t Stoom/ANNMe O 1961 Gezamenlijke uitgavtijdschriftee d n eva n van de Vereniging tot behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek in de Zaansteck en de Vereniging Vrienden van het Zaanse Huis.

AUGUSTUS 1995 NR20/ 135 SCHILDERS BEHANGERS MEESTER SCHILDERS nationale schilders school

schilderwerken Gespecialiseerd in: IJSBRAND KUIPER oostzijde 391 Hout marmerimitatin e - e zaandam telefoon 163084 Werkplaats: Zuideind3 e6 155 WestzaaB 1E n Tel. 075-280315

Cor Kolen Meubelen Uw adres voor een sfeervol interieur Westzijd4 e7 1506 EG Zaandam Zet alle zeilen bij om aan de groeiende Tel. 075-700848 vraag van degelijk Zaans timmerwerk te blijven voldoen. Telefoon (075) 177 984 Zaandam 1JN .HO U13 (Volgens de doorlopende paginanummmering van 'ANNO')

De Zaanstreek en het drama van de Batavia, 1629 1003 C. F.L. Paul

DeOostzanerjol 1009 B.B. Kloots Tastbare overblij fselen van de walvisvaart 1010 C. J. van Roon / G. Graas

geschiedenie D Alkmaae d n sva r Packet 1012 G J. Vis

Scheepsmodellen in Zaanse kerken 1016 S. de Jong Jacob Porsius leven ee , n lang jachtbouw 1018 A. Boes

Smit logistics, van beurtvaart tot internationaal bedrijf 1021 A. Boes verdwenen Ee n beelZaanse d n di e haven 1025 P. Marcuse Boes/A.

Vlootbouw in de 17e eeuw 1026 H. Roovers Zaanstreee D k dritelg eno t stoomschepen 1033 BoesA. Schuitj e varen, theetj e drinken 1036 JongC.de bruine D e Zaavlooe d p no t 1038 F. Panman De Zaanse binnenvaart 1042 J. Aafjes

Object te kijk: scheepsmodel van een beurtschip 1044 G.D. Horneman Culturele agend informatia+ e ove schrijvere rd s 1045

Colofon 1048

1001 VOORWOORD 'SKEP SKOITEN EE '

Het grootscheepse maritieme spektakel en volksfeest 'Sail 95 ' is voor de redacties van 'Anno 1961' en 'Met Stoom ' aanleiding om samen themanummereen makente over maritieme geschiedenis Zaanstreek. erfgoedde en van Deze geschiedeniszo is veel-omvattend keuze een boeiend, zo wij hebbenen dat moeten makenveelzo mogelijkom aspecten tonen.voorbe-te de Bij reidingthemanummerdit van kwamen zoveel gegevens over Zaansede maritieme geschiedenis 1996in boven,er of dat 1997, als het bezoek van Tsaar Peter aan Holland wordt herdacht, opnieuw een speciaal nummer uitgebracht kan worden. Met name op het gebied van de geschiedenis van de binnenvaart konden wij niet alles plaatsen. In de toekomst zullen wij dan ook zeker nog eens met een nummer over de Zaanse binnenvaart komen.

Ove t bladinhoue rd di n : dva De belangstelling onde bevolkine rd g voo nautiscs ron h ver- De zeventiende en achttiende eeuw worden in beeld gebracht leden is zó groot, dat een samenhangend gemeentelijk beleid door de verhalen over de Zaanse betrokkenheid bij het drama op dit terrein niet langer op zich mag laten wachten. De nota van de 'Batavia' en de geschiedenis van het bezoek van Witte 'Behoud historische vaartuigen Anno 1995', uitgebracht de With aan Zaandam. Terwijl de nog op vele plaatsen aan- door Intomar opdrachn i t tProjectburea he n va t u Industreel wezige resten van walvisbotten ons verwijzen naar de walvis- Erfgoed, kan hierbij een goede leidraad zijn. tijdt e gebruivaardi He . n kerkscheepjei n t kva l a k oo s i s eeuwegeefn e d t nou vee l informatie ove e relatie d d r n eva Op een symposium op 22 juni jl. in Gouda heeft ook de lande- gelovige scheepvaarte d t nto . lijke overhei erkennine dd g uitgesproken t behoudehe t da , n bedrijfsgeschiedenie D firme d n a va sSmi t t da toon n aa t van historische schepen een taak is voor ons allemaal. Daar- Zaanse bedrijven vaak eeuwenoude wortels hebben. Grot e'Nationaan ee s i e to l Register Varende Monumentent he n i ' veranderingen in het vervoer traden op aan het einde van de leven geroepen. De schatting is dat zo'n 1750 schepen hierin negentiende eeuw, toen stoomkracht algemeen gebruikelijk voor registrati aanmerkinn ei g komen. Daaronder vallen werd t wordDa . t geïllustreer geschiedenie d n daa e d n sva rivierklippers, kraken, zeilwherries, tjalken, Staverse jollen Packet. Het zware leven aan boord van de binnen- en nog zo'n veertig andere typen. Een veelvoud van de 1750 schepen blijkt uit het verhaal van een 'relatie-schipper'. Hoe historische schepe velp o es ni plaatse havenn ni grachten se n snel de veranderingen zijn gegaan, laat de foto van de - te zien als woonboot, opslagplaats of kippenhok. Wie er oog damse houthaven zien. voor heeft, ziet hieri gigantiscn nee h maritiem openluchtmu- Maritieme geschiedenis heeft niet alleen betrekkin grotp go e seum. schepen zulkp , o maa k e nietigoo r e scheepje Oostzanes sal r erkende D e historische schepen krijge Nederlann ni g der werfjee d jolle p hooipramee o di sn ne melkschuitjen ne s weinig faciliteiten. Het register is er voor bedoeld de lokale maakte natuurlijn ne dekschuite d p ko t werkpaarhe , e d n dva overhede instrumenn nee gevene t gronp o , d waarvan ee j nzi Zaanse binnenvaart. Er is nog veel overgebleven van dit ver- eigen belei t betrekkindme t historischgto e schepen kunnen leden. Mensen zijn er trots op en besteden veel tijd en ontwikkelen. bewaret moeithe n historischn eaa n va e schepen inzee d n t .Aa De economische aspecten van het scheepsbehoud zijn zeker en doorzettingsvermogen van enkelingen is het behoud van niet te verwaarlozen. De eigenaren van deze gerestaureerde veel schepe dankene nt verhalee D . n ove Zaanse d r e stoom- schepen hebben samen zo'n miljard gulden besteed aan het schepen en 'bruine vloot' vertellen hierover, maar ook het verantwoordn weeee n i r e historische staat brengen hu n nva behoud van 'De Prins van Oranje' voor de Zaanstreek is in schepen. Daarin eigezijn hu n n uren niet meegeteldn i k Oo . dit verband een positieve ontwikkeling. de Zaanstreek zijn een aantal werven die regelmatig werken Behalv t behouhe historischn n ei dva e schepe liefde d n enka aan onderhoud van historische schepen. t uitdrukkinvoo t to schi k rhe poo g kome modelbouwn ni . Een vrijetijdsbesteding die voor velen bijna tot een volledige Een aantal plaatsen zoals Gouda, Leiden, Haarle Zierikn me - dagtaak is uitgegroeid, zoals het verhaal over jachtbouwer e hebbeze belein nee d ontwikkeld voo inrichtine d r n gva Porsius illustreert t schilderehe k - schepeOo n ui . n va ee s ni 'museumhavens'. Als zijn historische maritieme tinliefdn gva e voo t schiprhe aquarellee D . Fren nva d Boom kwartier heef Rotterdan e t m zijn waterstadn i moen k da , oo t getuigen daarvan. Zaanstreee d t historische watekd he nieun n ee r va w l ero accent krijgen. Landelijke erkenning varende monumenten e museumwerD e Zaansd l p kunneo fro e n Schanee n u zo s Maritieme geschiedenis zal deel moeten uitmaken van het spelen in een gemeentelijk beleid dat betrekking heeft op e Zaansd wer n va ke behoudsverenigingen. historische schepen en de ophaalbrug over de Houthavenkade Onlangs werden een internationale studiedag en een excur- in Zaandam kan een nieuwe functie krijgen in een te ontwik- t Projectbureahe n va e si u Industrieel Erfgoed (P1E) gewijd kelen Zaans nautisch kwartier. Misschien komt de Lage aa betekenie nd Zaanstreee d n va s s uniekal k industrieland- Hora ooit wee t leverto s 'roemruchnal t zeemanskwartier'!. schap scheepvaare D . s hieri onmisbaawa n t nee r elemenn e t Op het symposion in Gouda heeft de Federatie Oud-Neder- t behouhe j herinrichtin n bi t diende k da oo tt bijzondi n g-va landse Vaartuige nFONV( ) laten ziet eendrachnwa t vermag. dere landschap tot uiting te komen. Jur Kingma

Voorplaat: Scheepsmodellen -versieringenen Zaansede uit Oudheidskamer achtergrondde op met Zaan. de Foto Peter Marcuse

Deze uitgave kwam mede standtot door financiële bijdragen Reinthet Laanvan Fonds, Pont Meyer Smiten Lo- gistics (Zaandam) bv.

Druk: Drukkerij Knijnenberg, Krommenie. Vormgeving: Ruud WikjeRitbergenen van DE ZAANSTREEK EN HET DRAMA VAN DE B AT A VI A, 1629

De Nederlandse Verenigde Oostindische Compagnie, kortweg de V.O.C., heeftvanaf haar oprichting C.F.L. Paul in 1602 tot op heden de verbeelding geprikkeld. Tot haar einde in 1795 stimuleerden haar succes, macht en rijkdom tot navolging. Daarna bleef de fascinatie voor deze unieke handelsorganisatie een bron van gevoelens van nationale trots, object van studie en aanleiding voor een niet aflatende reeks van publikaties.

Retourvloot maakt zich gereed voor de thuisreis te Batavia. De schepen zijn zo afgebeeldde dat emblema 's en de vlag van hun Kamer goed zichtbaar zijn (olieverfschilderij van anonieme meester, Stedelijk Museum Alkmaar)

u nog blijkt een incident, een nogal dra- in de stedelijke handelscentra van de Republiek Nmatisch overigens rijke d bijn n t e ui , a en daar in zes Kamers: Middelburg, Rotterdam, twee eeuwen omspannende geschiedenis Delft, , en vooral Amsterdam, va t bedrijndi f voldoend massaam eo aane d l - haar steunpunten had gevestigd. dacht van het Nederlandse publiek te mobilise- ren. De ondergang van het V.O.C.-retourschip In oktober 1628 verzamelde zich op de Koop- 'Batavia' in 1629 op de westkust van Australië vaardersrede van de najaarsvloot van de lotgevalleee nd haan nva r opvarenden, stonden Kamers van het Noorderkwartier van de V.O.C, weer volobelangstelline d n pi g doo dooe d r p t warea Kamere nd s Amsterdam, Hoor Enkn ne - van de indrukwekkende reconstructie van dit huizen. Deze vloot duidde men ook weieens aan schip te Lelystad door Koningin Beatrix in april met de term 'Kermisvloot ', omdat zij vertrok va jaart ndi . kermie d a Amsterdan n sva septembermn i . Deze nieuwe 'Batavia' is de schepping van Wil- Misschien hadde Kamert e Noordernd he n sva - lem Vos op basis van zijn interpretatie van de kwartier bij handelaren uit de Zaanstreek wel weinig bewaarg eno d gebleven scheepsboliw- t nodighe bestellingen eaa zeildoen naa n ke kundige gegevens uit de zeventiende eeuw. Zijn scheepsbeschuit geplaatst voor deze nieuwe uit- tijdenJ I t 'Bataviahe s p Saio dez 5 l - '9 l za e'zo reding, want in die artikelen begon onze streek mer ongetwijfeld aller aandacht op zich weten te zic langzamerhano hz d toc monopolieposin hee - vestigen. tie te verwerven. De Zaanstreek was, zij het in bijrollen, ook be- Het retourschip 'Batavia', nieuw gebouwd en trokken bij het drama dat zich meer dan drieën- uitgehaald door de kamer Amsterdam, vormde eenhalve eeuw gelede andere d n neaa kann va t er de kern van. Aan boord van dit schip met als de aardbol aan de oorspronkelijke 'Batavia' en schipper Adriaen Jacobsz., scheepte zich de zijn opvarenden voltrok. Daarop wat licht laten Vlaming Francisco Pelsaert in die als Comman- schijnen is het doel van dit artikel. vlooe d fungerenu deu n zo t rva . Francisco Pel- 161n i saer s 21-jarigp 6o wa t e leeftij assiss al d - In het eerste kwart van de zeventiende eeuw tent in dienst van de V.O.C, getreden en had was de Zaanstreek als industrieel-plattelandsge- zich in het Aziatische bedrijf opgewerkt tot de bie opkomsn di zeke d nieg t topha rno he n t -e t hoge ran opperkoopmann gva . punt van haar bloei bereikt. Direct betrokken bij Van 1624 tot 1627 had hij de leiding over het wereldomspannende d e handelsactiviteiten nva V.O.C, kantoo keizerlijks Agrae rt al t da , e stad de V.O.C. pioniersfase d e di , achteu en r zich van het Mogolrijk een centrale rol speelde in hadonzs wa ,e niet- k streeoo om , n kko niett Da . t handelsverkeehe Noord-Indian rva . Zijn waar- dat de V.O.C, een organisatie was die ontstond nemingen ove situatie rd e daa zijn re n observa-

1003 ties ove handelsmogelijkhedee d r - ge t di n nva in de Zaanstreek vernoemd: de 'Oostzanen', een bied voor de Compagnie vatte hij samen in twee jacht, 1629; de 'Westzanen', een jacht, 1629; de opmerkelijke schriftelijke adviezen. In 1628 '' fluitn ee , , 'Assendelft'1646e d ; n ee , keerd j naa ehi Republiee d r k terug, maa dria n r e pinas, 'Zaanstroom'e 1694d , , type niet bekend, maanden ontving hij al weer een nieuwe aan- 1785; de 'Oostzaandam', een hoeker, 1786. stelling van de Heren XVII. Ongetwijfeld ver- He kleinere d t zijs ndu eZaansn typeee e nedi wachtte Pelsaert met zijn snelle terugkeer naar plaatsnaam voerden. De prestigieuze retour- Azië zijn glanzende carrièr kunnee et n voortzet- schepen behoorden er niet toe. t 'Bataviae dramd he n n i ava n u ee ' zo j tenHi . Het geven van namen aan schepen die de hoofdrollee d n va n gaan vervullen. Zijn jour- V.O.C, in dienst stelde, was geen willekeurige naal ove dramatische d r e gebeurtenissee d p no zaak- Ad . Pietet e 170165n d to Damn 62va rva , westkust van Australië, neergelegd in het manu- vocaat van de V.O.C, en auteur van de 'Be- script dat hij de titel gaf "Droeviege daghaen- schryving Oost-Indische d n eva e Compagnie', teyckeningh verliesen schipint ons Bata-van vermeldt uitdrukkelij zijn ki n boe t reedkda n si via", is veruit de belangrijkste bron voor onze beginperiode d V.O.Ce d n Heree eva d , n XVII kennis over het gebeuren. Het werd met de re- het recht van het naamgeven van een schip voor tourvloot die op 18 december 1629 uit Batavia zich reserveerden. Voora zeventiende d n i l e vertrok, naar de Heren XVII in de Republiek eeuw gin voorkeun ghu r daarbij vaa t naakui r gezonden j name junZi .n i r in e 1630 kennis van. plaatsnamen. Nu bevind t V.O.C. t ziche he tn h i - archien fva t Algemeehe n Rijksarchie Haagn De e .t f et lag niet in de bedoeling dat de 'Assen- delft' ooit naar patria zou terugkeren. Andere retourschepen voegden zich bij de 'Ba- H Jan Pietersz kortn . Coenee t e onderme , - tavia': de 'Dordrecht' en "s-Gravenhage', even- breking Gouverneur-Generaal van!61 t 16298to , eens uitgerust door de Kamer Amsterdam, de had de Heren XVII er van weten te overtuigen 'Buren' uitgerust door de Kamer Enkhuizen, en V.O.Ce d t da , zic Azin hi ë niet moest beperken het jacht 'Kleine David', uitgerust voor reke- tot het naar de Europese markt zenden van kost- ning van de Kamer Hoorn. bare retourladingen met de zo gezochte Aziati- t interessanhe dezn s Vooi va s e t vlooron da t t sche produkten moesk oo , e tmaaz proberet da r n twee schepen deee d l s uitmaaktewa t da n e n- zich te ontwikkelen tot de grote commerciële en Fluitschepen. eerste keer dat dat gebeurde - die de naam van verkeersmacht in de interne Aziatische handel. Tot dit type behoorde een Zaans dorp voerden t ware He .Assene n'd - In die handel viel veel geld te verdienen. Coen de'Assendelft'. De delft', een fluit, en 'de Zaandam', een jacht. moest dan wel kunnen beschikken over de be- rondgebouwde achter- Deze twee waren ook uitgerust voor rekening nodigde mense schepenn ne Heree D . n XVII steven is een opvallend van de Kamer Amsterdam. Van de ongeveer volgden Coens voorste 'Assendelfte d n e l - be ' kenmerk. achttienhonderd schepen die de V.O.C, in de hoordschepee di dezn i t e to e n di interaziati - (Ets van W. Hollar, twee eeuwen van haar bestaan in dienst stelde sche scheepvaart en handel zouden worden in- 1647) werden er nog enige keren enkele naar plaatsen gezet.

1004 e fluit was als vrachtvaarder het beste type dat de Hollandse scheepsbouw toen D leverenn ko typt zees Di .e wa r rendabel te exploiteren. Het schip was goedkoop te bou- wen. Het had slechts een kleine bemanning no- dig -nog geen twintig man- en het beschikte over een flink vrachtruim dat niet verdeeld werd door dekken. Een opvallend kenmerk van dit typ eachterstevee d schi s pwa niee ndi t uitliep in een vlakke spiegel, maar in een rond achter- schip. eerste Ind zeventiende ed helfn va t e eeuw kocht de V.O.C, dit type liever, dan ze op eigen werven te bouwen. De V.O.C, had een voorkeur voor fluiten die waren ingezet op de zoutvaart in Europa. Het zout had waarschijnlijk het hout van de rompen zo geconserveerd, dat het daar- door beter bestand was geworden tegen het va- tropischn i n re e wateren nies i t t bekenHe . f do Zaanse scheepsbouwers V.O.Ce fluited n naa , leverden. Het kan mogelijk zijn geweest, want de scheepsbouw was rond 1630 in de Zaan- streek sterk in opkomst en de fluit was een type veer e watee t t l wordeu da rzo n gelaten. Waar- steven was voorzien van een vlakke spiegel. Een pinas of jacht. schijnlijk is het echter niet. De kans is groter Het kon in grootte nogal uiteenlopen, maar was Tot dit type behoorde dat de V.O.C, dit type uit Westfriesland (Hoorn) beter hanteerbaar dan de meestal grotere en de 'Zaandam'. Rond betrok. De V.O.C, nam haar eerste twee fluiten, vaak loggere retourschepen, maar daardoor juist middende het in en via de Kamer Amsterdam, in 1615 in dienst. goed bruikbaa onbekendm o r e kuste waten ne - tweede helft van de ren te verkennen. Het was naar bouw geschikt 17e eeuw komt de ty- Het vaargebie 'Assendelfte d n dva zicu zo h' om te worden bewapend, maar ook om vracht te penaam pinasin uitstrekke Mochn zuidwestelijke nva d p ao e vervoeren. Het was een manusje-van-alles. zwang voor jacht. punt van het Arabische schiereiland, tot aan*de Coe t typn r beschikdi steld ete k prijr oo e e p -o s (Ets Reinier Nooms, Molukke Indische d n ni e Archipel Uite d a - Vi . king te hebben voor zijn Aziatische bedrijf, 1650)ca. loopboeke V.O.Ce d n nva , t haaweteda re nw wan j warezi t staan ni t "omme goeden ee laste t naae d e mw schipper niee twi kennenn va , , haar voeren ende sich selfs te diffenderen ende de vy- met haar bemanning van 75 koppen op 2 juli j nodicomene t hi t d gan ha offenderent da n e " 1629 behouden op de rede van Batavia voor an- vooral in zijn strijd tegen de Portugese vijand, ker bracht. Van haar verdere lotgevallen in de de Engelse concurrentie en op de onveiligere Aziatische wateren weten we niets. Het jacht routes. 'Zaandam' dat met de 'Assendelft' van de Koopvaardersrede naar Azië zou vetrekken, et jacht 'Zaandam doos wa 'r zijn schip- paste als type ook in de hierboven genoemde per Zaankantee d , r Jacob Jacobsz Houte- doelstellinge Coenn nva . Hman van Zaandam, zoals Pelsaert hem in zijn "Droeviege daghaenteyckeningh int ver- r heerst enige verwarring ove t typrhe e liesen van ons schip Batavia " vermeldt, van het waarto 'Zaandame ed ' moet worden gere- IJ onder het toezicht van een Amsterdamse bin- Ekend. Bruijn stelt in zijn grote werk nenloods ove rd e naa Koopvaare rd - 'Dutch Asiatic Shippingn t ee schi di k t poo da ' dersrede gebracht. Schipper Jacob Jacobsz en fluiziju nzo t geweest echtes i t misvatn Da .ree - zijn schip 'Zaandam t drahe -n i ' zoudel ro n nee ting, die terug te voeren is op de schepenlijsten ma van de 'Batavia' toebedeeld krijgen. zeventiende va d V.O.Ce nd n i e di , e eeuw zijn Een streekgenoot van de schipper, Allert Jansz. opgesteld en die in het V.O.C.-archief van het van Assendelft jaa4 2 , r oud, reed keen see n i r Algemeen Rijksarchie Haan De gn i wordef - nbe Holland veroordeeld wegens moord, was ook waard.Deze lijsten zijn, voorzover het de sche- aangekomen op de Koopvaardersrede maar pen uit de eerste helft van deze eeuw betreft, scheepgegaan op de 'Batavia'. Hij had als 'bos- ve data rn o opgesteld, zondeopstellee d t rda r schieter', tegenwoordig sprekeartillen va e -nw over nauwkeurige gegevens beschikte. In ande- rist, kanonnier, of konstabel, dienst genomen bij re bronnen, o.a. het journaal van Francisco Pel- V.O.Ce Montelbaenstored e d j Bi . t me j hi s nwa saert, word 'Zaandame d t ' consequene d t me t andere lichten boorn ee naa n r dva gegaa n ne typebenaming jacht aangeduid ooggetuiges Al . , ove Zuiderzee rd e naa t grotrhe e retourschi- pge Commandeu vlooe d n t rwaartova Zaandae ed m naabrachtm he r t Azi vervoerenu da , ëzo k Oo . behoorde en opvarende van dit schip, kan Pelsa -roln gruwelijken ee ,ee u hi t dramzo j he n i ,a ert zich niet vergissen. Met de term jacht word tBatavie d n va a gaan spelen. in de zeventiende eeuw een totaal ander type zeegaand schip bedoeld, dat dan ook voor ande- Op 28 oktober 1628 stak de vloot van Comman- re doeleinden kon worden gebruikt dan een fluit. deur Pelsaer zeen i t , nada wine d t d voldoende Ee typenaane d jach s wa t m voo driemastn ree - naa t ooste rhe gedraais Koopvaarne wa d m do - schip dat vierkant was getuigd en aan de achter- dersrede en het Marsdiep te verlaten. De 'As-

1005 sendelft' en de 'Zaandam' hadden geen proble- men met de zandbanken die dit vaarwater zo apri2 p2 l 1629 verliet Pelsaertn ee a n , moeilijk bevaarbaar maken, maar het grote re- oponthou slechtn dva s acht dagee t m no tourschip 'Batavia', dat ook dieper stak, liep Overversen, met de rest van zijn schepen gronde d t konn aa He . , nada t wee vlos he t rwa t Kaa Goede pd e Hoop. Meestal bleve schee nd - gekomen, zijn reis vervolgen rede n d ep va O . V.O.Ce d pen nva , daa ween ree drief ko . Duins aan de zuidoostkust van Engeland, ging Pelsaert wilde waarschijnlij verloe d n -va t kwa de vloot voor anker, waarschijnlijk omdat de ren tijd zien in te lopen. Hij was van plan om win t Kanaa ongunstie he dt m passee o t l s g-wa volgens de Zeilinstructies uit 1617 van de He- Atlantische d re n ne e Oceaa bereikene nt e D . ren XVI Indische d I e Oceaan ove stekee rt a nvi "s-Gravenhage toed vlooe ha n'd l verlatena t . een oostelijke 42 e n koere e tussee s36 di e nd Ze was uitgeweken naar Zeeland, waar het re- breedtegraad liep, in de 'roaring forties'. tourschi novembe3 p po r aankwam. Misschien Hendrik Brouwer ontdekt dezp 161n eo i t e0da hat schidhe p zware averij opgelopens wa t He . breedte regelmatige westenwinden staan die een tenslotte najaar en herfststormen op de Noord- schip snel ove Indische d r e Oceaan voeren. Zijn kunnee ze schin nee p maagemakkelije t l ra n ki ontdekking betekende een revolutionaire verbe- ernstige problemen brengen. In mei zou de "s- tering van de traditionele route van de Portuge- Gravenhage' zijn reivervolgens spa rese D . t zen, omda reisduue d e z t r naar Azië aanzienlijk van de vloot van Commandeur Pelsaert bevond bekortte. zich op dat moment al in de Indische Oceaan. veilign ee p eO afstanAustralische d n dva e kust, toe t Zuidlannhe d genoemd, wilde Commandeur p 14 april bereikten de 'Batavia', de 'Bu- Pelsaert zijn vijf schepen naar het noorden laten ren' 'Dordrecht'e d , 'Assendelfte d , n e ' afbuigen om met behulp van de zuidoostpassaat Ode 'Zaandam' Kaa Goede pd e Hoope D . Straat Soend vandaan ae r Batavi bezeilene at . zonden da t rto problemes reiswa n verlopen, Daar verwachtte Jan Pietersz. Coen hem, die de hoewel Pelsaer zeilinstructiee d t Heree d n nsva manschappen, schepe voorraden ne Pelsaertt nui s XVI genegeerdd Iha meen ee , r oostelijke koers vloot goed kon gebruiken, omdat hij in oorlog gevolgd ha d lang kuse Afrikn sd e d va t n e a was met de sultan van Bantam en met de vorst Bocht van Guinee had aangedaan om te verver- van het Javaanse koninkrijk Mataram. sen in plaats van de koers over het voorgeschre- ven 'karrepad' naar de evenaar aan te houden en t nooihe s ti gekomen.Waarschijnlijr ve o k door te varen naar de Kaap. Misschien was dat mede door kwaadaardige opzet van de Z schippe onderkoopmae d n re e d n nva de oorzaak voor het feit dat zijn vloot twee maanden langer over dit deel van het traject 'Batavia', die samenzweerden om het schip over deed dan toen gebruikelijk was. te nemen, raakte het vlaggeschip uit de vloot. Aan boord van de 'Batavia' was de verhouding vlooe Pelsaern D va t t verloo Indische d p ro e tusse schippee nd r Adriaan Jacobs Pelsaertn ze , Oceaan het verband en ieder schip zocht op ei- die doo conflicn ee r t tijden vorign ee s e reil sa gen gelegenheid zijn eindbestemming. was vertroebeld, zeer gespannen geworden. Op 3 juli bereikte schipper Jacob Jacobsz Hou- Jacobs daad zha r aanleidin gegevee gto n door tenman van Zaandam na een reis van ruim acht zich tijden t oponthouhe s Kaae d n p daa o.a j bi . maande t zijnme jacht Straat Soenda tussen een bezoek aan andere schepen, waaronder de Sumatra en Java. Het schip bevond zich toen in 'Zaandam', ernsti misdragene gt . Pelsaerg za t het gezelschap van het grote retourschip 'Frede- zich zelfs gedwongen Jacobs berispee zt t to n ne rik Hendrik Kamee d n va r' Zeelandn ee t da , de orde te roepen. zeer snelle uitreis van iets meer dan vijf maan- De weg van Neder- Het jach Hoornn va t 'Kleine d , e David' onder gemaakded twen ha va e n andere t e V.O.C.- land naar Batavia na command schippen ova r Kornelis Franszd ha , schepen die van Suratte kwamen, dat aan de 1616 de vloot van Commandeur Pelsaert inmiddels noordwestkust van India lag. (uit:BataviaDe te verlaten, omdat zij bestemd was voor Paleacatte water) in India. Het moet schipper Jacob Jacobsz. vreemd te moede zijn geweest , morgens toe' j nhi s vroeg op 3 juli in Straat Soenda werd gepraaid door een scheepsboot, waarin zich achtenveertig overlevenden bleken te bevinden van de 'Bata- kleinn ee j ehi via'twee di ,e maanden geleden verlorend ha g oo .t uiOndehe t inzittendee d r n bevonden zich Commandeur Pelsaert en schip- per Adriaan Jacobsz Kaae d zice o n pz di , h aa had misdragen. Jacobsz5 . 8 'Zaandam'e beza d l a p o k t oo e di , opvarenden aan boord had, in vergelijking met de andere schepen minder mogelijkheden om de in slechte conditie verkerende schipbreukelingen vangene t p o . Deze hadde tochn drin nee va et

route Batavia weken ove Indische rd e Oceaan ni achteg ru e rd route open boot open ee nweinie t boot me tg voedse drinkn e l - route Sardam water 'Bataviae maann D . ee s d wa tevoren' , 's morgens vroeg op 4 juni, op de rotsen gelopen,

1006 Schipbreukde van Batavia. Gravure uit 'Ongeluckige Voya- gie van 't schip lata- via' 1647 (uit: De Batavia te water)

ergens op de kust van het Zuidland en vergaan. saat en de zeestroming in, veilig langs de onbe- Pelsaer zijn e t n schipbreukelingen werden naa kend t Zuidlanehe kusn va t brengee dt p o t nto 'Frederie boord n dva k Hendrik' genomen. Daar breedte d e waa 'Bataviae rd - ondege n s te ' rwa werd hij begroet door de Extraordinaris Raad gaan t kostt tweHe m . ehe e maanden. van Indië Crijn van Ramburcht, die Pelsaert en Pelsaert noteerde in zijn journaal dat zij "met andere d e schipbreukelinge alla nn e ontberingen het jacht Sardam op den 17 den deser (septem- hartelijk opving en naar Batavia bracht. Ook ber) naer vele uytgestane perykelen, ontrentt ' schipper Jacob Jacobsz. bracht zijn 'Zaandam' Hooge Eijlandt wrack't mijlen2 van gearri- naar Batavia, waar hij 's avonds 7 juli voor an- veerd j zij Bi zijnn . terugkee" t eilandi t p ro dda ker kwam. Op de rede trof hij de 'Assendelft', deel uitmaak Houtmane d n va t s Abrolhos werd die als eerste uit de vloot van Pelsaert een paa tijp ro d t gewaarschuwne g hino j d voon ree dagen eerder, op 2 juli, was gearriveerd. Deze groep moordenaar achtergeblevee d t sui n beman- eenvoudige vrachtvaarders beschikte ovek noo r 'Bataviae d nin t hadden he g va e ndi ' gemunp o t goede vaareigenschappen 'Burene D . 'Dorn e ' - de 'Zaandam' en die tijdens Pelsaerts afwezig- drecht' wierpe ankejuln 0 1 hu i p rn o uit . heid meer dan 120 van hun medeopvarenden t olevemhe n hadden gebracht. Pelsaert wise z t oor schipper Jacob Jacobsz was een wel- ontwapenee t zettn ne gevangene ez . Vverdiende adempauze niet weggelegd. PelsaerCoen aa nd verslaha t g uitgebracht en deze gaf onmiddellijk bevel tot een reddings- operatie. Het jacht 'Zaandam' was het meest ge- schikte schi t voopda r handeschippen e s nwa r Jacob Jacobsz kreeg de opdracht zijn schip zo snel mogelij rustee t t ui n t lossee kt voo he n rne een reis die tot doel had het redden van de dren- kelingen van de 'Batavia', die op de kust van het Zuidland waren achtergebleve t bergehe n ne n De aankomsthet van ladine d overgeblevens n gwa va r e t vanwa . jacht Zaandam bij Het jacht werd bemand met 24 man. Dit aantal het Hoge Eiland. verschilt opvallen opva 5 t aanta8 he n t - va l dme Gravure uit Ongeluc- renden waarme uitreie d gemaaktt d ehe sha n Ee . kige Voyagie (uit: de bemanning van 24 man achtte men blijkbaar Batavia water)te voldoend verantwoorn ee t typ di vare e et m do n en daarmee dan ook nog zo'n zware taak tot een goed eind brengene et expeditie D . e stond onder Naast de verantwoordelijkheid voor de twee ta- leiding van Pelsaert. De opper- en onderstuur- ken die hij al had en die op zich al zwaar ge- Batavie d n va a schippe n m gingeo ma e - nme rJa noeg waren, zag hij zich geconfronteerd met cob Jacobsz te helpen de plek terug te vinden een derde: het onderzoeken van de gruwelijke waa 'Bataviae rd vergaans wa ' warek s Oo . nze gebeurtenisse zice ndi h hadden afgespeelp do duikers aan boord; vier uit Gujarat in India en de eilanden en het berechten van de schuldigen. twee uit de Republiek. Op 15 juli liet de 'Zaan- De Scheepsraad van de 'Zaandam' was het eni- dam' de rede van Batavia al weer achter zich. wettige g e dezinstrumenn i em taahe r t kte da t beschikking stond. Deze riep hij bijeen; schip- Jacob Jacobsz had als schipper de moeizame en r Jacope b Jacobs daas zwa r vanuit zijn aanstel- lastige taa zijm ko n schip tege zuidoostpase nd - ling automatisch een van de belangrijkste leden

1007 Pelsaert besloot naar Batavia terug te keren. Hij tweu n ed maandeha t wra plaate he d kn p no sva doorgebracht; langer blijve dezp no e gevaarlijke kust diende geen doel meer. De 'Zaandam' werd gereed gemaakt voo terugreise rd 4 7 e d ; overlevenden van de 'Batavia' kwamen aan novembe5 1 boorp o n de r wer t ankedhe r gelicht. Pelsaert liet koers zetten naar de kust van het nabij gelegen Zuidland, omdat hij daar als straf nog twee opvarenden van de 'Batavia' moest achterlaten. Ook wilde hij langs deze kust nog Van zevende moor- van. In deze Raad moest hij mede zijn oordeel eens naar zijn schippe t zijnrme vier metgezel- denaars werd eerst uitspreken over de wandaden die zijn streekge- len zoeken, omdat hij de kans niet uitgesloten de rechterhand afge- noot Allert Jansz Assendelfn va . begaad ha t n ne achtte dat zij daar na de storm verzeild waren hakt, daarna werden daarover vonnis wijzen. Deze bekende tijdens geraakt j zochHi . t tevergeefs. zij opgehangen, de tocht op de Indische Oceaan te hebben samen- (uit:BataviaDe te gezwore t schihe pm noveo e d nemee rt a n n ne Op 5 december 1629 keerde het jacht 'Zaandam' water) schipbreu hebbee t e kme n gewerk plane d n - aa t na een tocht van bijna vijf maanden op de rede onderkoopmae d nen nva n Jeronimus Cornelisz, van Batavia terug.De verdere lotgevallen nva door het vermoorden van minstens drie mede- het schip in Azië zijn niet bekend. opvarenden. Pelsaert legde aan Gouverneur-Generaal Jacques Schipper Jacob Jacobsz Zaandan va . m onderte- Specx verantwoording af over de door Jan Pie- kende mede het vonnis dat inhield, dat Allert tersz gegevem . Coehe n naa opdrach overn e t - Jansz van Assendelft voor zijn wandaden zou handigdzijk noo journaa m procese d ehe t me l- worden gestraft met verbeurdverklaring van zijn stukken, want Coen was op 20 september tijdens bezit en gage aan de V.O.C., en met het afhak- het beleg van Batavia, dat inmiddels ook al ken van zijn rechterhand, voordat hij ter dood wee opgebrokens rwa dysenterin aa , e overleden. zou worden gebracht door ophangin galge d n .gaa Op 2 oktober werd op het Robben Eiland van de egen verschillende overlevendet he n nva Houtmans Abrolhos aan zeven van de 'principa- drama van de Batavia werd het proces le moorders' de doodstraf voltrokken. Pelsaert Theropend. Enkelen werden opnieuw ge- tekende in zijn journaal aan: "Allert Jansz. van vonnist en bestraft, sommigen zelfs met de dood. Assendelft, ende meer andere, stierven mede Pelsaert overleefde zijn tocht niet lang. Ruim zeer Goddeloos ". een halfjaar na zijn terugkeer, eind augustus of begin september 1630 overlee Indien i j e dhi D . Voor zover het weer en de moeilijke duikom- kennij opdeewestkuse hi d e n sdi Ausdn va va t - standigheden het toelieten werd er hard gewerkt tralië tijdens zijn verkenningen met de 'Zaandam' aan het bergen van de lading. Uiteindelijk gingen voor de V.O.C, door zijn schriftelijke ver- slaagde bijnduikerm e no d an i allr se e geldkis- slagen niet verloren. Hierop greep men terug bij ten, tien in totaal, boven water te brengen met het opstellen van de 'Instructie' die Abel Tasman t anderwa g e no kostbare restante ladine d n gnva in 1644 meekreeg van de V.O.C, voor zijn ont- en een bronzen en een ijzeren kanon van ieder dekkingsreis naa t 'Zuidland'rhe . ongeveer anderhalve ton. Daarin wer kuse d di gestel t p nieto t sdda anders te vinde zijn "vuileu nda zo Custen, groene p 12 oktober gaf Pelsaert aan schipper landouwen seeren wilde swarte barbareIn- Jacob Jacobsz de opdracht om met de woonders, gelyck aent wel bekent verseylen van O 'Zaandame d boo n va t ' voo laatstn ree e 't schip Batavia en de daaruyt gevolchde gruwe- keer nog eens de omgeving van de eilanden af len en elenden, genoech gebleken, ende by die te zoeken naar delen van de lading die waren vant Jacht Sardam seylenint langs desselfs weggedreven j moesHi . tg nieda tn langeee n da r Custen, bevonden". is wegblijven. De schipper koos vier ervaren ma- trozen om hem te vergezellen en vertrok. De volgende dag stak er een stevige wind op die aanwakkerd t hardeto e oktobestorm5 1 p O . r ging deze pas liggen maar van de schipper en Geraadpleegde literatuur o.a.: zijn boot ontbrak toen ieder spoor. Pelsaert - Roeper, V.D. De Schipbreuk van de Batavia 1629, maakte zich ongerust en stuurde de schuit er tot Zutphen, 1993. tweemaal toe op uit om te zoeken. De boot met - Bruijn, J.R., e.a. Dutch-Asiatic Shippin e 17tth d hn gi an schippee d zijn re n vier metgezellen werd echter 18th Centuries dln.3 , haagn ,De , 1987. niet teruggevonden. - Dam van. P , , Beschrijving Oostindische d n eva e Compagnie, oktobe4 2 p f PelsaerO ga r- t no zoeke n he te p no . F.Wed . Stapel, 's-Gravenhage 1927-1954. teerde in zijn journaal dat schipper Jacob Ja- - Vibeke Roeper, Robert Parthesius, Lodewijk Wagenaar, cobsz van Zaandam en zijn vier metgezellen De Batavi watere at , Amsterdam, 1995. "met voorgaandeden storm omgeseijlt ofte - Posthumus Meyes, R. ed., De reizen van Abel Jansz. Tas- wegh gedreven zijnzal (... ) Godt Heerede will man en Franchoys Jacobsz. Visscher ter nadere ontdekking haere Zielen genadigh geweest hebben, amen". van het Zuidland, 's-Gravenhage, 1919.

1008 In het waterrijke gebied rondom Oostzaan is van meet af aan varend transport belangrijk geweest. 11.KlootB. s De ondiepe sloten en geulen noopten tot het bedenken van een rank en stabiel vaartuig met weinig diepgang. ontstondZo Oostzanerde jol. Over geschiedenisde helaasis weinig bekend. zekeris Wel dat er al generaties lang jollen in Oostzaan gebouwd zijn.

r wordt tot op de dag van vandaag zonder De originele jol heeft een voor- en achterpunt Eontwer f bouwtekeninpo g gewerkte D . waardoor hij makkelijk wendbaar is. Tegenwoor- vaardigheid en techniek worden nog dig is er vraag naar een platte achterkant voor steedpraktije d n i s k overgeleverd vaden va p , o r het bevestigen van een buitenboordmotor. zoon,van meeste knechtp o r . Vrijwel alles si handwerk l hebbea , looe jarer d l pn de i n nwe enige hulpmiddelen hun intrede gedaan zoals de decoupeerzaag electriscn ee , h rondzaagje d n e e boortol.

De bouw. Aanvankelijk werd eikehout gebruikt, doch toen diduue t t overgestapn r werme t s i dhe p o t tropisch hardhout Irok t Afrikaoui r wordE . g no t steed t oudsme e maten gewerkt duie e d d , n me voet. De originele bodemlengte van de jol is 16 voetgeeg no ,n vijf meter breedte D . variën ka e - re l naargelanna e wensee opdrachtgd d n va n - gevers en de bestemming. Nadat de bodem met de hand is uitgezaagd wor- spantee d n de n (krommers t houteme ) n pennen op de bodem vastgezet. De zijwanden worden eerst doon verhida rn middee t stempeln va l n i s de juiste vorm gebogen. Daarna worden ze met roodkoperen nagels vastgeze spantene d p o t . Eers onderste d t e wand e zgnd , . ondergangn e , Soorten. vervolgens overnaad bovenste d s bovengangf eo . Allereers e boerenjold r e s i t . Hiermee worden Tenslotte word t interieuhe t r afgewerkt, worden e melkbussed n vervoerd, lee gl terug heevo n n.e de ijzeren roeibeugels aangebracht en de jol in wintee loope Hed ve ta n tdoop ro r water omge- de lak gezet. stukken ve n weilan t veenweidegebiedhe n di , waarheen ze per 'plat' zijn vervoerd. Ook bij het vervoer van hooi wordt deze platte boot gebruikt. Veel smaller dan de boerenjol is de jagersjol, speciaal zo gebouwd om makkelijker door de rietkragen waar de vogels nestelen, te kunnen varen. Veel vraa r niee s tgi meer naar. Vooe d r bunjoe visserd r meee e di ls i sr ruimte biedn e t steedg no s wordt gebruikt. Tenslotte worde bestellinp o tweeg r ne no -k goo persoonsjollen gebouwd e mateD . n hiervan eerdee d wijken rva genoemdef na worden ne n l genoteerdwe s du . Voo t beoefenehe r n va n watersport word e Oostzaned t nauwelijkl jo r s gebruikt,al moeten er zo'n kleine eeuw geleden l eenwe s hardroeiwedstrijde gehoudee me n n zijn.

Veel scheepswerfjes en jollenbouwers zijn er niet meer in Oostzaan. Naar jagersjol len is wei- nig vraag meer en het aantal vaarboeren loopt terug. Desondank Oostzanee d l sza l geliefjo r d blijven bij natuurliefhebbers.

bronnen: - interview t jollenbouwesme r Hen Typhooe e Boekd d n i r n van 8-6-197 Zaanlandce d n 4e 24-8-1974n va r . - telefonisch interview met de jollenbouwer Siem llottentot.

1009 TASTBARE OVERBLIJFSELEE D N NVA WALVISVANGST

G. Graas Door Archeologischede Werkgemeenschap voor Nederland, afdeling Zaanstreek'De Omstre-en Roonvan C. J. ken' worden vaak sporen van de 17e en 18e eeuwse walvisvaart gevonden. In de expositieruimte oudeinhet Raadhuis Assendelftvan zijntalrijkede botvondsten bekijken.te

egelmatig worde j veldverkenningenbi n bagger werden grotere en kleinere wervels van door de Zaanse amateurarcheologen res- walvis ontdekt, alsmede enkele tussenwervel- Rten gevonden van de walvisverwerkende schijven en kleinere botten van vin en staart. industrie uit de 17e en 18e eeuw. Dit betreft in Deze botten zijn indertijd, waarschijnlij- af s kal hoofdzaak botmateriaal van de Groenlandse traankokerie d n vava l slooe d n i tj geworpen. walvis (Balaena mysticetus) en de Noordkaper grote Ind e botte aangetroffee ndi n werden- be , (Eubalaena glacialis). Ook door particulieren vond zic t spongieushhe e (poreuze) bot, hierin worden deze resten herkend en bewaard, gezien t knokenolieza . Door gateharde d n ni e buiten- de botten die je hier en daar in tuintjes ziet staan. wand en de gewrichtsvlakken van deze botten te Deze resten zijn als bijprodukt en met een be- boren, kon de knokenolie er makkelijker uit ge- paald doel doo walvisvaardere d r s meegebracht wonnen worden. Dit ging het beste nadat het van de jachtgronden in het hoge noorden. e t n t verwarmzo e bo d tij n n di ee doos t dwa rhe Het belangrijkste produkt wat deze schepen hangen. De knokenolie was een zeer fijne olie meebrachten waren de tonnen met het walvis- die ondermeer voor uurwerken werd gebruikt. spek, dat in de traankokerijen, waarvan er in de Zaanstreek zo'n 20 tot 30 hebben gestaan, werd adat de knokenolie uit het bot gewonnen verwerk t olieto t . Deze olie werd voornamelijk Nwas, werde bottee nd n vaa heks kal f o - gebruikt als lampolie. schurkpale t lan- he dge n i e n voove t rhe Van de tonnen en het spek is natuurlijk niets plaatst dergelijn Ee . k stu k60ee vonded n ri e nw meer over, maar waa traankokerijee d r n hebben jaren in Krommenie waar nu de Bertrand Rus- gestaan worden soms botten gevondene di , sell scholengemeenschap staat t bovenstHe . e waarschijnlijk met het spek zijn meegekomen vergaans wa t . bo ,t maagrone he d deen n i rd va l stun ruin halvn ee kva m ee g eno metes wa r ach- Bij veldverkenningen in 1990, in het gedeelte tergebleven. van de Westzanerpolder te Zaandam dat nog Ook in de Krommeniërpolder werden, bij veld- niet bebouwd is, vonden we op de randen van verkenningen uitgebaggerde d n i , e gronn dva nogan ee l geïsoleerd liggend weilane d n daa sloon ee t enkele grote botfragmenten ontdekt, veelzeggendGouwe d t me , e naam 'het Pruthuis', die afkomstig bleken te zijn van walviskaken. flinn ee k aantal botte walvisn nva . Doo t uithe r- De fragmenten waren afkomstig van een linker- baggeren van de sloten langs dit perceel, was rechterkaakhelfn ee n e zeen e t r waarschijnlijk veel bagget lanhe dp gedeponeerro dezn i n ede van één en hetzelfde dier.

Walviskaken tweeen botfragmenten in een Lagedijkde tuinaan te Zaandijk (foto G.A.Z.)

1010 Een walvisbot als gevelversiering (foto G.A.Z.)

In 1986 kwam er een bijzonder groot stuk bot in Oostzaan. Het bleken inderdaad flinke frag- tevoorschij t bouwrijhe j nbi p makee d n nva menten van walviskaken te zijn. De fragmenten Westzanerpolder in Zaandam. Het werd gevon- waren in slechte staat. Bij het schoonmaken van den doo bewone n woonboon ree ee e n d rva n aa t geboorde d één nva e gaten waa veeg rer l prun i t Papenpadsloot n vriendelijo z aa e t di di , s kwa zat, spoelde er een stukje half vergaan touw uit ons door te geven. Het was midden in de winter van 10 cm. lengte en 2 cm. dik. Dit stukje touw en zodoende konden we het loodzware stuk dat kan dus als bewijs worden gezien, dat de grote slen bedeks ee e t wa naa s Proe me ij t rd t - dikme boorgate t hee bo dooe nt ndi lopenrhe , buitee nd vincial verslepeng ewe . Toe t stunhe k ontdooid oliewinning vook oo , r bevestigin ophanginn ge g schoongemaakn e s wa deetn n bleeee va lt khe hebben gediend. een grote linker onderkaakhelft te zijn van de Groenlandse walvis (determinatie Breen Va , , ndere grote botten werden doo schee d r - Amsterdam). Er waren verscheidene gaten in meegebrachn pe t waarschijnlij- cu s kal . diametergeboorcm 5 n d,va waarschijnlijm ko A riosa, gezien de walviskaken die jaren- het stuk op te hijsen en er waren een aantal klei- lang in de Zaandijker Beeldentuin hebben ne gaten om er de olie uit te laten lopen. Deze gestaanoudp o n eziek afbeeldingeme tOo . n gaten waren niet geboord maarn wareee t nme van de ruïnekerk van Westzaan een walviskaak vierkant gesmeed puntig voorwerp aangebracht muue . d n r aa hangen. Ook in de omliggende dorpen en steden in Wa- ijdens de veldonderzoeken door de AWN terland worden dergelijke resten van walvis- TZaanstreek in Westzaan, werd op een per- vaart en traankokerijen gevonden. U kunt de t gebieceehe n i ld tusse J.Je nd . Allan- botvondste vaa n gereedschappenk e koo n zien straat en de Reef een botvondst gedaan. Langs in onder meer musea in De Rijp en , de waterkant van één van de binnensloten werd in het biologisch lescentrum het Heijmansmuse- een groot fragmen walviskaan ee n va t k ontdekt, t Darwinparhe n i , um Zaandame kt natuurn e , - waarui rechthoekin ee t g gedeelt gezaagds ewa , lijk bij ons in Assendelft. waardoor het bot duidelijke een constructieve functie heeft gehad. Een andere vondstmelding kwam uit Zaandam; er zouden grote botten liggen bij een nieuw aan- gelegde brug in het recreatiegebied het Twiske,

Groot kaakfragment, de originele lengte van de kaak was on- geveer 4 meter.

1011 DE GESCHIEDENI ALKMAAE D N SVA R PACKET

G.J.Vis maritiemInhet Zaans themanummer, gelegenheidter dat 'Sail verschijnt,van 95' past zekereen bijdrage over de geschiedenis van de Alkmaar Packet. Want de schepen van de Alkmaar Packet hebben periodede 1864in van 1950 tot opvallende een gespeeld rol vervoer het in vanpersonenen goederen in het gebied Alkmaar- Zaanstreek-Amsterdam.

Alkmaae d e di n r Packema e t heef- ge t loo e I187n d p va t 1870to 4 volgeg no r ne stich groon e t t gemaak Cornelis i t s Bos- twee schepen, namelijk de 'Alkmaar Packet 3' Dman geweest, geboren te Akersloot in en de 'Alkmaar Packet 4'. U ziet, over de na- 1830 j woondHi . Alkmaan ei daad t ha rme n re men van de schepen doet Bosman niet moeilijk. zijn vader, Dirk Bosman zoutziederijn ee , e d , De schoorstenen waren zwart. Later, tegee nd 'zoutkeet', zoal t bedrijfishe familie nd e werd eeuwwisseling, waren de schepen wit, evenals genoemd. Kennelij vadeg n i kza t r wa Dir l kwe de schoorstenen, waarvan de bovenste 50 cm zijn zoon, schoolopleidine wand a n t g mocht een donkergroene kleur kreeg. Cornelis 'verder leren'. Nu, Cornelis stelde zijn route d p e O Zaandam-Amsterda conn ee -r e ms i vaders verwachtingen niet teleur j slaagdhi ; e Zaanlandsche d currenl we n e t e Stoomvaart voo t examerhe landmetern nva . Maa l spoea r - Maatschappij t bedrijda k f Oo word. t overgeno- dig blee t Corneliskda ' ambities verder reikten, men en daarmee komt Bosman in het bezit van meer in zakelijke richting gingen. Na de dood raderboon ee t clipperstevenme t , genaamd van zijn vader runt Cornelis de firma D. Bosman 'Prin Oranje'n sva t schiDa .beduiden s pi d gro- Zoon& , inmiddels omgeze commandin ee n i t - toee d nn bestaandda r te e Alkmaar Packetboten. taire vennootschap, verder. In 1882 krijg 'Prine d t Oranjen sva nieuwn ee ' e In 186 4schroefstoombootn koopee j hi t t me , stoommachine tachtige e t eindd he n n eva aa r n E . t doehe l daarmee persone goederen ne gaae nt n jaren doet het schip dienst als reserve voor de vervoeren t schiHe . slechts pi mete8 s2 r lang. veerdienst Enkhuizen-Stavoren. Maar schepen van grotere lengte kunnen niet De zaken gaan goed diense D .Alkmaa n va t p ro doo sluie rd Zaandae st m geschut worden. Amsterdam wordt uitgebrei afvaarn ee t tdme Vandaar die beperking. Er wordt gevaren op de di morgens e' Amsterdat 09.3ui m sr o 0uu m route Alkmaar-Zaanstreek-Amsterdamg da r pe , naar Alkmaar vertrek namiddags ' n e t m so één dienst. Vertrek uit Alkmaar om 08.00 uur, 14.30 uur weer naar de hoofdstad terugvaart. reisduur 3 uren. Voor de terugreis vertrekt de Voor het onderhoud van de schepen wordt ge- boot om 16.00 uur uit Amsterdam. Het reisgeld bruik gemaakt van de werft Hondsbosch' te Ie kajuit bedroeg 75 cent, 2e kajuit 50 cent per Alkmaar, gelegen tegenove aanlegsteigee rd r persoon. van de Alkmaar Packet. Deze werf is eigendom bescheiden Ee n begin dus. Maar reed 186n si 6 van de C.V. D. Bosman & Zoon. Het blijft in komt er een tweede boot bij en wel de 'Zaan- familiee were d di fp wordeO . schepek noo n stroom III' van de firma C. & J. Avis te West- gebouwd, o.a t s.s.he . 'Trio' vrachtboon ee , t zaan. Ook Avis is reder en heeft een bootdienst voor de goederendienst, welke dienst driemaal van Zaanda Alkmaarp mo . Bosman neemt da t per week een reis naar de hoofdstad maakt en Passagiers wachtend bedrijf ove herdoopn re 'Zaanstrooe d t m IIIn i ' vice versa. om aan boord te gaan 'Alkmaar Packet 2'. Het schip is van ongeveer van de 'Alkmaar'bij gelijke afmetinge eerste d s enal boo Bosn va t - route d Alkmaan p eva O r naar Amsterdam zijn de aanlegsteiger in man t laatstDi . e schip voert inmiddel naae sd m aanlegsteigers gemaak passagierm o t goeden se - Wormerveer-noord van 'Alkmaar Packet l'. boorren naa nemee dt n zettenc.qe t f a . . Deze steigers zijn: Akersloot t pontveehe j bi - r Marken Binnen - aan de Markervaart Knollendam Oost - achte N.He rd . Kerk Wormerveer Noord - Noordeinde bij de Marktstraat Wormerveer Zuid Dubbel- e Buurt Zaandijk - Lagedijk tegenover de Parkstraat Koog aan de Zaan - Raadhuisstraat Zaandam Oostzijde - bij het Ruiterveer Zaandam Westzijdm Da e d ej bi - Zaandam Voorzaan - bij het Vissershop Amsterdam - De Ruyterkade

In verbanmodderbann ee t dme vooe kdi e d r steiger steigee lagd s ,i Zaandije rt k later komen te vervallen.

1012 n 1882 word t werkgebiehe t d uitgebreid. dragen aan zijn zoon, Mr. W.C. Bosman, die Bosman heeft het oog laten vallen op het deze taa t 193kto 8 heeft uitgeoefend. Iveer van Texel naar Den Helder. De dienst wordt onderhouden doo raderbooe d r r 'Adn ava Maa weeu rn r terug naa stamlijne rd . Vooe rd Holland'. Voor de regelmatige uitoefening van dienst Zaandam-Amsterdam word 'Alkmaae d t r de dienst is het nodig dat er een tweede boot als Packet 6' gebouwd, een belangrijk groter schip reserv vallee 'Ade t d n j komti s a ebi nal m O . dan de voorgangers, voorzien van een promena- van Holland' voor reparati schoonmakef eo n dedek en geschikt voor 200 passagiers. Het schip van de ketel, tijdelijk uit dienst moet. Veelal is gebouw werf'Feyenoorde d p do Rotterdame t ' . zeilvlen ee n tva gebruin werda r de k gemaakt, Later 1909n i , , word 'Alkmaae d t r Packe' 6 t maar de overheid wilde dat niet langer toestaan. omgedoopt in 'Prinses Juliana' en ingezet op de Voor de toenmalige pachter van de dienst was dienst van Harlingen naar Terschelling. zwarn heee t e lasovem o t r zo'n reservebooe t Een verheugend feit is de opening van de nieuwe kunnen beschikken. Voor Bosman ovee di , r meer- slui Zaandame st Wilhelmina-sluise d , 4 2 p o , dere schepen beschikte, was die verplichting oktober 1903. De lengte van de sluiskolk is 120 minder zwaar. Bovendien liet hij op de werf m, de breedte 12 m en de diepte 3,70 m. t Hondsbosch" s.st .he ' 'Graaf Willem' bouwen, Maa datzelfdn ri e jaar 1903 krijgt Bosmat nme welk schip dan behalve op de dienst naar Am- een geduchte concurrent te maken, namelijk de sterdam Texelse d p nodio o z ,ek diensgoo u zo t rederij Verschure, exploitan veln va te stoom- kunnen varen. Maar die vlieger ging niet op, bootdienste Zuiderzeee d p no . Same t enkenme - want door de geringe afmetingen (28 m lengte le welgestelde inwoner Zaandan sva m richt in verband met de sluis te Zaandam), bleek het Verschur Zaandamsche ed e Stoomboot Maat- schip niet geschikt voor de vaart op het soms schappij (Z.S.M.) op en deze maatschappij laat ruwe Marsdiep kwar E . m voorn Texeee s du l aan de Kinderdijk twee mooie dubbeldeks salon- andere reserveboot, maa geschiedenie rdi s valt bote t ntrajec bouwenhe p o t Zaandam-Ame di , - buite t artikel t di raa n he mn va . Maada e rho sterdam worden ingezet t zij 'Zaandae nd He . m ook, Bosman pach t veehe t r naar Texe 1882n i l , I' en de 'Zaandam II', die in rederskringen veel leidt deze dienst aanvankelijk zel draagn e f e di t opzien baren. Het wordt een hele strijd, waarbij taak later ove zijn naa r zoo J.Pr nM . Bosman. tarievee d n zwaar onder druk kome staane nt . En om het verhaal over Texel nu meteen maar af Een retourtje kost tenslotte nog maar 8 cent. te maken, voor Bosman eindigt het pachten van Voo . BosmarC nietr e t snzi tweandern da ep so het veer in 1909. Op het eiland is een beweging nog grotere, mooiere en snellere schepen te ontstaan, die tot doel heeft de zeggenschap over laten bouwen Zaandamse d e di , e botee d n ni de veerdienst in handen te leggen van de inwo- schaduw kunnen stellen. ners van Texel. Een grote rol speelt hierbij de Texelse arts Dr A. Wagemaker en het streven p 9 april 1907 zijn C. Bosman en zijn wordt tenslotte met succes bekroond. vrouw Geertj Grooe ed jaa0 t5 r getrouwd. OHet huwelijk werd gezegene d t dme vela N e onderhandelingen kom decemben i t r overeenkomsn 190ee 9 t stanto t d waarbie d j geboort achn eva t zoon vien se r dochtern se Alkmaar Packet de raderboot 'Ada van Holland', deze gouden bruiloft wordt uitgebreid gevierd de gebouwen en het postcontract overdraagt aan in de 'Unie' te Alkmaar. de inmiddels opgerichte TESO, Texel's Eigen In het bruiloftsjaar wordt de rederij onderge- Stoomboot Onderneming, voo t bedrahe r n gva brach zojuise d n i t t gestichte N.V. Alkmaar ƒ28.000,-. Packet. De zoon Mr J.P. Bosman wordt directeur terwij oprichtee d l . BosmarC n president-com- In 1886 schrijft Bosma voon ni t pachte rhe n nva missaris wordt t aandelenkapitaaHe . l bedraagt de nieuw te openen veerdienst Enkhuizen-Stavo- ƒ 600.000,- en de aandelen krijgen beurs-notering. ren. Bosma laagste d s ni e inschrijven aa n e r gebeurr E meeg rederie no t1907d n ri r n Zu jVa . wordm he diense d t t toegewezen wordt Di n . ee t Mühlen word veerdiense td t Harlingen-Terschel- grote stap. Er moeten grote veerboten worden ling/Vlieland overgenomen t trajecdi p tO . gebouwd, personeel moet worden aangeworven wordt de raderboot 'Minister Kraus' (gebouwd enz. Maar het lukt. Hoewel niet zonder moeilijk- op de werft Hondsbosch') ingezet, samen met heden, want in 1888 varen bij dichte mist de de reeds eerder genoemde 'Prinses Juliana' (ex beide veerboten 'Holland' en 'Friesland' op el- 'Alkmaar Packet 6'). In 1923 wordt de Terschel- kaar, waarbij de 'Friesland' zinkt. linger dienst overgedaa rederie d n naa j Doeksen De in het begin van dit artikel genoemde 'Prins & Zn. te West-Terschelling. van Oranje' t reserveschiphe , , komvaarte d n i t , De nieuwe schepen voor de dienst Zaandam- maa vees i r langzaae t l diense d m o t volgens Amsterdam zij 190n ni 8 gereed gekoment He . dienstregeling te varen. Er worden zeer snel zij s.se nd . 'Czaar Peter 'Prinn e 'Oranje' n sva , twee nieuwe veerboten gebouwd, de 'Groningen' gebouwd bij de Nederlandsche Scheepsbouw en de 'Friesland', terwijl de 'Holland' dan reser- Maatschappi Amsterdame t j j hebbeZi . n nee veschip wordt. breedtn e ee 7,3D n n . e e va 0m m 2 lengt5 n eva In 1895 vindt een herziening van het pachtcon- schepen hebbe machinevermogen nee 5 37 n nva tract met de H.Y.S.M, plaats, waarbij het eigen- ipk, bieden plaats aan 1500 passagiers en kun- dom van de veerboten overgaat naar de Holland- nen 10 ton stukgoederen meenemen. Het zijn sche Spoor, terwij uitoefenine d l diense d n tgva opvallend mooie dubbeldeksschepen, luxueus in handen van Bosman blijft. Later heeft Bosman ingericht, die de concurrentie met de 'Zaandam I' de leidinspoorwegveerdiense d n gva t overge- en 'Zaanda ' zondemII r meer aankunnen.

1013 m.s. Stierde opin Zaan wachtendop opengaanhet de van spoorbrug

191n 3 Z.S.M e wordd t me t, overeengekomen 'Koningin Wilhelmina diense d ' IJmuidep o t n Igeen dubbele diensten mee varee n rt i n ne verzorgen. 1920 ontstaa belangengemeenschan ee t t pme Bij mooi weer maken veel strandbezoekern sva gelijke tarieven. De 'Zaandam F en de 'Zaan- de bootdienst gebruik. Hemelvaartsdag en de dam II' zien we nu ook varen op het traject naar beide Pinksterdagen kunne voon t bedrijnda rhe f Alkmaar, terwij 'Czaae d l r Peter'Prine d n e s' hoogtijdagen zijn. De aantallen vervoerbewijzen van Oranje' de dienst Zaandam-Amsterdam worden dan aan huize Bosman gemeld. Bij gun- voo rekeninn rhu g nemen. stige cijfers flesjwordn ee r ee t opengetrokken, De vlootvernieuwing gaat verder. In 1913 komt terwij tegenovergesteldt he n i l e geval steeds weer t m.she . 'Alkmaar' driedekken ee , overae rdi n i l het idee naar voren wordt gebracht om in plaats landn de e veel opzien baart t schiHe . p heeft drie van boten een bioscoop te gaan exploiteren. schroeven, die elk door een ruwe-oliemotor van Naas passagiersschepee d t n lever transactie d t e 90 epk worden aangedreven. Boven de fraai in- met Gebr. Goedkoop ook twee motorvrachtboten gerichte salons bevinden zich drie dekken, op, namelijk de 'IJmuiden Expres' en de 'Am- plaats biedend aan totaal 1.300 passagiers. In sterdam Expres'. Deze vloot bestaat nu uit acht verban geringe d t dme e Zaae dieptd n n eva schepen. heef t schi diepganhe n t pee slechtn gva s 1,5. 6m Mede daarom wordt voor motorvoortdrijving erwijl de kleine passagiersboten lang- gekozen t gewich stoomketee He .d n va te d n e l zamerhand worden verkocht voor e e s i ,rd kolenvoorraad wordt op die manier uitgespaard. TAlkmaarse dienst nog behoefte aan een schroevee D n hebbe middellijn nee 1,2n nva . 4m moderne grote salonboot en zo wordt besloten t m.s(1923 boue he d .n t 'Stieropwva )to e d j bi ' NEerste ad e Wereldoorlog word 192n i t e 0d Haarlemsche Scheepsbouw Maatschappij. Uiter- dienst Amsterdam-IJmuide rederie d n nva j Gebr. lijk lijk e 'Stieropd t 'e 'Alkmaar' d vee p o l , Goedkoop overgenomen, inclusief schepen ne maa iets i r s minder bree heefn de t twee dekken. Liggend Ruy-de aan gebouwen. Deze schepen zijn de stoomboten uitrustine Maad t rwa inrichtinn ge g betreft doet terkade te Amsterdam 'Prins Hendrik' (1920), 'Koningin Wilhelmina' de 'Stierop' beslist niet onder voor de 'Alkmaar'. van links naar rechts (1906) en 'Prinses Juliana' (1878). Dit laatste Voortdrijving doo r schroefn middeéé n va l, s. s. Prins Hendrik schip, dat in 1916 een ingrijpende verbouwing gekoppeld aan een 280 epk Kromhout-motor. m.s. Alkmaar en modernisering heeft ondergaan, wordt inge- Met de 'Stierop' is de uitbreiding van de vloot s.s. Czaar Peter diense d p o t t naaze r Alkmaar driedekkee D . r voltooid. s. s Zaandam I 'Alkmaar' gaat met de 'Prins Hendrik' en de ntussen tije d , d staat nie t spoorlije stild s i , n IAmsterdam-Alkmaar geëlektrificeerr e n de t trajecword di starrn p o ee tt e dienstregeling met sterk verkorte rij tij den ingevoerd. Het wegen- net wordt voorzichtig uitgebrei verbetern de n de e autobud s doet zijn intredet trajeche p tO . Zaandam-Krommenie rijdt ieder kwartier een autobus nien Alkmaae d ka t t t anderda He . n r sda Packet hierva e gevolgend n ondervindt. Veel erger nog is de crisis in het zakenleven die aan het eind van de twintiger jaren alom diepe won- Alkmaae d j bi slaatn k t de r oo he ,Packet u n n E . vervoer zo terugloopt zijn de tarieven eigenlijk /Alkmaar0 -PackeK' h laage t . Maa verhogingen aa r jarene valdi nn i t nie t denkenverkopee t he n schepen Aa . nva n

1014 evenmin, want andere rederijen verkere- ge n ni teur, tevens belast met de voorbereiding tot liqui- lijke omstandigheden. t bedrijfhe dati n eva . In 1934 word tramdiense d t t Alkmaar-Egmond oktobe5 1 p O r 1950 word t bedrijhe t f gestaakt. gestaaktdagjesmensen aa m O . n voot rhe Egmondse strand toch een mooie verbinding te bieden opent de Alkmaar Packet een autobus- Geraadpleegde bronnen: dienst van Akersloot naar Egmond, die aansluit op de aankomst van de boot uit Amsterdam. Het - Alkmaarsche Courant van 16 oktober 1956 ide goeds ei , maa t succerhe s blijft uit. " 30juli 1978 " 15 januari 1986 Om de goederendienst sneller en flexibeler te - Stoomtrams rond Alkmaar, waari zeen nee r uitvoerigj ebi maken vrachtautodienskomn 193n i ee r 7 e t t drage ove t reile rhe Alkmaae zeilen d ne n nva r Packes i t van Alkmaar naar Amsterda omgekeerdn me . opgenomen, geschreven doo . KokrJ , uitgeverij Pirole at t uitbreke Maahe oorlo e t d n rme 194n gnva i s i 0 Schoorl. ISB. 9 6450 N9 3 502 het daarmee snel afgelopen. Vrachtauto'n se -Texelstroom, geschiedeni technien se stoomvaare d n kva t boten worden gevorderd e stoomboted t Me . nO Texelp o , beschreve getekenn ne d door W.J.J. Boot, uitge word beperktn ee t e dienstregeling gevaren. verij bv/vh Langevel Rooye D Burgn d& De , , Texel. Vervoersaanbo r veelae l omdas di we l t andere eeun Ee w - spoorwegveerdienst Enkhuizen-Stavoren, door vervoermiddelen zijn uitgevalle f gestaaktno . F. Boom, W.J.J. Boo W.Gn e t . Klein, uitgeve Bataafsche D r e In 1944 worden de 'Czaar Peter' en de 'Alkmaar' Leeuw, Amsterdam, ISB / NUG 2 670 0 N8 9 I713 645 . door de ondergrondse in het Y tot zinken ge- bracht teneinde te voorkomen dat de schepen zouden worden gebruikt voo t vervoerhe n rva Prins van Oranje voor sloop behoed bij razzia's opgepakte Amsterdammers. Prine OranjD n sva e werwere d 190n p dfi o 8 van de Nederlandsche Scheepsbouw Mij. op oorloe d a g zij ontvangstee nd n aanvanke- Oosterburg in Amsterdam gebouwd voor de lijk niet onbevredigend e oorlogsD . - Alkmaar Packet. Het schip werd in 1950 ver- Nschade wordt afgewikkeld t anderMe . e kocht aan Rotterdamse eigenaars en herdoopt beurt vaartrederij en wordt in 1947 de Neder- in Jaffre I. Later werd het schip omgebouwd landse Beurtvaart Unie opgerich t doehe lt me t t motorschipto hutten va , n voorzie omgen ne - het goederenvervoer over meerdere veren te doop t Ladto t y Margaret. vereenvoudigen, te versnellen en de kosten er- In 1971 werd het schip verkocht aan de firma verminderene t n va . Echter l spoedia , g blijkt da t Smit Woudricheme st haae ,di r onde naae rd m de samenwerking in de N.B.U. veel te wensen Moezelstar I op Rijn en Moezel exploiteerde. overlaat 194n I . 8 wordt beslote t goederennhe - Aangekocht door Stichting 'het Saene t ' vervoe beëindigene rt t passagiers. Maahe k roo - Zaandijk kreeg het schip de oude naam Prins vervoer op het traject Zaandam-Amsterdam van Oranje terug en deed dienst als varend loopt sterk terug proefneminn Ee . t kleigme n tentoonstellingsschip. In 1994 werd het schip materieel (rondvaartboten, halfuurdienst, aan- in vervallen staat aangekocht doo Stiche rd - koms t afvaarVictorin e the j bi t t a Hotehe n aa l ting Vrienden van de Prins van Oranje. Damrak in plaats van aan de De Ruyterkade) Medonateursschan ee t p (min 25,-ƒ . ) leveru t voldoet geenszin verwachtingene d n saa . een bijdrag restauratin eaa onderhoun ee n dva aandeelhoudersvergaderine Ind i me l n gva schit di krijgn pe o.au t . kortin historischp go e 1950 wordt aan de directeur H.W. Bosman op vaartochten. Informatie via postbus 1508, zijn verzoek eervol ontslag verleend. Zijn vader, 1000 BM Amsterdam, tel. 020-693 79 08. Mr J.P. Bosman, wordt dan waarnemend direc-

Op de werf van Kra- Hemmesde aan mer werd de Prins van Oranje gerestaureerd. Het is de bedoeling van de Stichting de salonboot voor zake- lijke evenementen en familiefeestente gaan exploiteren (foto H. van 't Loo)

1015 SCHEEPSMODELLEN IN ZAANSE KERKEN

Jongde S. De gewoonte om scheepsmodellen op te hangen aan de trekbalken in kerkgebouwen stamt al uit de (late) middeleeuwen. Met name gebeurde dit in de landen van West- en Noord-Europa, waar in het leven van een groot deel van de bevolking de zeevaart en de scheepsbouw een grote rol speelden.

óór de reformatie - in de 16e eeuw - had Andersoortige vormen van schepen en modellen de schenking aan de kerk, de kerkheilige in kerken vaakomen e t dezelfd k ui noo e over- V wegingen voort: votiefscheepjes in was of zil- beschermheilige d n aa f o schepee d n eva - lingen en de kooplieden - Sint Nicolaas - een ver, wierookscheepjes windwijzes al , t he p o r religieuze achtergrond. Om te voldoen aan een kere d f toredakn o kva n (oo niet-kerkelijkp ko e eerden geloftme e r daartoedi afgelegdd eha n Me . gebouwen f verwerko ) t beeldhouwwerhe n i t k spreek votiefscheepjesn va t l daarowe k moo . van een koorhek of de preekstoel. Zelfs op graf- Na de reformatie werden in kerken scheeps- stenen werden schepen afgebeeld waarvan er modellen meer opgehangen (de gewoonte wa Oostzijderkere sd zien e i t s n i ee Zaandame kt . t dankbaarhei toeui r e ) nal d voo geslaagdn ree e Overigen t ophangehe t s da vermoed l n we n me t Interieur van de Ned. zeereis. Of als - bijvoorbeeld - een gildeteken. van scheepsmodellen ooit begonnee d n i s ni Hervormde kerk in Ze hangen nu voornamelijk in de hervormde ker- woonhuizen van bij de scheepsbouw en de zee- Krommeniedijkmet ken die in de eerste helft van de 19e eeuw voort- vaart betrokkenen hoge D . e voorhuizee d n nva het kerkscheepje kwamen uit de eerdere gereformeerde kerken. middeleeuws 17e-eeuwsn ee e stadswoningen leenden zich er goed voor om aan de zolderbal- ken deze modellen op te hangen. Ook komen ze voo sommign i r e openbare gebouwene d n I . huizen van Zaanse reders, scheepsbouwers en - timmerlieden werden ze vroeger veel aangetrof- fen. Schepen (maar ook gebeeldhouwde onder- dele gebouwenn nva ) werden meestal gemaakt naar een vooraf bedacht schaalmodel. Een aan- tal van zulke scheepsmodellen bevindt zich in het Zaans Historisch Museum. De opkoms stoome d n motorschepen va t-e n ne van de (scheepvaart)musea hebben er toe geleid t ophangehe t da scheepsmodellen nva kern ni - eeue 19 w e sterd ke n ni k terugliep. Daarentegen belangstelline d m na g voor scheepsmodellen ni deze eeuw weer toe. Meer mense t meenme r vrije tijd hielden zict dezhme e modelbou- wbe t scheepsmodellezigDa . altijg no du nn geliefd e objecten zijn om te maken ofte bezitten blijkt uihandee d t lvraae d eri n nge ernaar.

et vaststellen van de ouderdom van kerkscheepje vaas i s k moeilijk. Soms Hechter werd er eenjaartal op geschilderd en in enkele gevallen was er iets over vermeld - de schenker en de datum van de schenking - in kerkelijke d e archivalia. Daarbij e komd t da t scheepjes soms zeer professioneel waren ge- maakt en soms duidelijk door hobbyisten. De oudere (oudste) scheepsmodellen werde- nge maakt (gesneden) uit één blok hout, vaak door zeelieden op hun lange reizen. Deze blokmodel- len vervormden gedurend jarenlangt ehe e han- gen in de kerken niet. Dat deden wel de zoge- naamde spantmodellen, die vanaf het midden van de 19e eeuw werden gemaakt. De spantmo- dellen werden min of meer net zo gebouwd als de echte schepen op de werven en ze zijn beter van verhoudingen dan de blokmodellen.

1016 Wormer: koopvaardin Modeee n va l j schip (fluitschip), Foto links: blokmodel ,, gegolfdlengtcm 5 e6 e waterlijn ne Driemastschoener in kanonnen2 2 achterstevee d p O . n staa jaart he t - de hervormde kerkin tal 1763 vermeld scheepsnaae D . m 'Zaanstroom' Jisp is waarschijnlijk van latere datum. Het scheepje hing oorspronkelij oude d n kei 180n i ker 7e kdi is afgebroken.

Literatuur: - J.M.G. van der Poel, Scheepsmodellen in Nederlandse kerken, Enkhuizen 1987, met uitvoerige (buitenlandse) bibliografie. n de loop der jaren zijn alle voorkomende - J.J. Schilstra e.a., De polder Oostzaan, Oostzaan 1979. Ischepe moden ni l nagebouwd: oorlogssche- - Encyclopedi Zaanstreeke d n eva . pen, koopvaarders en vissersboten. Sommi- - Gedenkboek: de Koog en de Kerk, 1686-1986. werde e bepaaldn g ee a nn e tijd niet mee- rge - J.R.W. Sinninghe, Over Volkskunst, Amsterdam 1943, maakt, zoals walvisvaarder schepee d n t se nme Heemschutseri. 22 . enr uitbundig uitgewerkte spiegels (achterzijden). Verheule G - zweftochn Ee , t langs tien jaar Kerkepad, In de Zaanstreek, de tien voormalige Zaange- Kampen 1986. meenten, hebbe totaan ni l ooi scheepsmo3 1 t - - Selden tijt zonder strijt, de geschiedenis van een dorpskerk, delle kerken ni n gehangeng no r e zijt u N .nda Krommenie 1969. Driemasterde in zeven stukst overzicht)he k , (zioo e e , d all t eui Hervormde kerk in 17e publikatieeuwe d t r J.M.GD Ui . n n eva va . foto's J. van der Horst Krommenie r Poelde : Scheepsmodelle Nederlandsn ni e ker- ken (1987), nemen we in het kort de beschrij- vin dezn gva e zeven over.

Jisp: Model van een driemastschoener, spantmodel, lengte ca 110 cm, zonder zeilen. Het dateert van omstreeks 1900 en werd omstreeks 1948 aa kere nd k geschonken door dominee J.R. Stratingh, nadat in 1935 het eerste model (XVI- II A) op de grond in stukken was gevallen. Zaane Kood n :gaa Blokmodel van een driemaster, lengte 80 cm, 24 kanonnen, eind 17e eeuw. Het overleefde de brand in de kerk van 1920. Op de spiegel staat medaillon inee t portrenhe Michien va t e d l Ruiter afgebeeld met daaronder: 'De Admiraal Ruiter'e d . Krommenie: Model van de driemaster, blokmodel, lang 75 cm, zonde gegolfdn ee r t zeileme e n waterne - lijn. Het heeft 48 kanonnen. Datering eerste helft 18e eeuw. Het schegbeel paardefiguurn ee s di t achhe - p O . terschip staan twee lantaarns spiegee D . s i l overgeschilderd en gewijzigd. Krommeniedijk: Overzicht van kerkscheepjes in de Zaanstreek Model van een driemaster, blokmodel, lang 40 cm en een gegolfde waterlijn. Er zijn 40 kanon- 1 7e e 1 820 e totaa le 19 verdwenen nog aan- nen aan boord. Het dateert (vermoedelijk) uit eeuw eeuw eeuw eeuw wezig 1755 toe t wernhe d geschonke r gelegenheinte d Jisp 1 2 1 1 1 van de opening van de (nieuwe) kerk. Koog a/d Zaan 1 1 1 Oostzaan: Krommenie 1 1 (1) Model van een driemaster, blokmodel, lang 1 70 cm. Het schip had oorspronkelijk een ge- 1 Krommeniedijk 1 1 golfde waterlijn en bezit 44 kanonnen. Datering Oostzaan 2 2 2 omstreeks het midden van de 18e eeuw. Het Wormer 1 1 1 scheepje heeft een bijzondere spiegelversiering, 2 waaroNeptunud go e pd geschilderds si . Zaandam(W) 2 2 (2 )driemastern Modeee n va l , blokmodel, lang Zaandam(O) 2 2 2 45 cm. Het heeft 25 kanonnen. De datering is Zaandijk 1 1 1 dezelfd (1)n . va Vermoedelijs eal k werden bei- de modellen geschonken ter gelegenheid van de ingebruikneming van het kerkgebouw in 1760. TOTAAL 13 6 7

1017 JACOB PORSIUS LEVEN EE , N JACHTENBOULANE D GN I W

BoesA. De bouw van jachten is een ware passie van Zaandammer J(acob) Porsius, geboren op 9 juli 1916. 14-jarigeAls begon JacobPorsius werken te gerenommeerde de op Vries jachtwerfde G. van Lentsch aan de Grasweg in Amsterdam. Daar leerde hij grondig alle facetten van de bouw van luxe jachten. 1959In begon samenhij tweemet oud-collega voor's zich jachtwerfde zelfmet Westhaven', gelegen aan het Noordzeekanaal in de Zaandamse Achtersluispolder, naast het silo-bedrijf 'De Vrede'. Na enige jaren ontstonden spanningen binnen bedrijfsleidingde omstreeksen 1963 ging Porsius alleen verder. huurdeHij opstal Boereen van Weerpad Kraaihet Zaandam.aan in zakenDe gingen zo voorspoedig dat Porsius al gauw meer armslag nodig had. Omstreeks zijn1966hij aktiviteitenkon overplaatsen naar bestaandehet werfcomplexDe van Groot aan de Landsmeerderdijk in Amsterdam-N, tegenover het Café Kadoelen. In 1978 plaatste Porsius zijn bedrijf over naar een complex (bestaande uit drie bedrijfshallen met een vloeroppervlak van 3600 m2 ) in de Zaandamse Achter sluispolder, aan het eind van de Nieuwe Houthaven. Toen bedrijfhet daar eenmaal goed draaide, droegleidingde hij ervan over zijnaan zonen Piet Gerard.en Vervolgens woonde jaar zes Zuid-Fr in hij ankrij k. Maar, Nederland bleef trekken. Hij keerde terug naar Zaandam, om zich daar (thuis) vooral toe te leggen op de bouw van zeer fraaie scheepsmodellen.

J. Porsius legtde laatste een hand aan kust-modeleen van mijnenveger.Dit vaartuig maakte deel uit van de serie van 32, waarvan de laatste op 24 april 1957 bij Wilton-Fijenoord werd overgedragen. Door werfde van G. de Vries Lentsch was ook meegewerkt aan de uitvoering van deze omvangrijke or- overdrachtde der. Bij ontving J. Porsius de zilveren medaillevan de Orde van Oranje Nassau uit waarde- ring voor zijn werk aan het kustmijnen- vegersprogramma

k ben begonnen in de bouw van houten G. de Vries Lentsch was in de Eerste Wereld- Ijachten op de werf van G. de Vries Lentsch oorlog begonnen met de bouw van 8 meter lange aan de Grasweg. Mijn vader was daar be- 'Regenboog'-zeiljachten in Purmerend. In ver- Amsterdamn drijfsleideri r e s tije ddi wa n I .- materiaalschaarste d ban t dme e bouwde di n eme gerenommeerdn Nooree g dnó e jachtwerf, name- van vurehout, met gegalvaniseerde nagels die Vriee d . sW t ForLentsc' n n va t va lije hkdi kromgeslagen werden. Later zijn nog heel wat (neef van G. de Vries Lentsch). Helaas zijn beide van die jachten gerenoveerd en van koperen na- werve onden nte r gegaan jaree d n I . zestim gna gels voorzien. jachtbouwer Cammenga, die eerder jachten van In de jaren twintig plaatste G. de Vries Lentsch formaat bouwde in Wormer, de werf over van zijn werf over naar Amsterdam-Noord. Vriee d . sG Lentsch Amsterdam-Noorn I . d ging Mijn vade daas rwa r opgeklomme t bedrijfsnto - het echter fout bij Cammenga. boue d fraa n d wleiderva ha i j gevormdHi . e were d t k For' f Oo t zelfde werdi n di e - tijdge (houten) schepen in het bloed. We hebben nu sloten. Allee t ontwerpbureanhe ue d (va . nW eenmaal een sterke binding met het water. Mijn Vries Lentsc vandaan va hg jr.gda )e heefd t to t grootvade rtoenmalig e vistd p eo e Zuiderzee wete overlevene nt . vanuit Durgerdam.

1018 Vriee d . sG were pLentscd n fva h Obouwd begor toen e bijng k enme i nno a uitsluitend houten vaartuigen (vooral sloepe zeiljachten)n ne . Maar l snea , l schakelde boue oven d stale n p wme rva o n schepenn Aa . het koud klinken dat men daar deed, heb ik een gehoorgebrek overgehouden. Op de werf werden prachtige schepen gebouwd. Hoogtepun zondes wa t r mee t Koninklijkrhe e motorjacht 'Piet were Heind 193t n fi da ' 7 afle- verde in verband met het huwelijk van Prinses Juliana en Prins Bernhard.

In de Tweede Wereldoorlog heb ik ondergedoken gezete Roee d j in vereniginbi Hoope g'D n i ' Amsterdam verschillend.k i Daa b rhe e houten wherries gebouwd. Na de oorlog werkte ik als Vriee d . G swer e baaLentschn d p fva s o . In 195zilveree d 7t heefdi e n m medaillt e d n eva Ord Oranjn eva e Nassau opgeleverd t hinDa .g namelij khoute2 boue 3 same d n t wnva nme uit. Ook bouwden we stalen en aluminium zeil- Jachtwerf Porsiusin kustmijnenvegers waarvoor Wilton-Fijenoor motorboon ee dn da n te ertusseu jachten o z n ne Zaandam, omstreeks de order had binnengehaald. Een deel van dit door. We hadden toen een man of dertig aan het 1985, met in aan- project werd onder andere uitgevoerd dooe rd tijwerke ddi hebben I . ongeveee nw nieuw0 r4 e bouw een 26 meter werf van G. de Vries Lentsch die de 'Wilder- vaartuigen gebouwd. lange motorsailer vank' en de 'Goes' bouwde. In verband daarmee kreeg ik de opdracht het hout in te kopen voor p mijn werfje in Zaandam aan het Weer- deze order mijnenvegere D . s moesten namelijk betroffed pa eerste nd e opdrachtee nd worden uitgerusdubbeln ee t eme t teakhouten O bouw van twee Noorse 'Volksboten'. huid op aluminium spanten. Eén daarvan was bestemd voor ir. Th. P. Tromp Bioverdrache d j laatste d n eva t mijnenveger die toen vice-presiden Philipn va t s wast .Di van deze apri 4 seri2 p le o 1957 , reikte minister jach bestems twa d voor zijn dochte schoonn re - Staf namens H.M Koningie .d n enige onder- zoon. Gedurend- ge daak b i jaa 3 e rhe e rdi ed scheidingen uit. Daarbij werden behalve enige werkt, bouwden we een tiental jachten. functionarisse Amerikaanse d n nva e Marinee d , Op de werf aan de Landsmeerderdij k in Amster- Nederlandse Marine en de hoofdaannemer Wil- dam-Noord bouwden we onder andere houten ton Feijenoord, ook de deelnemende werven be- vletten, alsmede stalen en aluminium vaartuigen dacht doo t uitreike onderscheidinn rhe ee n nva g van verschillende types. In 12 jaar bouwden we aan één directeur, één baas en één arbeider van daar zo' schepen0 n5 bouwdeo .Z bijvoorr e e nw - de drie verschillende werven die aan de bouw beel stun f twintidee ko g rond knikspann -e t meewerkten beure t r tee viej deze Mi d .l e onder- motorkruisers met een lengte van 9,5 meter. scheidin 'baass gal ontvangene t ' . Verdek i b rhe Jarenlang heb ik ook privé met zo'n jacht ge- kort voordat ik de werf verliet, nog mee helpen varen (als demonstratieschip). Zeezeilen mete5 1 bouwe e rd langn naa e Lemster-aak sprak me echter meer aan. Privé heb ik 'Groene Draeck' voor Prinses Beatrix. ook nog een flinke tijd een 10 meter lang plak-houten zeiljacht (ontwerp oen we in 1959 voor ons zelfwaren be- Va r Stadtnde ) gehad, waar- Tgonnen op de werf 'Westhaven' in de vaak i e k sameme t mijnme n Zaandammer Achtersluispolder, waren zoons op zee zeilde. In die we al gauw van ruim voldoende werk voorzien. tijd bouwden we ook sche- We bouwden meestal zevea zo' s nze n jachten pen van groter formaat. jaar r t warepe Da . n vooral houten zeiljachten We hadden toen zo'n 30 lengtn ee ongeveen t eva me mete2 1 r r volgens t werkhe n . aa n ma het ontwerp van Sparkman & Stephen. Verder voerde vrie nw j veel reparatiewerkzaamheden

\vherrvmodeleen van

1019 inds zijn terugkomst eenjaar of tien gele- SZaandamn i n de , bouwd heee ed r Porsius een stuk of twintig prachtige en zeer gede- tailleerde modellen van schepen; meest jachten maar ook van een mijnveger. Zelfs de kleinste onderdelen zijn zelf vervaardigd. Daartoe be- zoldee n d schikzijn Va p o ne rva j d hui hi tn saa Ostadestraat in Zaandam over een goed uitge- rust werkplaatsje met onder andere een cirkel- en lintzaag, draaibank]e, boormachine en slijp- steen. Zo staat er onder andere een zeer fraai 1:20 mode metel6 1 opgestel n r ee lang n dva e Lemsteraak ("De tandwieltje ankerliee d n va s r heb ik zelf gefraisd", aldus de heer Porsius) en 1:1n 0ee 'Pampusn mode ee 'Draakn n ee va ln e ' '

O mvoorkomee t verzameline d t nda g modellen uit elkaar raakt, zij ondergebrache nz e d n i t 'Stichting Scheepsmodellen Jacob Porsius', waarin zoon Piet Porsius stichtinghouden e s ri 7:20 rompmodel van p de werf in Zaandam, waarnaar we in zijn zoon Jori stichtinghoudere s2 . meter16 een lange 1978 verhuisden, kwamen we al gauw in Lemsteraak, vervaar- Ode bouw van grotere jachten terecht. digd van stroken Daar is zelfs (toen mijn zonen de leiding had- triplexdik op mm l den overgenomen) een motorjacht van ongeveer spantjes. mete0 4 r gebouwd. Verder contracteerde ed werf bijvoorbeel heln dee e serie aluminiu- mmo torsailer meter6 lengtn 2 ee n totaan t I .eva sme l zijn er op de werf in Zaandam een stuk of dertig schepen gebouwd. Helaas zagen mijn zoons het op langere termijn niet zitten in de bouw van jachten". Onze wer Zaandan i f m wer 199n di 0 dooe d r eveneens gerenommeerde jachtwerf Jongert ui t Medemblik overgenomen. De appel valt echter boome d n .va nieMijr ve t n kleinzoon Joris studeer maritiemu n t e technie Technie d j kbi - sche Universitei Delft.n i t "

terugkijo z k "Ali belangrijkste d s s ki e veran- dering in de jachtbouw in de afgelopen decen- nia dat een deel van het vakmanschap ver- schoof naar de tekenkamer. Toen ik begon in jachtbouwe d , kree niege j n t ee mee n rda summier lijnenpla uitgangspunts nal e J . sloeg zelfde bouwde spantej n e t neui voor een belangrijk deel op het oog. Nu krijg je gedetailleerde tekeninge jachn ee e t m no bouwen, waarbij een groot deel van de on- derdele l geprefabriceerna , gebruikmadis - ken allerlen dva i geautomatiseerde tech- nieken. Voo goen ee r d produkt blijft echte stun ee rk 'ouderwets' vakman- schap noodzakelijk. Het 'Bataviaprojekt' in Lelystad vind ik in dit verband van be- lang om dat specifieke vakmanschap door te kunnen geven!"

n model0 ee 2 n : / va 16 meter lange Lemsteraak

1020 SMIT LOGISTICS, VAN BEURTVAARTBEDRIJF TOT INTERNATIONALE LOGISTIEKE ONDERNEMING

Eeuwenlang speelde beurtvaartde Nederlandin zeereen belangrijkevervoerhet vrachtbij van rol A. Boes en passagiers. NaTweedede Wereldoorlog namen vrachtauto beurtschepen de taak de 's van vrijwel geheel over. Verschillende beurtvaartondernemingen ontwikkelden zich in die tijd tot wegtransportbedrijven. Een voorbeeld van zo 'n bedrijf is Smit Logistics (Zaandam) bv, thans gevestigd aan de Sluispolder- Zaandam,in weg 36 sinds 1990 onderdeel vormend Pakhoedconcern.het van geschiedenisDe van bedrijfdit gaat vóór terugver 1800.tot

e Maritieme Encyclopedie geeft als de- In 1796 nam Hendrik Cornelisz Smit de schip- Dfinitie voor beurtvaart: perij van zijn vader over om een beurtdienst "Binnenvaartverbindingen, onderhouden vanuit Oostzaanda Amsterdap mo mondere t - doo j toerbeurrbi t varende schippers t beurtHe . - houden (betiteld als het Oostzijder Beurtveer). vaartverkeer ontston reedmiddele e d d t n sdi ui - Een jaar later begon zijn jongere broer Aris eeuwen in bedrijf zijnde marktschepen die het Cornelisz Smi beurtveen ee t r vanuit Kood ga/ vervoer verzorgden van personen en goederen Zaa Alkmaap no r (het Koger beurtveer). naar marktplaatsen e eeu16 w e begit d he n n va .I Hoewe r onderline l g meerdere verbindingen verleenden stedelijke overheden monopolie- zijn geweest, opereerden de Oostzaandammer rechte schippern naa vooe bepaaln sdi ree d tra- oftewel Oostzijder tak van de familie Smit die ject op vaste tijdstippen afvaart zouden geven, t beurtveehe Amsterdap o r m onderhield, onaf- onafhankelijk van fluctuaties in ladingaanbod of hankelijk van de Koger tak. Vandaar ook dat aantal passagiers. s stichtingsjaa179al 7 r voor Smit Expeditie tweede I ne d eeu 19 we e d kwa helfn n va tm ee wordt aangehouden, omdajaat da r n weri t - dge eind aan de sterk geprivilegieerde 'beurtveren', t beurtveehe start me tAlkmaar p ro . De gepavoiseerde doch de uitdrukking 'beurtvaart' bleef in gebruik De activiteite t bedrijhe t voortkwan da fnva m schepenbedrijfhet van voo vaste rd e binnenvaartdiensten dezs al ek oo , uit het beurtveer op Amsterdam werden in 1965 tijdens de viering van slechts doo schin réé doof penkelo n ree e rederij beëindigd, zoals aangegeve t hierbihe n ni j opge- het 100-jarig bestaan werden onderhouden." nomen overzich activiteitee d n famie tva d n -nva in 1896 bij pakhuis lie Smit, vermeld in het boek 'Beurt om beurt'. 'De Tijd' n 1972 vierde toen nog Smit Expeditie het 175-jarige jubileum van het bedrijf, in die I e tijd geleid door A.M.H. (Arian) Smit (7 ge- neratie rechtn ee n ei , lijn!) r gelegenheiTe . n dva jubileut da m beschree . KerssenfD boet he kn si 'Beur beurtm - o tt reile be t he ' zeilen di ne n nva drijf uitgava t boeN di . overigens kn i eva - sge blekegeschiedenie d t n da t bedrijfi he n sva n feite veel verder teruggaat dan 1797, wat als stichtingsjaar wordt aangehouden t Streekhe n I . - archief Waterland bevindt zich namelijk een notariële akte, gedateerd "20junij 1744"n va Hero Molenaar, notaris publicq bij den Ed: Hove van Hollant, geadmitteert tot Jisp, reside- rende, enz. waarin Ed: Hendrik van Embden verklaar hebbee t n gekoch Arin va ts Capelaan "een vaartuijgh gebruijckende daeren mee varende soo op Purmerendt tot halen van kuijt, Oostzijder beurtveer bieren etc...... " In het gedenkboek heeft de auteur D. Kerssens Het schi t Hendripda k Cornelisz Smi zijn nva t meervoudig bewezen dat het beurtvaardersge- vader in 1796 voor ƒ 1000,- overnam, heette eeue 18 w e slach medd n i naa e r etd Smimve t tto vermoedelijk 'De Hoop'. Het was toen een Cap(p)el(l)aa(e)n voerde en daarna de naam woelige tijd. Eenjaar eerder ware Fransee nd n Smit. Verde 173n i bekens ri e 2d t geboredda n de Nederlanden binnengetrokken, zonder veel Cornelis Aris t Haaldersbroehe zp Smio e di t k tegenstand te ondervinden. D. Kerssens, auteur woonde, als schipper voer. Een schuldbrief van van het boek 'Beurt om beurt', vermeldt daarin Cornelis Arisz Smit, gedateer apri7 d2 l 1781, dat in de Zaanstreek, waar men tamelijk patriot- vermeldt dat hij aan Jan Wageman (timmerman tisch gezind was, de nieuwe ideeën van Frank- en scheepsbouwe Zaae t Kalf' rt p no ) schuldig rijk, zoals vrijheid, gelijkheid en broederschap, was een somma van ƒ 1000,- "wegens door ge- spoedig doordrongen. De strijd tussen Patriotten melde Jan Wageman van hem Comparant in en Oranjegezinden kon in alle hevigheid oplaai- den gepasseerde Jare 1780 Nieuw gemaakte en aanschrijvep O . en hogerhann nva d moestea nn geleverde damschuit lang Over Steven 51 voet 1795 liede functiee ndi ambtef o s n bekleedden wijt 10 1/2 voet en hol na advenant.... " anti-patrion e Oranjegezinf o t d warene di t ui ,

1021 functit ambda f to eworde n ontzet t golDa .d een akte, gedateerd l mei 1810 blijkt dat Hendrik ook voor de Zaandamse veerschippers, waarvan Cornelisz Smit door de gemeente Oostzaandam er verschillende fel Oranjegezind waren. En in werd erken koopmans dal . Hieruitj blijkhi t da t onzekere di e tijd begon Hendrik Cornelisz Smit niet alleen als schipper voer, maar ook handel oude d t e schuit.vame n zijn vader. Desondanks dreef. liet hij in 1798 een nieuwe Damschuit bouwen Ondanks de economisch moeilijke periode, had bi. WagemaP j Zaandame nt , waarvoo- ze n ree Hendrik Cornelisz Smi winzeilee e d d t j n di n bi kere P. Dekker uit Koog a/d Zaan hem een le- zijn vaar t zijnme t scheepje beurtschippes sal r ning verstrekte. Deze Damschuit die (ook) de op Amsterdam vermeldo Z . Frann tee s document naa e Hoopm'D ' kreeg ongeveed ha , zelfde rd e 'Verlof voor Franse handelsschepen', gedateerd afmetinge oudee d t nieuw s He n.al e schip kost- 10 februari 1813, betrekking hebbend op een te ƒ 1575,- en het had een draagvermogen van schi Cornelin pva s Smit, zoo Hendrin nva k Cor- 20 ton. In het familie-archief van de familie nelis Smit (vertaald): Smit is een stuk aanwezig, gedateerd 11 sep- "Napoleon, gratiede bij Gods Keizer Fran-der tember 1803, waaruit blijkt dat het schip toen sen, Koning van Italië, groet allen die hem ver- geheel afbetaald was. tegenwoordigen en verklaart dat: Het schip, ge- geregistreerdnaamd10 Trouw','De No. als en p 29 april 1810 werd Hendrik Cornelis gedomiliceerd in de haven van Zaandam en ge- OSmit doo t gemeentebestuurhe n va r bouwd Sparendamte ingeschrevenen 20 op Oostzaandam aangesteld als markt- en april 1811, toebehoort Cornelisaan Smit....." vrachtschipper voo diense rd t Zaandam-Am- sterdam. Als los- en laadplaats te Oostzaandam Na de Franse tijd verbeterde de economische De vergunning werd toegestaan Zaane d n "i :binnen sluizene d situati Zaanstreeke d n ei t OostziHe . beurtr jde - van de Franse en in Amsterdam: in het Damrak, op het water veer profiteerde daar goed apri7 van p lO . 1814 overheid uit 1813 droogbake d n va voorn e haringpakkerije d n I . " kocht Cornelis Hzn Smit voor ƒ 2025,- de nieu- we pontschuit 'Vrouw Margaretha', met een draagvermoge ton0 6 ,n voorzienva gaffeln nva - tuig. Bekend is dat men in die tijd met twee schuite i 181e me d n 4 4 n voer kree2 va p j O .ghi gemeente Zaandam officieel toestemminm go geregeld van Zaandam op Amsterdam te varen, gebruik maken zelfde d n edva laad losplaatn e - - sen als vermeld in de uit 1810 daterende ver- gunning.

eeue 19 w e verliep vrij voorspoedig voor Dhet Oostzi beurtveerr jde apri6 2 p l O . 1896 vierd uitbundin eme t eeuwfeesghe t va firme nd a 'Gebr. Smit'. 'Beur beurtm o t ' atimcttS ()o CDommerco .francais1. vermeldt daarover dat de vloot die toen bestond uit zes ijzeren, fris geschilderde zeilschepen, prachtig gepavoiseer Kalt afgemeerdg he j fla dbi . Eenjaar eerder had de firma 'Gebr. Smit' een d/1 CVDOtéott , «au fa «ace 3e. 2Xóu, Smpeteuo "dei aFwuifttii , fboi 3' agentuur weten te verwerven van de 'Nieuwe A TOUS ftlmmjms * lt au remït; SALUT. Leeuwarder Stoomboot Maatschappij' die de L, BMmmt wmmi /* -/,. .. ^ aatpmi el ttmialt m Pin elf. '&4*.n ,., ,'*"/! tn^f' $u' efl • '-^ prepriitatre > trïasi yu'il l' ' **-? de vaart tussen onder andere Holland en Fries- tlans la ffrmt presente paf la Lat , et trat F Commü Jes D landvook Oo .r andere stoombootdiensten trad c/urglJeh rUfcatim Judii Kmmtm, liquil Jitlaia qiit lt

y,'\lfj.,. ; - i sa ftui granji largta f langern me f kortereo e tijagens dal , zoal op t s kautim. prise Jt Assas It fora, voor de stoombootonderneming 'Concordia' in Jiclami iju'il a

nreistr^ et dciivrc au Bureau de la Douane du Pon d ten namelijk aanzienlijke hoeveelheden ruwe olie. Daarom werde verschillendr ne e tankdek- schuiten besteld, zoals in 1911 de 10-tons, 14 meter lang Bataviere e'D dooe di ' r zij- nge ringe afmetingen ook geschikt was voor de vaart in de poldersloten.

1022 e periode van de Eerste Wereldoorlog, op Alkmaar af. Verondersteld wordt dat men waarbi aanvoee d j goederen va r n over toen niet meer dan twee scheepjes in de vaart Dzee sterk verminderde, bracht de firma had op Alkmaar. (in die tijd geleid door Adriaan J. Smit Hzn) in grote moeilijkheden. Men besloot in 1918 n 1895 namen de zonen Dirk en Arie Smit het bedrijf te liquideren, waarbij de gehele zaak de beurtdiens vaden hu rn overva t 190n I . 6 Iwer motorboon dee t aangeschafte d s wa t Di . (pakhuizen, schepen, inventari huizenn e s ) publiek werd geveild. Zaanlandsche d wer e n d p fva o e Scheepsbouw Mij gebouwd ton0 e6 s 'Onderneminge II'di n .I Gerard A. Smit Azn die toen al enige tijd in het tijd voer men tweemaal per week naar Alkmaar, bedrijf van zijn vader werkte, kocht op deze namelijk 's maandags en donderdags. Maan- veiling het ouderlijk huis (het perceel Oostzijde dagavond en vrijdags na de graanmarkt ging 395) tweetan ee , l houten woningen i e d n ne men weer terug naar de Zaan. Naar Alkmaar 1910 gebouwd ton1 e4 s motortankdekschuit vervoerd hoofdzakelijn eme k koek, oli busn ei - 'Flev . GeraroI' . SmidA t pakt zaae ed k energiek sen en veekoeken. Terug werden granen, peul- aan. Hij wist ook de agenturen van de Stanfries- vruchten en kaas meegenomen. Bij stormachtig en de Concordiaboten te behouden. In de volgen- weer kon het Alkmaardermeer soms problemen de tien jaren floreerd Zaanse ed e industrit di n ee opleveren. Zo raakte op een dergelijke tocht het had ook een positieve invloed op de activiteiten schip aan lager wal. Tot overmaat van ramp van de firma Gebr. Smit. Men breidde de vloot sloeg de schippersknecht toen overboord en in die tijd flink uit en men verkreeg ook agentu- verdronk. ren van beurtdiensten op onder andere Dor- drecht, Roosendaa Harderwijkn e l . De belangrijkste klanten waren in deze jaren de Na de beurskrach in 1929 brak echter weer een firma's Verkade, Duyvis, Her Jagee od n re moeilijke tijd aan, mede doo t opkomendrhe e Albert Heijn zonee D Ari.n nva e Smit (Dirk wegvervoer. Met moeite wist men het hoofd bo- had zich in 1909 al uit het bedrijf teruggetrok- ven water te houden. Dat was ook het geval ge- ken) hadden geen ambitie om het Koger beurt- durende de Tweede Wereldoorlog en de jaren veer voor zettene t . daarna, waarbi t wegvervoehe j t transporrhe t In mei 1929 werd de zaak overgedaan aan Nico over water steeds meer overvleugelde. Contac- Smit jongste d , e zoo Adrianun nva . SmisJ n Hz t t wegvervoehe t firme me d n d ate rha Gebr . Smit en Catharina Dekker (wederom van de Oost- niet. In 1963 werden de laatste twee schepen zijdertak). In dat zelfde jaar vond de legendari- verkocht. De beurtvaartrechten verkocht Hans sche beurskrace h t d begi plaathe n e nva di s Smi zijn naa t neef Arian M.H. Smi Koon i t d ga/ grote economische crisis inluidde. Nico Smit Zaan (directeur van het nog steeds bestaand grootste d k eoo e n t bedrijmoeitda he d m efha o bedrijf Smit Expeditie, voortgekomet he t nui draaiend houdene et tije ddi waren g I . no r ne Koger Beurtveer). twee bedrijve beurtvaartdiensn ee e ndi Alkp o t - maar onderhielden, namelij . VerwekM n Z r& Koger beurtveer uit Wormervee . FeijeJ n t Zaandamre ui r t Da . moordendn leiddee t eto e concurrentie uite di , - ris Cornelisz Smit, geboren in 1765, mondd faillissemenn ee n ei Verwen . va t Zn r& trouwde op 30 juli 1797 met Guurtje In 1933 kwam het voortbestaan van het Koger AGerritsdochter Schilderhof (een boeren- beurtvee zijden ee n rdraaaa hangee dt n toee nd dochte Beemster)e d t rui j vestigdeZi . n zich grootste relatie (Verkade) plannen ontwikkelde in Koo Zaad ga/ n vanwaar Aris Cornelisz Smit om zelf goedere gaae nt n vervoeren. Gelukkig zijn beurtdienst op Alkmaar begon. Behalve voor Smit gingen deze plannen niet door. de schipperij, begon hij op bescheiden voet ook een handel in granen. Zijn echtgenote dreef t zelfdInda e jaar werd A(rian) M.H. Smit gebo- (voor zover na te gaan) een winkel in kruide- ren, die later als laatste telg van het geslacht nierswaren. Smi t bedrij he t leidenu zo fbelangrijkn Ee . l ero Van deze familieta vees ki l minder archief- t voortbestaabihe j t Nic t bedrijda he os n wa fnva materiaal bewaard gebleven dan van de tak die Smit agenturen wist te verwerven van andere betrokken was bij het Oostzij der beurtveer. beurtdienste nHunzebotee zoald n sva t Gronui - Uit een bewaard gebleven document blijkt dat ningen. Dit bedrijf onderhield een belangrijke opseptembe23 r 180 gemeent5de e Kooga/d bootdienst tusse Zaanstreee nd Groningenn ke . Zaan aan Aris Cornelisz Smit consent gaf om Ook begon hij op te treden als agent voor auto- als schippe Alkmaap ro r passagier mogee st n lijndiensten. Dit betrof als eerste een vertegen- vervoeren. Evenal t Oostzijdebedrije d s he n va f r woordiging van de N.V. Stad Alkmaar. Na het tak van de familie Smit, floreerde het bedrijf gereedkome Afsluitdije d n nva k opend- be t edi Arian M.H. Smit,de van de Koger tak goed in de 19e eeuw. In 1848 drijf een autolijndienst van Amsterdam, via de laatste directeurvan trouwde Aaltj dochtere d en Smitn va sn va éé , Zaanstreek naar Friesland. Daarmee beconcur- het geslacht Smit Cornelis Smit met haar achterneef Arie Smit reerde Nico Smit in feite ook het bedrijf van de Oostzijden va r tak. Arie d Smitoek m nna oo t Oostzijderta familiee d n t nie kva dann wa i ,t k leidin t Kogeg he ove n r rva Beurtveer . werd afgenomen! Voor- en tegenspoed wisselden elkaar af tijdens het bewin Arin dva e Smit tegenstellinn I . t gto het in die tijd sterk uitbreidende vervoer met de beurtdiensten op Amsterdam, nam de beurtvaart

1023 zeee nd r snelle teruggan t geregeldhe n gva e ico Smit heeft overigens wel een goede wegvervoer maakte radicaln nee e koerswijziging visie gehatoekomse d beurte p d do n -va t noodzakelijk. Nvaart. Toe196n i j 0 nhi overleed, tekende binnenvaartschepee D - a n n n werdeéé p o n- zich steeds duidelijke t geregeldhe t da f a er verkocht. De Zaanoever in Koog aan de Zaan vrachtvervoer over water ten einde liep. werd verlaten en een nieuwe accommodatie op In eerste 196d 2k e oo deeeige n dda n vrachtauto t industrieterreihe n Achtersluispolder betrokken. zijn entree bij het bedrijf dat na het overlijden Vanuit deze moderne vestiging ontwikkelde het van zijn vader vanaf 1960 werd geleid door bedrijf, naast aanvoer, opslag en 24-uurs distri- A(rian) M.H. Smit. butie, nieuwe activiteiten, zoals voorraadbeheer, Hij kreeg te maken met een enorme ontwikkeling order-picking enzovoort (de zogenaamde vervoerssectore ind . Grote vrachtzendingen 'physical distribution'). Deze werkzaamheden werden steeds meer aan de autolijndiensten ont- zijn speciaal gerich hoogwaardigp o t e produkten, trokke doon nt e ster rhe k opkomende ongere- zoals half- en eindfabrikaten van de voedings- en gelde vervoer getransporteerd relatiet he k -Oo . genotmiddelenindustrie en van de verpakkings- en eigen vervoer ontwikkelde zich met een en grafische industrie. Doo specialisatie d r n e enorm tempo. In de zestiger jaren nam hij nog verbredin logistieke d n gva e diensten kwat mhe een aantal bekende Zaanse beurtvaartbedrijven bedrijf tot grote bloei. over, waaronde firme rd a Bet Zones& e nt eerste d a 197n eN i 5 gebouwde opslaghan va l Zaandijk, alsmede 'De Nijverheid' N.V. en de 2500 m" vertienvoudigde successievelijk de op- firma D. Koster, beide in Wormerveer. In 1966 slagcapaciteit in de daarop volgende 15 jaar. Het wer t bedrijdhe f omgeze naamlozn ee n i t e ven- wagenpark werd navenant uitgebreid en gemo- nootschap (A. Smit Expeditie N.V.) die zich derniseerd. steeds nadrukkelijker ging richten op het weg- transport ,oversla n alsmede - goeden op ge va e d - oen er zich geen nieuwe (8e) generatie ren in opslaghallen ten behoeve van de (vaste) aandiende voor opvolging, verkocht Arian T M.H. Smi t volledighe t e aandelenpakket relaties. Nog tot in de jaren zeventig werd met eigen schepen gevaren. De laatste jaren was van zijn bedrijf aan het Pakhoedconcern in daarbij echter geen sprake mee enign va r e ver- Rotterdam. Hij voerde daarna nog driejaar de wantschap met de oorspronkelijke beurtvaart. directie van Smit Expeditie bv, waarin Pakhoed Het betrof daarbij in hoofdzaak het vervoer van inmiddel haak soo r Zaanse dochter Zaans Veem grote t Zaanspartijehe n enva industriegebied bv had overgebracht. Bij zijn afscheid in 1993 naar Amsterdam, bestemd voor landen overzee. kwam voor het eerst sinds 250 jaar geen Smit leidinge d mee n aa r . Gezie brede nd e logistieke Nieuwe ontwikkelingen activiteiten van het eeuwen-oude en toch zeer Het 60 tons motor- moderne bedrijf, werd met ingang van l januari beurtvaartuig 'On- ort na het jubileumjaar 1972 kwam het 1995 de naam gewijzigd in Smit Logistics bv als dernemingll' ligt af- bedrijf door een aantal onverwachte eco- 100 % dochter van Furness B.V., een divisie van gemeerd voorde Knomische ontwikkelingen voor een his- Koninklijke Pakhoed B.V. te Rotterdam. pakhuizen 'Memel' torische beslissing te staan. De oliecrisis, de Reus 'De Koogin ' en snelle opkoms t zeecontainervervoerhe n va t t he , a/d Zaan (omtr.1930) wegvalle Amsterdan nva stukgoedhaves mal n

1024 STOOMSCHIP 'WILPO'

Het schilderij laaaantan ee t l schepe- zo n e zied n ni genaamde Oude Haven, beter bekend als de Houthaven in Zaandam. Op de achtergrond de houtloodsen van N.V Houthandel v/h W. Pont op het eiland, met daarvoor afgemeerd het stoomschip 'Wilpo' van dezelfde houthandel. Het is een situatie die in de beginjaren 50 een nor- maal gezicht was, het is zomer en er wordt druk na-oorlogse d n i gelosts wa r ee , jaren grote behoef- te aan hout voor o.a. woningbouw.

Het schip was een bekende in de houthaven. De re- derij van eerder genoemde houthandel, bezat hoofdzakelijk motorkustvoertuige namen ne n zoals Ponza, Joost, Larix, Tilly en Ponto, zuiien nog bij menig Zaankante havee d n nraa herinneringe- nop roepen.

Het afgebeelde schip wer 192n di 2 gebouwd door J.S Eas.in Whit t CoweCo e& Engelansin werden d gedoopt 'Hitherwood' en voer voor C. A. Stewart & t Londonui o C . afmetinges al d ha n e t He 159n T 256'9tma 9BR "x 40'3 15'9""x werhet , d voortgedreven doo trir-een expansie pl e stoommachine. Deze Engelse rederij ging in 1927/28 failliet en het schip kwam onder Noorse vla varee gt n onde naae rd m 'Lekan't He . heeft gedurende 20 jaar voor een reder uit Oslo ge- varen t overleefdhe , tweede ed e wereldoorlon ge was o.a. betrokken bij de landingen in Normandië jun1 Bristoin n1 iva junp o ls i Channe1944wa t He . l in convooi EBC8 vertrokke arriveerdn ne p eo 14 juni bij Omaha Beach, alwaar de lading op het strand gelost werd.

De Zaanse rederioktoben i d ha j r 194 coasten 7ee r in de Noorse wateren verloren, er moest snel ver- vangende scheepsruimte komen. De Nederlandse werven ware wachttijdel bezee d n vo n e t n lang. keuze D e vie t Noorsl toehe p no e schip 'Lekan e ' t inmiddelhe s 26-jarige schip werd doo Zaanse rd e houthande 28.12.194p o l 8 aangekoch wern e t d 'Wilpo' gedoopt, dezelfde vergane naad s mal e coaster.

Het schip maakte reize wilde d n i e vaar voen e t r o.a reize4 3 .t hou nme t voor Zaandam, waarbit he j totaal meer dan 25000 standaard hout aanvoerde.

In januari 195t schihe 4s pi overgegaa Italiaansn i e hande heefn ne jaat 6 daag r onderno naae rd m 'Emilia Zoboli' gevaren jaa2 , 3 waarn ra uitn t -ahe eindelijk werd gesloopt.

Bronnen: Assendelft- Mie de Hr.W. Dagblad Zaanlander 12.03. '49 The D-day ships - John de S. Winser «pp - "—f. . „.*«£•=-•"«; :W FRED BOOM 11/93 Deze reproductie van Fred Boom is een uitgave van de Vereniging tot Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek in de Zaanstreek en werd gesponsord door PontMeyer Westzaan VERHAAL BIJ EEN FOTO: VERDWENEN BEEL HOUTHAVEE D DN I N

De overslag van hout was tot voor enige decennia gezichtsbepalend in Zaandam. De Houthaven Albert Boes lag tot aan het eind van de jaren '60 regelmatig vol met houtschepen van zeer verschillend formaat. Eén van de grootste schepen die de Zaandamse Houthaven bezocht, was de 'Castor', gefotografeerd door Peter Marcuse.

t verbanndi d meldde ed Inmiddels is de overslag van ketten aangevoerd, waardoor ILloyd's Shipping Inden xva hou Zaandan i t m vrijwel geheel de schepen nog slechts kort in 7 augustus 1964 dat het mo- geconcentreer zichtt he t )ui n d(e havee d n liggen daarmen E . e torschip 'Castor jul0 2 i p 196o ' 4 in het Houtcentrum in de Ach- verdwee t kleurrijknhe e beeld arriveerde vanuit Archangel in tersluispolder hout He . t wordt dat de Zaandamse haven vele Zaandam 'Castore .D toes wa n' daar in gestandaardiseerde pak- jaren beheerste. betrekkelijn ee g no k nieuw schip, gebouwd in 1960 door de Werf Gust Schiedamn oi . Deze werf werd in de jaren '70 geslo- ten samenhangent he t dme RSV-debacle. De onder Griekse vlag varende 'Castor' mat eigendos wa 10.39 n e n t m8va br de Griekse reder Kulukundis, ondergebracht bij Transoceani- a Canopuc s S.A., Panama.

De foto geeft een typerend beeld va Zaandamse nd e Houthaven tijd e i'Castore ndi D . ' ligt afge- meer Voorzaane d n di . Rond de 'Castor' liggen dekschuiten waaro gezaagdt phe e hout plank voor plank vanuit het schip wordt gestuwd voore d p -O . grond: houtwerker drijp o -e sdi vende vlotten boomstammen balanceren. De heer W. de Mie uit Assendelft herinnert zich dat deze afkomstig waren van een Russische balkenboot. Omdat het hout toen plank voor plank schepee ind n gestuwd werd, kostte het laden en lossen veel tijd. Houtschepek n lageoo n nda vaak langer stil dan ze voeren. Zo herinnert Piet Tavenier van het eertijds bekende Zaandamse Scheepvaartkantoor J. Tavenier N.V. (met in de jaren '60 een negentan ee vloo n va t l coas- ters): "Voor een rondreis met de 'Tilly' naar Scandinavië reken- dagende2 zo'e 2 nw n , waarvan 6 laaddage losdagen"4 n ne e .D in 1964 gebouwde motorcoaster 'Tilly' mat 499 brt en 960 ton draagvermogen. Het schip kon houd st t0 vervoeren33 d st n Eé . (standaard) hou 4,67= t . 2m3 Grote schepen lagen dan ook soms vele weken lang te lossen Zaanse ind e Houthavend ha o Z . de 'Castor' ruim 3000 std hout aan boord t losse bijHe .m - nna na 4 weken in beslag.

1025 VLOOTBOUW IN DE l?e EEUW

H. Roovers Op juli2 1653 bracht Witte With,de vice-admiraal Staatsede van Vloot bezoek een Zaandam. aan Hij inspecteerde aantaleen scheepshallen diversede aan wervendie gereed lagen. in deed Hij dat opdracht Staten-Generaalde van kijkente om of deze schepen geschikt waren versterkingals voor de, in zeer slechte staat verkerende, Nederlandse vloot. Een bezoek van een van de vlootvoogden aan scheepswerven in een plattelandsdorp als Zaandam, was echt iets bijzonders. Welke achtergronden leiddenbezoek?dit tot

oewel de oorlog tegen Spanje in 1648 met grote schepen hadden verschillende nadelen. de Vred Munsten eva r besloten wers dwa Ze kostten veel, ook in vredestijd, en ze konden Hde zeeoorlog tegen deze vijand eigenlijk buite zeegevechtene nd weinie di , g voorkwamen, 164an i l 6 geëindig veroverine d t dme Duinn gva - nauwelijks worden gebruikt liepee Z . n vanwege kerken. Duinkerken heeft een zeer dominante de vele zandbanken voor onze kust en op de rol gespeel oorloe d n d i watee gt r tegen Spanje. ondiepe Zuiderze zeearmee d n ee n steed risict she o opstane t begid Bi he n j nva d tegen Spanjs wa e vas lopee t t goedt he f nie no p eo t moment ui t er in de opstandige gewesten geen sprake van te kunnen varen. Daarom werden ze nogal eens georganiseerdn ee e vloot. Wannee vloon ee r te r geleverda n e strijd verkocht. nodig was, werd deze geformeerd uit een samen- raapsel van allerlei scheepjes, uitgerust met De verovering van Duinkerken in 1583 door willekeurig krijgsmateriaal, waarme vijane ed d Alexander Farnese ('de Hertog van Parma'), te lijf werd gegaan. Deze samengeraapte eenhe- luidd veranderinn eee zeeoorloe d n gi . gin versloegen de n enkele male bestaandn nee e Vanuit Duinkerken organiseerde hij een zeeoor- Spaanse vloot. Wille Oranjn mva e probeerde ed log, complee kaapvaartt tme , tege Republieke nd . vloot te organiseren en dit leidde tot de oprich- Schade toebrengen aan de handelsvloot was Admiraliteitene d tinn gva verantwoordelije di , k hierbij een van de hoofddoelen. De Republiek werden voo oorlogvoerine rd zeer gte . brach blokkadevloon ee t t tegen Duinkerken ni zee, maar met behulp van kleine snelle schepen Van een strijd op de binnenwateren verplaatste wisten de Duinkerkers deze te omzeilen. Nood- de strijd tegen Spanje zich geleidelijk naar een gedwongen moest de Staatse vloot zich aanpas- strijd op zee (bijvoorbeeld in 1588 de slag tegen sen en zo ontstond een vloot van kleine schepen, Armade d 159n i n aanvae ae 6d Cadiz)p o l . die de snelle vijand moest achterhalen. De zeeoorloe D g vroe groterm go e schepen. Deze Duinkerkers waren meester scheepsbouwe d n si .

Prent uit 1612 waar- op de blokkade van Duinkerken door Hollandse Zeeuw-en schepense ziente is

^Éf^^^^w^wi^f^^ï^^t^^^?^ ''•'•'^•'»\&Viïi>&j£tt;i.^>v::£:£^ ü;-ii^riip^^i.^«^*^«#''^"'.jr '^. - •-^ ,^

1026 Aanvankelijk bouwden ze vooral kleine schepen, waarme razene ez d snel konden toeslaa ween ne r verdwijnen. Na 1623 bouwden ze ook grotere schepen, maar deze behielden kun kenmerken: snel, wendbaar en met een geringe diepgang. Een revolutionaire vinding van de Duinkerkers was de bouw van een frega groters al t e oorlogsbodem. Vanwegt ehe t schisuccedi n p l sneswerva a t l dnagebouwhe d doo Fransene rd Engelsee d , Hollanderse d n ne .

o bepaalde de oorlog tegen Spanje voor een groot deel de vorming van een oorlogs- Zvloot, die geschikt moest zijn voor het operere ondiepn i e wateren. Geleidelijn kaa werden de schepen groter. Het vlaggeschip van admiraal Tromp, de 'Aemilia' (in Rotterdam gebouw voe2 1632n di 13 t s lang) wa voe 2 ,3 t wij 13,n de 5 voe l (=diep)ho t 164n I . 3 bedroeg in de vaart houden van 40 kruisers jaarlijks Een Hollands fregat het aantal stukken geschu , terwij57 t bemane d l - ƒ1.330.644,- zou kosten. Onderhoud aan 20 op- in een strijd gewik- ning uit 200 koppen bestond. Tromp gebruikte gelegde schepen kostte nog eens ƒ 20.000,- en keld met 2 Duinker- dit schip slao.ae d j Duin gn bi . i oktobe1 s(2 r de aanbouw van een kapitaal schip voor Tromp kers 1639). kostt 60.000,-eƒ gebeurdr E . 164a en s 8du (gravure Reinier Deze sla aardin g ee geef s ge on beeltd n dva niets, terwijl de piraterij steeds grotere vormen Nooms, 1652)) formatie van de Nederlandse vloot. Het centrale aannam. Dankzij een initiatief van Amsterdam idee ove vlooe toens rd beschikkee wa t W : n vlooe d kodee n n tnee lva naa Straae d r n tva over een kleine 'staande' vloot, die in oorlogs- Gibraltar worden gestuurd ter bescherming van omstandigheden aangevuld wordt met koop- de handelsbelangen aldaar, maar verder bleef vaardijschepen. Zo'n concep natuurlijs twa k veel alles bij het oude. goedkoper dan een vaste (grote) staande vloot. Tromp kwam in deze slag te staan tegenover erwijl er rond de Hollandse vloot nauwe- een overmacht aan vijandelijke schepen. De lijks iets gebeurde, breidde de Engelse Spaanse vloot beston grot7 6 t zeet edto ui r grote Tvloot zich snel en doelgericht uit. Het re- schepen, die bewapend waren met 1.700 zware sultaat hiervan was t dez,da e vloot zich tussen stukken geschu bemann e t t niedme t minden rda 1649 en 1651 maar liefst verdubbelde. Er bestond 25.000 manschappen. Tromp, die deze Armada bovendien een groot verschil tussen de schepen moest opvangen, beschikt eerstn ei e instantie van de Engelse en de Hollandse vloot. Bij ons slechts over 17 en later over 30 schepen met 846 waren de grote schepen sinds het Twaalfjarig stukke 3.26n ne 0 bemanningsleden viee d rn I . Bestand meer en meer uit de gratie geraakt. Bij weken dat hij kans zag de Spaanse vloot voor conflicten huurde de staat grote schepen in van Duins in te sluiten, werd er een hulpvloot georga- de Oost- en West-Indische compagnieën, om het niseerd, zodat Tromp uiteindelijk over 96 tekort hieraan te compenseren. In Engeland was schepen en 11 branders kon beschikken. Met het juis staate d tvoo e di , r grote oorlogsschepen behul dezn pva e vloo te Spanjaarde d wis j hi t n zorgde. Hun vloot had dus al een kern van grote volledi verslaane gt . schepen. Deze grote schepen werden op hun eeng no beurhooso z k voorzie n goo t ee n nva a de val van Duinkerken in 1646 werd de mogelijk opgevoerde bewapening (vooral zware blokkade voor deze havenstad opgeheven. kanonnen). Hierdoor werd hun gevechtswaarde NVan een echte bedreiging door Spanje nog eens extra versterkt. was geen sprake meer. De grote schepen werden De Engelse kapitale schepen, die soms al oud opgelegVrede d Munsten a n eva n de r werr de waren, werden steeds opnieuw verbouwd om nog eens een keer sterk op de vloot bezuinigd. aa hoogste nd e eise voldoene nt 'Prince D . e Slechts een klein deel van de vloot bleef paraat. Royal' (uit 1610) voerde oorspronkelijk slechts Deze kleine vloo haan tko r taak eigenlijk niet 55 stukken, maar in 1652 was dit aantal opge- aan. Overal kwamen zeerovers in aktie om Hol -'Vanguarde D . voer 88 'Rainbowe d t dn to e ' ' landse schepen te overvallen. voerden oorspronkelij kanonnen0 k4 , maan ri Tromp kwam in 1648 met het plan om de 60 t beroemdst165He . 260 warer e et schipnda e d , beste schepen te bewaren en de rest op te ruimen. in 1637 gebouwde driedekker 'The Sovereign Deze 60 moesten beveiliging bieden tegen de of the Seas' werd om beter hanteerbaar te zijn vele piraten uit o.a. Tunis, Malta en in de Sont. verbouw delegata ' t dto e stukkenfrigate9 9 t me ' . Verder zouden er per jaar 5 nieuwe schepen ge- De grote Engelse schepen vormden met hun bouwd moeten worden, "naer exempelt ' e d n va opgevoerde zware bewapening een enorme zee- naebuyrige croonen rijcken,de en insonderheyt macht. Ze vormden tevens een bewijs van de van Engeland, Sweden, Denemarken ende ande- Engelse scheepsbouwkunst. ren ". Het plan van Tromp werd afgewezen omdat het Ove t algemeerhe n ware Engelse nd e schepen veel te duur was voor de onvermogende langer, brede Hollandse diepen d re n rda e sche- Admiraliteiten. Een berekening wees uit dat het pen. Tevens ware zwaardee nz r bewapendn .Va

1027 1649 tot 1651 werd de Engelse vloot uitgebreid slechts kruipend konden voortbewegen! De ge- met niet minder dan 47 schepen, waarvan er 35 huurde schepen waren verder traa hielden ge n stukke0 6 n e tussen0 2 geschu e nd t voerden. daardoor de hele vloot op. Het was dus geen In 1654 teld Engelse ed e vloo schepen4 1 t e di , wonde grootste d t rda e verliezen juist ondee rdi in bewapening het admiraliteitsschip de 'Brede- schepen vielen. rode' (dat meer dan 50 kanonnen bezat) over- troffen. Tromp meldd t zelf eda minste sd n eva nadelee gehuurdt d e lijstj d n He n va en va e de nieuwe Engelse fregatten de gevechtswaarde schepen is nog niet volledig. De kapiteins en de van de 'Brederode' overtrof. Gedeputeerden van bemanningsleden van de gehuurde schepen Maarten H. Tromp Holland deelden mee: "dat in de Engelse vloot waren totaal niet geschik deem nemeo te t l n naa (1597-1653) meer als 50 schepen waeren, daeroffde minste strae d k gereglementeerde oorlogvoeringj Zi . beter zoude zijn als het schip van Admiraal misten eenvoudig de nodige discipline. De kapi- Tromp ". teins hielde zwakkn nhu e schepen vaa t liefskhe t De strijd tegen de Engelse vloot in de 'Eerste buiten het heetst van het gevecht. (Admiraal Engels zeen ee er s Oorlogongelijkdu u zo ' e Tromp sta e kreed dn Amsterdagva ms zelfei e sd worden. Jarenlang hadden onze scheepsbouw- mee, dat hij de gehuurde directieschepen in de meesters zich gericht op de bouw van snelle, vloo veeo z t l mogelijk moest sparen!)e d k Oo . smalle zeilschepen voo e oorlod r g tegen Duin- bemannin gehuurde d n gva e schepen stond niet kerken. Nu openbaarden zich de nadelen van te popelen om te vechten. Zij waren vaak onder deze bouwwijze. Tegenove zware d r e Engelse grote druk op de oorlogsbodems terecht geko- vechtschepen vormden de Hollandse schepen men. Tijdens de oorlogen kon de handelsvloot nauwelijks een partij. niet uitvare waren ne j somnzi s maandenf o - jarenlang werkloo zondes du n se r inkomenm O . Gehuurde 'oorlogsschepen' in leven te blijven moesten ze wel aanmonsteren op de oorlogsschepen. Soms bestond de beman- groteg enno r problee oorlogse d n mda - ning zelfs uit, door steden via een razzia, van de schepen vormde e gehuurdnd e schepen. straat geplukte ongewenste figuren. Huurschepen EOm de vloot op peil te brengen voor de vormden hierdoo extrn ree a risico, want regel- strijd tegen de Engelsen werden niet minder dan matig ontliepen zij de gevechten, wat bepaald 150 koopvaardijschepen ingehuur voon de e rd geen goede invloed had op het moreel van de rest strijd uitgerust t grootstHe . e deedezn va le sche- va vloote nd .

KtuJf-L-uthc,L L-ntnt .'.-.;•Zn J,;, pfly

Lengtedoorsnedevan pen was echter totaal ongeschikt als oorlogs- e inventarisatid ij e gehuurdd n va e e een Nederlands oor- schip. Zij waren "gebouwt en gefatsoeneert niet schepen bleek dat er van de middelbare Bgrootte van ± 120-144 voet in Noord- logsschipeen die ten oorloge, maar tot het voeren van groote goede indruk geeft laste." Eigenlijk moesten ze deels gesloopt Holland slecht schepe3 s4 n beschikbaar waren. van de indeling van worde grotern va n ne e geschutspoorten worden Een groot deel van de schepen was bovendien deze schepen voorzien, zoda tenminste z t e twee lagen kanon- fluitschi totaas du n lp e ongeschik oorlom o t e gt nen konden voeren. Hun rompen waren boven- voeren. In het gebied van de Admiraliteit van de dien veel te zwak om bestand te zijn tegen 'Maze' blee situatie kd e niet veel anders. vijandelijk geschu tegen e t zware nd e stormen, Naast het tekort aan goede grote schepen bleek die de vloot op zee moest doorstaan. De schepen ook "de zware en ruïneuse huur, waaruit de voerden nauwelijks of slechts licht geschut en grote baetsuchtichheyt van de kooplieden " zich hadden meestal slechte kabels en ankers. (De te uitte, een probleem te vormen. De kooplieden huur aangeboden schepen waren meestal niee d t maakte schaarste d n nva schepen eaa n handig beste!). De meeste schepen waren uit oogpunt gebruik door de huurprijs steeds verder op te van zuinigheid geballas t zan plaatme tn d i n sva drijven. Zo hoog liep deze tenslotte op, dat de met ijzer, waardoor ze bij lekkage water opzogen Admiraliteit van Amsterdam in 1653 meldde, en zonken. De afstand tussen de dekken bedroeg dat de huurprijs voor minder dan eenjaar hoger slechts ongeveer 3]/2 voel meter) ± ( t , waardoor was dan de aanschafwaarde van het schip. de manschappen zich tijden gevechtee sd n Admiraliteitee hood e n D pva steue d n p nnva o

1028 grote d e schepe V.O.Ce d n nva , bleek vergeefs te zijn. De bewindvoerders van deze Compagnie wilde grotn nhu e schepen niet afstaan naa 's lands vloot. Ze hadden hun schepen veel te hard nodig voo eigen rhu n handels oorlogsn -e - politiek. Ze wilden eigenlijk alleen wat kleinere convoyeerschepen beschikbaar stellen. Toen de regering grote, beschikbare schepen opeiste, 3. Ponder . weigerde de compagnie deze te ontladen en moesten de schepen volgeladen de gevechten in!

De bemanning van de Oost-Indiëvaarders vorm- andere d groteg n no eva n re d risiceee di n oda huurschepen. Muiterijen, dronkenschap en dienstweigering kwamen bij de uit allerlei volk samengeraapte bemanning regelmatig voor. wareo Z tusser ne n 165 165n e 2 4 o.a. muiterijen op de schepen 'De Henriëtte Louise', 'De Vogel- struysSwarte 'D n e ' Bul'bemannine D . n gva 'De Vogelstruys' bezatte zich tijdens de Drie- daagse Zeesla volledigo g z t schi he hant n pi da ,- Henriëtte Engelsee d 'D den n nva va ene viedi n le hebbers en de Staten-Generaal wilden allemaal Louise' gaf er de brui aan tijdens de zeeslag bij meepraten over iede rbouwe detaid e n D .va l Ter Heide en voer weg uit het oorlogsgeweld. financiering, de bewapening, de grootte van de schepen, de gevechtswaarde, de aantallen enz. De situatie wordt kritiek Uiteindelijk werd pas op 8 februari 1653 de beslissing ove schepee d r n genomen eerstn I . e et bleek in de Eerste Engelse Oorlog instantie werd er één kapitaal schip van 150 Hduidelijk dat het aloude idee, dat de koop0 - 13 n voeva 9 voet1 6 gebouwdn 13 e t n va 0 1 , vaardijvloot een prima reserve vormde voet lang. Deze beslissing werd genomen tegen voo oorlogsvlooe rd Republieke d n tva , niet meer de wens van de bevelhebbers in, maar was in klopte. Onde handelsschepee rd n zate weinie nt g overeenstemming met de wens van de bestuur- sterke schepe goede d n enva grootte schepee .D n ders van de rijkste stad van de Nederlanden, l beschikbaadiewe r waren, konden niet genoeg Amsterdam. kanonnen voeren en hadden geen goede beman- Hoewe schepematee e d d l beslissinn e d n va n i g ningen. Bovendie huurprije d s nwa s haast niet va e Staten-Generaand l waren aangegeven, obrengene pt . scheepsbouwmeestere bleed t kda Admie d n se - Het is dus wel begrijpelijk, dat de bevelhebbers raliteiten die de schepen bouwden, hier zo hun va vlooe nd t stee been ne n klaagden. Witte ed eigen opvattingen over hadden. Diverse malen Wit waarschijnlijs hwa t duidelijkskhe zijn i t n weken zij af van de afgesproken maten, omdat uitlatingen verklaardj Hi . Hollandse d t eda e zij daarmee meenden dat dat bijvoorbeeld de vloot uit niet meer dan twintig goede schepen snelheid of de wendbaarheid van de schepen ten bestond en dat de rest eigenlijk wel afgedankt goede kwam. kon worden Ruytere D . , Galen TromVa nn pe belangrijkn Ee t l speeld wijdte ero he d n k eva eoo lieten zic gelijksoortigp ho e manier uitnavoln I . - schip. Hollandse schepen waren in vergelijking ging van de bevelhebbers gingen er steeds meer met Engelse schepen smaller. Als gevolg hiervan stemmen op, die vroegen om de aanschaf en krege j slechbi e nz t weer steeds water binnep no uitrustin sterkn ee n e g'staandeva ' vloot. Tege- het tweede kanonnendek. Dit dek moest dan ge- lijk werden er voorstellen ingediend om voor- sloten worden, maar dat halveerde de gevechts- schrifte vaardigee t t t mogelijui nhe e ndi k kracht! Sommige scheepsbouwers maakten de maakten particuliere voeschepe0 n 11 e t n nva schepen daarom breder (ondank voorschrife sd - langer zo te bouwen,dat ze ook geschikt zouden ten). zijn voor oorlogvoering. Amsterdam stelde zelfs een premi 600,ƒ r schi n pe -e pva voor, wanneer erwij Hollandere d l tijn dshu verspilden hieraan voldaa wordenu nzo t voorstelDi . t da , met discussies en de bouw van de nieuwe gezie naanslan wervrije ee d s dep al g o commer - Tschepen daardoor slechts langzaam op cie, waarbij ieder zelf bepaalde hoe zijn schepen gang kwam, werd de situatie voor de Hollandse gebouwd werden, haald t nietehe . vloot steeds slechter Engelse D . e vloot daaren- tegen breidde zich gestaag uit. n augustus 1652 werd er voor het eerst ge- Bij het begin van de Eerste Engelse Oorlog be- sproken ove nieuw0 boue 6 rd n wva e grote stonden de vloten van Engeland en Nederland Ischepen. Het was duidelijk dat het land daar uit ongeveer evenveel schepen Engelse D . e vloot grote behoeft hadwarer n E eaa . weinie nt g oor- l veewe l s zwaardewa r bewapen bestonn de t dui logsschepen, te weinig en slechte huurschepen grotere en betere schepen. In de loop van de makee t t d grotha nme en everliezennme r E . oorlog werd het verschil in sterkte tussen beide moesten snel beslissingen genomen worden, marines alleen maar groter. Tijdens de diverse maar nu wreekte zich de 'volledige' democratie zeeslagen werden de Hollanders min of meer Republiekinde stedenDe . , gewesten bevelde , - de zee uitgeschoten. De met zware, verdragende

1029 kanonnen bewapende Engelse schepen konden 5 juli 1653 verslag uit aan de Staten-Generaal: min of meer prijsschieten op de licht bewapende "Van schepende Amsterdamin slechtser was Hollandse schepen Driedaagse d a N . e Zeeslan ge geschikt",n éé schreve schepee nd zijn .Va n ni Sla e Nieuwpoorn d gva t wer situatie dd e kritiek Zaandam haddelijsn ee t j bijgevoegdnzi e D . voo Hollandse rd Zeeuws7 1 ee vlootd n e Va . schepen konden binneweke7 t to nn2 worden schepen wareonbruikbaar2 1 r 9 ne e d n Va . opgeleverd, voorzien van "masten, staande ende schepen van de Admiraliteit van de Maze waren lopendt want, anckers, touwen, seylen, sloepen er 6 ondeugdelijk. (Het betrof hier echte oorlogs- ende boots incluis, soo verre daar aanstondt schepen!). ordre wierdeop gestelt". Engelsee D n heerste sloten e ne e nd oveze e d r De afgevaardigden hadden de scheepsbouw- zeegate . "Zijnaf brachten alle hare macht bijeen, meesters gevraagd of zij de schepen "niet souden om deze staet te verswacken ". willen verhueren ", maar daar hadden ze weinig De vraag naar grote schepen was acuut aan het trek in. Wel wilden ze "vercoopen voor gereet worden. Wilde de Republiek nog iets bereiken geit andersn e niet!". afgevaardigdee D n voegden Fragment van titelblad tegen de Engelsen, dan moest de vloot snel ver- hieraan als hun mening toe dat "voor soo verre van 'de Nederlandsche sterkt worden nieuw 0 aanboue 3 D .e d en wva dat doenlyck waer, ende Herenons des Vice Scheepsbouwkunst' schepen daaschoos nies du rtwa , snetop nielg ter Admiraels bedenckend, (het) seer dienstich voor door Cornelis van Yk wat van te verwachten. De enige mogelijkheid de Staet soude weesen meerte daar aanbouwden (1697) was de aankoop van gereedliggende schepen. van 30 nieuwe schepen van oorlogh, soo traeche- lijck voort gaet, dat het lant in drie maenden daer van noch geen dienst sal konnen trecken ".

In de lijst van schepen van de afgevaardigden van de Staten-Generaal treffen we volgende sche- namen e scheepsbouwmeestern n nva pe s aan: Voor de werf van Jan Cardinael lag een schip van 136 voet lang, 34 voet wijd en hol 14 voet. De prijs van dit schip bedroeg ƒ 35.000,-. Arent Sluyck bood een schip van 140 voet voor ƒ 36.000,- aan. Jan Pieterse voet 4 Gyse e 13 schin D . n Ee : pva "meester is absent", dus geen prijs. Hendrick Sluyck: Een schip van 135 voet tegen d e32.000,- ƒ prij n sva . Teuwes Arensz Sluyck2 13 schin n Ee : pva voet. De prijs was ƒ 31.000,-. Jan Backer heeft een schip op zijn werf staan van 130 voet en bood dat in 7 weken klaar aan voor/28.000,-. Claes Arentz Goeman2 bied 13 schin n ee t pva voevoon aa t30.000,- rƒ . Claes Jansz Coey had een schip van 132 voet voo 31.000,ƒ r - Claes Pietersz Magh had een schip van 132 voet voor de prijs van ƒ 27.000,-. Pieter Jans voet2 z Sparcschi13 n ,n ee pd va kha waarvan de prijs eerst niet bekend was, omdat "de meester niet 't huys en was ", maar Witte e Witd h meldd s prijeal 31.000,-ƒ s .

Witte de With op inspectie in Zaandam Enkele kanttekeningen bij deze lijst:

p 24 juni 1653 stuurde de Admiraliteit De genoemde schepen waren mogelijk van Amsterda brien Harmn ee aa f e Hoog leverantip o g e d gebouw oo n t eaa he t dme O I vloot schepee matee d D . n nva n komen Mogenden waari j meedeeldenzi r e t da , zowel in Amsterdam als in Zaandam een aantal namelijk praktisc Statene d hn i overee e -d t nme ten oorlog bruikbare schepen lagen. Witte de Generaal afgesproken charters van de nieuwe With, die in Amsterdam zijn nieuwe schip "t oorlogsschepen. In het verslag van de bespre- Huys te S wieten' moest inspecteren, kreeg van- Haakingen De gn ni word t verder gemeld "dat WitteWithde C. Haan ui opdrache De tt g vied me r gedepum o t - de gedeputeerden Saerdamtot hebben bevonden, (1599-1658) teerden de schepen te bekijken en zo ze ge- dat er elf nieuwe Schepen ten Oorlogh bequaem schikt waren, te onderzoeken of de Admiraliteit in coop, doch contantom geit soude becomente van Amsterdam deze schepe aanschaffenn nko . zijn ". Witt Wite ed h kwa jul2 p mi o 165 Zaandan 3i m Zaanse d n i s e scheepsbouwa t He normaan wee l aa inspecteerdn ne schepee ed diverse d p no e verschijnse e scheepsbouwmeested t da l n ee r werven. (Hij maakte hiervan aantekeningen in schip bouwden l zekeva a , s j zondehi rwa t da r zijn dagboek). afnemern ee . Enerzijd j kapitaalkrachtihi s swa g De gedeputeerden brachten in een brief van 4 en j rekenehi genoen krediet)p ko no f g(o , ander-

1030 zij ds kon hij altijd wel emplooi voor zijn schip schepen aa prijzen nhu n tocopgeschroefdg hno . Kielhalen van een vinden, bijvoorbeeld in de walvisvaart. In 1654 boden ze namelijk ongeveer gelijkwaar- schip. Het schip werd Het sterkste argument, dat er voor pleit dat de dige schepen voor een veel lagere prijs aan! op zijn kant getrokken Zaanse schepen gebouwp o g oo dt warehe t nme Arent en Hendrick Dircksz Sluyck bouwden toen tot men vanaf een afstane d verkoot t fei vloote he da td d s n wa ,paa twee schepen van 136 voet voor de prijs van werkvlot voor repara- tussen de dekken in de Zaanse schepen 7 'A tot ƒ27.500,- concurrenten Hu . n vroege 1000,nƒ - onderhoudof tie bij 7

1031 en de basisschool aldaar). te betalen Grootin Silver". Schepe eerdee d n nrva genoemde grootte konden namelijk niet van de Binnenzaan in de Voorzaan In de derde resolutie wordt gesproken over een komen. De Westzaandammer Overtoom heeft burge t Middelburui r beide gdi e schepen onder waarschijnlijk geen grotere schepen va n nda zijn verantwoordelijkheid moet toemaken, take- 124 voet lengte overgewonden. len enz.

Aardi aantekenine d s gi r gemaake e gdi s i t t bovenstaandihe t mogelijs ei k duidelijk 7bij de beschrijving van het schip van Arent Ugeworde t bezoehe t vicen nda kva - Sluyck. Hier staat namelijk: "desen persoon admiraal Witte de With aan Zaandam niet presenteert schip een maaken te eigende er- s op zonder reden gebeurde. Voor de Zaanse scheeps- Admiraelhr. de schip het ter van Tromp als voor bouwmeesters leidde het jammer genoeg slechts de somme van f 50.000,-. " tot de verkoop van twee schepen. vriendjespolia vi schit s Di wa p ^ - De opzet van dit artikel maakt het helaas niet _j tiek voo 56.000,-aanberƒ - mogelijk wat meer aandacht te besteden aan de scheepstimmere steed n daa - figuur Witte de With. Hij was zo gehaat onder man van het zijn scheepsvolk, dat zij hem letterlijk uit zee Admiraliteitscolleger M , probeerde schietene nt . Tempeln de n t va Di . n Ja Ook voert het te ver op het vervolg van de vloot- gekonkel gin Statee gd n bouw doo gaane t r . Toe Hollandere nd s uitein- van Holland te ver en delijk genoeg schepen hadden om de Engelsen 4 zij dwonge nieun nee - bevechtene t , bleke Hollandse nd e koopliedee nd we publieke aanbeste- prijzen van het scheepsgeschut zo hoog te hebben ding af. opgevoerd, dat de schepen zonder geschut in de A^ iSJt*. Het schip werd toen aan- havens moesten blijven liggen. ooo-o besteed aan een Dordtse 'Sappige' stukjes vaderlandse geschiedenis, die combinatie onder Jacob misschien eens een volgende keer aan de orde Adriaensz. Pinckeveer voor kunnen komen. * " de prijs van ƒ 59.500,- Arent Sluycks aan- - ad t he j d hi betekend t bo da s du e Geraadpleegde literatuur: miraalsschip wilde bouwen voon ee r - Acda, G.M.W., Voor en achter de mast. Het leven van de prijs die bijna 20 % lager lag! zeeman in de 17e en 18e eeuw. Bussum 1976. - Admiraliteitsarchieven van Zeeland. Algemeen Rijksar- Duidelijk was dat er een grote behoefte be- chief, Eerste Afdeling, Den Haag. Zaanse stond n daa e schepen waree Z . n - Beijlen, J. van, Schepen van de Nederlanden. Van de late 8 "hoochnodig versterkingtot uyter-de van Middeleeuwe eeuwe 17 e .t eindd Amsterda he n t eva nto m effort".e t grotst He e problee s echtermwa e ho : 1970. kwamen de Staten-Generaal aan het benodigde - Boxer, prof. C.R., De Ruyter en de Engelse Oorlogen in geld? Het gewest Holland, dat over de meeste Goudee d n Eeuw. Bussum 1976. financiën beschikte, stond niet welwillend tegen- - Dagboe Wittn kva e Cornelisz Withe d . . Period4 2 n eva ove t beschikbaarhe r stelle geln nva d vooe rd augustus 1652 - 5 november 1658. Algemeen Rijksarchief, aankoo schepene d n pva . Eerste Afdeling Haagn De , . burgemeestere D Amsterdan va s m deeldep no - Elias r J.E.d , Vlootboue D , Nederlann wi eerste d n di e 21 juli 1653 aan de Staten-Generaal mee, dat helft der 17e eeuw, 1596-1655. "de provincie Hollandt van derzelve in en de - Eoosjes, Adriaan, Beschrijving van de Zaanlandsche dor- Stadt Amsterdam zig verre boven de andere (van pen. , 1794. hun taak) hebben gequeten " en dat de schepen anden - Lootsmae n r Ee ove Zaansche, n S. ,de r n scheeps- maar moeten worden aangekocht "naer alle bouw. In: Historische Studiën over de Zaanstreek (dl 1), rede bilickheyt"n e doo provinciee di r zice sdi h Koog aan de Zaan 1939. niet hebben gehoude afspraae d n naa k ovee rd - Resolutieregister Staten-Generaae d n sva l over 165n 3e aanschaf van schepen, te weten Zeeland en 1654. Algemeen Rijksarchief, Eerste Afdeling, Den Haag. Friesland! Van deze provincies is waarschijnlijk - Uk, Cornelis van. De Nederlandsche Scheepsbouwkonst alleen Zeeland overgegaan tot aanschaf van Open Gestelt. Amsterdam, 1697. twee schepen.

In drie resolutie 9 septembe2 n va s r 1653 (Admiraalsarchief 2472) wordt gesproken over de aanschaf van deze twee schepen. De eerste resolutie gaat over het schip dat waarschijnlijk gebouwd is door Jan Backer. Het betreft name- voe0 schi13 n lijt lann kee pva g "lestgecocht Sardam, tot naemde hebbensal dat Ziericzee". Voo t tweedrhe e schip voe4 13 ,t lang, genaamd de 'Utrecht', wordt toestemming gegeven om Jan Pietersz Gijsen ende Meyndert Arentsen, meestertimmerlieden tot Sardam "op drie d vier maenden tij t de somme van 1000 pond Vlaems

1032 ZAANSTREEK TELT NOG DRIE STOOMSCHEPEN

Stoomvoortstuwing heeft een zeer belangrijke rol gespeeld in de scheepvaart. Hoewel er tot na de Tweede Wereldoorlog stoomschepen zijn gebouwd, zijn er slechts enige tientallen in Nederland Albert Boes overgebleven. meesteDe daarvan zijn particulierin bezit. ZaanstreekDe drieteltnog stoomsche- pen, waarvan bezit tweegebroedershet er de in zijn van Siem Pieten Visser, respectievelijk eige- naar van de als sto^om-passagiersvaar'tuig ingerichte 'Johannes '(met een vaste ligplaats in West- zaan)stoomsleepbootde en 'Scheelenkuhlen doorgaansdie ', afgemeerd Zaandamse de ligtbij Havenstraat. Eveneens ligt daar meestal de 'Hugo 'van de heer A. de Leeuw.

De 'Johannes 'van Siem Visser,de bij

ls eigenaar van een stoomschip, voel ik wetee t komee nt n ove geschiedenie rd e d n sva A soorn ee te rentmeestem stun ee k n rva 'Schill'. Deze naspeuringen liepen dood op een industrieel erfgoed", stelt de heer S. Vis- 'muur Oostduitse onwid n n va ' va l e instantie ser (geboren in 1932, wonend Kievitstraat 9, die eigenaa geweess slepere d rwa n va t. Westzaan) probeek "I . t schir he goeo pz d moge- "Veel later kwam ik echter toch achter de ge- lijk in werkende staat te houden. Daarvoor heb ik schiedenis van het schip. Ik werd namelijk ge- t concessiewewa l s moeten doen 'Johannese D . ' beld doo tankerschippen ree t Duisburgrui . ingerichu isn 'party-schip's al t oorspronn Va . g Deze blee oudzooe e kd d zije n et machinva - stoomsleepbootn ee t ishe kochk I . slepee d t n i r nist van de 'Schill'. Van hem kreeg ik een schat 1973, toen deze afgemeerd lag bij de eertijds aan informatie over deze sleper", aldus Siem bekende Scheepssloperi Handelsonderneminn e j g Visser. van Slooten in Wormer. De sleper was in 1908 als 'Schill'in Breslau ge- toom heef altije m t d gefascineerd" stelt bouwd t schi lengte he D .s 15,6pn i eva , 7m Visser. "Ik ben misschien wel erfelijk be- breedte 4,0 , diepgan2m g 194 n s 1,5I . 0wa 0 m S last. Mijn vade voorbestems rwa m do een nieuwe stoomketel ingebouwd. Bij een ge- scheepswerktuigkundig wordene et . Maar, voor- allieerde bomaanval liep de sleepboot in Berlijn dat zijn opleiding voltooid was, overleed zijn zware schade op. Na reparatie kwam de 'Schill' vader. Zijn moeder, die uit een boerengeslacht in 1946 vaartweee d n ri . Drie jaar later kreee gd kwam, kon een boerderij in Westzaan overne- sleepboo huidige d t e naam 'Johannes' 197n I . 1 men. De aanwezigheid van mijn vader op de leek het einde van de bejaarde sleepboot in boerderij was echter hard nodig. Daardoor heeft zich komene t . Twee jaar later kocht Slootee nd hij nooit als scheepswerktuigkundige gevaren. 'Johannes'aan." Uiteindelijk zij opgem n mijhe -k i n n broee n rJa volgd op de boerderij. Siem Visser, die toen al eigenaar was van een In 1965 ben ik begonnen met mijn eerste stoom- stoomscheepje regelmatis wa , slooe d p pgo werf boot) e. Daarbij ging ik uit van een 5 meter lange te vinden. Na rijp beraad kocht hij de 'Johannes' stalen vletbutagasflen Ee . s (afgepers Ol atop o t ) aan Oosn I . t Berlijn probeerde Siem Visser meer maakte ik geschikt om als stoomketel te dienen.

1033 wordt vaarte d n i ) . Bij Scheepswerf Brouwer ligt nu de grote, in 1926 gebouwde Duitse stoomraderboot 'Rüdes- familie heimd begiy e di 'eKe n 1993 aankocht met de bedoeling om dit schip ook als party- schi richtene t n pi .

particulien ee r stoomboon oo ee s i r n ee t kostbaar bezit", aldus Siem Visser. "Om V kostee di bestrijdene nt 'Johane d k i b - he , nes' zodanig ingericht dat deze als party-schip ingeze wordenn ka t overle n Scheepe I . d t gme - vaart Inspectie heb ik op het achterschip een ka- juit laten aanbrengen. Aan boord mogen groepen tot maximaal 34 passagiers worden vervoerd. Per jaar maak ik ongeveer een dozijn tochten met betalende passagiers. tijdenk i s swa Saio doo0 Z t Amstelhote'9 l rhe l gecharterd om de hele week met groepen in het 'HugoDe 'van heerde Verder bouwde ik zelf een liggend stoomma- Amsterdamse havengebied te varen. Ook tijdens Leeuw.de A. chientj t dreedi n fe twe e t vastradereme en naa Sail '95 zal de 'Johannes' ingeschakeld worden. Deze stoomsleper werd schoepen. Met dit scheepje kreeg ik de smaak Voor het uitvoeren van deze tochten kan ik terug- in 1929 gebouwd door voo stoomvaare rd t goe pakkene dt 196n I . 8 valle enigp no e vriende evenale ndi s al k i s de werf van Botje & mete9 n kochee r langk i t e koolschuite d e di , schipper kunnen varen, of als machinist. Mijn Ensingh & Co in naam - 'Fortunage n ee k i ' kreegn tije ddi ko n I . vrouw verzorg cateringactiviteitene d n da t . Groningen, lengte keurde stoomketel kopen afkomstie di t , ui s gwa 18,50 breedtem, 5,20m, een wasserij. Bij Slooten dook ik een aardig Om een idee te geven van de kosten van een uitgerust met een 2 dl. stoommachientje op. Dit dreef de raderen aan, stoomschip: de verplichte 2-jaarlijkse keuringen compoundipk 150 aanvankelij t vastkme e schoepen. Later bracht van het Stoomwezen kosten ongeveer 800 gul- stoommachine ik een 'Morganverstelling'aan om de schoepen denpaan Ee .r jaar geleden moeste vlampije nd - zodani verstellee gt n tijden draaibewegine d s g ketee d n l wordeva n pe n vernieuwd t kosttDa . e van de raderen, dat het rendement verbeterde. ongeveer 10.000 gulden. De ketel die een VO In 1973 kocht ik een 13 meter lange barkas, , heef2 eenmaam u n t6 3 heef n vlampijpe5 5 lva t n waarin ik de ketel en de stoommachine van de (uitwendi diameter)m m 2 g8 . Verder kosn ee t 'Fortuna'plaatste t zelfde he d n I k e.i jaag rza dokbeurt ongeveer 2600 guldenk i jaar n Pe .rbe 'Johannes j Slootebi ' n liggengelijs wa kk I .ver - gemiddeld zo'n 5000 gulden kwijt aan onder- kocht. De barkas kon ik inruilen bij de sloopwerf houd. wero z eigenaa k n dechtei n e ee n , kolengerva - kune vook J gekste oo t d r e verrassingen komen stookte stoomsleper, met een compound stoom- te staan. Zo constateerde ik een tijdje geleden machine van ongeveer 100 ipk. dat er water in de machinekamer stond. Na lang zoeken ontdekten we een klein lekje onder de n de vakanties kijk ik altijd uit naar stoom- stookplaat. Vanuit een overlooppijpje was hier schepen vareo Z . ronr ne d Stockholg mno lange tijd condensaa zelfde d p o te plaats gelekt. Isteeds maar liefst negen omstreek eeuwe sd - Daardoor was een gaatje in het vlak ontstaan. wisseling gebouwde stoompassagiersschepen t schihe pontkon m Ja weeo da ,nier n e mraa te j n aa k i s wa o Z . m 5 3 - 0 lengtn 2 ee n t eva me droog te laten zetten....." 'Maryfrede boord n uitgeruss di va e di t ' me t een in 1982 (!) gebouwde, 2-vuurs kolenge- 'Scheelenkuhlene Pien va t' Visseg no s ri . 2 stooktm 2 8 V.On en ee kete t va . me l gehee authentieke d n i l e staat gehouden. DGedurende eenjaa tief o r n werkte Piet In Nederland varen helaa nauwelijkg sno s gro- toenmaligbie d j e NDSM stoomschepenp o k oo , . tere stoomschepen. De kosten die ermee samen- De laatste was mammoettanker 'Schelderix'die hangen zijhoogg ner . Verder moetjn ee j ebi t stoomturbineme s werd aangedreven ("maar stoomschi eenmaau pn l vaag da kn langeee n rda liefst 44.000 pk, waarbij de ketels stoom leverden voor je wilt vertrekken, beginnen met de kete grade0 35 l j nbi C!")o at va 5 .n8 stokene t p o . Voo commercieen ee r l bedrijfis e 'Scheelenkuhlen'wer"D 192n di 7 gebouwn di t tegenwoordida g nauwelijks mee doene rt . Cuxhaven. Deze sleepboot is ook geschikt voor Daarom is het vrij forse party-schip 'de Neder- de vaart in de kustwateren. Via het Schifffahrt- lander' naas stoommachine-installatin ee t e edi amt hebben we alle belangrijke plannen van het raderee d n aandrijft uitgerus k dien oo ,ee - t me t schip verkregen. Het schip heeft een lengte van sel die een schroef aandrijft. 21,40 m breedte 5,61 m, uitgerust met een 220 Dit schip werd enige jaren geleden bij Scheeps- ipk sterke compound stoommachine. werf Brouwe Zaandan i r rese basid p m -o n sva De 'Scheelenkuhlen'kocht ik van de Handelson- raderboon cascee d n ou ova n tantetee n nva derneming en Scheepssloperij Slooten in Wormer vrijwel geheel nieuw gebouwd voor Clemens in de zelfde tijd als mijn broer de 'Johannes'. Key.'Zijn vader Wijnand bracht jaren geleden Per jaar vaar ik een dag of twintig met het schip. de nostalgische raderboot 'Kapitein Kok'(die Dat betreft vooral het bezoek aan 'stoomevene- overigens diesel-hydraulisch aangedreven menten', zoals 'Dordt in Stoom'. Dan ben je al

1034 gauw vier dagen onderweg. Verdeuiterk i n -rbe vaartmuseum in Maassluis. Verder is het Rot- aard van plan tijdens Sail Amsterdam '95 van terdamse scheepvaart museum nauw betrokken de partij te zijn. bij het beheer van de fraaie Rijnstoomsleper meesk i jaat Dn e- he t r be res bezin on t va t gme 'Pieter Boele werfstoomslepere d n e ' s 'Docky- derhou t schiphe n . daa Daaraa t wa altijs ni l dwe ard V' en 'Dockyard IX'. te doen!" Een vergelijkbare situatie geldt voor het Amster- damse Scheepvaartmuseu betrekkint mme t gto De gebroeders Visser zijn beiden lid van de t stoomdirektievaartuihe g 'Christiaan Brunings'. Vereniging Stoomvaart. Hiervan kun je alleen lid worden wanneer je een eigen stoomboot hebt. De vereniging telt nu 22 leden. Verenigine D naus gi w verbonde Stiche d t -nme ting tot Behoud van Authentieke Stoomvaartui- gen en Motorsleepboten (BASM) De vereniging stelt zich ten doel: het behoud van door stoomkracht voortgestuwde vaartui- gen, alsmed stann i t dehe houde ambachn nva - ten die bij de stoomvaart betrokken zijn (ge- weest) en het coördineren van de verhuur van stoomschepen. De Stichting BASM geeft drie maal per De Stichting BASM werkt mee aan de tot stand- jaar de nieuwsbrief 'Behoudsnieuws' uit. koming van het Register Varende Monumenten. Deze nieuwsbrief is bestemd voor relaties Voorzitte Verenigine d n rva g Stoomvaare d s i t en donateurs van de stichting. De donatie hee . BoomrF , Vijfpootvel , 15422 d KooT 1P g is ƒ 15,- per jaar minimaal. Informatie a/d Zaan, tel. 075-176749. over de aktiviteiten van de Vereniging Stoomvaart en de Stichting BASM wordt aas stoomschepee d t particulien i e ndi r regelmatig gepubliceerd in het elke twee s.s. 'Scheelenkuhlen' Nbezit zijn, telt Nederland ook nog een maanden verschijnende vakblad 'De Sleep- met passagiers op het aantal fraaie stoomschepen die een dui- boot 'van de Vereniging van Sleep- en Duw- Y. Mogelijk ter gele- delijk museaal karakter grote hebbend s i e o Z . booteigenaren 'Rijn en Ussel'te Dordrecht. genheid van Sail. zeegaande stoomsleper 'Furie'ondergebrachn i t (foto Lekko/V.B.S.) een stichtin t sterkgme e t sleepbandehe t -nme

1035 SCHUITJE VAREN, THEETJE DRINKEN? MARITIEME PLANNEN ROND DE ZAANSE SCHANS

C. de Jong Deze zoete droom wordt enigeal jaren gekoesterd Zaansede op Schans. rapporthet In 'Spijkers met Koppen ' dat in 1990 de grondslag vormde van het nieuwe beleid ten aanzien van de Zaanse Schans werd door groepeen mensen zichdie voor Zaanseeen Schans nieuwe stijl wilden inzetten gebrainstormdal over mogelijkheden aantrekkelijkheidde om Schansverantwoordede een van op wijze te verhogen. In het rapport werd gesproken over de bouw van een historische scheepswerf, verhurenhet roeibootjesvan Kalverpolderde om bevaren te theeschenkerij openen een het en van aan de Zaanoever ter hoogte waar eens een pontje voer.

en droom t heef ?He r all e t et schijda n nva an een echt drieluik kan gesproken wor- deze droom binnen afzienbare tijd gaat den, als aan de bezoeker ook de mogelijk- Vheid geboden wordt om het vervolgver- Euitkomen, zelfs zonder dat Robert ten komts pa e t . n Brinaa r ke haal industriële d : e ontwikkeling zoals deze optimistischo z t maaku n j Wa mi t ? Allereerss i t zich vanaf de tweede helft van de negentiende daa t Zaan komse he rd n s tva Museu m dat- ge , Zaanoevere eeud n waa s ontwikkelde sitn i , e ut zien vanaf de Leeghwaterweg, rechts van het bezichtigen. huidige grote parkeerterrein gaat worde- nge De participatie van het bedrijfsleven in deze op- bouwd. Het museum is ontworpen door de Bos- zet is daartoe uiteraard een eerste vereiste. Maar t Museschhe ek architec-Hilln oo e va or di Co t waarom zou wat met de voormalige Heineken- ondeHoge d p ero Veluwe bouwde. Eind 1995 brouwerij aan de Stadhouderskade in Amsterdam gaat de eerste schop de grond in. Hoewel het Zaae d lukt n enieaa t mogelijk zijn? museum de cultuurgeschiedenis van de Zaan- Een tweede vereistworden schin ka t ee pns da ei streek in de volle breedte zal behandelen, zal stapep ingezeo e d l staandn i t e cultuurhistorische extra aandacht worden besteed aan de (proto)in- arrangementen gericht op de ontsluiting van Historische foto van dustriële geschiedenis die zich vanaf de 16de t industrieehe l erfgoedn hieee n E u . rn vals on t de Prins Ornajevan Zaae eeud n w ontwikkeldeaa . geschenk uit de hemel ten deel: de 'Prins van Oranje' viet t laatstschie d he Di . r n s pi eva schepe vanae n di begit dezfhe n nva e eeut wto jaree ind n vijfti Alkmaardee d g r packetdienst onderhielden. Deze dienst vervoerde dagelijks honderden passagiers en vracht van Alkmaar via Zaandam naar Amsterdam. De 'Prins van Oranje' werd kort geleden door particulier initia- tiefva slopershamee nd r gere wordn de - mo t menteel, hoewemodernste d n va l e gemakken voorzien, weer gehee oudn i l e luister hersteld. Als alles loopt zoals het moet zal de 'Prins van Oranje' tijden Sail-manifestatie sd augus1 1 p eo - tus aanstaande op de Zaan een hoofdrol vervul- len. Het schip leent zich door zijn ouderdom en 'opkalefatering' perfect voor deze vorn mva cultuurhistorisch toerisme. Maar het mooiste van alles is natuurlijk dat het schip zélf deel heeft uitgemaakt van een glorierijk Zaans verleden.

omenteel onderzoekt Stichting De Dit fascinerende verhaalt molenme t sda , begon Zaanse Schan mogelijkheie sd n aa m do Mde Zaanoeve historischn ree e scheeps- en uitdraaide op multinationals, zal met behulp van de eigen collectie en bruiklenen en onder- werf te bouwen. De gedachten gaan uit naar steund door moderne audio-visuele hulpmidde- wern t dezee fui e period 165n et va 180 0to e 0d vaste d le n nei exposti tijdelijkn i n ee e tentoon- tijd waarin aan de Binnenzaan in hoofdzaak al- stellingen worden verteld. leekleinerg nno e zeeschepe binnenschepen ne n In aanvulling op wat in het museum te zien zal zoals dubbele damschuiten, boeier watern se - zijn, kan de bezoeker dan vervolgens het deel schepen werden gebouwd. De bouw van een van het verhaal dat gaat over het kleinschalige dergelijke historische scheepswerf geschikt voor ambachtelijke verleden - ruwweg de periode lo- de bouw van kleinere schepen biedt een aantrek- eerste zeventiende d d pent n eme d va n e t eto kelijk alternatief voor de grotere werven met dito negentiende d helfn va t e eeu werkinn i w - g zien zeeschepen die momenteel al op diverse plaatsen op de Zaanse Schans. in Nederland gerealiseerd zij n of worden. Om het 'verhaal' complee aantrekkelijken e t r voot rhe publie makene kt ,j wordbi gedacht k he oo t n aa t de werf betrekken van een aantal toeleverings- bedrijven zoal houtzagerijn see , smederij, mas-

1036 tenmakerij, touwslagerij, zeilmakerij etcetera. Voeg daar nog bij een ruimte waar het publiek septembe8 2 r 1995 deze bedrijvighei gadeslaan dka waan ne t rhe wachten op de boot in het kader van een arran- Lezing door Cor van Hillo, architect Zaans gement kan worden veraangenaamd door de Museum over zijn ontwerp. inrichting van een kleine expositie over de ge- Plaats: Gemeentearchief , schiedenis van de Zaanse scheepsbouw en Hoogstraat 34, Koog aan de Zaan. scheepvaart. Een dergelijke combinatie van edu- Aanvang 20.00 uur, toegang gratis catieve en commerciële activiteiten vormt de eerdel a t sleutesukset he he r t n genoemdlto sva e drieluik. Het onderzoek richt zich op de histori- sche, planologische, economische, educatieve, bouwkundige en milieutechnische eisen. Verder worden de mogelijkheden onderzocht om de scheepswer e latet f n functionere t kadehe n i rn t leerlingenstelsehe n t projecva he m n i o t n e l aanmerkin latee gt n komen voor subsidie.

De eerste resultaten van dit onderzoek geven t prachtigdi hoo t pda e plan binnen afzienbare tijd kan worden verwezenlijkt. Met de ingebruikneming van het bezoekers- centrum 'Vrede' is de weg vrij om ook het plan om roeiboten te gaan verhuren ten uitvoer te leggen. Een dergelijk initiatief past uitstekend in het door de Provincie Noord-Holland opge- zette Veenweideproject. Dit project beoogt de instandhouding en verantwoorde exploitatie van het veenweidegebied dat zich ten noorden van Amsterdam uitstrek Zaanstreee d n va t t kto Waterland. Het is hier niet de plaats om de inhoud van dit veelomvattende projec doekee d t ui tdoene nt . Het zal echter duidelijk zijn dat een uit het oog- punnatuurbehoun va t recreatin de e verant- woorde ontsluitin Kalverpoldee d n gva r daar uit- stekend in past. De verhuur van roeiboten, voor t bijzonderdi n i n ee e natuurgebied geïnteres- seerd en dus beperkt publiek, kan door middel van een aantal eenvoudige voorzieningen gerea- liseerd worden vanui t bezoekerscentruhe t n mva de Zaanse Schans.

t theetjhe g e no u drinkenn zo nda t Wa . E Zaanoevee t mood he n iaa zijs n nal ree echte Zaanse theeschenkerij kon worden gevestigd. Een theeschenkerij waar genoten ka t oudshelekkern he va worde l t a sda n r nva in de 'provisiekamer van Amsterdam' werd ge- produceerd. En stelt u zich eens voor. U zit op het terras van de theeschenkerij. U drinkt uw kopje thee of koffie leeg, omdat u het pontje ziet naderen dat u naar de overkant brengt. Daar aangekomen verlengt u uw tocht naar het Zaans Museum en de Schans met een bezoek aan de afdeling wooncultuur van het Zaans Museum gevestig t voormalighe n di e Zaans Historisch Museum in het pand aan de Lagedijk. Zou dat niet mooi zijn? Er wordt aan gewerkt! 1 April -tNövemNr. AHeheele uren en aüe halve uren ni belde richtingen. AMSTERDAM:D£RuvrgRKADE, STEIGER tl TEL.4760.

1037 BRUINE D E VLOO ZAAE D NP TO

F. Panman Eind 19e, begin eeuw,20e werd goederenvervoerhet Zaanstreekde in hoofdzakelijk uitgevoerd over Zaan.de vervoerDit gebeurde door zowel stoom-, zeil- motorschepen.als De lading die zij vervoerden bestond hoofdzakelijk uit hout, rijst, landbouwprodukten en grond- stoffen voor de fabrieken langs de Zaan. Van het toentertijd grote aantal schepen zijn er vandaag de dag maar een klein aantal overgebleven. Deze schepen worden nietnu meer gebruikt voor goederentransport, maar doen dienst woon-als schip, recreatievaartuig of als charterschip. Een aantal is of wordt weer teruggebracht in hun oorspronkelijke staat en is eigenlijk een maritiem monument. Een tweetal van deze schepen willen we wat nader omschrijven. 'Volharding',De Groningereen zeiltjalk 'Anna-Koosje',de en Hagenaar.een

1911in De gebouwde 'Anna Koosje' onder zeil in oude luister hersteld

Zeiltjal Volhardinge k'D ' Een Hagenaa Zaandae rt m

'Volhardinge ' werd gebouw 190n di 4 orspronkelijk gaf de naam 'Hagenaar' de bi. SmiS j Hoogezande t afmetingee D . n maat van een schip aan, waarmee men Dwaren 23.20 x 4.92 x 1.99 m bij 132 ton. O binnen de stadsgrenzen van het moeilijk Hij werd als de 'Wilhelmina' te water gelaten. bereikbare Den Haag kon komen. Het hiervoor Na eerst 13 jaar onder schipper Bootsma over de verantwoordelijke obstake Wagenbrue d s wa l g Noord- en de Oostzee te hebben gevaren, werd die zeer beperkte afmetingen had. t schihe 191n pi 8 gekocht doo . KoningrA e di , Langzamerhand worde schepee nd n groten e r het schip 'Volharding' noemde jaree d 0 '2 n nI . voldoen niet meer aan die Haagse maat, maar ze kwam er een motor in het schip, een Skandia behouden wel het uiterlijk van hun voorgangers gloeikopmotor wern e dK l P cylinde t 0 3 me ,n rva en vinden hun weg door heel Nederland. t tuihe g verkleind. kleinste D e waren ongevee meter7 1 r groote d , - Schipper Koning vervoerde veel hout voor Wil- ste mij bekend 28 meter lang. liam Pon Middelhovenn e t . Vee dezn va le Hagenaars zijn gebouwj dbi t 196To 6 heeft schipper Konin t zijgnme vrouw scheepswerf Hendrik Dodewaarde st , waar vol- gevaren, waarna hij tot 1986 op zijn schip bleef gens kenners de mooisten van stapel liepen. wonezogenaamde d n naa e schippersremminn gi Zaandam. Waarvoor werden deze schepe gebruiktu nn ? In 1986 is het schip verkocht. De huidige eige- De schepen voor Den Haag vervoerden veelal naren hebben het schip zoveel mogelijk terug- bakstenen voor de bouw van Den Haag en verder gebrach 1925± staae d n n va ti t . wer veer de l groent fruin ee t vanui Betuwe d t e Het schip Zaa e steedligg t uitzichd no tn me saa t naa t Westerhe n 'Annae vervoerdd k oo - o Z . t Pont-eilandhe p o , vanwaa t vroegehe r r zoveel Koosje', die toenterijd nog 'Vertrouwen' heette. hout vervoerde. Tweede d a n t e WereldoorloTo t g me voe t rhe

1038 frui groenten e t Amsterdamp no schippes al t ,me r eigenaree D dezn nva e schepen ee n n va zij d nli Jacob van Ochten uit Eek en Wiel. Eind veertiger behoudsorganisatie t gevadi Landelijke n d i l, e jaren wordt het schip aan de Zaanse schipper Vereniging tot Behoud van het Zeilend Bedrij fs- Jacob Phaff verkocht. vaartuig, kortweg LVBZB genoemd. t oorspronkelijHe mete5 k2 r lange schip wordt Deze vereniging heef t doe t behouto t he l n dva dan met 6 meter tot 31 meter verlengd, de tuiga- zeilende bedrijfsvaartuigen, waarmee oorspron- ge gaat eraf en er komt een motor in het schip te kelijk op de Nederlandse wateren enig bedrijfis staan. uitgeoefend en waarvan het karakter overwegend bewaard is gebleven, alsmede het in stand houden Vana t momenfda t beginnieun ee r we t levenr E . ambachten zeilvaare va d j bi e tndi betrokken wordt gevaren met tarwe en andere granen naar zijn geweest. Momenteel zijn bij de vereniging Wessanen in Wormerveer en met bouwmateria- rui schepe0 m40 n restauratien bekendi f o e di , - len zoals zan grintn de , nodiZaanstreeke d n gi . stadium, of al in de vaart zijn. Dit duur beginjaretot t n '60concurrentiDe . e j schippebi slaa k j vervangoo thi r n Phafe e tto f verenigine g geeft advie t betrekkinsme g het schip doo grotern ree . Zijn zoons varen nda tot restauratie, beheer bescheiden ee t n Dmiddelenmagazijn en organiseert jaar- nog enkele jaren met de 'Vertrouwen' door. Het schip komt dan net niet bij de sloop terecht, lijks enige bijeenkomsten. maar het scheelt niet veel. Momentee overheie d overtuie k d oo t ds to i l - Uiteindelij sten ee t lbezi n he k n va tkomi t he t ging gekome t deznda e schepen tocl uniehwe k enthousiastelingen (1981) die er nog wel wat in zijn en wordt er gewerkt aan een landelijk regis- zien en het schip in zijn oude glorie doen her- voor te r varende monumenten. stellen. Hopelijk komt er door deze aanpak een eind aan Momenteel vaar 'Anne d t a Koosje' wee zijn ri n de moeilijkheden die eigenaren van deze schepen oorspronkelijke staat op de Nederlandse wateren ondervinden. met als thuishaven andermaal Zaandam. Die moeilijkheden zijn onder andere ligplaatsen - eventueel subsidie - , het varen op rode gasolie Huidige eigenaren: L. Veenstra en in de toekomst roerendgoedbelasting. G.M. van den Heuvel Wat betreft de Zaanstreek zou het de gemeente Postbus 2094 Zaanstan i k siere t meeoo s dwa n al r aandacht 1500GB Zaandam aat maritienhe m verleden geschonke woru nzo - Tel.nr.:075-701974 den.

De Groninger zeil- tjalk 'De Volharding' bouwjaar 1904, weer in de staat zoals ze rond 1925 o.a. hout voor William Pont vervoerde

1039 OBJEC KIJKE TT : SCHEEPSMODE BEURTSCHIN EE N LVA P

Serie over objecten uit de industriële geschiedenis van de Zaanstreek welke in het Zaans Museum G.D. Horneman in oprichting te zien zullen zijn.

anneer je voor het Zaans Historisch 'Noord-Hollandn schiee s pal s jacht' aan)1 Museum kijkjn staaee en e t doot rhe Langzamerhand verdwenen de houten schepen Wraam naar binnen neemt, is het eeueerst9 1 kwamen we e e d t ein n he dva r stan ne aa - watje ziet een scheepsmodel dat zich in de len schepen voor in de plaats. voorkame l voo t raarpa rhe m bevindt. De 'Jacob' voer vanui Zaanstreee d t t 'klarekme ' produkten zoals meel, havermout, cacaoboter en Het model stelt de 'Jacob' voor, een houten veekoeken naar Amsterdam. Maar ook werden beurtschi ongeveen pva tont schi0 6 r He . p voer Rotterdam, Dordrecht en andere zeehavens in tussen 185 190n 0e beurtschip/vrachtvaardes 0al r Nederland aangedaan. Als retourvracht werden van de firma P. Dekker uit Koog aan de Zaan dan uit de zeeschepen ruwe produkten geladen naar verschillende bestemmingen in Nederland. welke Zaanstreee weed n i r k werden gelost. Als laatste schipper wordt de heer G. Nieuwkamp genoemd firme D . a tweg Dekkeno e d scherha - Beschrijvin modelt he n :gva pen in de vaart, nl. de 'Pieter' en de 'Vos', zij waren alle drie verschillen typen dva . et model is van eikehout gemaakt. De zeile t modenhe zijn ln va verwijder n de Hin het ruim opgeborgen. De voorslag is De 'Jacob' is een platbodem van het type 'dek- tjalk' t typDi .e schip werd voornamelijk gebruikt van staaldraad gemaak tegenstellinn i t e d t gto als vrachtvaarde binnenwateree d p ro n nva rest van het staand want wat van touw is ge- Noord-Holland en Friesland. Het is een recht maakt. De roerklik (afneembare roerkop) ont- toe recht aan schip. Het bijzondere van dit type breekt. Voor de rest is het model in goede staat, tjalk is dat het verblijf van de schipper zich on- is 32 cm breed, 110 cm lang en 121 cm hoog. der het achterdek bevindt. Over de specifieke Aan de kleine ronde zwaarden, welke zich aan benaming van dit type schip lopen de meningen beide zijden van het schip (boorden) bevinden, (foto Henk van 't Loo) uiteen. (Zo duidt o.a. de schrijver Petrejus het kan men zien dat het op de binnenwateren voer. Lange zwaarden werden nl. toegepast aan boord van schepen die ook de zee zoals de Zuider- en de Waddenzee bevoeren. De zwaarden zijn rondo t ijzeremme n banden verstevigds wa t Di . nodig om slijtage tegen te gaan. De zwaarden worden bescherm t 'aanvarings-klampen'dme . Vaak waren dez eboordee d klampe n aa ns nlo bevestigd j smallerBi . e brugge sluizen ne n nko toch doorgang plaatsvinden wanneer deze klam- pen verwijderd werden.

Het schip 'de Jacob' is een zgn. draai-over-boord. helmstoe d zien n naa me n k welkka t Di e zich aan het roer bevindt. Deze kon over het hele achterschip hee t buitento n boord draaien- te n i , genstellin schepet gto n waarbi draai-segment he j t vat roenhe r beperk doos opbouwe wa trd 2. In ons geval is het helmhout recht en van uiterst sobere uitvoerin . geegnl n enkele versierinn ge zoals eerder gezegd, geen klik.

schippee r verlaginn stont ee n he di n gva dek'stuurbak'e d , t modehe p dezs i lO . e Dafgedekt door een luik. Tijdens de vaart keek de schipper over de vrachtluiken heen. Deze luike stuks4 n( ) bestaa t lossnui e delen (planken lagen )e lossp no e 'merkels' luie 3D . - ken kunnen gedeeltelijk of in zijn geheel, afhan- vrache kelijd geladen e di ktva n werd, geopend worden. Het schip heeft een ronde luikenkap. Dit is kenmerkend voor schepen van vóór 1900. De luiken zijn rond en lopen van 'den' tot 'den' luikee 4D . n moesten verzegeld kunnen worden i.v.m. douanegoedere f anderno e goede-

1040 ren die aan belasting onderhevig waren. Dit ge- kunnee W stellel makee d n we goe t n - nda ree dge beurd t specialeme e openingen welke e zicd n hi lijkend model van de 'Jacob' heeft gemaakt. Hij luiken bevonden. ken t schihe t p persoonlij onden kva t boven rto .

Doorda gevarer e t n singele werd p dkanao n se - In dezelfde brief haalt de heer Boon nog een aan- veen me l le(spoor)bruggen ne n passeerde, tal herinneringe e schrijfo d Z p . o nr op t e hijt da , moest de mast gemakkelijk gestreken kunnen door t volt werkeuu rhe 4 werkme m nfo werd worden. Onder aan de mast bevond zich als te- begonne jongsts al n ne e gezel moes j zorgehi t n gengewicht lood en als de mast goed in balans koffie halm d o 5 f t e da 'bruin anders s wa ' swa lichtn ee t e krachtsinspanninme n me wasn ko , g slechtn heee tvoo g jongste da rd e gezel: "Zoo de mast strijken. Het ondereinde van de mast hoor, de jongens werden van vroeger niet ver- draaide dan in de 'wip'; een langwerpige ruimte wend hoor, daar kan ik van mee praten ". welke zich voor de mast bevindt. Ook deze ruimt duidelijk oo s ei wordtt ziee kt j da nbi n e , e heer Boon biedt het model op 5 decem- het model, door een luik afgedekt. r 193 mejuffroun be 5aa Jagere d . wM , Dde heer K. de Jager en de heer P. de Jager Op de voorplecht bevindt zich nog een luik. Di blijs terkentelijkhein al kva n aa de d voo t rwa luik verschaf toegane d voorondet he t gto r waar famili laatste ed e jaren voobetekenm rhe d heeft. de knecht woonde. Vaak beschilderd kneche ed t herinnerinr Te g uiteraar Boon daa n zelf, maar de binnenkant van het luik met bijbelse voorfamiliJozee m d n Oo -fe en Swartaa k m oo Oo . stellingen of andere stichtelijke zinnebeelden. Jozef zije di n, leermeeste geweess ri t waarmee De schipper zelf woonde achter. Deze ruimte hij samen aan de 'Jacob' heeft gewerkt ("En bereiken luin t zicme kee da roe e h n a 'd nvi ka f vooral Oom Jozef wand dat was een groot vak- op het achterschip bevindt. In de roef van het man hoor, waar ik veel van geleerd heb "), en model bevindt zic tafen langhn ee e l achtere sd - familie d were natuurlijd n n fva e aa Swar k koo t wand een bank. In de roef werd ook gekookt. waar voor duizenden guldens aan het schip is Kokekachen ee t 'schippertje'p nlhe o deen dme . vertimmerd. Deze kachel deed dus dienst voor verwarming kookplaats al maa k roo . Hij eindigt zijn brie t filosofischfme e wijsheid: "En genoe-nufamieljeeen nu het hoopdat ik Op het voorschip bevinden zich o pplezier er d emoogt ge buiten van dat hebben.-en is gen t boeisehe zijd n elva twee verticale klampene d , verders defamieljeEn in het hoopzal dat ik 'beretanden'. Deze waren voo geleidine rd n gva blijven en dat het niet in vreemde handen over- de trossen bij het ankeren. Op sommige binnen- gaat of door kinderen vernielt. Wand mogt het vaartschepen waren deze klampen versierd, zijn dat het defamielje niet meer aanstaat, wat echte t schir di nie . p Twe5 o t e boldert he p so ik nietdenken,kan maar weetmen er nietwat voorschip en twee op het achterschip zorgden kanplaas vinden later jaren, dat kan men niet er voor dat het schip op een juiste manier kon bekijken. Maar dan hoop ik dat het geschonken worden afgemeerd. Zaanlandschede word aan Oudheid Kamerte Zaandijk. Wand dit scheepje kan best 200 jaar Aan de voorzijde van het schip bevindt zich de Oud worden beleefdat niet,ik en maarook u zgn. 'loefbijter'. Dit is een verlenging onder wa- niet. voorschee d n terva diendn loefgierige ge d m eo - Uw Dienaar Boon" B. Jz. heid (drift) die bij dit type platbodem voorkomt, te beperken. (Bij een te grote loefbijter kon het moeilijk worden het schip door de wind te krij- Noten: gen6. 1) Petrejus, E.W., Oude zeilschepen en hun modellen, blz. , Unieboe50 k N.V , Bussum. , 1971. De maker 2) Maritieme Encyclopedie, deel 2, Unieboek B.V., Bussum, 1970. et model van de beurtvaarder is gemaakt 3) Een 'merkel' is een losse balk die dwars over het luik doo oud-scheepmakere rd - (timmermans) hoof d'merkelse d ligt p O . ' worde luikee nd n gelegd. Hknecht B. Boon Jz. De heer Boon heeft 4) Een 'den' is de opstaande rand van het vrachtluik. 53 jaar onafgebroke familie d j n bi war eS - ge t 5) Maritieme Encyclopedie, deel l, Unieboek B.V., werkt, waarvan 42 jaar op de werf J. S wart aan Bussum, 1970. de Jan Bestevaerstraat zelf. Uit deze werf is later Maritiem) 6 e Encyclopedie, dee , Unieboe4 l k B.V., de werf 'De Vooruit' voortgekomen7. Bussum, 1971. De heer Boon heeft ook zelf aan de 'Jacob' ge- scheepswere 7)D . Vooruitv . fb onstaas i , Coöpere d t nui a werkt toen hellin e dezd p eo g stond eerste D . e tieve Vereniging Scheepswerf te Zaandam (coöperatie toes keer jaawa n2 j dienswerfn e ri hi ,d j ,bi t Swartn va , Nieuwenhuize Eijben ne oorspronkelijn )e k t schiwerhe pn voodaa r 2700 gulden vertimmerd ui tklei n Koogee np terreifirme O . d n ae nva Teerd n aa , (zonder de kosten van de smid; het ijzerwerk). Sluissloo Kooe t t g (waarn Leeghwaterstraae ud wer) is t d Twaalf jaar later werd er voor 1000 gulden nog begonnen met de bouw van twee roeiboten gemaakt van eens aan vertimmerd. De heer Boon schrijft in beschuitblikken, op de Zaandamse markt gekochte span zij j nfamilie hi d brie e n Jagere fwi aa ed n aa , ten en door de echtgenote van één van de oprichters in het model schenkt, ove laatste rdi e dokbeurt: haar fornuis heet gemaakte klinknagels. (Encyclopedie "Waar ik toen ruimschoots mijn deel in gehad va Zaanstreeke nd , dee , Stichtin2 l g Uitgeverij Noord- heb wat timmeren betreft. " Holland, 1991).

1041 DE ZAANSE BINNENVAART es j af A J. De Zaan is al eeuwen een belangrijke verkeersader geweest, die heel veel heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van de industrie en de welvaart van de Zaanstreek en haar bewoners. In dit geval wil- lenechterwe niet verder teruggaan,overgangstijdde tot windkrachtdan van naar stoom,tot dus de tweede helft van de 19de eeuw.

aanvoee grondstoffen rva natuurlijn ne k dit gebeurde een ervaren schipper niet, alleen afvoee d k roo gebeurde voornamelijk een nieuweling overkwam dit weieens. Dover de Zaan. Tjalken waren in die dagen vaarboobodee e d d t Han ui m dme s getrokmdu - het meest voorkomende scheepstype van de kenzeuldn ween da , eme r naa t voorschiprhe , Zaanse schippers ook al zag men er ook nog wel de vaarboom door het water meeslepend. Voor een kraan see k tussen. aangekomen haalde men de vaarboom rechtop krachtio z plompt n n e da ge mogelijedi k weer in de bodem en begon het geloop en geduw op- nieuw. Dit geboo t uitgebreiwa ms i d beschreven, maar juist om aan te geven, dat men zeer afhankelijk was van de wind en hoe zwaar dit schippersbe- roep kon zijn. Na zo'n boomreis had men het bloed weieen t baaiehe n si n hemt d he staa n nva steeds maar duwen met de schouder tegen de harde houte nvaarboome d drui n va f .

schippere d e o s vracht voo schepen hu r n kregen is eigenlijk een hoofdstuk apart H en speciaa Zaanstreeke d n i l , waan rme zoveel industrie had. Zaanse d t Omeme bedrijve beginnene nt e di , wilden natuurlijk verzeker aan-en dhu zijn nnva afvoe produktenn va r . Sommige bedrijven had- den eige npaan schepennoemeee e rt r e m nO . bijvoorbeeld Simon de Wit, het levensmiddelen- bedrijf uit Zaandam, had eigen binnenschepen me namee d t n 'Voorwaarts' 1,2,3 enz. prachtige ' Voortstuwing door dagee Indi n wer meestar de l gezeil t dezdme e goed onderhouden motorschepen, die onder an- ellebogenstoom.' schepen en als er geen wind was, dan werd er dere de winkelfilialen bevoorraadden. Dit was Een schuit geladen gebruikt gemaakt van een stoomsleepboot, als de ondernemindun see t eigegme n schepeno Z . met zakken meel wordt vracht tenminst kostee edi dragen n nko , anders hadde Wessanek noo Laan& Bloemendaan ne l ter hoogte van meel- werd er geboomd tot of vanaf de Zaandammer- Laa& Wormerveen ni r eigen schepen, maar molen 'de Koker' met Zaae d namelijs t nsluiswa da buitet , He .kzo n naas eigee di t n schepen hadden deze bedrijven een vaarboom door de sluie d natuurlijn se t Noordzeekanaa he k koo e t l schippersk oo vastn i e edi ,relati - e on voo e rdi Zaan voortbewogen diep waren om te bomen. Maar het was beslist dernemingen voeren. Men had namelijk zoveel (fotocollectie. Vooren geen uitzondering als de schipper en zijn knecht lading capaciteie d eigee t di da , n schepeva t n Ver. Zaansche Molen) t helhe e trajec bijvoorbeeln va t d Wormerveer niet voldoende was. naar Zaandam hun geladen ofwel lege schip Om als voorbeeld even Wessanen & Laan aan voortboomden. firmn vele ee adi s e halene t fabriekewa t di , n Ze liepen met hun lange vaarboom, die aan he twaan e d r diversha e produkten bewerk vern e t - ondereind voorzien was van een soort V-vorm werkt werden. Men bezat meelfabriek 'De Vlijt' om beter houvast te hebben in de 'Zaanprut' en in Wormerveer, de cacaofabriek 'De Mooriaan' aan de bovenkant een 'druif had, een knop met in Wormer oliefabriee d , Tijde k'D Wormern i ' - een ronde vorm, die tegen de schouder van de veer, de rijstpellerij 'De Unie' in Wormer en de schipper werd aangedrukt om zoveel mogelijk veevoederfabriek 'De Ster' in Wormerveer. kracht te kunnen zetten om het schip voort te U kunt zich voorstellen afdeline d t da , g expeditie duwen. Zo liepen de twee mannen ieder aan een op het hoofdkantoor aan de Zaanweg in Wormer- kant van het schip door het gangboord, ook wel veer haar hande l hadnvo . Elke midda halm go f de waring genoemd, eindeloos van voor naar zes kwamen de schippers van de lege schepen achtere f omgekeerdno . Lienaan pme r achteren, naar het kantoor om orders te halen voor hun dan had men de vaarboom in de Zaanbodem volgende lading en nu doel ik op de schippers staan en duwde men het schip naar voren, was van de eigen schepen, (eigendom van Wessanen men achter aangekoment moesme n n da , me t relatieschipperse d Laanp & o n )e , veelal eige- vaarbooe d forsn k ee Zaanbodee eru d t mui m schepenn naarhu n sva . los zie rukkene nt , lukt t nieginn et di da tg he De schippers van de eigen schepen kregen eerst schip door en bleef de vaarboom rechtop in de hun orders en het werk dat overbleef werd op Zaanbode t nakijkenhe n me m ,d maastaaha n nre beurt verdeeld onder de relatieschippers. De

1042 vrachten, die er dan nog overbleven werden be- vrach halene t p ladine o t d , bestaan n gko ee t nui vrachschippersbeure d p o t Amsterdan si mn i paa goederenn rto pakje0 10 t som l sto . swe ruimtn Beure ee d Berlagn n t eDami s va he p -eo Hoe wisten die schippers nou waar ze lading op rak in Amsterdam. De expeditieafdeling had moesten halen bij de diverse bedrijven. Och, dat verde heen i r l Nederland contactadressen, waar eigenlijs wa k stom eenvoudig bedrije k d El . n aa f lading vandaan moest komen, denk maar eens Zaan had een bord of een soort wegwijzer waar als het oogsttijd was in Nederland. Uit alle de- naamborden me schuivenn ko n ni . Zoiett swa len van Nederland kwam er dan graan vandaan l een ,groon we s ee n zie j t me bi tkantoo bijn -rva er lagen soms tientallen schepen bij de meelfa- voorbeeld Heer Janse n"Uit- daaronden e " r briek en verder overal in Wormerveer waar de mevr. Pietersen - "In". Enigszins duidelijk hoop schipper wachtplaatsjn see e konden vindenU . ik. Zo was dat ook met de namen van de beurt- begrijpt, dat ze soms dagen moesten wachten schippers gewense di , t werde ladinm e nt o p go gelosm o wordene t diversp O . e scholen ni halen. De schippers hadden natuurlijk ook wel Wormervee rschipperskindere n zateda r ne n ni opdrachten, waar men moest laden of lossen, de klassen, soms voo paan ree r dagen, maak roo maar het ging toch meestal via de borden met weieens voor langer. de namen van beurtschippers of de naam van hun Als er een of meerdere rijstboten, zeeschepen met rederij. een lading rijst, tegelijk binnen waren dan kon Om een paar voorbeelden te noemen de Stan- men ook vele diepgeladen schepen zien liggen friesboten Frieslanp o e di , d voeren werden kort- birijstpellerijee d j Wormen i n Wessanen rva n beschreveg we "Stanfries"s nal werr e s d du gee, n Laan(d& e Bloemendaa n Unieva n e ) Laa& l n bestemmingsplaats van de goederen vermeld. (de Hollandia). Er waren echter ook rederijen, die met hun grote Bioliefabriekee d j schepen me n nnko vinden beurtschepe nZaae nied n ni t kwamen, maar gelade t lijnzaadnme , copra, grondnoten, kool- vaste ligplaatsen hadden in Amsterdam. Soms zaad, palmpitten, soyabonen. kwamen die rederijen met hun eigen kleinere scheepjes de lading ophalen voor hun grote In de jaren '20 en ook nog wel in de dertiger schepen, die in Amsterdam hun vaste ligplaats jaren ware meeste nd e schepe zeilschepeg nno n hadden, bijvoorbeeld de Janssen rederij, die op of sleepschepen, maar toch nie0 t grote50 n rda Limburg voer en een vaste ligplaats had bij de ton0 o60 f. Kwae d r mschi e n 100i n pn va 0to St.Nicolaasker Prine d n s kaa Hendrikkad n ei Zaan, bijvoorbeel t sleepschidhe p Galant di d- Amsterdam. schip kwa l een enkeln mwe s ee n eee keet rme Maar zo voeren ook de eigen schepen en de re- lading graa t Rotterdanui Wormerveemn i n da - r latieschipper bijvoorbeeln sva d Wessanen& zo'd ha n schip veel bekijks. Tegenwoordis gi Laan naar Amsterdam naa diverse rd e vaste lig- een schip van 2000 ton geen uitzondering meer plaatsen van de grote beurtvaartrederijen, denk in de Zaan. maar eens aan al de beurtschepen, die aan de steigers van de Ruyterkade achter het Centraal en ander belangrijk deel van het vervoer Station vaste ligplaatsen hadde meestan ne n hu l te water vervulde de Beurtvaart. Men kan bestemmingshaven hadde Zuiderzee d a nvi n ee Ewel zegge t allnui e dele Nederlandn nva , late t Usselmeerrhe nachtbooe D . t naa Leme rd - di watee et r bereikbaar waren kwame beure nd t- hies bekenn ree wa r d me voorbeeld van. Deze Zaansschippere d j Zaabi e ed m industrin nso i e schepen hadden een dagelijkse of zeg maar lie-

Een grote vloot tjal- ken en andere binnen- vaartuigen ligtmet ladingen ongepelde rijst voor de rijstpel- lerij 'Hollandia'in Wormerveer (1911). Kennelijk is er kort voordien een rijstboot in de haven van Zaandam of Amsterdam aangekomen. Rechts ligt een stoomboot \vaarschijnlijkdie ge- pelde rijst mee zal nemen, (foto G.A.Z.)

1043 elkn ee e r nacht-diensve t naar Friesland, Gronin- zgn. deftige rederij moese j , goeden va t n huize ge daa s Zwollef bedrijvighein o wa ree t He . d komen of een heel goede leerling zijn geweest op van schepen, nien va t voog da stellee rt e d p no de zeevaartschool of machinistenschool, wilde vandaag. daae j scheepsoffïcies ral r worden aangenomen. Ook vervoer van passagiers, die eigenlijk ook Dan had men nog de Hollandse Stoomboot Mij. lading waren, was een niet te verwaarlozen in- voornamelije di Engelanp ko d voer; deze rederij komstenbron voor de rederijen. In de boven- of noemd'Klompenlloyd'e d n eme , omdat veel benedenkajuiten zaten de passagiers op pluche bemanningsleden afkomstig vissee wared n -nva kussen langp so e banken vaak half slapend tegen rij en op klompen liepen. elkaar aangeleun aankomse dd andere d n eaa t Maar als een schipper het had over een 'Blauw- Zuiderzee d kann wachtenva e tt f ea . pijper' wist men ook direct, dat er dan een schip van Mij. Oceaan werd bedoeld schepee Di . n e fabrieken aan de Zaan hadden natuur- hadden namelijk nogal grote blauw gekleurde lijk ook veel export naar vreemde lan- schoorstenenn 'Zuide ee d boo s n n Ee wa .'va t Dden. Amsterda voorheed mha n lijndien- boot van de Kon.Hollandse Lloyd, die voeren sten naar bijna alle hoeken van de wereld. Ik Zuid-Amerikap o . neem maar weer als voorbeeld Wessanen met veel export ove hele d r e wereld, maar vooral Dit was even een zijsprong in het exportverhaal ook naar het Middellandse zeegebied. De Ko- van de Zaanse produkten, want het verhaal is ninklijke Nederlandse Stoomboot Maatschappij, nog niet compleet. Het gebeurde ook nogal de KNSM, had naar die gebieden de meeste eens, dat er exportprodukten direct aan de fa- lijndiensten. De schippers, die voor Wessanen brieken werden geladen in kustvaarders. Meest- voeren waren daar dan ook kind aan huis. t veevoeda s meelprodukteaf wa lro - be t nme Men laadde aan de diverse fabrieken allerlei stemmingen als Denemarken, Engeland en soorten lading voor diverse overzeese bestem- Frankrijk zgnn ee werr .E n .'loss dda e ploeg' mingen, kreeg hele bundels ladingpapieren mee opgetrommel laaddee di zo'n n de nda n kust- plus de nodige douanepapieren. De schipper vaarder. Als de lading bestond uit zemelen, een tevoren va laadplan d nee ha n gemaakj hi e ho t licht afvalprodukt vertron da , k zo'n schip vaak het gemakkelijks losse n diverse d ko t j nbi e zee- mehogn ee t e deklast. boten en soms ook nog beurtboten. Dit was Tegenwoordi l dikwijlwe g sno g kustn zieme t- vaa heln kee e uitzoekerij, wan t gebeurdhe t e vaarder Zaane d n si , maa meestan rda t me l wel, dat als men langszij van een zeeboot kwam graan afkomsti t Engelangui d voo meelfae d r - men niet direct aan de beurt was, dus dan was brieke'Menebau n n nva ' voorheen Wessanen. andern ee j ebi he t zeeboot he zaa m ko probee t - schippee d t da ladine , r d t renhiel in s Da g. ddu e hebben het nog niet gehad over de zodanig in zijn schip gestuwd moest hebben, Wwinterperiod Zaae dichts d s nwa e al - j zoveehi t da l mogelijk klanten schepes du , n gevrore fabriekee d n ne n toch even- moest kunnen bedienen. Ik bedoel hiermee te goed moesten blijven draaien probeerdn Me . e , datjzeggen t is niegoein o he eee z t t e da , de Zaa nt kostt kostthe t e ewa ope houdene nt . schippe r goee benj s dal t kunt varen, daat rza Soms werd er dag en nacht door ijsbrekers ge- echt veel mee vastn raa . varen om de geul open te houden. Bekende ijs- brekers waren de 'Johanna' met kapitein Otto Had de schipper al zijn adressen om zijn lading Hoogendij vooe kdi r Wessanen voer sterkn ee , e te lossen aangedaan en was zijn schip leeg, dan stoomsleepboot met een lange schoorsteen met belde hij zijn kantoor waarvoor hij werkte of als schoorsteenmerk een H (van Hoogendijk). een relatieschipper het kantoor waarvoor hij in Die kapitein was een expert in ijsbreken, maar vaste relatie voer ergenn . da Meesta r e s s wa l vele schippers waren niet zo heel erg op hem wel retourvracht voor de Zaan. Er lag altijd wel gesteld, het was nl. niet zo'n voorzichtige kapi- ergens in de haven van Amsterdam een zeeschi menigk oo n peda sleepdraal teinza n j ee hi , t dme in lossing voor een Zaans bedrijf. te wilde ruk kapot hebben getrokken, terwijl de zeeboon Maatschappie ee d s n va twa t he f jO meeste schippers voor het ij s werk speciaal dik- Nederland, die een paar ruimen copra of palm- ke staaldraden gebruikten. t toenmaligpittehe t nui e Nederlands Oost-Indië strengg er t eMe winters rederie kwad k mjoo had en in lossing was of een 'Blauwpijper', een Goedkoo Zaae d n pi assistere havenn hu t -nme schip van de Mij. Oceaan, die 'Indië-lading' lag sleepboten uit Amsterdam. Andere bekende ijs- te lossen. Maar ook wel lijnzaad uit een boot brekers waren de stoomsleepboten van Roelofs van de 'Zuid', dat was dan een zeeboot van de of de Anna Frater. Kon men de Zaangeul door Koninklijke Hollandse Lloyd. te strenge vorst niet meer open houden, dan werd als laatste geprobeerd het stuk Zaan van meeste d a e rederijen hadden bijnamen, de Wormerveerse spoorsteige veee d n - aa t rto Jvoor de aardigheid zal ik er een paar noe- voerfabrie Stere k'd ' ope houdene nt gronde D . - men bijvoorbeeld: stoffen en de klare produkten werden dan per Koninklijke D e Nederlandse Stoomboot Mij., schip met soms wel twee ijsbrekers van en naar de KNSM, had als scheldnaam 'de Roggebrood' de spoorsteiger vervoerd en in de twintiger - en omda schepee t eteboorn di he tn aa n dva n niet ook nog wel in de dertiger jaren ging dat per al te best was. slee, maar dat was in de tijd toen er nog geen Maatschappie D j Nederland SMNe e d ,d d ,ha sterke ijsbrekers waret vervoes he a n nr e rpe naam 'Schraal maar netjes' dezen rederiee s wa j kinderschoenee d n i g no n stond.

1044 INFORMATIE OVER DE SCHRIJVERS

Jan Aafjes (1927). Frans Panman Zoon van beurtschipper. Was na de HBS 10 jaar Woont op het door hem beschreven beurtschip als stuurman werkzaam. Vervolgens 10 jaar in 'Volharding' aan de Houthavenkade in Zaandam. Mombassa als hoofdstuwadoor bij diverse Over deze auteur verder geen informatie ont- scheepvaart overslagbedrijvenn -e . Redacteur vangen. landelijk scheepvaartblad 'Wij praaien u'. Was actiefi EHBOe e politied nd j bi .n ke Secretari s Cees J. van Roon (1930). oudheidkundige commissie Jisp. Archeologische d Lin dva e Werkgemeenschap Nederland, afd. Zaanstreek en omstreken. Re- A.J. Boes (1943). dacteur van het blad 'Grondspoor' en deskundig Werkzaam als senior adviseur bij het internatio- op het gebied van Middeleeuws aardewerk. Als naal opererende verzekeringsmakelaars concern vrijwilliger werkzaa t Zaanshe j mbi e Gemeente- Rollins Hudig Hall, Amsterdam en vooral be- archief op het gebied van passieve conservering. trokke j schaderisicnbi o beoordelinge schan ne - Daarnaast is Cees van Roon voor o.a. de AWN depreventie. Redacteur van het huisorgaan van onschatbare waarde, omdat zijn handen ma- 'RHH. Memo' t.b.v verzekeringsrelatiee d . n sva ken wat zijn ogen zien. dit bedrijf en redactielid van een aantal perio- dieken op het gebied van schadeverzekeringen, Henk Roovers (1940) preventie en maritieme zaken. Volgde opleiding tot onderwijzer en was be- trokke j diversnbi e onderwijsprojecten. Door Gerard Graas (1930). beroep, maar ook vanuit persoonlijke interesse Archeologische d Lin dva e Werkgemeenschap veel met geschiedenis bezig. Specialiseerde Nederland (AWN), afdeling Zaanstree omsn ke - zich in de scheepsbouw van de Zaanstreek. De grootste bedreiging treken. Binnen de AWN heeft G. Graas zich be- Publicaties:'D onden ebeerma e rd ' ('75), voor traditionele kwaam zoöarcheoloogs dal . 'Onvoltooid verleden' ('80),n e 'Ron m dDa schepen scheeps-de is Oostzijde' ('84), 'Geef ons uwe kinderen' ('87), de sloper.in Ook Gerar . HornemadD n (1946). 'Effe kaike' ('91) en diverse artikelen. Zaanstreek zijn Opleiding o.a. M.O. geschiedenis en museolo- verschillende scheeps- gie. Heeft grote belangstelling voor maritieme (1909s G.JVi . ) slopers werkzaamge- geschiedenis, waarondee d n t namva e rme edi Volgde de Hogere Handelsschool in Zaandam weest, de Engelse marine. Heeft o.a. gewerk t Helderhe j bi t s Mari- daarnd ha n ae diverse betrekkingen, o.a j zijbi .n marinesleepboot nemuseu t Scheepvaartmuseuhe n me - Am mn i vader in de rijstpellerij. Na de oorlog werkzaam 'Industrious' werd in sterdam. Momenteel werkzaa depötbeheers mal - in de zaadtelerij. Eigen bedrijfin Enkhuizen. 1902 in Glasgow ge- der/registrator van het Zaans Museum i.o. Grote interesse in historie, leverde MBTZ veel bouwd. Op 5 december informatie ove t werrijstpellerie d rhe n ki n e n je 1959 kwamte ze Sikke de Jong (1927). schreef voor 'Met Stoom' een artikel over de Zaandam wordente om Bouwkundig publicistn ee . Werkt j architecebi - spoorlijne Zaanstreeke d n ni gehuws Wa .t dme gesloopt. Tegenwoor- tenbureau Eilman en later Schipper; daarna bij dochter van Bosman van de Alkmaar Packet. dig zou er zeker een Rijksdiense d t voo Monumentenzorge rd - Be . Bezit hierover een familiearchief met veel foto- liefhebber gevonden stuurslid Zaans Schoon en Vereniging Vrienden materiaal. haarzijndie restau- vat Zaansnhe e Huis. Publicaties: 'Houten hui- reerde,L. J. (fotovia zen' (met H. Jansen) en 'Gebouwd in de Zaan- merend).MeyerPur te streek' (met J. Schipper) en 'Zaans bouwkundig alfabet'.

Bertie B. Kloots (1922). Wa bibliothecaresss sal e werkzaa Amstermn i - dam. Woont thans in Oostzaan, waar zij o.a. ac- tief is bij de Stichting Oudheidkamer Oostzaan.

Cees F.L. Paul (1941). Geboren te Assendelft. Studeerde aan de V.U. te Amsterdam en de R.U. te Leiden geschiedenis, o.a. specialisatie maritieme geschiedenis. Werk- zaam geweest in onderwijs en musea. Als advi- seur vanaf het begin van de bouw betrokken bij de Batavia.

1045 Culturele agenda 20 augustus 1995 Aankomst Tsaar Peter. Georganiseerd door horeca-ondernemingen Zaanstad. 18 juni-31 augustus 1995 Tentoonstelling 'Verborgen Prach ' l 18t n e-e augustum t/ s 1995 begin 19e-eeuwse stoffen uit de collectie van Tentoonstelling 'Tussen kolen en ketels'. De het Zaans Historisch Museum, Lagedijk 80, nadruk van de tentoonstelling ligt bij de ontwik- Zaandijk. kelinge stoomschepee d n eeuwe nva 19 e ,d n ni (open: di/vr 10.00-12.00 uur en 14.00-16.00 aangevul t scheepsmodellendme , prenten ne uur. 14.00-16.0zo , 0 uur. Volw 2,50ƒ . ; kind schilderijen. Plaats; het Marinemuseum te Den ƒ 1,50; mjk gratis. Helder.

18 juni-31 oktober 1995 to l tseptembe r 1995 Tentoonstelling 'Verborgen Prach ' 192 t e- Expositie 'Dij Kijk'e kt , toon vormine d t t he n ge eeuwse japonne collectie t Zaand t he nui n seva beheer van het Noordhollandse landschap, Historisch Museum in Het Noorderhuis, Kalver- waarbij de waterkeringen en waterbeheersing ringdij (Zaans7 1 k e Schans), Zaandam, vat hoogheemraadschanhe p centraal staane D . (open: di t/m zo 10.00-17.00 uur, juli-aug ook tentoonstelling in het gelijknamige gebouw aan ma. Volw. ƒ l,--; kind/65+/cjp ƒ 0,50; mjk gra- Spreeuwendije d Pettee kt naa s ni iden n ree e va tis. Wie beide tentoonstellingen bezoekt, krijgt vormgever Pieter Groot uit Westzaan. op vertoon van toegangsbewijs korting. Voor informatie of reserveringen: Hoogheem- raadschap Uitwaterende Sluizen in Noordhol- juli-24 september 1995 lands Noorderkwartier, afdeling voorlichting, Expositie 'Zaandam onder zeil', historische tel: 02993-60611. beelden uit de jaren 1880-1890 toen in Zaandam nog brikken en barken binnen voeren. Daarnaast 3 september 1995 is een verzameling flessen-scheepjes te zien uit Derde Zaanse Cultuurmarkt. Georganiseerd collectie d Aafjes. R n eva . Plaats: Molenmuseum, door de Stichting Zaanse Cultuurmarkt. Naast Museumlaa Zaan e , Kood n18 n .gaa culturel0 8 . ca e ed t standBurchtpleihe p so s ni (open: di/vr 10.00-12.0 13.00-17.0n e r 0uu 0 uur, er een expositie in de Oostzijderkerk. za van 14.00-17.00 uur, zo van 13.00-17.00 uur). (open: van 13.00-22.30 uur)

augustu0 1 n e 9 , s 8 1995 9 september 1995 Op 8 augustus komen zo'n vijftig platbodems, Open Monumentendag. Vrij bezichtigen van rondbodem kottern Haarlemn se i n n hu saa p o , opengestelde monumenten, doortocht naar Amsterdam voor Sail 95. (open: van 10.00-17.00 uur) Op 9 augustus is er voor iedereen de mogelijk- heid om de schepen van binnen te bekijken 16 september 1995 Op 10 augustus sluiten zij zich aan bij de 'Para- Open dag Stichting Oude Hollandse Kerken in de of Sail' richting Amsterdam. Ligplaats van en rondom de Zuidervermaning Zuideinde 231 schepee d Haarlemn ni t Spaarnhe : e tussen Lan- Westzaan. r lezinVanauu 1 g1 f ove bouwgee rd - ge Brug en Catherijnebrug. schiedeni dezn sva e vermaning, rondleidingen van 12.00-13.30 uur, gevolgd door lunch-orgel- 10 t/m 14 augustus 1995 concert met toelichting door dr. Hans van 'Parade D f Sail'e o groon ee , t nautisch evene- Nieuwkoop op het gerestaureerde orgel; van ment dat voor de vijfde maal wordt gehouden 14.00-15.0 theater-optreder 0uu n etc. en zich afspeelt op een kleine tien minuten (open: 10.30-15.00 uur) loopafstand van Amsterdam Centraal-Station. Voor Sail-bezoekers die per trein komen is er 17 september 1995 specialn ee e Sail Plus kaar koope t t , waarmee Historische vaarexcursie, onder leiding van een men een dag onbeperkt gebruik kan maken van Zaanse archeoloo zoep go k naar aanwijzigingen Amsterdamse d e metro ,pontn trame s . bu ,Voo r uit een ver verleden. Georganiseerd door de informatie VVV Amsterdam: 06-34034066. Poelboerderij, Veerdijk 106 te Wormer. (aanvang: 14.15 uur, kosten volw f .12,50 , kin- 11 augustus 1995 deren f5,— p.p.) 'Sail Zaandam', ron Zaanse dd e Schans. Onge- veer honderd platbodem andern se e historische 20 september 1995 schepen arriveren in de loop van de ochtend bij Lezing van de heer J.C. Kort over 'Onderzoek de Zaanse Schans s Middag' , s (bij gunstig in leenregisters'. Georganiseerd doo Nedere d r - weer demonstratin )ee e admiraalzeilene D . landse Genealogische Vereniging afd. Zaan- vloot vertrek ongeveem o t r 15.3 weer uu 0 r rich- streek-Waterland in 'De Aansporing, Stations- ting Amsterdam. straat 15 Zaandam, (aanvang: 20.00 uur, toegang gratis) 19 augustus 1995 Folkloreda Zaanse d p go e Schans. septembe0 3 r 1995 Inlichtingen bij de Zaanse VVV, tel: 075- Zaanse Molendag. Traditiegetroug da n wee 1622221 (open: 10.00-17.00 uur) waarop een groot aantal molens in bedrijf te zien is. (open: 10.00-17.00 uur)

1046 9 oktober 1995 e.v. 12 december 1995 Cursus over 'Huizenonderzoek' door de stichting Lezinheee d . KulkeJ n r gva r over 'Franse voor- regionale geschiedbeoefening Noord-Holland. ouders'. Georganiseerd doo Nederlandse rd e Aan de hand van een case-study van een buurtje Genealogische Vereniging afd. Zaanstreek-Wa- in Koog a/d Zaan wordt uitgelegd hoe men ge- terland, zaal Party-centrum Vlaar, Koemarkt 13 gevens over eigenare bewonern ne huizen va s n Purmerend. verzamelen ka archiefstukken ni kadastern nva , (aanvang 20.00 uur, toegang gratis). bevolkingsregisters en belastingkohieren. 6 lessen op maandag van 19.00-21.00 uur in het tot en met 7 januari 1996 Gemeentearchief Zaanstad, Hoogstraat 34, Tentoonstelling 'Varen voor de vrijheid 1940- Koo Zaand ga/ . Koste f 15,n r les-pe . 1945', ervaringen van de zeeman in oorlogstijd. Het Nederlands Scheepvaartmuseum Amster- 17 oktober 1995 dam, Kattenburgerplein l, 1018 KK Amsterdam Lezing van prof. dr. van Deursen over de resul- (bereikbaar met bus 22 of 32 vanaf het Centraal taten van zijn onderzoek over Graft; 'Het dorp Statio minuten)5 n( . eeuw'e 17 Grafe .d Georganiseern i t d dooe d r (open: dinsdag t/m zaterdag 10-17.00 uur, zon- Nederlandse Genealogische Vereniging afd. feestdagen e n 12.00-17.00 uur. Medio junm t/ i Zaanstreek-Waterland, Party-centrum Vlaar, september ook op maandag geopend van 10.00- Koemarkt 13, Purmerend 17.00). (aanvang; 20.00 uur, toegang gratis) Overige informatie: 17 oktober 1995 Lezinheee d n r S.Lgva . Wynia, medewerker BIJLTJES - 'AMBACHT & GEREEDSCHAP' vat Archeologiscnhe n i hU V Instituu e d n va t is een uitgave samengesteld door en voor enthou- Amsterdam over 'Plaatsname waternamen ne n siaste mense belangstelline ndi g hebben vooe d r in Romeins Nederland'. Georganiseerd door de historie van de ambachten en het daarbij ge- Archeologische Werkgemeenschap afd. Zaan- bruikte gereedschap. Zij maakten ons, n.a.v. dit streek en omstreken. Plaats: Expositieruimte themanummer, opmerkzaa t bestaahe n p mo va n aa e Dorpsstraand Assendelft0 37 t . 'Het Tapijt van Bayeux' waarop veel scheepma- (open: 20.00 uur, toegang gratis) kersgereedschap is afgebeeld. Dit tapijt is een borduurwerm 5 0, lanm n linnep 0 ge o 7 k n nva 14 november 1995 hoog met een voorstelling van de heldendaden Lezing van de heer dr. H. Schoorl over 'De van Willem de Veroveraar. Het tapijt dat waar- bouw en ontwikkeling van de Noordhollandse schijnlijk kort na de Slag bij Hastings (1066) is dijken vana e Middeleeuwen'd f . Plaats: Exposi- gemaakt, hangt nu in het als museum ingerichte tieruimte aan de Dorpsstraat 370, Assendelft. Bisschoppelijk Palei Bayeue st Normandiën xi . (open: 20.00 uur, toegang gratis) Het word zees al t r belangrijk gezien vooe d r kennis van de vroegmiddeleeuwse cultuur. Als 15 november 1995 je deze afbeeldingen bestudeert weetje, waarom Lezing van de heer H.J. Zantkuil over 'Wonen de scheepstimmerlieden van Kattenburg (de en werken vanaf de 16e eeuw in het algemeen'. Amsterdamse buurt van de scheepswerven) 'de Georganiseerd door de Nederlandse Genealogi- Bijltjes' werden genoemd. Kennelije d n i s kwa sche Vereniging afd. Zaanstreek-Waterland, achttiende eeuw de bijl nog een karakteristiek zaal 'De Aansporing', Stationsstraat 15 Zaandam, gereedschap voor scheepsbouwers. Voor nadere (aanvang 20.00 uur, toegang gratis) informatie . NederlofG ; , Jaco Ruysdaellaan bva n 11,2343 EN Oegstgeest. tel: 071-17 1281.

IN MEMORIAM KLAAS KOK

Op heeftjl. 8mei M.B.T.Z. afscheid genomen vanaf die Klaasoprichting de van Kok 1981m bestuurslidvereniging.de van was Vele jaren verzorgdekantoor Boschjesstraathet de op aan hij het beheer en de registratie van de fotocollectie en het archief van de vereniging Hij deed dit met grote accuratesse en volle overgave. Hij \vas ook een gewaardeerd redaetie-lid van 'Met Stoom '. Zijn grote kennis van de cacaoindustrie was van bijzondere betekenis. In het vorige nummer van 'Met Stoom werd' winnowereen lezersde aan getoond. werkgroep ledende de van Klaashad Kok Zaans museum uitvoerig uitgelegd zo'nhoe machine werkte. Vanwege problemen zijnmet gezond- heid heeft vorighij jaar afscheid zijnvan bestuurslidmaatsehap moeten nemen.gelegen-die Bij heid werd hij benoemd tot ere-lid van de vereniging die hem zo na aan het hart lag. Wij zullen Klaas missen. wensenWij zijn echtgenote kinderenen sterkteverwerkenhet verlies.dit bij van Joop Knijnenberg, voorzitter M.B.T.Z.

1047 Gezamenlijke uitgavn eva ANNO 1961 / Met Stoom augustus 1995 Tijdschrift van de Vereniging Vrienden van t Zaanshe e Verenigin e Huid n se t behougto d Monumenten va Bedrijn nva Technien e f n ki de Zaanstreek.

Bestuur vereniging MBTZ: voorzitter: J. Knijnenberg toekomst secretaris: M. Janse, Oostzijde 211 G, 1502 BD Zaandam, tel. 075-157621 Ritbergen-Siewern va . W secr.e 2 : s penningmeester Jone d . gJ :

Leden: J. Kingma J. Schipper l . v.dG Wa . vacature Redactie 'Met Stoom' verleden J. Dozzi J. Kingma H. van 't Loo G.J. Onrust W.NRitbergen-Siewern va . s Redactieadres: Treilerstraat 111, 150 ZaandamE 3J , tel. 075-166131

Bestuur vereniging 'Vrienden van het Zaanse Huis' In de Zaanstreek zijn een aantal verenigingen voorzitter . SmaR n : doelstellins actiefal e di , g hebbe t behounhe d secretaris: A. Bol, Wakkerstraat 17, 1097 CB Amsterdam, vat Zaansnhe e historische erfgoee d n de tel. 020 -668391II werk: tel. 075-168218 Zaanse cultuur. penningmeester: D. Schoen Twee daarvan zij Verenigine nd g 'Vrienden postgiro: 742899 t.n.v. penningmeester Vereniging van het Zaanse Huis' en de Vereniging tot 'Vrienden van het Zaanse Huis' behou Monumenten dva Bedrijn nva n fe Technie Zaanstreeke d kn i gezamenlije ,di k Leden: - en nu al voor de 3e keer - een dubbeldik H. Bouman themanummer deden verschijnen. S. de Jong S. Klopper-Bruijn Als u onze doelstellingen wilt steunen, kunt R Verhoeven u de bon in het midden van dit blad invullen WWester en u opgeven als lid. U ontvangt dan tevens 4 maa jaar t verenigingsbladpe lrhe , waarin Redactie 'ANNO 1961' interessantn va n va l uta e artikelen over J.J. van der Horst (eindred.) Zaanse d e geschiedeni informatin se e over R Roggeveen (eindred.) monumentenzorg, cursussen/lezingen en A. van Diepen boekbesprekingen aantreft. S. Klopper-Bruijn Voor verdere informatie ove beide d r e ver- Redactieadres: Weive , 154 5 rJisp A 6L , tel. 02982-1371 enigingen verwijze naau j koloe rd nwi m hiernaast. Kopij voor het decembernummer van 'ANNO 1961' en opgaven voor de rubriek 'Annonces' inleveren voor l november op het redactieadres. Lidmaatschap MBTZ ƒ 35,- per jaar De redactie behoudt zich het recht voor binnengekomen artikelen te Losse verkoopprij t dubbelnummehe n sva r redigeren. 'Skepe & Skoite' ƒ 12,50 Overname van artikelen of gedeelten hieruit is alleen toegestaan na inclusief bon voor gratis kleurenreproductie schriftelijke toestemming van de redacties van beide tijdschriften. (ter waarde van ƒ 5,-)

1048 Restaurati eVerkoo- p van historische bouwmaterialen o.a. deuren ramen schouwen en Hypotheken. hang en sluitwerk plavuizen tegels

t Klohe p o een n saa adrep s o waa g no r l Van fcqmon^— ____——' ambachtelijke wijze wordt gerestaureerd Amelan8 d1 EEN BEST 1506 ZW Zaandam tel : 075 - 1605 18 b.g.g : 06-52 92 54 28 ADRES

Utiliteitsbouw Lnsr- Woningbouw Renovatie/Restauratie Onderhoudswerken '"*8ouwiw KLASSIEK >\eM MODERN UIT&36N

hOUT,N VA PLAAT re/ WOUT; ENZ. bouwers

ALSINANPERE HOUTSOORTEN.

ACHTERSLUISPOLDER- braan va m minnesm• a RUSHOUTWE63 ZAANDAM. TEL075-164222-164225. FAX 075-701265.

UTMARKT jonge arnoldusstraat 20 zaandam tel. 075-178655 GEOPEND 8.30 TOT 17.30 UUR ZATERDAG 9.00 TOT 12.30 UUR Smit Logistics (Zaandam) bv een lange traditie in dienstverlening Sluispolderwe , 150 Zaandag36 K 5H m Postbus 250, 150 ZaandaG 0E m Tcl.075-1075-1x . Fa 02 , 3 551 9 2 67