat jaar. Het is lastig de ruim tweehonderd jaar oude tekening te vergelijken met de huidige situatie; Het enige pand dat er tegen- er is veel veranderd aan de Westzijde. woordig nog vrijwel exact zo Maar als de rol naast de kadastrale uitziet als op de tekening, is het kaart van 1832 wordt gelegd (te raad- huis dat de koopman Nicolaas plegen op www.DeWoonomgeving. Calff begin aan het begin van de nl), dan tonen zich direct overeen- achttiende eeuw liet bouwen, komsten, ook al geeft deze kaart al- het huidige nummer 38. Het is leen een plattegrond. Uitgaand van een volledig stenen woonhuis, de kaart kan bij het Gemeentearchief, wat voor die tijd vrijwel uniek met behulp van kadastrale leggers en was in de Zaanstreek. Maar wie latere kaarten, de geschiedenis van de goed kijkt, ziet dat de boven- Westzijde met enige moeite werden verdieping en de kap sindsdien nagespeurd, zoals deels al is gedaan toch wel veranderd lijken. in ‘Blees aan de Westzijde’.

ONHERKENBAAR Hetzelfde huis op een bouwtekening Wie de rol goed bestudeert (dank zij uit 1963 de Beeldbank van het Gemeente-

20 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 20 16-03-2007 09:47:36 De Collegietuin op de Westzijderol.

Op de plaats waar later de gasfabriek kwam, even bezuiden de Bernhardbrug, stonden vroeger de zaagmolen De Eikeboom (de oprit van de brug ligt ongeveer ter hoogte van de balkenhaven van deze molen), en een ‘aanleg van vermaak’. Bij die laatste uitdrukking denk je al snel aan een speeltuin of een biertuin, en iets dergelijks was het dan ook. Het complex bestond in 1844 uit een kolfbaan en kolfkamer, een lucht- en wagenhuis, paardenstalling en hooiberg, en een grote tuin.3 In 1828 was er nog sprake van een kasteleinswoning en was het complex in gebruik als herberg ‘Zaanzigt’.4 Het geheel stond bekend onder de naam ‘Collegietuin’, omdat er een natuurkundige vereniging (collegie) bijeenkwam. Zulke verenigingen ontstonden overal in West-Europa in de achttiende eeuw. De tuin was van de weg afgescheiden door een groot hekwerk, en het hoofdgebouw had de rijkstversierde gevel die op de Westzijderol te vinden is. De Jong dateert deze gevel als ‘na 1770’.5 Omstreeks 1860 is het complex helaas gesloopt om plaats te maken voor de gasfabriek.

Detail van de kadastrale kaart van 1832. Het noorden ligt linksboven. Iets links van het midden, afgebeeld als een rechthoek met een cirkel erin waar een B in staat, ligt de molen De Eikeboom. Het vrij grote lege erf rechts, met nauwelijks leesbaar het cijfer 46 erin, is de Collegietuin. (Kaart van de website www.DeWoonomgeving.nl)

achttiende eeuw. De Westzijderol is Met dank aan Simon Honig voor 3) GAZ, NNA Zaandam III, inv. nr. 4 akte digitaal te bekijken op de Beeldbank zijn adviserende opmerkingen. 8, 18-01-1844. van het Gemeentearchief Zaanstad: 4) GAZ, NNA Zaandam III, inv. nr. 4 akte www.zaanstad.pictura-dp.nl. Op 8, 18-01-1844. de beginpagina ziet u de rol direct 5) S. de Jong en J. Schipper: ‘Gebouwd in al in klein formaat voorbijglijden. Noten de Zaanstreek’. Wilt u de rol groter zien, klik dan 1) Simon Honig Jz.: ‘De Westzijderol. Een op ‘Zoeken’ en typ vervolgens in bijzonder object’, in: Zaans Erfgoed, jg. het zoekvakje ‘Westzijderol’. Klik 1, nr 3, dec. 2002, p. 8. op ‘Zoek’ en er verschijnt een vier- 2) K. Woudt en J.J. Zonjee: ‘Blees aan de kantje met daarin de hele rol als een Westzijde, 1883-1983. Geschiedenis van klein streepje. Door op het vergroot- de Molenbuurt te Zaandam’, Zaandam glas onder het vierkantje te klikken, 1983, p. 49. Gemeentearchief Zaanstad opent u een nieuw scherm waarin u (GAZ, ONA Zaandam inv. nr. 6317 akte de rol in detail kunt bestuderen. 106/90, 07-08-1828).

Zaans Erfgoed 21

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 21 16-03-2007 09:47:37 Professioneel, deskundig en onafhankelijk. Dat zijn de kenmerken van Van Borkulo Verzekeringen. Al ruim 30 jaar kunnen zowel bedrijven als particulieren bij ons terecht voor een objectief verzekerings- en/of financieel advies. Een per- soonlijke benadering staat hierbij voorop.

• Employee Benefits • Air Insurance Service (collectieven voor luchtvaartpersoneel) • Pakket Polis voor Ondernemers • Pakket Polis voor Particulieren • Hypotheken • Pensioenen

Een team van enthousiaste medewerkers staat voor u klaar!

Van Borkulo Verzekeringen B.V. Westzijde 22 - Postbus 2171 - 1500 GD Zaandam Tel: 075-6531111 - Fax: 075-6531113 E-mail: [email protected]

22 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 22 16-03-2007 09:47:38 Zaans Erfgoed 23

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 23 16-03-2007 09:47:40 De kleurtrap van het stuk weeghout uit de noordgevel van het Weefhuis. Laag 0: de ondergrond van naaldhout. Laag 1: een grondlaag, licht grijs. Laag 2: een gele zandsteenkleur, kleur Mosterd in de Dordtse kleurenwaaier. Laag 3: een grondlaag in licht zandsteen. Laag 4: een dekkende laag in hardsteengrijs. Laag 5: een grondlaag, licht grijs. Laag 6: een dekkende laag, licht groen. Laag 7: de jongste dekkende laag, donker groen. Rechtsonder: een scalpelmesje waarmee de kleuren laag na laag werden weggekrabd.

Kleuronderzoek op gevel Weefhuis Van groen naar zandsteen door Rene Prins Foto's: Hans Pielkenrood, Weefhuis

Verflagen aan het exterieur of in het interieur van een monumentaal gebouw kunnen veel informatie geven over de veranderingen die in de loop van de tijd werden aangebracht. Deze veranderingen ontstonden door wisselingen van de functie, bewoners of de op dat moment gangbare stijl. Bij de restauratie van het Weefhuis te Zaandijk bleek zich onder de vertrouwde groene kleur een gele zandsteenkleur te bevinden. Het inmiddels heropende pand kreeg die kleur weer terug.

De zandsteenkleur kwam allereerst KLEURTRAP ende beweging over de verflaag te tevoorschijn bij het verwijderen van Er zijn verschillende methodes om schuren. Door steeds dieper tot op een afdeklat in de noordgevel. Later de afzonderlijke kleurlagen in het het kale basismateriaal te schuren, werd deze kleur ook teruggevonden zicht te brengen. Bij een dwars- komen langs de randen van de ont- onder de groene verflagen van de doorsnede wordt met een scalpel- stane cirkel de laagjes in het zicht. zuid- en oostgevel. Om aan de wens mesje een schuine aansnede door Er ontstaat dusdoende een krater- van de eigenaar te kunnen voldoen de verflagen tot op de ondergrond vormige, schuine doorsnede door om het vertrouwde groen van het gemaakt; hierdoor worden de vele de lagen, maar met deze methode pand door de zandsteenkleur te ver- verflaagjes zichtbaar. Zo wordt in- ontstaat geen goede indruk van de vangen, was een advies van de mo- zicht verkregen in de hoeveelheid kleur en de structuur van de verf. numentencommissie van Zaanstad laagjes en de veelkleurigheid daar- Daarvoor is een kleurtrap geschikt. nodig. Daartoe werden kleuronder- van. Een dergelijke snelle inventari- Deze wordt gemaakt door met een zoeken op een stuk gevelhout en een satie kan ook worden gemaakt door scalpelmesje telkens een verflaagje stuk gootlijst uitgevoerd. met schuurpapier in een ronddraai- dieper weg te halen en telkens even

24 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 24 16-03-2007 09:47:42 Het weefhuis vóór de restauratie (boven) en daarna (links).

op te schuiven. Zo daalt men als voor stuk met een scalpelmesje tot Inmiddels was een dwarsdoorsnede het ware af naar de allereerste verf- op de volgende laag ‘geschraapt’. De van het verfpakket microscopisch laag en de ondergrond van hout. bovenste lagen groen waren de syn- onderzocht; ook daar kwamen de De laagjes worden naast of on- thetische lagen (op terpentinebasis); zandsteenkleur en de latere kleu- der elkaar zichtbaar. De ontstane deze waren vrij makkelijk te verwij- ren groen sterk naar voren. Na vlakjes hebben een afmeting van deren. De diepere lagen op lijnolie- uitvoerig overleg met de eigenaar, ongeveer drie bij drie centimeter. basis waren stroperig en moeilijk te de architect, afd. Monumenten Een kleurtrap kan worden gemaakt verwijderen. Om het schrapen met Zaanstad en de Rijksdienst voor op al het houtwerk van kozijnen, het scalpelmesje wat te versnellen de Monumentenzorg zijn nu de ramen, deuren, weeghout, gootlijs- werd spaarzaam gebruik gemaakt volgende kleuren op het Weefhuis ten, pilasters, guirlandes, vloeren, van afbijt. Al afdalend werd zo de toegepast: Weeghout: Mosterd wanden, lambriseringen, plafonds, ondergrond van de verflagen be- (kleurnr. 15, een heftige okergele en ook op geschilderde muurvlak- reikt; de kleurtrap toonde naast el- kleur uit de Dordtse kleurenwaaier, ken en pleisterwerk. kaar alle laagjes. De treden werden code F2.20.60). Gootlijsten, water- vanaf nul (de ondergrond) genum- borden en windveren: Dordts geel EEN KLEURTRAP MAKEN merd, en zo verder. De gevonden (kleurnr. 16, een verstilde okergrijze Een kleurtrap wordt dáár gemaakt zandsteenkleuren van het Weefhuis kleur uit de Dordtse kleurenwaaier, waar de verf als een dik pakket aan- werden vergeleken met de Dordtse code F6.10.60). Kozijnen: Zaans wezig is. Eerst wordt een dwarsdoor- kleurenwaaier van Stichting de Stad wit (Boonstoppel nr. 4045, code snede van het verfpakket gemaakt. uit Dordrecht. GO.05.85). Ramen: standgroen Dit kan door met een scalpelmesje (Boonstoppel nr. HS 49). Deuren: tot op het hout in te snijden. Met GEKOZEN KLEUREN grachtengroen (code QO.05.10). een loep kunnen de verflagen dan Door het maken van de kleurtrap Plint: lichtgrijs goed bekeken worden. Bij het bleek dat laag 2 de dikste laag was, Weefhuis werd een kleurtrap op die het langst stand hield. Het een stuk weeghout uit de noordge- maken van een kleurtrap op een Bronnen vel gemaakt. Hierop werden vakjes stukje gootlijst was door de profi- Bert Jonker, kleurhistorisch onderzoek; van twee bij twee centimeter ge- lering moeilijker dan op de weeg. René Koper, microscopisch onderzoek verf- tekend en rondom met een mesje Onder het wit kwam een vergrijs- pakket; Stichting de Stad te Dordrecht, de ingesneden. De vakjes werden stuk de kleur Bentheimer tevoorschijn. Dordtse kleurenwaaier.

Zaans Erfgoed 25

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 25 16-03-2007 09:47:44 De eerste ‘Betsie-G.’ omstreeks 1970, klaar om te ijsbreken. (Foto: Jur Kingma) De tweede ‘Betsie-G’, kort na de doop in 1992.

Betsie G. en de Zaan Veertig jaar sleepvaart door Albert Boes Foto's: Albert Boes

Schepen zijn beeldbepalend voor de Zaan. Dat werd 15 juli jl. eens temeer geaccentueerd tijdens het evenement ‘Zingen op de Zaan’. Een van de deelnemende schepen was de duw-/sleepboot ‘Betsie-G.’. Sleepboten met deze naam bevaren de Zaan al veertig jaar. Ze waren en zijn vernoemd naar Betsie en Gijs van Doorn uit Wormer. Beiden stammen uit een oud schippersgeslacht.

De grootvader van Gijs van dit sleepbootje (‘Cornelia’) onder ders schepen en leerde daar de fij- Doorn kwam uit Rotterdam en dekzeilen achter de begraafplaats ne kneepjes van het schippersvak. was kapitein/eigenaar van enkele in Wormerveer. Na de oorlog ver- Later leverde hij als zetschipper op stoomsleepboten waarmee hij in huurde vader Van Doorn zich met zijn grootvaders sleepboot ‘Maria’ heel Nederland werkte, óók op de de ‘Cornelia’ (vernoemd naar zijn regelmatig schepen af bij Wessanen Zaan. Gijs’ vader ging eveneens echtgenote) geruime tijd aan de in Wormerveer. Hij kreeg verkering varen met sleepboten. In het begin Rijkscontrole Dienst. Vervolgens met Betsie Polman, een schippers- van de Tweede Wereldoorlog arri- sloot hij een contract met het dochter die met haar vader op het veerde hij met zijn 450-tons sleep- Ministerie voor Defensie om muni- 950-tons sleepschip ‘Ingeborg’ schip in Wormerveer met een lading tie te varen; hiertoe verruilde hij de voor Wessanen voer – ze trouw- rijst. Daar werd zijn schip door de ‘Cornelia’ voor een kempenaar (een den in maart 1967. In augustus Duitsers in beslag genomen. Vader vrachtschip met afmetingen die zijn van dat jaar kocht Gijs de in 1946 van Doorn zag kans een motorsleep- afgestemd op de Zuid-Nederlandse gebouwde sleepboot ‘Tollens’ en bootje aan te schaffen en daarmee waterwegen). herdoopte deze in ‘Betsie-G.’. een groot deel van de oorlog door Hiermee nam hij het werk over van te scharrelen. Aan het einde van de IJSBREKER kapitein Hogendijk, die juist zijn oorlog, toen de Duitsers ook klei- Gijs van Doorn (geboren in 1939) werkzaamheden voor Wessanen nere schepen roofden, verstopte hij groeide op aan boord van zijn va- met de stoomsleper ‘Johanna’ had

26 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 26 16-03-2007 09:47:47 heugenis was cacao in zakken op dekschuiten aangevoerd, maar nu vond de aanvoer steeds meer in bulk plaats. Van Doorn ging dit bulkver- voer van Amsterdam naar Zaandam verzorgen. Daartoe verving hij de in 1981 gebouwde ‘Ancor’ voor een 500 pk duwboot (voorzien van een vijf meter in hoogte ver- stelbare stuurhut) en een daarbij behorende tot duwbak verbouwd sleepschip van tachtig bij 9,5 me- ter, met 1384 ton draagvermogen en een boegschroef van 350 pk. De duwboot werd herdoopt tot ‘Ancor’ en de duwbak tot ‘Cornelia’ - laatst- genoemde werd zeer ingrijpend verbouwd. Toen de werkzaam- heden voor Gerkens Cacao goed op dreef waren gekomen, besloot Gijs De derde ‘Betsie-G’ in de zomer van 2000 tijdens het passeren van de Zaanbrug met een lege van Doorn zich weer helemaal op duwbak. de vaart op de Zaan te concentre- ren. Het werk buiten de Zaanstreek werd beëindigd en de daarvoor beëindigd. De ‘Betsie-G.’ (twintig zijn oude ‘Betsie-G.’. De nieuwe ingezette sleepboten werden ver- meter lang en 5,3 meter breed) sleepboot kreeg deze zelfde naam. kocht. Nadien deed hij ook de an- was aanvankelijk uitgerust met In de volgende jaren nam het for- dere schepen van zijn vloot van de een 190 pk MAN diesel en later maat van bulkcarriers sterk toe; hand, en kocht hij de duwsleepboot met een 690 pk Caterpillardiesel. steeds vaker moesten deze buiten 450 pk (320 kW) ‘Zeemeeuw II’. Tientallen jaren deed Sinterklaas de sluizen van IJmuiden met drij- Deze werd omgedoopt tot ‘Betsie- zijn intrede in Wormerveer op de vende kranen worden gelost. Voor G.’ – de vierde sleepboot met deze Betsie-G. Bovendien is de sleepboot Van Doorn groeide hierdoor het naam. Deze laatste veranderingen zeer geschikt om ijs mee te breken. sleep- en duwwerk snel. Hoewel de in de samenstelling van de vloot Dit laatste werd een passie van Gijs in 1992 gebouwde ‘Betsie-G.’ een hingen samen met een nieuw van Doorn, die ook enige jaren ei- uitstekende duwsleper was, kreeg contract met Gerkens. Gijs kreeg genaar was van de roemruchte VAS- Van Doorn behoefte aan een ‘ech- daarbij de supervisie over de aan- ijsbreker ‘Poolvos’. te’ duwboot. In de zomer van 1998 voer van vier verschillende soorten wist hij de Betsie-G. in Marokko te cacaobonen vanuit Amsterdam ANDER VAARGEBIED verkopen en ter vervanging kocht naar de Gerkensvestiging aan het Omstreeks 1985 liep het sleepwerk hij in Montevideo een duwboot van Kalf. Bij dit werk zijn ook betrok- op de Zaan voor Van Doorn terug, Wijsmuller. De stuurhut van deze ken: Gijs’ zoon Bertus (met zijn maar hij wist sleepcontracten buiten boot is hydraulisch 4,5 meter om- ‘Egbertus Tirza-D.’) en Gijs’ oudste de Zaanstreek af te sluiten. Al snel hoog te brengen, waardoor deze dan medewerker Arie Slagt (met de door had hij het zo druk dat hij moest tien meter boven het water steekt. hem aangeschafte ‘Cornelia’, die omzien naar een tweede sleepboot. Ook deze nieuwe boot, die voor een hij herdoopte tot ‘Natmar’). Gijs Dat werd, in 1991, de toen tien jaar kleine 160.000 gulden naar Europa vaart inmiddels ook regelmatig met oude dubbelschroefs 600 pk sterke werd vervoerd, kreeg weer ‘Betsie duwbakken voor onder andere Damen StanTug, die Gijs omdoop- G.’ als naam. Meneba (v/h Wessanen) en Tate te tot ‘Ancor’ (vernoemd naar zijn & Lyle in Koog. dochters Annemarie en Corina). BULK Het sleepwerk nam voor Van Doorn Kort vóór de aankoop van de nieu- zo snel toe, dat hij al gauw behoefte we ‘Betsie-G.’, was Gijs van Doorn kreeg aan een tweede, sterkere boot. benaderd door Gerkens Cacao met In 1992 bestelde hij bij de Delta het verzoek mee te denken over Shipyard in Sliedrecht een dub- het cacaovervoer van Amsterdam belschroefs DeltaTug-1600 van naar de productievestiging aan het 1100 pk en verkocht hij na 27 jaar Kalf in Zaandam. Sinds mensen-

Zaans Erfgoed 27

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 27 16-03-2007 09:47:48 Zaanse op de Dam voor café ‘Wachtkamer Alkmaar Packet’ De Dam omstreeks 1865, opname door Dirk Engel te Zaandam. door Otto Eerelman.(coll. auteur).

Inspiratiebron voor kunstenaars Een fraaie gevel op de Dam door Simon Honig Jansz.

en van de vroege Zaanse fotografen, Dirk Engel, maakte in de omgeving van de Zaandamse havenkom enkele opnames. E 1 Op meerdere daarvan staat links van het huidige Dam 2 een sterk vooroverhellend houten huis, waarvan het uiterlijk in de gevelwand nogal uit de toon valt en dat in de loop der jaren nogal eens veranderde.

Een van Engels foto’s geeft het huis net onder de kuif) is een guirlande afbeeldingen van de Dam aan- ten voeten uit, inclusief de deels aangebracht met drie ophangpun- wezig, zoals het schilderij met de door een zonnescherm bedekte ten. Meestal werd het middelste Oostzijderkerk die zijn (echte) pui. Daarboven een bijna gevel- ophangpunt aangebracht ter hoogte uurwerk uit l789 kwijtraakte7. breed bord met een tekst die ik van de nokbalk van de kapconstruc- Hierop staat het pand nog met een ook met een vergrootglas niet kan tie. Rondom het vlieringvenster zijn ‘gewoon’ driehoekig voorschot, met lezen. Volgens W. Maas2 heette dit ook ornamenten aangebracht, die een zolderdeurkozijn met zijlichten pand ‘Café Wachtkamer Alkmaar jammer genoeg op de foto’s on- en geschulpte windveren en een packet’3 en werd het toentertijd uit- duidelijk zijn. Deze gevel maakte makelaar. De rest van de gevel is gebaat door de beer Labohm. Eerder ook op kunstenaars van buiten de gelijk. Opvallend is de eerste ver- was de naam: ‘de Gouwe Leeuw’4. Zaanstreek indruk, onder meer op dieping met drie vensters tussen De gevel met snijwerk in Lodewijk Otto Eerelman, een Groninger die hoekramen. Ook een tekening van XVI-stijl doet denken aan andere ook graag personen in klederdracht Jan Bulthuis uit ongeveer dezelfde Zaanse gevels5. De gevel heeft een uitbeeldde6. rijd (ca. 1790) toont deze situatie, schelpvormige kuif en spiraalvor- evenals enkele oudere tekeningen. mige zijkrullen, waaronder een DATERING GEVEL Steeds is het pand afgebeeld met lijstje dat door een ornament wordt In de Zaanlandse Oudheidkundige een stenen pui, waarin de deur ondersteund. Bovenin (zeer hoog, verzameling zijn gelukkig oudere tussen twee ramen is aangebracht.

28 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 28 16-03-2007 09:47:49 De Dam in 1728, door Cornelis Pronk. De Dam met café ’Wachtkamer Alkmaar Packet’ ca. 1880, door P.J. Fardon.

De negentiende-eeuwse litho’s to- oude gevel is gelijk aan die onder van de Stoombootdienst ‘Zaanstroom’, nen alle de versierde gevel, zodat ik de nieuwe. Het is niet uit te ma- waarin de grootouders van dhr. Maas, het moet aannemen dat deze omstreeks ken of de gevel boven de pui van echtpaar Willem Wieman Sr. en Grietje 1800 is aangebracht. Een schilderij steen is met een houten voorschot Visser woonden (1850-1890). met de Overtoom (die is afgebroken of van hout; beide komen voor. 3 Ook op het schilderij uit 1880 is deze in 1719) en een prent van Hendrik Ook een aquarel van Jan de Beyer naam te lezen. de Leth van circa 17208 geven een uit het midden van de achttiende 4 Helsloot, P.N.; De Glorie van Zaandam, gevel weer met een voorschot met eeuw geeft nog de oude gevel weer. Zaltbommel 2002, p. 139. een gebogen fronton en onversierde Hieruit meen ik te kunnen con- 5 Zoals vh. Gorterspad 7 Zaandijk schouders. Ook de gevelindeling is cluderen dat het pand pas na het (nu Museum van het Nederlandse anders. Weliswaar verschillen de midden van de achttiende eeuw is Uurwerk op de Zaanse Schans) en verhoudingen met de buurpanden gemoderniseerd en toen een veel voorheen Zuiderhoofdstraat 119/121 De Dam om- enigszins met de latere afbeeldin- Zaansere uitstraling kreeg. Dit werd te Krommenie; en de dakkapel van het streeks 1790. gen, maar de stenen pui onder de bereikt door het bestaande voor- Molenmuseum. schot af te zagen langs de daklijn. 6 Het origineel is enkele jaren geleden op De grote verandering is de eerste een veiling verkocht. verdieping, waarop waarschijnlijk 7 Zaans Museum, inv. nr. 1298 (cat. 1914, een zaal met een prachtig uitzicht nr. 83) Dit schilderij had oorspronkelijk is gemaakt. Gezien de kruisvensters een horlogeuurwerk aan de achterzijde op de oude afbeeldingen moet het dat wijzers aan de voorzijde op de toren pand zeker uit het midden van de aandreef. zeventiende eeuw dateren. 8 Deze prent komt in de coll. ZOV tweemaal voor met de jaartallen 1720 en 1752. Zaanl. III. No. 74 en Cat. II Noten (1914) no. 95. 1 Vaak worden enkele van deze foto’s toe- geschreven aan J.L. Breebaard, maar op al mijn exemplaren staat de naam D. Engel. 2 De Zaende, jg. 6, p.128. In de achtertuin van genoemd café stond het wachtlokaal

Zaans Erfgoed 29

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 29 16-03-2007 09:47:55 Kroniek Drie maanden de Zaanstreek samengesteld uit Dagblad Zaanstreek. door Annemieke Emond Foto’s: Wim de Jong (GAZ)

2 oktober door de Zaanstreek zijn voorbeelden van 12 oktober De medewerkers van het Czaar Peterhuis- een goed beleid voor islamitische voor- Het Zaandamse Hembrugterrein is 21 je werken aan een nieuw bezoekers- zieningen. rijksmonumenten rijker. Deze zijn door record. Ze hopen de grens van zesduizend de Rijksdienst voor Monumentenzorg op bezoekers nog in 2006 te halen. 7 oktober de monumentenlijst geplaatst. Het stationsgebied van Zaandam staat aan de vooravond van grootscheepse ver- huizingen. Alle bestaande voorzieningen moeten wijken om plaats te maken voor de bouw van het nieuwe gemeentehuis.

2 oktober 16 oktober De Zaanse Molendag trok in 2006 veel Burgemeester en wethouders van bezoekers. Het Jonge Schaap, de molen in Zaanstad leggen de optie om de Zaan- aanbouw bij de Zaanse Schans, was met damse Rozengracht weer als locatie voor zo’n duizend kijkers de topattractie. de markt te gebruiken aan de raad voor. 10 oktober Marktkooplui willen graag terug naar 4 oktober Vereniging De Zaansche Molen deed hun oude stekkie. Zaanse dierenverenigingen willen Zaan- een subsidie-aanvraag bij het rijk om stads wethouder Linnekamp laten weten restauratieplannen te kunnen uitvoeren. wie ze zijn en wat ze precies doen. Ze Pelmolen Het Prinsenhof en mosterdmo- willen een uitbreiding en modernisering len De Huisman zijn beide dringend aan van het dertig jaar oude dierenasiel in een restauratie toe. Zaandam.

6 oktober De grote behangselschildering in het Zaandijkse Honig Breethuis is geres- taureerd. Het topstuk werd in 1830 geschilderd door de Amsterdammer Willem Uppink en beschadigde in 2004 tijdens een grote lekkage in het pand. De restauratie werd zó goed uitgevoerd 17 oktober dat zelfs een allang verdwenen dorpje op Het recordaantal van zesduizend bezoe- de achtergrond van het schilderij weer kers per jaar voor het Czaar Peterhuisje tevoorschijn kwam. werd nu al overtroffen. 11 oktober 7 oktober Zaanstad schrapt de komende jaren grote 19 oktober Het rapport ‘Ruimte voor de Islam’ onderhoudswerken aan wegen en groen- De provincie Noord-Holland stelt werd gepresenteerd. Zaanstad was naast voorzieningen. De gemeentelijke tarieven 164.000 euro beschikbaar voor de bouw Amsterdam, Rotterdam en Utrecht een stijgen wel verder. De onroerendezaakbe- van een aanlegsteiger voor cruiseschepen. van de vier onderzochte steden en kwam lasting gaat met 2,75 procent omhoog, de Met deze subsidie wordt het mogelijk om goed naar voren. Het Regenboogoverleg, afvalstoffenheffing met 5,2 procent en het de steiger gelijk te bouwen met de nieuwe de Sultan Ahmet moskee en de Wereldreis lozingsrecht stijgt met 8,8 procent. Julianabrug.

30 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 30 16-03-2007 09:48:00 Kroniek Drie maanden de Zaanstreek

20 oktober 8 november 22 november Tot woede van tientallen marktkooplui Het is onbekend wanneer de gemeente Nicole Schuttevaêr van dierenkliniek de werd het besluit van de gemeenteraad van Zaanstad start met het gescheiden in- Saen uit Zaandam werd gekozen als beste Zaanstad over de mogelijke terugverhui- zamelen van (plastic) verpakkingen. Zaanse zakenvrouw van het jaar. Ze is zing van de Zaandamse markt naar de Zaanstad wil afwachten hoe de inzame- de eerste Zaanse onderneemster die deze oude plek op de Rozengracht uitgesteld ling landelijk verloopt. titel in de wacht sleept. tot april 2007. 11 november 22 november 26 oktober Zaanstads wethouder Hans Luiten on- De gemeente Zaanstad raadt het stoken Annelotte Verhaagen uit Deil maak- derzoekt de mogelijkheid om niet alle van open haarden en allesbranders af. te een documentaire over (kinder- ambtenaren van Zaanstad in het nieuwe Deze kachels leveren een fikse bijdrage boeken)schrijver en filmer Dick Laan. Ze stadhuis in Zaandam onder te brengen. aan de verslechtering van de luchtkwa- hoopt op verzoeken van instellingen en Om geld over te houden, zou een deel liteit in de gemeente. verenigingen uit de Zaanstreek om de film van het nieuwe stadhuis verhuurd kun- ook hier te vertonen. Telefoonnummer nen worden aan derden. De ambtena- 23 november 0345-650400. ren kunnen dan worden ondergebracht Burgemeester en wethouders van in een van de kantoren aan de westkant Zaanstad gaven het groene licht voor 27 oktober van het Zaandamse station. Een van een nieuwe weg tussen Poelenburg en De voormalig zeepziederij De Adelaar in de gedachten achter de bouw van een de Thorbeckeweg in Zaandam. Wormerveer ondergaat een ingrijpende nieuw stadhuis was om alle ambtenaren restauratie. Kledingbedrijf Vanilia hoopt op dezelfde plek te huisvesten, maar de in 2007 haar intrek in het pand te ne- gemeente moet de komende jaren flink men. De gemeente Zaanstad juicht de zuinig zijn. komst van creatieve ondernemingen in Zaanstad toe en bekostigt samen met de 11 november provincie een groot deel van de opknap- De derde editie van het Zaans Dictee beurt van het pand. krijgt een iets andere opzet dan de twee voorgaande jaren. Dit jaar spelen kennis- vragen en het aangeven van de betekenis van typisch Zaanse woorden en uitdruk- kingen ook een rol.

20 november Schaatsclub Lambert Melisz uit Westzaan 23 november bestaat honderd jaar. De verkiezingsresultaten voor de Tweede Kamer weken in de Zaanstreek niet af van de landelijke uitslagen: verlies voor de PvdA, VVD en GroenLinks, en winst voor de SP en PVV van Wilders. De in- woners van Wormerland konden tege- 6 november lijkertijd met de landelijke verkiezingen Zwembad Zaangolf gaat uitbreiden. Er voor of tegen de komst van een casino, komen onder meer een nieuw therapie- cabaretcentrum en fitnessclub in pakhuis bad en een peuter- en kleutergedeelte. In Batavia stemmen. Zestig procent van de juni 2007 moet het nieuwe gedeelte van opgekomen 77 procent van de Wormerse zo’n negenhonderd vierkante meter wor- stemgerechtigden stemde voor. Een grote den opgeleverd. De kosten zijn begroot opluchting voor projectontwikkelaar op twee miljoen euro. Marcel Roders. 21 november 7 november De gemeente Zaanstad krijgt een subsidie 25 november De gemeente Zaanstad sloot een verloe- van 35 miljoen euro van het ministerie De verkeersstromen op de provinciale derd Bruynzeelpand, dat voorheen dienst van verkeer en waterstaat om op vier plek- wegen N203 en N246 moeten sterk ver- deed als deurenfabriek, wegens instor- ken in de gemeente spoorwegovergangen beteren. Zaanstad en de provincie steken tingsgevaar hermetisch af. beter en veiliger te maken. 5,3 miljoen euro in maatregelen die in

Zaans Erfgoed 31

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 31 16-03-2007 09:48:01 ZaansErfgoedNr20-2006.indd 32 16-03-2007 09:48:02 Kroniek Drie maanden de Zaanstreek

2007 al voor een betere doorstroming Door het sluiten van vestigingen en het kunnen zorgen. stopzetten van activiteiten voldoet de bibliotheek vanaf 2009 niet meer aan de 27 november voorwaarden die het Rijk, de provincie Ruim 1300 reünisten bezochten het en de bibliotheken zelf stellen. De Bieb feest ter gelegenheid van het 140-jarig Zaanstad krijgt binnenkort 3,6 miljoen bestaan van het Zaanlands Lyceum te euro subsidie, terwijl een basisbiblio- Zaandam. theek 4,5 miljoen euro nodig heeft.

9 december De Krommeniese Lydie Vrooland ont- ving de Zaanse Vrijwilligersprijs van 19 december 2006 voor haar vrijwillige werk als le- Volgens Veilig Verkeer Nederland is de rares Nederlands voor niet-Nederlandse nieuwe rondweg van Westerkoog niet mensen in buurtcentrum De Pelikaan in veilig. Dit constateerden zij na een bezoek Krommenie. aan de wijk in Koog. Zaanstads wethou- der Hans Luiten zal bij een vergadering 11 december van het wijkoverleg de situatie bespreken Zaankanters en mensen uit de regio om een oplossing te zoeken. Waterland waarderen de eigen gezond- 1 december heid met een 7,6. Dit blijkt uit een onder- 19 december De horecaplannen op de Zaanoever in zoek van de GGD Zaanstreek-Waterland Iedere Zaanse burger mag meedenken de Wormerveerse Zaanbocht maken onder 9350 inwoners van achttien tot over het ontwerp van het water in de niet veel kans. Tijdens de burgeravond zeventig jaar. Zaandamse ontdempte Gracht. spraken veel raadsleden zich uit tegen de plannen. Ook werden er dertienhonderd 13 december 22 december handtekeningen van tegenstanders over- Het water in de Zaandamse ontdempte De gemeente Zaanstad eist snelle maat- handigd. Gracht moet twee heel verschillende oe- regelen tegen de stankoverlast uit het vers krijgen. In 2007 moet de gemeen- Westelijk havengebied in Amsterdam. 2 december teraad met een ontwerp voor de winkel- Natuurmuseum E. Heijmans in het straat komen. 22 december Zaandamse Darwinpark stevent af op een Zaanstads wethouder Hans Luiten recordaantal van 10.000 bezoekers. 13 december noemt drie redenen om blij te zijn met Ondanks verzet van veel inwoners be- de komst van een nieuwe gevange- sloot de gemeenteraad van Wormer tot nis naar het bedrijventerrein HoogTij. de bouw van een nieuw centrum in het Er komen duizend banen bij, er komt dorpshart. Er komen twee supermarkten, weer een rijksdienst in de gemeente en een parkeergarage, een multifunctioneel het gehele Hembrugterrein in Zaandam welzijnscentrum, een woontorentje, kan gebruikt worden voor culturele ac- winkelruimtes en een grand-café. tiviteiten.

15 december 28 december Tijdens de afsluiting van de Dag van de Vereniging De Zaansche Molen ontving 2 december Dialoog werd Zaandijker Brahim Fattah 325.000 euro voor een uitgebreide res- De provinciale weg N246 in Wormerveer winnaar van de Daam Schijfmedaille. tauratie aan pelmolen Het Prinsenhof moet in de toekomst energie opwekken Fattah ontving de prijs wegens zijn ja- in Westzaan. De molenliefhebbers ont- voor de nieuwbouw bij verpleeghuis De renlange inzet voor het kweken van vingen het geld van de Rijksdienst voor Noordse Balk. Warmte en koude van het meer begrip tussen Nederlanders en de Archeologie, Cultuurlandschap en wegdek kunnen de nieuwe woningen medelanders. Fattah werd zelf geboren Monumenten (RACM). De molen is verwarmen en koelen. in Marokko. hard toe aan een restauratie. De kap en het riet moeten vervangen worden, er zijn 2 december 16 december nieuwe roeden nodig, de fundering moet De Bieb Zaanstad zit binnenkort on- De nieuwe Prins Bernhardbrug is fees- worden aangepakt en er moet een nieuwe der het niveau van een basisbibliotheek. telijk geopend. brug naar de molen komen.

Zaans Erfgoed 33

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 33 16-03-2007 09:48:06 Boekennieuws Redactie-coördinatie Corrie van Sijl Nieuwe publicaties over de Zaanstreek belicht.

40 JAAR ZORGCENTRUM massale naar meer individuele zorg voor deel van Zaandam duidelijk.Vooral in de Drie jubilea krijgen aandacht in een boek bewoners van het centrum, en toont jaren zestig en zeventig ging het hard: veel over Zorgcentrum Saenden te Zaandam: (waarschijnlijk voor velen herkenbare) huizen werden gesloopt, de infrastruc- veertig jaar geleden opende het zorgcen- verzorgers, priesters, nonnen en bestuur- tuur wijzigde drastisch en Kogerveld en trum zijn deuren, tien jaar eerder werd de ders die bij Saenden waren betrokken. Plan Kalf verrezen. Fabrieken werden stichting voor een katholiek bejaarden- Ook is er aandacht voor de veranderingen gesloopt, sommige herbouwd, en kwa- in de organisatie van de bejaardenzorg, inclusief de bezuinigingen erop. Maar be- houd van de katholieke identiteit bleef in Saenden altijd voorop staan. Het boek is mooi, het onderwerp boeiend, en er is degelijk historisch onderzoek verricht en veel archiefmateriaal gebruikt. Zaanse lezers zullen zich er hopelijk niet al te zeer aan ergeren dat Zaandam en Zaanstad nogal eens worden verward, en wel snap- pen dat met het ‘Kanaal door Noord- Holland’ het ‘Noord Hollands Kanaal’ is bedoeld. Een register ontbreekt helaas.

Reinhilde van der Kroef en Gino Huiskes, Saenden en de zorg: 40 jaar katholiek zorg- centrum Saenden. Groningen, Historisch Onderzoeksburo Histodata, 2006. ISBN 90 7557 012 0.(RL)

VAN HOORNSE LIJN TOT HAALDERSBROEK Na zijn eerdere publicatie over de tehuis in Zaandam opgericht, en dáár Westzijde komt Dick Kerssens nu met men alle in buitenlandse handen. Andere weer vijf jaar voor ontstond het idee een boek over de Oostzijde ten noorden foto’s tonen plaatselijk bekende figuren voor dit tehuis. Het boek begint met van de Hoornse lijn en over de buurt- die de buurt kleur gaven. Zo ontstond een geschiedenis van Zaandam in vogel- schappen ’t Kalf en Haaldersbroek. een fraai verzorgd boek, al vind ik dat de vlucht, met accent op het katholieke deel Kerssens gaat eerst in op verschillende rooms katholieke kant wat wordt over- daarvan, als onderdeel van de verzuilde grenswijzigingen (het gevolg van ontwik- belicht. De bronvermelding is helaas samenleving. Een aantal pagina’s is inge- kelingen binnen de rooms katholieke summier en een verantwoording van de ruimd voor de armen- en ouderenzorg in kerk) en brengt vervolgens de historie herkomst van de foto’s ontbreekt vrijwel. de Zaanstreek in de periode 1600-1900, van ’t Kalf ter sprake. In 1440 woonde Daar had wat mij betreft de uitgever ho- met aandacht voor de dagelijkse prak- hier al een gemeenschap, bij de Braak ren in te grijpen. tijk in de armen- en ouderenhuizen. Het en Meerdam. Ook is er ruim aandacht tweede deel geeft inzicht in de strijd om voor het iets jongere Haaldersbroek. De te komen tot een katholiek bejaarden- meeste inwoners werkten op de molens Dick Kerssens, Zaandam Oostzijde, tehuis en een kijkje achter de schermen en later in de fabrieken – vaak was ar- Kalf en Haaldersbroek. Zaltbommel, van Saenden vanaf 1960. Het beeld- moe troef. De foto’s, de hoofdzaak van Uitgeverij Aprilis, 2006 ISBN 10:90 5994 materiaal illustreert de overgang van het boek, tonen de veranderingen in dit 173R (Huibert Latenstein)

34 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 34 16-03-2007 09:48:08 archieven, hier met een stuk over de vermaningen in Wormer. In 1850 was de doperse gemeenschap in Wormer toe aan een nieuw bedehuis. Een opkoper uit Zaandam, lid van het kerkgenoot- schap ‘De Vergadering der Geloovigen’ verplaatste per schuit de volledige oude Wormer vermaning (uit 1650) als bouwpakket naar een stuk grond naast zijn eigen woonhuis in Zaandam aan de toenmalige Molenbuurt (nu Westzijde). Daar staat het nog steeds, als eigendom van de gemeente, die het als oefenruim- te verhuurt aan het Noord-Hollands Byzantijns Mannenkoor. Interviews met oudere dorpsgenoten moeten een vaste rubriek in het Jaarboek worden. Het

BRUGGEN EN VEREN kels in het verkeer over de Zaan. Jammer Eeuwenlang was de smalle brug in genoeg is daar niet zoveel over bekend. de Hoge Dam van Zaandam de enige De meeste veermannen en wellicht ook vaste oeververbinding over de Zaan. Pas -vrouwen hielden aan hun werk niet méér in 1882 kwam daar, ook tussen West- over dan een bescheiden bijverdienste. en Oost-Zaandam, de Hoopbrug bij. Het Ruijterveer in Zaandam bestond het In 1889 volgde de Zaanbrug tussen langst: tot in de jaren zeventig van de Wormerveer en Wormer. In een zeer fraai vorige eeuw. Een uitgebreid bronnen- verzorgd boek beschrijft Peter Roggeveen overzicht en een keurige vermelding van de geschiedenis van de huidige en ver- de herkomst van de gepubliceerde foto’s dwenen oeverbindingen en veren over completeren dit leuke kijk- en leesboek. de Zaan – van het toenmalige roeiveer tussen Oost- en Westknollendam tot Peter Roggeveen, Tussen kant en wal. aan de huidige Dr. J.M. den Uylbrug. Bruggen en veren over de Zaan, toen en Het overzicht leert ons onder meer dat nu. Wormer, Stichting Uitgeverij Noord- kostenoverschrijdingen (zoals nu bij de Holland, 2006. ISBN: 90-78381- nieuwe Bernhardbrug) van alle tijden 06-X/978-90-78381-06-X (Huibert zijn. De aanleg van het merendeel van Latenstein) de vaste oeververbindingen over de Zaan zorgde voor (grote) problemen. Over de Zaanbrug speelde een langdurig finan- JAARBOEK WORMER spits wordt afgebeten met het levensver- cieel geschil tussen de toenmalige ge- Nog vóór de oprichting van het haal van de inmiddels helaas overleden meenten Wormer en Wormerveer. De Historisch Genootschap Wormer (14 Jan van Maanen (geb. 1916). Voorts is Coenbrug spleet Koog in twee delen; december 2005) werd besloten een er de uitgebreide versie van het verhaal de Coentunnelweg was destijds het duur- Jaarboek te publiceren. Minder dan een van Cees Kingma over de restauratie ste stuk Rijksweg van Nederland. Bij de jaar later rolde dit van de persen, hope- van de voormalige bakkerij van Woud, aanleg van de eerste Bernhardbrug is lang lijk als eerste van een reeks. Het is een met aandacht voor de omgeving van het gediscussieerd over de plaats ervan. In eer- fraai boekje geworden, met een keur aan gebouw en een geschiedenis van de be- ste instantie was die bij de Bullekerk ge- rijk geïllustreerde bijdragen over diverse woners. En er is een aardig verhaal van dacht. Ook het ambitieuze plan ‘Nieuwe aspecten van de Wormer geschiedenis. Frank en Paul Tjeertes over de weder- Dam’ komt uitvoerig ter sprake, met de Er zijn korte bijdragen (waaronder een waardigheden van een aantal soldaten uit bouw van de Beatrixbrug benoorden de artikel naar aanleiding van de plannen Wormer die in 1831 betrokken waren sluizen en de sloop van een groot deel tot herbouw van de beschuitstoren) en bij de Tiendaagse Veldtocht, die een eind van het Zaandamse centrum. Behalve de uitgebreidere. Zo voegt Jelle van der moest maken aan de Belgische opstand. bruggen kende de Zaanstreek ook veel Weide een nieuw hoofdstuk toe aan zijn De gebroeders Tjeertes gaan in hun inlei- kleine veren, heel lang onmisbare scha- reeks onderzoekingen in doopsgezinde ding in op de dienstplicht van die tijd en

Zaans Erfgoed 35

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 35 16-03-2007 09:48:10 Boekennieuws

het verschil tussen miliciens (dienstplich- ne illustraties en, opvallend in een ka- de Droogbak. Aanvankelijk deden de tige soldaten) en de schutterij. Een aantal der, een samenvattende zin. De linker- melkveehouders dat zélf, later besteed- van de mannen uit Wormer kwam na pagina’s geven aanvullende informatie, den zij dit uit aan (veelal ook Oostzaanse) de desastreus verlopen veldtocht terecht met illustraties en toelichtende teksten in melkboeren. Een aantal van hen vestigde in Frankrijk als krijgsgevangene; pas in een kleinere letter. Dat Amsterdammers zich vervolgens in de stad en vond een augustus 1834 kwamen zij weer thuis. in de achttiende en negentiende eeuw bestaan in de tussenhandel of als detail- Het jaarboek is een fraaie bundel streek- gemiddeld zulke sterke, gezonde mensen list. In de negentiende eeuw werd de melk geschiedenis; ik kijk nu al met belangstel- waren (‘Amsterdamse branie’) zouden zij los, per liter geschept uit grote bussen, ling uit naar de volgende editie. te danken hebben aan het drinken van verkocht in de ambulante handel. De melk. Tot vroeg in de twintigste eeuw meeste melk werd eerst afgeroomd en René van Manen, Els Mak en Frank Tjeertes, werd die (ook) in de stad zélf gepro- dan verdund met water, volgens ondui- eindred., Historisch Genootschap Wormer, duceerd, maar het merendeel kwam delijke regels en met alle risico’s voor de Jaarboek 2006. Wormer, Historisch toch van het platteland, onder meer gezondheid van dien. Pas met het lan- Genootschap Wormer, 2006. Uitgave in uit Oostzaan. Ten opzichte van andere delijk melkbesluit van 1940 werd het eigen beheer, geen ISBN. (CvS) leveranciers hadden Oostzaners het voor- vetgehalte van melk vastgesteld op 21⁄2 deel dat zij ook in de wintermaanden procent. Tegen die tijd werd de meeste melk van goede kwaliteit konden leve- melk verwerkt in fabrieken en verpakt MELK UIT OOSTZAAN ren, doordat bijproducten van de Zaanse in glazen flessen met aluminium dop- Het fraai uitgegeven boek van Rob lijnolie-, zetmeel-, gort- en rijstindustrie pen met kleurcodes voor de verschillende Veenman over de melkvoorziening van goedkoop krachtvoer voor vee waren. producten. Elders waren melkfabrieken de stad Amsterdam door Oostzaanse De Oostzaners vervoerden hun melk vaak coöperatief; in Oostzaan begonnen melkveehouders en melkboeren heeft een dagelijks over water naar de stad. Deze de gebroeders Schaft in 1921 met de bijzondere opzet. Op de rechterpagina’s werd eerst verhandeld op de algemene machinale verwerking van melk. Dit tot staat in acht hoofdstukken het door- melkmarkt bij de Schreierstoren en later 1965 zelfstandige bedrijf werd in 1971 lopende verhaal, verlevendigd met klei- op de eigen Oostzaanse melkmarkt bij gesloten. Behalve aan ontwikkelingen in de melkdistributie besteedt Veenman ook aandacht aan de ontwikkelingen in de melkveehouderij – van opkomst, bloei met enkele heel grote melkveebedrijven, tot de langzame ondergang in de twintig- ste eeuw. Veenman vertelt boeiend over een boeiende geschiedenis. De illustra- ties zijn keurig ter plekke verantwoord en een uitgebreide literatuurlijst maakt het boek af. Verwijzingen in de tekst naar de literatuur ontbreken echter. Wie wil weten hoe Veenman zijn mooie materiaal precies verwerkte, moet naar de biblio- theek van de Oostzaanse Oudheidkamer, waar het enige geannoteerde exemplaar van het boek ligt. Terwijl de leesbaarheid van een boek toch echt niet onder ver- wijzingen hoeft te lijden.

Rob Veenman, Amsterdamse branie, Oostzaanse melk. Hoe een klein dorp een bijzondere rol speelde bij de melkvoorziening van een grote stad. Oostzaan, Stichting Oudheidkamer Oostzaan, 2006. ISBN 90.808060.4.8 / 978.90.808060.4.7. (CvS)

36 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 36 16-03-2007 09:48:13 Verenigingsnieuws Coördinatie: Wikje van Ritbergen De vaste rubriek ‘Verenigingsnieuws’ kan alleen bestaan bij gratie van de inzending van berichten door Zaanse cultuur-historische verenigingen, stichtingen en andere organisaties op dit terrein. ‘Interne’ mededelingen kunnen niet worden geplaatst, maar nieuws dat ook interessant kan zijn voor anderen dan de leden van ‘de eigen club’, ontvangen wij graag. Deze kunt u per post of mail zenden naar de redactie van Zaans Erfgoed; de adressen zijn vermeld op bladzij 2 van dit blad. Wij roepen verenigingen op dit te doen; de oogst voor dit nummer van Erfgoed was erg schraal.

WEEFHUIS HEROPEND Het Weefhuis aan de Lagedijk te Zaandijk (achter de beeldentuin) opende 10 februari 2007 jl. na een grondige restau- ratie weer de deuren voor het publiek. Het eerste weekeinde bezochten meteen al vijfhonderd bezoekers het Weefhuis, niet alleen om het gerestaureerde pand te bezichtigen, maar ook om de prachtige expositie van de van oorsprong Zaanse kunstenares Han Mes te bekijken. De twee daarop volgende weekeinden kwa- men tezamen nogmaals vijfhonderd Zaankanters naar Het Weefhuis en de toen lopende tentoonstellingen.

Tijdens de restauratie werden interes- sante historische ontdekkingen gedaan, onder andere over de ouderdom en de functie van het pand. Op de website www.hetweefhuis.nl kunt u daar meer over lezen. Op de bladzijden 24 en 25 van dit Erfgoednummer is een artikel over de ‘oude nieuwe’ kleuren van het pand 2007 is nog een beperkt aantal weeken- 21 en 22 april: geplaatst. Op (bijna) alle zaterdag- en den beschikbaar; ook voor 2008 zijn al Joost Pielkenrood, schilderijen. zondagmiddagen zijn er wisselende expo- diverse weekenden gereserveerd. Door 28 en 29 april: sities in Het Weefhuis te zien. Veel kun- de week is het pand uitermate geschikt Schilderijen en foto’s van Paula stenaars weten de weg naar het Weefhuis voor verschillende bijeenkomsten van Collewijn en Marjolein Akkerman. te vinden en meldden zich voor en tijdens verenigingen, bedrijven en instellingen. de restauratie aan om op de wachtlijst Het Weefhuis biedt eenvoudige en meer 5 en 6 mei: voor exposanten te worden geplaatst. In uitgewerkte arrangementen. Informatie Grafisch werk van Joost Hogervorst. over het gebruik van Het Weefhuis: www. hetweefhuis.nl, of vraag de folder aan via 12 en 13 mei: [email protected]. Schilderijen in verschillende technieken van Maja Vucetic en Gabriëlle Hagedorn. De komende tijd zijn er de volgende exposities in Het Weefhuis: 19, 20, 26 en 27 mei: Schilderijen en foto’s 7 t/m 9 april: van Joost van der Krogt en Max Linsen. Zaanse schilderskring. 1 t/m 3 juni: 13 en 14 april: Schilderijen in aquarel Foto’s van Jeroen Breeuwer van Ger Zaagsma. en Max Linsen.

Zaans Erfgoed 37

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 37 16-03-2007 09:48:14 Kaart 1: Het midden van Noord-Holland omstreeks 1000, met kleine Kaart 2: Het midden van Noord-Holland omstreeks 1300. De kleine veenrivieren in het hoogveengebied. veenrivieren zijn door stormvloeden uitgegroeid tot grote meren.

De veenweidegebieden Het oudste Zaanse erfgoed door Jan Rem

Ongeveer tachtig procent van het Zaanse landschap wordt nog altijd ingenomen door de veenweiden, die vanaf ruim duizend jaar geleden tot stand kwamen. Daarmee zijn de veenweiden zowel het meest kenmerkende element van het Zaanse landschap als het oudste Zaanse Erfgoed. Dat is een goede reden om in te gaan op het ontstaan en de veranderingen van het Zaanse cultuurlandschap, en óók om zorgvuldig met de veenweiden om te gaan.

Ongeveer vijfduizend jaar geleden zeewater werd tegengehouden en de West-Nederland werd bedekt door was het Zaanse land een kleigebied, kleigronden achter de strandwallen dit Hollandveen, dat door z’n spons- zoals nu de bodem van een droog- verzoetten, waardoor er riet en zeg- achtige karakter onbewoonbaar was. makerij als de Beemster is. Het zee- gen gingen groeien. In de daarop De afwatering vond plaats via diverse niveau lag toen zo’n vier meter lager volgende eeuwen werd het aldus veenrivieren. De kaartjes 1 en 2 to- dan nu het geval is, maar bij hoge ontstane laagveen dikker en steeds nen de situatie in het midden van zeewaterstanden werd het land re- meer afhankelijk van voedselarm re- Noord-Holland omstreeks 1000 en gelmatig overstroomd. In totaal was genwater. Aan de groei van riet en 1300. In de twaalfde eeuw ontston- het zeeniveau na de laatste ijstijd in zegge kwam een einde; daarvoor in den door stormvloeden grote meren tienduizend jaar zo’n honderd me- de plaats kwam er sponsachtig veen- uit deze veenrivieren. Deze werden ter gestegen, maar vanaf vijfduizend mos, dat tot circa duizend jaar gele- in de eerste helft van de zeventiende jaar geleden verliep die stijging veel den bleef doorgroeien. Zo ontstond eeuw drooggemalen tot de nu be- langzamer. Dit maakte het moge- een circa zeven meter dik hoogveen- kende droogmakerijen. lijk, dat langs de kust strandwallen pakket, waarvan het oppervlak drie ontstonden waarop zich na verloop tot vier meter boven het zeeniveau ONTGINNINGEN. van tijd duinen vormden. Het zoute kwam te liggen. Vrijwel geheel Omstreeks de tiende eeuw was er

38 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 38 16-03-2007 09:48:15 Kaart 3: De Zaanoever met daarachter de ontginningssloten in zuidwestwaartse richting omstreeks Kaart 4: De Zaanstreek in 1900 met herkenbaar de verschillende ont- 1900 ter hoogte van de grens tussen Wormerveer en Zaandijk. ginningsrichtingen in de polders van Assendelft (uiterst links nog juist zichtbaar), Westzaan, Wormer en de Kalverpolder.

een toenemende bewoning van de niet ontgonnen veengebied tegen te slotenpatroon tussen de Dors en de strandwallen waarop de toenmalige houden. De langs deze dijk ontstane Watering veel fijnmaziger is dan tus- geestdorpen Beverwijk, Heemskerk, sloot is de nu nog bestaande Dors. sen de Zaan en de Dors; hierbij zal Uitgeest, Akersloot, Limmen, Heiloo Deze naam komt bijvoorbeeld ook de turfwinning in vorige eeuwen een en Alkmaar liggen. Gelijktijdig ver- voor aan weerszijden van de Wijde rol hebben gespeeld. Het ontgonnen oorzaakten zandverstuivingen in het Wormer en betekent ‘dwarssloot’. veen van de eerste fase was voor turf- ontboste oude duingebied overlast De opgeworpen dijkjes verdwenen winning minder geschikt door het op de strandwallen. Mede door het in de loop der eeuwen door inklin- hogere zoutgehalte en het kleidek dat toen gunstige klimaat begon men king of afgraving. In het vanaf de tijdens de zware overstromingen in vanaf de strandwallen, en later ook Zaan ontgonnen gebied kon tot in de twaalfde en dertiende eeuw was vanaf de veenrivieren, het hoogveen de dertiende eeuw graan worden ver- afgezet. Het veenoppervlak van de te ontginnen. Op een kaart van de bouwd, maar ten gevolge van de ont- tweede fase lag in die tijd hoger en Zaanstreek uit 1900 is nog duide- watering en oxidatie van het bewerkte was daardoor minder overstroomd. lijk te zien hoe de ontginning in de veen was dat daarna door de te hoge Zaanstreek plaatsvond. We kijken grondwaterstand vrijwel niet meer VOLGENDE ONTGINNINGEN allereerst naar de omgeving van de mogelijk. Vanaf de veertiende eeuw De derde fase van de veenontgin- Zaanoever ter hoogte van de grens kwam de veehouderij hiervoor in de ning vanaf de Zaan ter hoogte van van Wormerveer en Zaandijk (zie plaats. Tijdens de tweede fase van de grens Wormerveer-Zaandijk ein- kaart 3). Hier werden haaks op deze de ontginning vanuit de Zaanoever digde bij het noordelijk einde van de oever op onderlinge afstanden van werd de uiteenlopende ontginnings- Gouw, langs de opgeworpen dijk ligt circa honderd meter ontwaterings- richting van de eerste fase (een gevolg nu de bewoning van de Westzaanse sloten gegraven. Dat menen althans van de bochten in de Zaan) verlaten Middel, een naam die afkomstig zal De Cock en Borger; Stolp heeft hier- en werden de kavelsloten evenwijdig zijn van de Middel Watering, het deel over een andere mening (zie de bron- aan elkaar zuidwestwaarts gegraven van de Watering tussen Wormerveer vermelding, en voor Stolp ook Zaans (zie eveneens kaart 3). Na nogmaals en het Guispad. De vierde fase, die Erfgoed nr. 4, april 2003). Na circa zo’n achthonderd meter werd er eindigde bij de Reef, is opmerkelijk achthonderd meter van de Zaanoever opnieuw een dijkje opgeworpen; door de diepte ervan (kaart 4). Deze te zijn gevorderd, moesten de ont- het water dat hierdoor naast de dijk wordt van zuid naar noord steeds ginners een dijkje opwerpen om het ontstond, is de nu nog bestaande kleiner, om te eindigen op het noor- water van het hoger gelegen, nog Watering. Het is opvallend dat het delijkste punt van De Middel, waar

Zaans Erfgoed 39

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 39 16-03-2007 09:48:16 het gebied slechts weinig boven het toenmalige zeeniveau kwam te lig- gen. Bovendien was het gebied door de kavelsloten en de veenrivieren de Bamestra en de Weremere bloot ge- steld aan verwoestende stormvloeden in de periode tussen 1150 en 1250, waardoor de meren de Beemster en de Wijde en Enge Wormer ontstonden. Door de aanleg van de omringdij- ken om de Zaanstreek en Waterland omstreeks 1300 werd voorkomen dat het uitgestrekte veengebied van Noord-Holland Midden onderdeel werd van de Zuiderzee. Binnen en- kele tientallen jaren werd meer dan honderd kilometer dijken aangelegd – een gigantische prestatie. Dankzij deze inspanning (en de latere aan- leg van waterkeringen zoals de Het Guisveld met z’n ken- zich nu de Nauernase Vaart bevindt. vallende afwijking. Hier zijn over Afsluitdijk) is ons woongebied veilig merkende open karakter. Deze in 1633 gegraven vaart ligt op korte onderlinge afstanden (circa gesteld en kunnen we genieten van de de plaats waar zich eerder de veenri- honderd meter) de verkavelingslo- weidsheid en de flora en fauna van de vier de Twiske bevond. Deze vaker ten haaks op de bochtige Zaanoever veenweiden. In de ruim vijfhonderd in Noord-Holland voorkomende te herkennen. In de Kalverpolder is hectare veenweiden van het Guisveld, naam is in wetenschappelijke krin- het verschil in ontginningsrichting de Reef en het Westzijderveld zijn gen ( Borger e.a.) bekend als de zeer opmerkelijk. Over slechts twee- meer dan vijftig soorten broedvogels grens tussen twee ontginningsgebie- tot driehonderd meter is de richting geteld. Met bijna tweehonderd grut- den, in dit geval tussen de vanaf de haaks op de Zaan, om vervolgens toparen worden deze veenweiden als Zaan ontgonnen polder Westzaan negentig graden te verspringen over kerngebied voor deze vogelsoort be- (zuidwestwaarts) en de Assendelver een gebied tot aan de Wijde Wormer. schouwd. Daarnaast broeden er in polder (zuidoostwaarts). We veron- Dit is veroorzaakt door de ontgin- grote aantallen kieviten, tureluurs derstellen dat de merkwaardige loop ning vanuit de oorspronkelijke en scholeksters en andere vogels. van de Reef is veroorzaakt doordat de veenrivier de Weremere (Wormer), Laten we er als erfgenamen van de ontginners dichtbij de Twiske waren die zuidwestwaarts vanaf de noord- veenweiden voor waken dat door gekomen en het daardoor noodzake- oosthoek van de later drooggemaakte verdere ontwatering en wildgroei lijk was een dijk (waarlangs de Reef Wijde Wormer via de (eveneens later van struikgewas (als gevolg van de ontstond) op te werpen om het water drooggemaakte) Enge Wormer naar sterk verminderde veehouderij) ‘on- van de vrij hoog gelegen bovenloop de Zaan liep. Vanuit de Weremere is ze’ weidevogels zich hier niet meer van de Twiske tegen te houden. het gebied aan weerszijden ontgon- laten zien. nen via een zogenoemde veerver- ANDERE kaveling. Ten zuiden van de vroe- Bronnen ONTGINNINGSBLOKKEN. gere Weremere lopen de kavelsloten Cock, J.K. de, Bijdrage tot de Historische Kaart 4 toont het landschap om- zuidoostwaarts, ten noorden ervan Geografie van Kennemerland in de streeks 1900, met de ontginnings- noordwaarts tot het huidige Zwet en Middeleeuwen op fysisch-geografische gebieden van Assendelft, Westzaan Jisp, waar de grens met het ontgin- grondslag. Groningen, 1965; Borger, G.J., en Wormer. Opvallend zijn de grote ningsblok vanuit de veenrivier de Geografisch Tijdschrift. De ontwatering verschillen in ontginningsrichtin- Bamestra (Beemster) ligt. van het veen, 1976: Borger, G.J. e.a., gen. Die van de Assendelver polder Binnewaeters gewalt, 450 jaar boezembe- vindt z’n oorsprong in de ontginning INKLINKING heer in Hollands Noorderkwartier, Edam vanuit de strandwallen langs de kust; De ontwatering van het hoogveen 1994; Stolp, J.J., Grondsporen, Veertig jaar hier is eveneens een drietal fasen te door kavelsloten en de oxidatie van archeologisch onderzoek in de Zaanstreek, herkennen (het water de Kaaik, het het voor landbouw bewerkte veen pag. 16-75, Stichting Uitgeverij Noord- water de Delft en uiteindelijk de veroorzaakten een sterke daling van Holland, 2000: Rem, J.H., Met het oog op Twiske). De ontginning ten oosten het veenoppervlak. Vanaf de elfde tot de bodem. Fietsen langs nog herkenbare van de Zaan en ten zuiden van het in de dertiende eeuw zakte het hoog- geschiedenis in het landschap van midden Zwet bij Wormer vertoont een op- veen meer dan twee meter, waardoor Noord-Holland, Schoorl, 2001.

40 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 40 16-03-2007 09:48:17 Zaans Erfgoed is geheel gewijd aan de Zaanse cultuurhistorie. Het tijdschrift informeert haar lezers over een breed scala aan onderwerpen, zoals archeologie, houtbouw, industrieel erfgoed, molens, musea, de geschiedenis van bedrijven, Zaans Erfgoed is een geweldige informatiebron voor alle inwoners verenigingen en instellingen, van Zaanstad, Wormerland en het cultuurlandschap enzovoort. Oostzaan en in feite onmisbaar voor iedereen die de Zaanstreek, met al z’n cultuurhistorische Kortom alles wat met de cultuurhistorie van waarden een warm hart toedraagt. de Zaanstreek te maken heeft, kan een plaats Dit tijdschrift heeft een omvang vinden in Zaans Erfgoed. U kunt dit blad elk van 48 pagina’s A4 formaat, kwartaal ontvangen door lid te worden van waarvan16 pagina’s in kleur, de Vereniging Zaans Erfgoed. en verschijnt vier keer per jaar.

Stuur onderstaand antwoordformulier in een Opberg pakhuis voor enveloppe zonder postzegel aan: 16 nummers Zaans Vereniging Zaans Erfgoed Erfgoed
4.- bij de Antwoordnummer 1854, 1544 ZX Zaandijk Zaanse boekhandel.

Ja, ik word lid van de Naam: vereniging Zaans Erfgoed voor
19.- per jaar. Adres:

Postcode Plaats

Handtekening

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 41 16-03-2007 09:48:19 42 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 42 16-03-2007 09:48:20 Cornelis Jansz. Kalff had vóór 1684 een school op de hoek van de Oostzijde en de Kalverstraat. De Kalverstraat was naar hem genoemd. In 1684 verplaatste hij zijn school naar de Bloemgracht. Op de afbeelding zit hij met een ganzenveer in zijn hand. Naast hem staat een inktpot op een boek. Daarboven zijn de initialen C.J.K. afgebeeld in een lauwerkrans. Tussen de letters staan twee gekruiste (ganzen)veren, de symbolen van de ‘penne-const’. Zelfbewust liet Kalff er een kroon boven plaatsen, symbool voor de kwaliteit die hij leverde.

Onderwijs in de zeventiende en achttiende eeuw Dien de goden haten, maken zij schoolmeester door Henk Roovers

Quem dii odere, paedagogium facere: dien de goden haten, maken zij schoolmeester... In het Gemeentearchief Zaanstad bevindt zich een aantal boeken met schrijfvoorbeelden van Zaanse schoolmeesters (BF 51-57). De meeste ervan dateren uit de achttiende eeuw. Om deze ‘boekwerken’ op waarde te kunnen schatten, is het belangrijk iets te weten over het onderwijs in de zeventiende en achttiende eeuw. Dat onderwijs is niet te vergelijken met het huidige. Zo mocht destijds iedereen zich ‘schoolmeester’ noemen. Kreeg hij toestemming van het dorpsbestuur, dan kon hij starten met zijn school.

Alleen de schoolmeester van de Zaandam waren er daarvan vijf in grotendeels uit het schoolgeld dat dorpsschool kreeg een klein salaris 1796) kregen geen enkele subsidie. de ouders betaalden. Daarnaast uit de dorpskas, variërend van vijftig Schoolmeesters waren zelfstandige verdiende hij nog iets aan de ver- tot honderdvijftig gulden per jaar. ondernemers, met alle risico’s van koop van pennen, inkt, papier en Daarvoor moest hij kinderen van dien. Ze waren onderworpen aan schoolboeken. arme ouders gratis in zijn school toe- de wet van vraag en aanbod. Gaf laten. Voor de weeskinderen kreeg de meester onderwijs dat de ouders BIJBAANTJES hij van de kerk een kleine toelage. niet beviel, dan kon hij zijn inko- Vaak had een dorpsschoolmees- Meesters van de overige scholen men wel vergeten. Het inkomen ter allerlei bijbaantjes, zo was hij (bijscholen genoemd; in Oost- van de schoolmeester bestond dus meestal ook koster, voorzanger

Zaans Erfgoed 43

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 43 16-03-2007 09:48:22 Al deze verschillende lettertypen moesten kinderen van zes à De hoofdletter ‘D’ uit het boek ‘Penneconst’ van Harmanus Ormel. Het laat één van de vele zeven jaar van buiten leren, voor ze konden beginnen met spel- prachtige staaltjes van zijn kunnen zien. De afstand tussen de versierende zwarte lijntjes bedraagt lend lezen (Nieuw Nederduijtsch A.B.C. boek, 1806). soms minder dan een halve millimeter. Afbeelding niet op ware grootte.

en voorlezer in de kerk en soms geven ‘was niet sedich geweest in sijn krioelden. In de lokalen stonk het. ook doodgraver. Sinds de Synode doen’. De schoolmeester had dan Een commissie uit 1797 schreef over van Dordrecht (1618-’19) had de het recht (de plicht) de betrokkene de Zaandamse scholen, dat deze te Nederduijtsch Gereformeerde Kerk te tuchtigen (dit is: een paar mep- bekrompen waren voor het aantal een zeer grote invloed op de scholen. pen te verkopen)2. De kerk stond scholieren. De kinderen zaten veel Schoolmeesters moesten een verkla- erop, dat het onderwijs doordrenkt te dicht op elkaar ‘waardoor stoo- ring ondertekenen, dat zij het eens was van haar leer. Dat leidde nog ring door praaten, twisten, gekijf waren met de besluiten die tijdens wel eens tot flinke botsingen met en dringen’ ontstond. De schoolge- de Synode genomen waren. De kerk de dorpsbestuurders, die vonden bouwen waren ongezond, schreef de had het recht om de scholen te in- dat van oudsher de zeggenschap commissie, ‘te bedompt en te som- specteren. Zij keurde bijvoorbeeld over het onderwijs aan hen toe- ber, naerdien de zonnestraalen nooit de schoolboeken die gebruikt wer- kwam. In de resolutieboeken van in dezelve schijnen’. Sommige ge- den. ‘Paepse boecken, die der weder- Oost- en Westzaandam en in de bouwen waren in de zomer zo heet dooperen en die van andere secten’ kerkelijke archieven zijn deze, soms ‘dat het verdovend voor de ijver en waren taboe. De meester moest de maanden durende, conflicten goed de werklust was’. In het schoollokaal dag beginnen met het ochtend- te volgen. zaten kinderen van allerlei leeftijden gebed. Hij moest de kinderen de bij elkaar. Ieder kind werkte indi- Heidelbergse catechismus uitleg- ‘TREURIGE SPELONK’ vidueel. De lezers moesten hardop gen, met hen ‘de Psalmen singen, op De schoolmeester gebruikte één oefenen, dus er was constant lawaai. dat ze alsoo mochten leeren (die te) ruimte in zijn woonhuis als school- Het schoolmeubilair was allerbelab- singen’1 en de kinderen begeleiden lokaal. Een schrijver uit 1782 om- berdst. Het aantal kinderen in een naar en tijdens de zondagdienst. schreef een dergelijk lokaal als ‘een schoollokaal was soms ontstellend ’s Maandags moest de meester over- treurige spelonk, waar kinderen hoog. In 1796 telde de dorpsschool horen ‘wat den predicant heeft rein en onrein, morzig en zindelijk, van Oostzaandam op het Franse pad geseyt’. Wie geen antwoord kon gezond en ongezond’ door elkaar niet minder dan 230 leerlingen! De

44 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 44 16-03-2007 09:48:22 Een ander voorbeeld van het symbool van de schrijfmeesters, de twee gekruiste veren met daar aan toegevoegd in sierletters “konste”.De tekst bij deze prachtige aanhef luidt: “Pennekonste baard geen meerder voordeel Dan een kundig en partijdig oordeel”. Dit soort stichtelijke tek- sten, moesten evenals bijbelse citaten, de lezers (vaak sollicitatiecommissies) de indruk geven, dat de schoolmeester een man van goed gedrag was. Het gebruik van dit soort stichtelijke teksten is in schrijfmethoden nog tot in het midden van de twintigste eeuw in zwang gebleven. Afbeelding niet op ware grootte.

schoolmeester Dirk Spronk werd aangeleerd op een zogenoemde officiële Statenvertaling. Cornelis slechts door één hulpmeester bijge- speldreun: half zingend moesten Sitters, schoolmeester op Het Kalf, staan. De kinderen op de Duijtsche de letters worden opgezegd. Dit gebruikte in 1796 (toen hij daar school (in zekere mate vergelijkbaar werd dusdanig ingeoefend, dat al zestig jaar les gaf) onder andere met de huidige basisschool) leerden veel mensen ook later nog overluid de volgende leesboekjes: ‘De Heilige de eerste jaren uitsluitend lezen. Pas teksten letter voor letter spellend Catechismus’, ‘Het Evangelium’, wanneer ze konden lezen, mochten lazen. De speloefeningen bevat- ‘De Spreuken Salomons’, ‘De ze verdergaan met schrijven. Werd ten vaak onzinwoorden of voor de Zendbrieven der Apostelen’, ‘Het dat beheerst, dan konden ze starten kinderen niet te begrijpen bijbelse Bijbels Geslachtregister’ en ‘Het met rekenen. Veel kinderen verlie- of moralistische teksten. Het idee Schriftuurlijk Schoolboek’. Het is ten de school al wanneer ze konden hierachter was: ‘Baat het niet, het de vraag wat er onthouden werd lezen. Ze moesten zo snel mogelijk schaadt ook niet.’ Spelwoorden van de aangeleerde leesvaardig- meehelpen de kost te verdienen voor die kinderen van zeven à acht jaar heid. In de meeste huisgezinnen het gezin. Dit laatste gold zeker voor moesten ‘lezen’, waren bijvoorbeeld: waren geen boeken aanwezig, en kinderen die nooit een school be- ‘affirmeren’, ‘admitteren’, ‘bonet- leesvaardigheid die niet geoefend zochten. Leerplicht was er in die tijd maker’, ‘zustermoorder’, ‘maag- wordt, verdwijnt. nog niet. denschenderen’, ‘offerwighelaresse’, ‘rinkelroojende’, ‘vermorzelende’ FAMILIES SPELDREUN en ‘overalomtegenwoordigheid’. Er bestond geen beroepsopleiding De kinderen startten het lezen met De (jonge) kinderen moesten ook voor schoolmeesters; veel van hen het van buiten leren van het ABC. bijbelteksten lezen. Voorbeelden leerden het vak van hun vader. Lezen was: leren spellen. Begrip van daarvan waren: Kronieken 1: vers Sommige ‘onderwijsfamilies’ waren de tekst werd nauwelijks belangrijk 1-54, Mattheus 1: vers 1-16 en lang in het vak werkzaam. Leden gevonden; goed kunnen spellen was Lucas 3: vers 23-38. Ze lazen dan van de familie Coupri werkten van het ultieme doel. De letters werden geen vereenvoudigde tekst, maar de 1633 tot 1768 in het Zaandamse

Zaans Erfgoed 45

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 45 16-03-2007 09:48:23 Er is in Nederland weinig bekend over het schoolgeld dat ouders in de zeventiende en achttiende eeuw moesten betalen. Daarom is het uniek, dat een aantal rekeningen van Zaanse schoolmeesters bewaard bleef. Op deze rekening van Dirk Knip staan de kosten van het lesgeven, van leermiddelen, een Evangelie en een verflaadje.

onderwijs, die van de familie Van dermeester van desselfs Schoolen’3. veertien jaar!) de school draaiende Breen van 1642 tot 1736. Andere Kalff vertelde dat Jan Gerrit zich in moest zien te houden. Bij de be- Zaandamse families die actief waren die functie eerlijk, dapper, vlijtig en oordeling en de benoeming van een in het onderwijs, waren onder ande- vigilant (waakzaam) had gedragen, nieuwe schoolmeester speelden de re Stuurman (1674-1750), All (vóór ‘soo int Leeren en onderwijsen der eerder genoemde schrijfvoorbeel- 1700-1770), Poort (1703-1736), discipelen en in de schoolingen, den een belangrijke rol. De be- Schipper (1705-1757) en Heymans als meede (was hij) een godsdienstig spreking daarvan houdt u van mij (1802-1871). De jaartallen geven exempel der christelijke deugden’. tegoed, in het vervolg op dit artikel de eerste en de laatst aangetroffen Kalff schreef verder dat Jan Gerrit in Zaans Erfgoed nr. 21. vermelding aan. Wie geen familie ‘ten hoogste bequeem is omme in in het onderwijs had, kon proberen de Loflijke schoolkonsten gevordert Met dank aan de heren S. Honig Jz., op goed geluk te solliciteren. In het te weesen’. W. de Jong en P.M. Kernkamp begin van de zeventiende eeuw lukte dat nog wel eens in kleine dorpen, SOLLICITANTEN Noten waar nauwelijks sollicitanten op een Bij een vacature plaatste het dorps- 1) Kerkelijke archieven 6, nummer 45a. vacature afkwamen. Een andere ma- bestuur meestal een advertentie 2) A. van Deursen, Bavianen en nier was om bij een schoolmeester in in de Amsterdamsche en/of de Slijkgeuzen, blz. 164. de leer te gaan, eerst als hulpje en la- Haarlemsche Courant. Wanneer 3) Oud notarieel archief Zaandam, ter als ondermeester. Zo verklaarde een dergelijke advertentie een 5761 / 84. ‘Mr. Cornelis Jansz. Kalff, francoys dorpsschoolmeester betrof, reageer- schoolmeester’ op de Bloemgracht den vaak meer dan veertig sollicitan- in Zaandam op 22 november 1666 ten. Tijdens de sollicitatieprocedure dat Jan Gerrit Jacobsz, een jongeman werd soms een ‘interim-meester’ uit Purmerend, enige tijd bij hem benoemd. Het gebeurde ook wel dat had gewoond ‘in qualiteit als on- een oudere leerling (van dertien of

46 Zaans Erfgoed

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 46 16-03-2007 09:48:25 Agenda door Annemieke Emond en Rob Lengers

HONIG BREETHUIS 15 en 22 april, 13 mei, film, theater, muziek en architectuur. Iedere derde zondag van de maand is er 9.00 en 12.00 uur: www.deininginachtersluispolder.nl een concert of lezing in het Zaandijkse Vaartochten in het Guisveld. Honig Breethuis. Reserveren is wense- OOK DIT NOG lijk! Dit kan tijdens de openingstijden 20 mei, 11.00 uur: Maandag 30 april: van het museum, dagelijks van 13 tot Schapenscheren en andere activitei- Tijdens Koninginnedag staat de 17 uur, behalve op maandag en zater- ten zoals wolvilten en ponyrijden Westzaanse Digitale Beeldbank met een dag. Telefoon 075-6217626. Honig bij Kinderboerderij Darwinpark in stalletje op de Torenstraat. Breethuis, Lagedijk 80, Zaandijk. Zaandam. 14 april tot en met 15 oktober: Zondag 29 april, 15.30 tot 17.30 uur: 10 juni, 11.00 tot 16.00 uur: ‘Van oude kinderboeken en centspren- Hester Wandel over Textiel en opening Een aantal leden van de Natuurhistorische ten’, expositie in Museum In ’t Houten tentoonstelling in het Kabinetje. Vereniging KNNV organiseert een be- Huis, De Rijp. zoek aan de ‘Kooiakkers’, een uniek Zondag 20 mei, 15.30 tot 17.30 uur: stukje veenweide nabij het kruispunt Streekverhalen en liedjes in dialect door van de Leeghwaterweg en de ringdijk Dik Groot. van de Wijde Wormer. Inlichtingen en reserveren: 075 6312020.

ARCHEOLOGISCHE WERKGEMEENSCHAP VOOR CULTUURMARKT NEDERLAND (AWN) Het programma van de inmiddels tradi- Dinsdag 17 april, 20.00 uur: tionele ‘Cultuurmarkt op reis’ stond bij Voorzitter van de Landelijke Werkgroep het samenstellen van deze agenda nog Archeologie Onder Water (LWAOW) de niet vast, behoudens: heer J. Venema uit Makkum vertelt over het werk van deze tak van archeologie. Zaterdag 23 juni Na de pauze een film over de opgraving van 17.00 tot 23.00 uur: van het wrak in het Scheurrak in de Literair diner in het Wormerveerse Waddenzee. Tuinstraat 27a Zaandijk. Wilhelminapark, met schrijver, levende muziek en driegangendiner. Inlichtingen: www.cafe-batavia.nl NUT ZAANDAM-ZUID Dinsdag 27 april, 14.30 uur: Mevrouw Els Koolman vertelt ‘Een POELBOERDERIJ verhaal van Wormer’ naar aanleiding Het excursieprogramma in het Wormer- van het boekje ‘Kroniek van Wormer’. en Jisperveld voor de lente van 2007 is Arend Dikzaal, Het Mennistenerf, weer zeer de moeite waard. Er zijn foto- H. Gerhardstraat 77 Zaandam. grafeerexcursies, kunstexcursies en the- ma-excursies waarbij bijvoorbeeld grut- to’s, roofvogels of pullen centraal staan. KUNSTCENTRUM ZAANSTAD Informatie: www.poelboerderij.nl Tot en met 27 april: De expositie ‘Glas’. DEINING 2007 Tot en met eind oktober is de Zaandamse STICHTING NATUUR- EN MILIEU Achtersluispolder het middelpunt van EDUCATIE ZAANSTREEK een bruisende manifestatie waarin kun- 15 april, 13 mei en 17 juni, stenaars, ondernemers, werknemers en 10.30 en 14.00 uur: publiek samenkomen in verwondering. Wandeling in de Heemtuin van het Kleine en grote gebeurtenissen volgen Zaandamse Burgemeester in ’t Veldpark. elkaar op. Beeldende kunst, fotografie,

Zaans Erfgoed 47

ZaansErfgoedNr20-2006.indd 47 16-03-2007 09:48:28 ZaansErfgoedNr20-2006.indd 48 16-03-2007 09:48:29