erfgoedZaans Nr 20 Voorjaar 2007 6 Uitgave van de Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed Verschijnt 4x per jaar • Papier: Zaanstreek • Betsie G., vertrouwd versus Veluwe op de Zaan • Hobby: verzamelen kostuums • Een houten gevel op de Dam • De verdrijving • Kroniek van de Zaanse joden • Boekennieuws • Bodemvondst: • Verenigingsnieuws waardevol kelkglas • Pleidooi voor de veenweiden • Westzijderol gerestaureerd • Schoolmeesters • Het Weefhuis: als ondernemers kleur op kleur • Agenda ZaansErfgoedNr20-2006.indd 1 16-03-2007 09:46:54 Colofon Column Zaans Erfgoed is een uitgave van de Stichting Uitgeverij Als u dit stukje leest heb ik er al Zaans Erfgoed en verschijnt vier keer per jaar weer twee maanden op zitten op mijn nieuwe werkplek. In een van Bestuur Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed de mooiste panden van Amersfoort Henk Bouman, Joop Knijnenberg, is Archief Eemland gevestigd. Leonore Olde-Verburg, Tony Volgers, Sijb de Witte Studiezaal en depot zitten in het voormalige Observantenklooster, Abonnementen- en ledenadministratie gesticht door Franciscaner- Treilerstraat 111, 1503 JE Zaandam Minderbroeders in 1472. Naast e-mail: [email protected] het klooster staat een monumentaal achttiende-eeuws pand, opgetrok- Redactie Corrie van Sijl (voorzitter), Christiaan Homburg, ken in Lodewijk XVI-stijl omstreeks Rob Lengers (GAZ), Wikje van Ritbergen, 1780 in opdracht van de joodse Jan Pieter Woudt koopman in tabak Abraham Cohen. Hier bevinden zich de kantoorruim- Redactie-adres Zaans Erfgoed ten van het archief, waaronder mijn Wikje van Ritbergen, Treilerstraat 111, eigen kamer. Als directeur kreeg ik 1503 JE Zaandam, tel.: 075 616 61 31, de grootste kamer met uitzicht op de e-mail: [email protected] gracht. Ik voel me bevoorrecht. Redactieraad Amersfoort is wat uiterlijk betreft onvergelijkbaar met de Zaanstreek en behoor- De redactie laat zich adviseren door een redactie- lijk kleiner dan Amsterdam, waar ik de afgelopen zes jaar bij het gemeentearchief raad, waarin zitting hebben: Vibeke Kingma, Rita doorbracht. Toch voel ik me er direct erg thuis en moest ik in de afgelopen weken Hooijschuur, Kees van Roon (AWN), Piet Kleij veel aan de Zaanstreek denken. Ook hier is een grote kring van historisch actieve (gemeente Zaanstad, Archeologie), Simon Honig Jz., mensen verenigd in oudheidkundige verenigingen, monumenten-belangengroe- Jan Aafjes (Oudheid kundige Commissie Jisp), Rob pen, organisaties van rondleidingen, buurtcomités, redacties van historische Veenman (St. Oudheidkamer Oostzaan), Inge Bosman tijdschriften en boeken. Ook hier is veelvuldig contact tussen de gemeente en (Zaanse Kaper), Henk Roovers, Ed Pielkenrood het culturele veld om een nieuwe cultuurnota van de grond te krijgen. Ook hier (Zaansche Molen), Gerrit Teders (Honig Breethuis), zijn heel veel enthousiaste vrijwilligers op allerlei manieren actief voor het archief. Fokelien Renckens (Zaans Museum) Iet Kiel, Hans Ook hier zijn mensen als Klaas Woudt of Aris van Braam die een encyclopedische Valk, Dick Kerssens, Rita van de Wiel, Joop Stolp (AWN), Jan H. Rem, Conny Scholtes (VZE) kennis van de stad en regio hebben. Zo nodigde Amersfoortkenner Ayolt Brongers mij uit bij hem thuis om over historische zaken te praten. Hoogtepunt was het Fotografie bezoek aan zijn bibliotheek van circa 5500 titels over de meest uiteenlopende Beeldredactie in samenwerking met onderwerpen, waarvoor een speciale kelder onder zijn huis is gebouwd. Zand Gemeente Archief Zaanstad (GAZ) in plaats van veen, dan kan dat. Foto omslag: Omdat ik met mijn gezin in de zomer ga verhuizen, ben ik langzamerhand de Wim Giebels Zaanse zaken aan het afronden. Bij de redactie van Zaans Erfgoed had ik al eerder aangegeven het stokje te willen overdragen. Vijf jaar zijn inmiddels verstreken Redactiecoördinatie tussen het eerste en het twintigste nummer en ik laat een sterk tijdschrift, een Wikje van Ritbergen enthousiaste redactie, een prima nieuwe voorzitter (Corrie van Sijl) en een grote groep van betrokken schrijvers én lezers achter. Ik heb het voorzitterschap met veel Eindredactie plezier uitgeoefend. Het was na mijn vertrek uit het Zaans Museum een goede Jan Pieter Woudt manier om de band met ‘historisch Zaanstreek’ aan te houden en me niet teveel te vereenzelvigen met de grote stad. Geleidelijk aan lukte het om als tijdschrift Vormgeving een eigen plek te verwerven binnen het historische spectrum van de Zaanstreek. Two-Do Design, Wormerveer Dat was geen sinecure, want zoals u weet zijn er naast Zaans Erfgoed nog allerlei andere waardevolle lokale initiatieven ontstaan, zoals de Oostzaanse reeks, het Druk jaarboek Wormer, eigen tijdschriften in Wormerveer en Krommenie en dan bv Kunstdrukkerij Mercurius-Wormerveer ben ik er vast nog wat vergeten. Het is typisch Zaans dat de dorpse eigenheid Zaans Erfgoed is inmiddels te vinden blijft voortbestaan in al deze verschillende bladen en boeken, maar ik kom het op internet: www.verenigingzaanserfgoed.nl ook in Amersfoort weer tegen. Ik kan het waarderen en zal ook op mijn nieuwe Webmaster: Cees Kingma plek een balans proberen te zoeken tussen lokaal (wijk, buurt, dorp) initiatief Zaans Erfgoed is een initiatief van de vereniging Zaans en meer grootstedelijke zaken. Erfgoed. Het verschijnen van dit blad wordt mede Bedankt iedereen voor mijn fijne Zaanse jaren. mogelijk gemaakt door: Honig-Laanfonds, Ir. P.M. Duyvisfonds, Maatschappij tot Nut Een hartelijke groet, van ’t Algemeen, Verkadefonds Alice van Diepen ZaansErfgoedNr20-2006.indd 2 16-03-2007 09:47:05 Inhoud Afscheid Vóór de negentiende eeuw telde Nederland twee belangrijke papierregio’s: Na twintig nummers, vijf volle de Zaanstreek en de Veluwe. Een vergelijking. jaargangen, neemt de redactie van Zaans Erfgoed afscheid van haar Margariet Moelands verzamelt kostuums uit de achttiende en negentiende voorzitter Alice van Diepen. Zelf eeuw. Ze zoekt originele accessoires en maakt zelf onderdelen. Een hobby gaat zij in de column hiernaast op waarmee lang kan worden doorgegaan, want ook in het verleden waren er haar vertrek in. Als resterende re- regelmatig veranderingen in de mode. dactieleden wensen wij haar alle ge- noegen en geluk toe in haar nieuwe De Duitse bezetter maakte de Zaanstreek tussen januari en april 1942 woon- en werkplaats, maar wij be- ‘Judenrein’. Een van de Zaanse gezinnen waarvan niemand de oorlog zou treuren haar vertrek. Alice droeg in overleven, was de familie Eisendrath. Hun verhaal is straks te lezen in een belangrijke mate bij aan de vorming boek over alle Zaanse joden in de jaren 1940-’45 dat a.s. april verschijnt. van Zaans Erfgoed tot het blad dat Erfgoed verzorgt een voorpublicatie over de familie Eisendrath. het nu is. Wij blijven ons haar her- inneren als een kundige voorzitter In de bouwput van het Zaantheater aan de Zaandamse Hogendijk werd in en een warm, plezierig mens. 1996 een deels beschadigd, opmerkelijk groot kelkglas gevonden. Bijzonder Redactie Zaans Erfgoed ervan is vooral de diamantgravure op de voet van het glas. Waarnaar verwijst die tekst? P.M. (Bob) Kernkamp verzorgde negentien afleveringen van de De Westzijderol, die zo’n uniek beeld geeft van de bebouwing van een van rubriek ‘Online’ over cultuur- de voornaamste straten van Zaandam aan het einde van de achttiende eeuw, historische en culturele instel- is gerestaureerd. De rol is te zien op internet en kan daar worden vergeleken lingen op het internet. Door met kadastrale kaarten. zijn benoeming tot gemeente- archivaris van Wageningen komt Het Weefhuis in Zaandijk was sinds mensheugenis donkergroen, maar kreeg een einde aan zijn bijdragen. In bij de recente restauratie een zandsteenkleur. Net zoals in het verre verleden. dit nummer van Erfgoed is nog Dat maakte een onderzoek met behulp van een zogenoemde kleurentrap een artikel van zijn hand over duidelijk. de Westzijderol opgenomen. De rubriek ‘Online’ is beëindigd. Wij Al veertig jaar varen sleepboten met de naam ‘Betsie G.’ op de Zaan, schepen wensen Bob veel succes in zijn van de familie Van Doorn. In totaal waren er vier Betsie G.’s. De geschiedenis nieuwe baan. van deze schepen geeft ook de veranderingen van de binnenscheepvaart in Redactie Zaans Erfgoed de loop der jaren weer. Op de oudste foto’s van de Dam en op nog oudere schilderijen is naast het (huidige) Dam 2 een inmiddels verdwenen Zaans pand te zien. Over dit gebouw was tot dusverre weinig bekend. S. Honig Jzn. zocht de geschiedenis ervan uit. Kroniek. Een overzicht van de belangrijkste Zaanse gebeurtenissen van ok- tober tot en met december. Boekennieuws. Nieuwe uitgaven over de Zaanstreek belicht. Verenigingsnieuws. Berichten over ‘de eigen club’, die ook anderen kunnen interesseren. De veenweidegebieden beslaan nog altijd zo’n tachtig procent van de Zaanstreek; ze kunnen worden beschouwd als het oudste Zaanse Erfgoed. Zo’n duizend jaar geleden begonnen de ontginningen. Maar in welke richting vonden die plaats? ‘Treurige spelonken’. Zo werden schoollokalen (gevestigd in de woningen van de schoolmeesters) in de achttiende eeuw genoemd. De leerlingen leerden er uit den treuren spellen; aan ‘begrijpend lezen’ hechtte men geen belang. Cultuurhistorisch erop uit? De agenda geeft tips. Zaans Erfgoed 3 ZaansErfgoedNr20-2006.indd 3 16-03-2007 09:47:06 Papiermolen De Vergulde Bijenkorf te Zaandijk. Inzet: een watermolen op de Veluwe waarmee papier werd gemaakt. Een vergelijking Papierfabricage aan de Zaan en op de Veluwe Door Adriaan Kardinaal & Ellen van der Grijn In bijna alle provincies van Nederland heeft wel een papiermolen gestaan, maar vóór 1800 waren er twee papierregio’s