t Stoom/ANNMe O 1961 Gezamenlijke uitgavtijdschriftee d n eva n van de Vereniging tot behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek in de Zaansteck en de Vereniging Vrienden van het Zaanse Huis. AUGUSTUS 1995 NR20/ 135 SCHILDERS BEHANGERS MEESTER SCHILDERS nationale schilders school schilderwerken Gespecialiseerd in: IJSBRAND KUIPER oostzijde 391 Hout marmerimitatin e - e zaandam telefoon 163084 Werkplaats: Zuideind3 e6 155 WestzaaB 1E n Tel. 075-280315 Cor Kolen Meubelen Uw adres voor een sfeervol interieur Westzijd4 e7 1506 EG Zaandam Zet alle zeilen bij om aan de groeiende Tel. 075-700848 vraag van degelijk Zaans timmerwerk te blijven voldoen. Telefoon (075) 177 984 Zaandam 1JN .HO U13 (Volgens de doorlopende paginanummmering van 'ANNO') De Zaanstreek en het drama van de Batavia, 1629 1003 C. F.L. Paul DeOostzanerjol 1009 B.B. Kloots Tastbare overblij fselen van de walvisvaart 1010 C. J. van Roon / G. Graas geschiedenie D Alkmaae d n sva r Packet 1012 G J. Vis Scheepsmodellen in Zaanse kerken 1016 S. de Jong Jacob Porsius leven ee , n lang jachtbouw 1018 A. Boes Smit logistics, van beurtvaart tot internationaal bedrijf 1021 A. Boes verdwenen Ee n beelZaanse d n di e haven 1025 P. Marcuse Boes/A. Vlootbouw in de 17e eeuw 1026 H. Roovers Zaanstreee D k dritelg eno t stoomschepen 1033 BoesA. Schuitj e varen, theetj e drinken 1036 JongC.de bruine D e Zaavlooe d p no t 1038 F. Panman De Zaanse binnenvaart 1042 J. Aafjes Object te kijk: scheepsmodel van een beurtschip 1044 G.D. Horneman Culturele agend informatia+ e ove schrijvere rd s 1045 Colofon 1048 1001 VOORWOORD 'SKEP SKOITEN EE ' Het grootscheepse maritieme spektakel en volksfeest 'Sail 95 ' is voor de redacties van 'Anno 1961' en 'Met Stoom ' aanleiding om samen themanummereen makente over maritieme geschiedenis Zaanstreek. erfgoedde en van Deze geschiedeniszo is veel-omvattend keuze een boeiend, zo wij hebbenen dat moeten makenveelzo mogelijkom aspecten tonen.voorbe-te de Bij reidingthemanummerdit van kwamen zoveel gegevens over Zaansede maritieme geschiedenis 1996in boven,er of dat 1997, als het bezoek van Tsaar Peter aan Holland wordt herdacht, opnieuw een speciaal nummer uitgebracht kan worden. Met name op het gebied van de geschiedenis van de binnenvaart konden wij niet alles plaatsen. In de toekomst zullen wij dan ook zeker nog eens met een nummer over de Zaanse binnenvaart komen. Ove t bladinhoue rd di n : dva De belangstelling onde bevolkine rd g voo nautiscs ron h ver- De zeventiende en achttiende eeuw worden in beeld gebracht leden is zó groot, dat een samenhangend gemeentelijk beleid door de verhalen over de Zaanse betrokkenheid bij het drama op dit terrein niet langer op zich mag laten wachten. De nota van de 'Batavia' en de geschiedenis van het bezoek van Witte 'Behoud historische vaartuigen Anno 1995', uitgebracht de With aan Zaandam. Terwijl de nog op vele plaatsen aan- door Intomar opdrachn i t tProjectburea he n va t u Industreel wezige resten van walvisbotten ons verwijzen naar de walvis- Erfgoed, kan hierbij een goede leidraad zijn. tijdt e gebruivaardi He . n kerkscheepjei n t kva l a k oo s si eeuwegeefn e d t nou vee l informatie ove e relatie d d r n eva Op een symposium op 22 juni jl. in Gouda heeft ook de lande- gelovige scheepvaarte d t nto . lijke overhei erkennine dd g uitgesproken t behoudehe t da , n bedrijfsgeschiedenie D firme d n a va sSmi t t da toon n aa t van historische schepen een taak is voor ons allemaal. Daar- Zaanse bedrijven vaak eeuwenoude wortels hebben. Grot e'Nationaan ee s i e to l Register Varende Monumentent he n i ' veranderingen in het vervoer traden op aan het einde van de leven geroepen. De schatting is dat zo'n 1750 schepen hierin negentiende eeuw, toen stoomkracht algemeen gebruikelijk voor registrati aanmerkinn ei g komen. Daaronder vallen werd t wordDa . t geïllustreer geschiedenie d n daa e d n sva rivierklippers, kraken, zeilwherries, tjalken, Staverse jollen Alkmaar Packet. Het zware leven aan boord van de binnen- en nog zo'n veertig andere typen. Een veelvoud van de 1750 schepen blijkt uit het verhaal van een 'relatie-schipper'. Hoe historische schepe velp o es ni plaatse havenn ni grachten se n snel de veranderingen zijn gegaan, laat de foto van de Zaan- te zien als woonboot, opslagplaats of kippenhok. Wie er oog damse houthaven zien. voor heeft, ziet hieri gigantiscn nee h maritiem openluchtmu- Maritieme geschiedenis heeft niet alleen betrekkin grotp go e seum. schepen zulkp , o maa k e nietigoo r e scheepje Oostzanes sal r erkende D e historische schepen krijge Nederlann ni g der werfjee d jolle p hooipramee o di sn ne melkschuitjen ne s weinig faciliteiten. Het register is er voor bedoeld de lokale maakte natuurlijn ne dekschuite d p ko t werkpaarhe , e d n dva overhede instrumenn nee gevene t gronp o , d waarvan ee j nzi Zaanse binnenvaart. Er is nog veel overgebleven van dit ver- eigen belei t betrekkindme t historischgto e schepen kunnen leden. Mensen zijn er trots op en besteden veel tijd en ontwikkelen. bewaret moeithe n historischn eaa n va e schepen inzee d n t .Aa De economische aspecten van het scheepsbehoud zijn zeker en doorzettingsvermogen van enkelingen is het behoud van niet te verwaarlozen. De eigenaren van deze gerestaureerde veel schepe dankene nt verhalee D . n ove Zaanse d r e stoom- schepen hebben samen zo'n miljard gulden besteed aan het schepen en 'bruine vloot' vertellen hierover, maar ook het verantwoordn weeee n i r e historische staat brengen hu n nva behoud van 'De Prins van Oranje' voor de Zaanstreek is in schepen. Daarin eigezijn hu n n uren niet meegeteldn i k Oo . dit verband een positieve ontwikkeling. de Zaanstreek zijn een aantal werven die regelmatig werken Behalv t behouhe historischn n ei dva e schepe liefde d n enka aan onderhoud van historische schepen. t uitdrukkinvoo t to schi k rhe poo g kome modelbouwn ni . Een vrijetijdsbesteding die voor velen bijna tot een volledige Een aantal plaatsen zoals Gouda, Leiden, Haarle Zierikn me - dagtaak is uitgegroeid, zoals het verhaal over jachtbouwer e hebbeze belein nee d ontwikkeld voo inrichtine d r n gva Porsius illustreert t schilderehe k - schepeOo n ui . n va ee s ni 'museumhavens'. Als Amsterdam zijn historische maritieme tinliefdn gva e voo t schiprhe aquarellee D . Fren nva d Boom kwartier heef Rotterdan e t m zijn waterstadn i moen k da , oo t getuigen daarvan. Zaanstreee d t historische watekd he nieun n ee r va w l ero accent krijgen. Landelijke erkenning varende monumenten e museumwerD e Zaansd l p kunneo fro e n Schanee n u zo s Maritieme geschiedenis zal deel moeten uitmaken van het spelen in een gemeentelijk beleid dat betrekking heeft op e Zaansd wer n va ke behoudsverenigingen. historische schepen en de ophaalbrug over de Houthavenkade Onlangs werden een internationale studiedag en een excur- in Zaandam kan een nieuwe functie krijgen in een te ontwik- t Projectbureahe n va e si u Industrieel Erfgoed (P1E) gewijd kelen Zaans nautisch kwartier. Misschien komt de Lage aa betekenie nd Zaanstreee d n va s s uniekal k industrieland- Hora ooit wee t leverto s 'roemruchnal t zeemanskwartier'!. schap scheepvaare D . s hieri onmisbaawa n t nee r elemenn e t Op het symposion in Gouda heeft de Federatie Oud-Neder- t behouhe j herinrichtin n bi t diende k da oo tt bijzondi n g-va landse Vaartuige nFONV( ) laten ziet eendrachnwa t vermag. dere landschap tot uiting te komen. Jur Kingma Voorplaat: Scheepsmodellen -versieringenen Zaansede uit Oudheidskamer achtergrondde op met Zaan. de Foto Peter Marcuse Deze uitgave kwam mede standtot door financiële bijdragen Reinthet Laanvan Fonds, Pont Meyer Westzaan Smiten Lo- gistics (Zaandam) bv. Druk: Drukkerij Knijnenberg, Krommenie. Vormgeving: Ruud WikjeRitbergenen van DE ZAANSTREEK EN HET DRAMA VAN DE B AT A VI A, 1629 De Nederlandse Verenigde Oostindische Compagnie, kortweg de V.O.C., heeftvanaf haar oprichting C.F.L. Paul in 1602 tot op heden de verbeelding geprikkeld. Tot haar einde in 1795 stimuleerden haar succes, macht en rijkdom tot navolging. Daarna bleef de fascinatie voor deze unieke handelsorganisatie een bron van gevoelens van nationale trots, object van studie en aanleiding voor een niet aflatende reeks van publikaties. Retourvloot maakt zich gereed voor de thuisreis te Batavia. De schepen zijn zo afgebeeldde dat emblema 's en de vlag van hun Kamer goed zichtbaar zijn (olieverfschilderij van anonieme meester, Stedelijk Museum Alkmaar) u nog blijkt een incident, een nogal dra- in de stedelijke handelscentra van de Republiek Nmatisch overigens rijke d bijn n t e ui , a en daar in zes Kamers: Middelburg, Rotterdam, twee eeuwen omspannende geschiedenis Delft, Hoorn, Enkhuizen en vooral Amsterdam, va t bedrijndi f voldoend massaam eo aane d l - haar steunpunten had gevestigd. dacht van het Nederlandse publiek te mobilise- ren. De ondergang van het V.O.C.-retourschip In oktober 1628 verzamelde zich op de Koop- 'Batavia' in 1629 op de westkust van Australië vaardersrede van Texel de najaarsvloot van de lotgevalleee nd haan nva r opvarenden, stonden Kamers van het Noorderkwartier van de V.O.C, weer volobelangstelline d n pi g doo dooe d r p t warea Kamere nd s Amsterdam, Hoor Enkn ne - van de indrukwekkende reconstructie van dit huizen. Deze vloot duidde men ook weieens aan schip te Lelystad door Koningin Beatrix in april met de term 'Kermisvloot ', omdat zij vertrok va jaart ndi . kermie d a Amsterdan n sva septembermn i . Deze nieuwe 'Batavia' is de schepping van Wil- Misschien hadde Kamere t Noordernd he n sva - lem Vos op basis van zijn interpretatie van de kwartier bij handelaren uit de Zaanstreek wel weinig bewaarg eno d gebleven scheepsboliw- t nodighe bestellingen eaa zeildoen naa n ke kundige gegevens uit de zeventiende eeuw.