Slowo.Chp:Corel VENTURA
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Teka Kom. Hist. OL PAN, 2006, 1, 56–71 HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. NA PODSTAWIE DOKUMENTÓW SEJMIKOWYCH ZIEMI CHE£MSKIEJ 1648–1717 Hierarchia koœcielna a sejmikuj¹ca szlachta. Na podstawie dokumentów sejmikowych ziemi che³mskiej 1648–1717 Robert Kozyrski Instytut Geografii Historycznej Koœcio³a w Polsce Katolicki Uniwersytet Lubelski e-mail: [email protected] Streszczenie. W artykule omówiono rolê i znaczenie biskupów, reprezentuj¹cych Koœcio³y chrzeœcijañskie, a uczestnicz¹cych w sejmikach ziemi che³mskiej w drugiej po³owie XVII i na pocz¹tku XVIII w., w okresie „permanentnej w³adzy” tych zgromadzeñ w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Oprócz problemów zwi¹zanych z udzia³em biskupów w sejmikach, i ich wp³ywem na rozwój tych zgromadzeñ, do wa¿niejszych kwestii tutaj zaprezentowanych nale¿¹: k³opoty ekonomiczne hierarchów koœcielnych w diecezjach Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, konflikty szlachty che³mskiej z biskupami oraz udzia³ sejmików ziemskich w rozwi¹zywaniu sporów pomiêdzy w³adykami greckokatolickimi a prawos³awnymi. S³owa kluczowe: sejmik, szlachta, biskupi, ziemia che³mska Aktywnoœæ polityczna hierarchów koœcielnych w Rzeczypospolitej przed- rozbiorowej, ich wp³yw na podejmowane przez szlachtê decyzje oraz wspó³udzia³ i wspó³odpowiedzialnoœæ za kierowanie pañstwem to zagadnienia badawcze, które wci¹¿ oczekuj¹ na kompleksowe opracowanie1. Problematyka ta, z punktu 1 Zdecydowana wiêkszoœæ biografii biskupów polskich omawia zazwyczaj ich dzia³alnoœæ religijn¹ (duszpastersk¹), kulturaln¹, oœwiatow¹ itd., niewiele miejsca poœwiêcaj¹c na analizê aktywnoœci poli- tycznej senatorów duchownych w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej (zob. zw³aszcza: J. Umiñski, Kardyna³ Stanis³aw Hozjusz biskup warmiñski 1504–1579, Opole 1948; J. Koceniak, Antoni Sebastian Dembowski biskup w³oc³awski i pomorski, Warszawa 1953; H. E. Wyczawski, Biskup Piotr Gembicki 1585–1657, Kraków 1957; J. Wysocki, Józef Rybiñski, biskup w³oc³awski i pomorski 1777–1806. Zarys biograficzny na tle rz¹dów diecezj¹, Rzym 1967; P. Cazin, Ksi¹¿ê biskup warmiñski Ignacy Krasicki 1735–1801, Olsztyn 1983; J. Wieteska, Prymas Jan Wê¿yk (1575–1638), Warszawa 1988; T. Kasabu³a, Ignacy Massalski – biskup wileñski, Lublin 1998; P. Nitecki, Kardyna³owie Koœcio³a w Polsce, Czêsto- chowa 1999; ten¿e, Biskupi Koœcio³a w Polsce w latach 965–1999. S³ownik biograficzny, Warszawa 2000, wyd. 2.; K. R. Prokop, Poczet biskupów krakowskich, Kraków 1999; ten¿e, Polscy kardyna³owie, Kraków 2001; ten¿e, Polscy biskupi franciszkañscy. S³ownik biograficzny, Kraków 2003; P. Biliñski, ¯ywoty biskupów krakowskich, Kraków 2000; V. Petkus, Vilniaus vyskupai Lietuvos istorijoje, Vilnius 2002; K. Œmigiel, S³ownik biograficzny arcybiskupów gnieŸnieñskich i prymasów Polski, Poznañ 2002. HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. [...] ZIEMI CHE£MSKIEJ... 57 widzenia studiów nad dziejami pañstwa polskiego, ma istotne znaczenie. Losy bowiem Korony, Litwy oraz Koœcio³a by³y ze sob¹ nierozerwalnie zwi¹zane. WiêŸ ta przetrwa³a jeszcze przez d³ugie lata niewoli narodowej, a jej przyk³adem s¹ chocia¿by ¿yciorysy wielu wybitnych kap³anów – duszpasterzy i dzia³aczy politycznych2. Ju¿ w okresie wczesnopiastowskim hierarchowie koœcielni czynnie uczest- niczyli w wielu zjazdach pañstwowych. Jednym z wa¿niejszych by³ wiec (col- loquium), gromadz¹cy ogó³ ludnoœci, na którym rozpatrywano sprawy pub- liczne3. Oprócz dzia³alnoœci ustawodawczej wiece zajmowa³y siê tak¿e s¹downic- twem w sprawach miêdzy poddanymi a pañstwem, obsadzaniem urzêdów pañstwowych, nadawaniem przywilejów immunitetowych i lokacyjnych oraz sprawami podatkowymi4. Zgromadzenia te, niekiedy bardzo liczne, organizowano na wolnym powietrzu. Pierwsze poœwiadczone wzmianki o odbywaniu wieców w koœcio³ach pochodz¹ z XII w. Franciszek Bujak twierdzi jednak¿e, ¿e œwi¹tynie s³u¿y³y za miejsca obrad tylko w niesprzyjaj¹cych warunkach pogodowych5. Niemniej jednak istniej¹ dowody, które dokumentuj¹ odbywanie s¹dów ksi¹- ¿êcych w krakowskim koœciele œwiêtego Floriana na Kleparzu, w katedrze na Wawelu oraz w kolegiacie w Wiœlicy. Zdarza³o siê, ¿e ³¹czono je z konsekracj¹ wiêkszych koœcio³ów lub fundacj¹ klasztorów. W wiecach tych uczestniczyli 2 A. Przyboœ, M. Ro¿ek, Biskup krakowski Andrzej Trzebicki. Z dziejów kultury politycznej i ar- tystycznej w XVII stuleciu, Warszawa 1989; T. Œlawski, Marcin Kromer w 400 rocznicê œmierci, Biecz 1989; J. Dygda³a, Adam Stanis³aw Grabowski (1698–1766). Biskup, polityk, mecenas, Olsztyn 1994; Dziennik z lat 1519–1545 Paw³a Dunin-Wolskiego kanclerza wielkiego koronnego biskupa poznañskiego, oprac. Andrzej Obrêbski, £ódŸ 1999; A. Odrzywolska-Kidawa, Biskup Piotr Tomicki (1464–1535). Kariera polityczna i koœcielna, Warszawa 2004; Z. Szczerbik, Wota senatorskie na sejmie koronacyjnym W³adys³awa IV w 1633 r., „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego”. Historia, 35 (1998), s. 49–63; I. Lewandowska, Biskup warmiñski Jan Stefan Wyd¿ga jako m¹¿ stanu i kanclerz Rzeczypospolitej, „Rocznik Elbl¹ski”, 16 (1998), s. 29–46; S. Wielgus, ¯ycie i publicystyka polityczno-spo³eczna Stanis³awa Jacka Œwiêcickiego, biskupa che³mskiego i nominata che³miñskiego (1615–1696), „Notatki P³ockie”, 3 (1999), s. 3–9.; E. M. Zió³ek, Biskupi-senatorowie wobec przymierza polsko-pruskiego 1788–1791 (w œwietle ich mów sejmowych i korespondencji), „Czasy Nowo¿ytne”, 9 (2000), s. 89–104; ta¿, Biskupi senatorowie wobec reform Sejmu Czteroletniego, Lublin 2002; I. Makarczyk, Biskup Tomasz Ujejski wobec problemów wojskowych w dobie wojny szwedzkiej (1650–1660), „Forum Teologiczne”, 1 (2000), s. 285–311; H. Mierzwiñski, Ksi¹dz biskup Adam Naruszewicz i jego dzia³alnoœæ w okresie Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja, „Podlaski Kwartalnik Humanistyczny”, 3/4 (2000), s. 7–15; K. Wiœniewski, Wp³yw polityczny Stanis³awa £ubieñskiego, biskupa p³ockiego w latach 1627–1640, na szlachtê mazowieck¹ i podlask¹. Próba rekonstrukcji zaplecza politycznego, „Rocznik Mazowiecki”, 14 (2002), s. 27–49. 3 J. Bardach, Ustrój spo³eczny w dobie przedpañstwowej i formowanie siê pierwszych organizacji pañstwowych na ziemiach polskich. Powstanie pañstwa polskiego, [w:] Historia pañstwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. 1: Do po³owy XV wieku, Warszawa 1964, wyd. 2, s. 60. 4 R. Grodecki, Instytucja wieców w Polsce piastowskiej, „Sprawozdania z Czynnoœci i Posiedzeñ Polskiej Akademii Umiejêtnoœci”, 34 (1929), nr 5, s. 25. 5 F. Bujak, O wiecach w Polsce do koñca wieku XIII ze szczególnym uwzglêdnieniem Wielkopolski, [w:] Studia historyczne ku czci Stanis³awa Kutrzeby, t. 1, Kraków 1938, s. 67. 58 Robert Kozyrski duchowni (arcybiskupi, biskupi, cz³onkowie kapitu³), urzêdnicy œwieccy dworów biskupich, opaci, duchowieñstwo dworskie i parafialne, urzêdnicy ksi¹¿êcy (wojewodowie, kasztelanowie, kanclerze, podkanclerze, sêdziowie, czeœnicy, podczaszowie, stolnicy, podstoli, ³owczy, podkomorzowie, wojscy), urzêdnicy s¹dowi oraz liczne osoby œwieckie, w tym ch³opi ksi¹¿êcy i kmiecie z dóbr duchowieñstwa i ziemian6. Koœcio³y, umiejscowione w stolicach wiêkszych jednostek administra- cyjnych ziem i województw oraz pozostaj¹ce w bliskim s¹siedztwie rezydencji biskupich, stanowi³y tak¿e dogodne miejsca dla obrad sejmików ziemskich. Lublinianie regularnie ju¿ od 1532 r. obradowali w Lublinie, w koœciele œw. Stanis³awa nale¿¹cym do zakonu dominikanów7. W Wiszni szlachta ruska zje¿d¿a³a siê do koœcio³a parafialnego lub nad rzekê Rak, Lwowianie zbierali siê w lwowskim koœciele Franciszkanów, Przemyœlanie – w katedrze prze- myskiej, a szlachta sanocka – chêtnie wybiera³a na miejsce obrad koœció³ franciszkanów w Sanoku8. Biskupi nie tylko zezwalali na odbywanie sejmików w koœcio³ach, ale niekiedy sami kreowali ich kszta³t, wydatnie wp³ywaj¹c na przebieg obrad. To w³aœnie zjazd biskupa Franciszka Kuhschmalza z poddanymi w 1425 r. sta³ siê prototypem sejmiku warmiñskiego. Zwo³ano go w celu uchwalenia podatku na poprawê monety pruskiej9. W miarê jak zgromadzenia sejmikowe rozwija³y siê i zyskiwa³y na zna- czeniu, szlachta zabiega³a, by ich wa¿niejsi uczestnicy pochodzili z górnych warstw spo³ecznych. W treœci dokumentów spisywanych zazwyczaj w trakcie obrad, zwanych laudami, by podkreœliæ znaczenie, jakie mia³y akurat te osoby, nazywano je „radami”. Do grupy tej zaliczano senatorów duchownych (biskupów ordynariuszy) i œwieckich. WyraŸnie mówi o tym konstytucja sejmowa z 1510 r.10 Szczególn¹ wagê przyk³adano do obecnoœci cz³onków senatu na sejmikach przedsejmowych: ¿eby Rady nasze duchowne y œwieckie, na Seymikach bywa³y, a spolnie z szlacht¹ artyku³y spisowali [...] Aby potym wszystkich rzeczy na Seymiech Koronnych u³acnienie y prêdsza odprawa bydŸ mog³a11. Ziemia che³mska w okresie przedrozbiorowym posiada³a dwóch sena- torów. Byli nimi biskupi che³mscy rzymskokatoliccy oraz kasztelanowie che³m- 6 Volumina legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. Pijarów w Warszawie od roku 1732 do roku 1782 wydanego, nak³adem i drukiem J. Ohryzki, t. 1, Petersburg 1859, f. 76–77, s. 34 [dalej: VL]. 7 M. Ujma, Sejmik lubelski 1572–1696, Warszawa 2003, s. 22. 8 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego ber- nardyñskiego we Lwowie, oprac. A. Prochaska, t. 20: Lauda wiszeñskie 1572–1648 r., Lwów 1909, s. XIX [dalej: AGZ]. W przypadku sejmiku sanockiego miejsce obrad jest niepewne. 9 D. Bogdan, Sejmik warmiñski w XVI i pierwszej po³owie XVII wieku, Olsztyn 1994, s. 36. 10 VL, t. 1, f. 366, s. 166. 11 VL, t. 2, f. 677, s. 45. Konstytucja sejmowa z 1565 r. HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. [...] ZIEMI CHE£MSKIEJ... 59 scy mniejsi, zwani dr¹¿kowymi.