Teka Kom. Hist. OL PAN, 2006, 1, 56–71

HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA . NA PODSTAWIE DOKUMENTÓW SEJMIKOWYCH ZIEMI CHE£MSKIEJ 1648–1717

Hierarchia koœcielna a sejmikuj¹ca szlachta. Na podstawie dokumentów sejmikowych ziemi che³mskiej 1648–1717 Robert Kozyrski

Instytut Geografii Historycznej Koœcio³a w Polsce Katolicki Uniwersytet Lubelski e-mail: [email protected]

Streszczenie. W artykule omówiono rolê i znaczenie biskupów, reprezentuj¹cych Koœcio³y chrzeœcijañskie, a uczestnicz¹cych w sejmikach ziemi che³mskiej w drugiej po³owie XVII i na pocz¹tku XVIII w., w okresie „permanentnej w³adzy” tych zgromadzeñ w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Oprócz problemów zwi¹zanych z udzia³em biskupów w sejmikach, i ich wp³ywem na rozwój tych zgromadzeñ, do wa¿niejszych kwestii tutaj zaprezentowanych nale¿¹: k³opoty ekonomiczne hierarchów koœcielnych w diecezjach Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, konflikty szlachty che³mskiej z biskupami oraz udzia³ sejmików ziemskich w rozwi¹zywaniu sporów pomiêdzy w³adykami greckokatolickimi a prawos³awnymi.

S³owa kluczowe: sejmik, szlachta, biskupi, ziemia che³mska

Aktywnoœæ polityczna hierarchów koœcielnych w Rzeczypospolitej przed- rozbiorowej, ich wp³yw na podejmowane przez szlachtê decyzje oraz wspó³udzia³ i wspó³odpowiedzialnoœæ za kierowanie pañstwem to zagadnienia badawcze, które wci¹¿ oczekuj¹ na kompleksowe opracowanie1. Problematyka ta, z punktu

1 Zdecydowana wiêkszoœæ biografii biskupów polskich omawia zazwyczaj ich dzia³alnoœæ religijn¹ (duszpastersk¹), kulturaln¹, oœwiatow¹ itd., niewiele miejsca poœwiêcaj¹c na analizê aktywnoœci poli- tycznej senatorów duchownych w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej (zob. zw³aszcza: J. Umiñski, Kardyna³ Stanis³aw Hozjusz biskup warmiñski 1504–1579, Opole 1948; J. Koceniak, Antoni Sebastian Dembowski biskup w³oc³awski i pomorski, Warszawa 1953; H. E. Wyczawski, Biskup 1585–1657, Kraków 1957; J. Wysocki, Józef Rybiñski, biskup w³oc³awski i pomorski 1777–1806. Zarys biograficzny na tle rz¹dów diecezj¹, Rzym 1967; P. Cazin, Ksi¹¿ê biskup warmiñski Ignacy Krasicki 1735–1801, Olsztyn 1983; J. Wieteska, Prymas Jan Wê¿yk (1575–1638), Warszawa 1988; T. Kasabu³a, Ignacy Massalski – biskup wileñski, Lublin 1998; P. Nitecki, Kardyna³owie Koœcio³a w Polsce, Czêsto- chowa 1999; ten¿e, Biskupi Koœcio³a w Polsce w latach 965–1999. S³ownik biograficzny, Warszawa 2000, wyd. 2.; K. R. Prokop, Poczet biskupów krakowskich, Kraków 1999; ten¿e, Polscy kardyna³owie, Kraków 2001; ten¿e, Polscy biskupi franciszkañscy. S³ownik biograficzny, Kraków 2003; P. Biliñski, ¯ywoty biskupów krakowskich, Kraków 2000; V. Petkus, Vilniaus vyskupai Lietuvos istorijoje, Vilnius 2002; K. Œmigiel, S³ownik biograficzny arcybiskupów gnieŸnieñskich i prymasów Polski, Poznañ 2002. HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. [...] ZIEMI CHE£MSKIEJ... 57 widzenia studiów nad dziejami pañstwa polskiego, ma istotne znaczenie. Losy bowiem Korony, Litwy oraz Koœcio³a by³y ze sob¹ nierozerwalnie zwi¹zane. WiêŸ ta przetrwa³a jeszcze przez d³ugie lata niewoli narodowej, a jej przyk³adem s¹ chocia¿by ¿yciorysy wielu wybitnych kap³anów – duszpasterzy i dzia³aczy politycznych2. Ju¿ w okresie wczesnopiastowskim hierarchowie koœcielni czynnie uczest- niczyli w wielu zjazdach pañstwowych. Jednym z wa¿niejszych by³ wiec (col- loquium), gromadz¹cy ogó³ ludnoœci, na którym rozpatrywano sprawy pub- liczne3. Oprócz dzia³alnoœci ustawodawczej wiece zajmowa³y siê tak¿e s¹downic- twem w sprawach miêdzy poddanymi a pañstwem, obsadzaniem urzêdów pañstwowych, nadawaniem przywilejów immunitetowych i lokacyjnych oraz sprawami podatkowymi4. Zgromadzenia te, niekiedy bardzo liczne, organizowano na wolnym powietrzu. Pierwsze poœwiadczone wzmianki o odbywaniu wieców w koœcio³ach pochodz¹ z XII w. Franciszek Bujak twierdzi jednak¿e, ¿e œwi¹tynie s³u¿y³y za miejsca obrad tylko w niesprzyjaj¹cych warunkach pogodowych5. Niemniej jednak istniej¹ dowody, które dokumentuj¹ odbywanie s¹dów ksi¹- ¿êcych w krakowskim koœciele œwiêtego Floriana na Kleparzu, w katedrze na Wawelu oraz w kolegiacie w Wiœlicy. Zdarza³o siê, ¿e ³¹czono je z konsekracj¹ wiêkszych koœcio³ów lub fundacj¹ klasztorów. W wiecach tych uczestniczyli

2 A. Przyboœ, M. Ro¿ek, Biskup krakowski . Z dziejów kultury politycznej i ar- tystycznej w XVII stuleciu, Warszawa 1989; T. Œlawski, Marcin Kromer w 400 rocznicê œmierci, Biecz 1989; J. Dygda³a, Adam Stanis³aw Grabowski (1698–1766). Biskup, polityk, mecenas, Olsztyn 1994; Dziennik z lat 1519–1545 Paw³a Dunin-Wolskiego kanclerza wielkiego koronnego biskupa poznañskiego, oprac. Andrzej Obrêbski, £ódŸ 1999; A. Odrzywolska-Kidawa, Biskup Piotr Tomicki (1464–1535). Kariera polityczna i koœcielna, Warszawa 2004; Z. Szczerbik, Wota senatorskie na sejmie koronacyjnym W³adys³awa IV w 1633 r., „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego”. Historia, 35 (1998), s. 49–63; I. Lewandowska, Biskup warmiñski Jan Stefan Wyd¿ga jako m¹¿ stanu i kanclerz Rzeczypospolitej, „Rocznik Elbl¹ski”, 16 (1998), s. 29–46; S. Wielgus, ¯ycie i publicystyka polityczno-spo³eczna Stanis³awa Jacka Œwiêcickiego, biskupa che³mskiego i nominata che³miñskiego (1615–1696), „Notatki P³ockie”, 3 (1999), s. 3–9.; E. M. Zió³ek, Biskupi-senatorowie wobec przymierza polsko-pruskiego 1788–1791 (w œwietle ich mów sejmowych i korespondencji), „Czasy Nowo¿ytne”, 9 (2000), s. 89–104; ta¿, Biskupi senatorowie wobec reform Sejmu Czteroletniego, Lublin 2002; I. Makarczyk, Biskup Tomasz Ujejski wobec problemów wojskowych w dobie wojny szwedzkiej (1650–1660), „Forum Teologiczne”, 1 (2000), s. 285–311; H. Mierzwiñski, Ksi¹dz biskup Adam Naruszewicz i jego dzia³alnoœæ w okresie Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja, „Podlaski Kwartalnik Humanistyczny”, 3/4 (2000), s. 7–15; K. Wiœniewski, Wp³yw polityczny Stanis³awa £ubieñskiego, biskupa p³ockiego w latach 1627–1640, na szlachtê mazowieck¹ i podlask¹. Próba rekonstrukcji zaplecza politycznego, „Rocznik Mazowiecki”, 14 (2002), s. 27–49. 3 J. Bardach, Ustrój spo³eczny w dobie przedpañstwowej i formowanie siê pierwszych organizacji pañstwowych na ziemiach polskich. Powstanie pañstwa polskiego, [w:] Historia pañstwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. 1: Do po³owy XV wieku, Warszawa 1964, wyd. 2, s. 60. 4 R. Grodecki, Instytucja wieców w Polsce piastowskiej, „Sprawozdania z Czynnoœci i Posiedzeñ Polskiej Akademii Umiejêtnoœci”, 34 (1929), nr 5, s. 25. 5 F. Bujak, O wiecach w Polsce do koñca wieku XIII ze szczególnym uwzglêdnieniem Wielkopolski, [w:] Studia historyczne ku czci Stanis³awa Kutrzeby, t. 1, Kraków 1938, s. 67. 58 Robert Kozyrski duchowni (arcybiskupi, biskupi, cz³onkowie kapitu³), urzêdnicy œwieccy dworów biskupich, opaci, duchowieñstwo dworskie i parafialne, urzêdnicy ksi¹¿êcy (wojewodowie, kasztelanowie, kanclerze, podkanclerze, sêdziowie, czeœnicy, podczaszowie, stolnicy, podstoli, ³owczy, podkomorzowie, wojscy), urzêdnicy s¹dowi oraz liczne osoby œwieckie, w tym ch³opi ksi¹¿êcy i kmiecie z dóbr duchowieñstwa i ziemian6. Koœcio³y, umiejscowione w stolicach wiêkszych jednostek administra- cyjnych ziem i województw oraz pozostaj¹ce w bliskim s¹siedztwie rezydencji biskupich, stanowi³y tak¿e dogodne miejsca dla obrad sejmików ziemskich. Lublinianie regularnie ju¿ od 1532 r. obradowali w Lublinie, w koœciele œw. Stanis³awa nale¿¹cym do zakonu dominikanów7. W Wiszni szlachta ruska zje¿d¿a³a siê do koœcio³a parafialnego lub nad rzekê Rak, Lwowianie zbierali siê w lwowskim koœciele Franciszkanów, Przemyœlanie – w katedrze prze- myskiej, a szlachta sanocka – chêtnie wybiera³a na miejsce obrad koœció³ franciszkanów w Sanoku8. Biskupi nie tylko zezwalali na odbywanie sejmików w koœcio³ach, ale niekiedy sami kreowali ich kszta³t, wydatnie wp³ywaj¹c na przebieg obrad. To w³aœnie zjazd biskupa Franciszka Kuhschmalza z poddanymi w 1425 r. sta³ siê prototypem sejmiku warmiñskiego. Zwo³ano go w celu uchwalenia podatku na poprawê monety pruskiej9. W miarê jak zgromadzenia sejmikowe rozwija³y siê i zyskiwa³y na zna- czeniu, szlachta zabiega³a, by ich wa¿niejsi uczestnicy pochodzili z górnych warstw spo³ecznych. W treœci dokumentów spisywanych zazwyczaj w trakcie obrad, zwanych laudami, by podkreœliæ znaczenie, jakie mia³y akurat te osoby, nazywano je „radami”. Do grupy tej zaliczano senatorów duchownych (biskupów ordynariuszy) i œwieckich. WyraŸnie mówi o tym konstytucja sejmowa z 1510 r.10 Szczególn¹ wagê przyk³adano do obecnoœci cz³onków senatu na sejmikach przedsejmowych: ¿eby Rady nasze duchowne y œwieckie, na Seymikach bywa³y, a spolnie z szlacht¹ artyku³y spisowali [...] Aby potym wszystkich rzeczy na Seymiech Koronnych u³acnienie y prêdsza odprawa bydŸ mog³a11. Ziemia che³mska w okresie przedrozbiorowym posiada³a dwóch sena- torów. Byli nimi biskupi che³mscy rzymskokatoliccy oraz kasztelanowie che³m-

6 Volumina legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. Pijarów w Warszawie od roku 1732 do roku 1782 wydanego, nak³adem i drukiem J. Ohryzki, t. 1, Petersburg 1859, f. 76–77, s. 34 [dalej: VL]. 7 M. Ujma, Sejmik lubelski 1572–1696, Warszawa 2003, s. 22. 8 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego ber- nardyñskiego we Lwowie, oprac. A. Prochaska, t. 20: Lauda wiszeñskie 1572–1648 r., Lwów 1909, s. XIX [dalej: AGZ]. W przypadku sejmiku sanockiego miejsce obrad jest niepewne. 9 D. Bogdan, Sejmik warmiñski w XVI i pierwszej po³owie XVII wieku, Olsztyn 1994, s. 36. 10 VL, t. 1, f. 366, s. 166. 11 VL, t. 2, f. 677, s. 45. Konstytucja sejmowa z 1565 r. HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. [...] ZIEMI CHE£MSKIEJ... 59 scy mniejsi, zwani dr¹¿kowymi. Kompletny wykaz che³mskich senatorów du- chownych w omawianym okresie prezentuje tabela 1.

Tabela 1. Senatorowie – biskupi che³mscy, ordynariusze diecezji rzymskokatolickiej w latach 1648–1717 Imiê i nazwisko Daty pe³nienia pos³ugi biskupiej Stanis³aw Pstrokoñski 1644–1657 Tomasz Le¿eñski 1658–1667 Jan Ró¿ycki 1667–1669 Krzysztof Jan ¯egocki 1670–1673 Stanis³aw Kazimierz D¹bski 1673–1676 Stanis³aw Jacek Œwiêcicki 1677–1696 Miko³aj Wy¿ycki 1699–1705 Kazimierz £ubieñski 1705–1710 Teodor Wolff von Ludinghausen 1710–1712 Krzysztof Jan Szembek 1713–1719

ród³o: B. Kumor, Che³mska diecezja. I. Diecezja katolicka,[w:]Encyklopedia katolicka,red. R. £ukaszyk, L. Bieñkowski, F. Gryglewicz, t. 3, Lublin 1989, s. 132. Na obecnoœci biskupów podczas obrad sejmików zale¿a³o g³ównie mo- narsze. Uosabiaj¹c powagê senatu i Koœcio³a, mieli oni wp³ywaæ na decyzje zebranych oraz powstrzymywaæ szlachtê przed u¿ywaniem przemocy. Pomimo jednak apelów w³adcy hierarchowie koœcielni nie uczestniczyli w zebraniach szlachty nazbyt gorliwie, czêsto pos³uguj¹c siê na sejmiku zaufanymi stronni- kami. Biskup krakowski tylko raz, w latach 1697–1763, wzi¹³ udzia³ w sejmiku województwa krakowskiego, w 1734 r.12 Podobne tendencje wystêpowa³y rów- nie¿ na innych obszarach pañstwa, z wy³¹czeniem Prus Królewskich i Warmii. Zw³aszcza na Warmii, gdzie biskupi posiadali pe³niê w³adzy cywilnej i formalnie byli jej zwierzchnikami, ich obecnoœæ podczas obrad nale¿a³a do zwyczajowych czynnoœci13. Równie rzadko na sejmikach bywali biskupi che³mscy14. Lauda che³mskie i krasnostawskie nie odnotowa³y ich pobytu na ¿adnym ze zjazdów w omawia- nym okresie, chocia¿ z pewnoœci¹ brali w nich udzia³. Jedynie pewne informacje o obecnoœci Tomasza Le¿eñskiego, biskupa che³mskiego w latach 1658–1667, na sejmiku, który odby³ siê w dniach 3–7 lutego 1666 r., przekaza³ nam Bazyli Rudomicz. Biskup Le¿eñski odprawi³ mszê inauguruj¹c¹ sesjê samorz¹du che³m- skiego i uczestniczy³ w jej pracach przez ca³y czas trwania obrad15. Czêœciej

12 K. Przyboœ, Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich (1697–1763), Kraków 1981, s. 31. 13 D. Bogdan, Sejmik warmiñski..., s. 76. 14 J. Ternes, Sejmik che³mski za Wazów (1587–1668), Lublin 2004, s. 31. 15 B. Rudomicz, Efemeros czyli Diariusz prywatny pisany w Zamoœciu w latach 1656–1672, prze³. i oprac. W. Froch i M. L. Klementowski, cz. 2, Lublin 2002, s. 65–66. 60 Robert Kozyrski biskupi porozumiewali siê z sejmikuj¹c¹ szlacht¹, u¿ywaj¹c do tego celu kore- spondencji. W ten w³aœnie sposób w 1693 r. Stanis³aw Jacek Œwiêcicki, biskup che³mski w latach 1677–1696, udzieli³ listownego b³ogos³awieñstwa obradu- j¹cym16. Nie wystarcza³o to oczywiœcie Che³mianom, którzy wielokrotnie prosili swego „pasterza” o pomoc w rozwi¹zaniu ró¿nych, trapi¹cych ziemiê problemów. Niekiedy sami przejmowali inicjatywê i wysy³aj¹c do biskupa wy³onionych na sejmiku pos³ów, informowali go o podjêtych w trakcie obrad decyzjach. Takie w³aœnie delegacje uda³y siê z sejmiku che³mskiego do Krasnegostawu w 1680 i 1715 r.17 Ma³e zainteresowanie biskupów che³mskich sejmikami ziemskimi nie œwiadczy wcale o ich politycznej ignorancji. W³aœciwym miejscem pracy par- lamentarnej by³ dla hierarchów Koœcio³a rzymskokatolickiego senat Rzeczypo- spolitej przedrozbiorowej. Szczególnie aktywnym politykiem by³ pod tym wzglê- dem Tomasz Le¿eñski. Jako biskup che³mski wzi¹³ udzia³ w 10 sejmach w okresie panowania Jana Kazimierza18. W 1665 r. odprawi³ mszê œwiêt¹ rozpoczynaj¹c¹ obrady sejmu. Trzykrotnie, w latach 1659, 1665, 1666, by³ z ramienia senatu cz³onkiem komisji koronnej do kontroli rachunków skarbowych. Jako orêdownik pojednania króla z Jerzym Sebastianem Lubomirskim, na sejmie w 1666 r. wszed³ w sk³ad komisji do rokowañ z plenipotentami marsza³ka wielkiego koronnego. W pracach parlamentu aktywnie uczestniczyli tak¿e: Stanis³aw Pstrokoñski, biskup che³mski w latach 1644–1657, oraz Stanis³aw Jacek Œwiêcicki, biskup che³mski w latach 1677–169619. Stanis³aw Pstrokoñski by³ ponadto osobistym spowiednikiem pocz¹tkowo królewicza, nastêpnie zaœ króla W³adys³awa IV. Z racji pe³nionych na dworze funkcji stale towarzyszy³ monarsze w jego po- dró¿ach20. Na uwagê zas³uguje równie¿ osoba Krzysztofa Jana ¯egockiego, biskupa che³mskiego w latach 1670–1673. Osobista tragedia, zwi¹zana ze œmier- ci¹ ¿ony, spowodowa³a, ¿e w 1669 r. zrezygnowa³ on z krzes³a wojewody

16 A. Prochaska, Z dziejów samorz¹du ziemi che³mskiej, „Przegl¹d Historyczny”, 6 (1908), s. 36. 17 Archiwum Pañstwowe w Lublinie. Ksiêgi grodzkie che³mskie RMO, nr 120, k. 86–87v. [dalej: KGCh.R]; Archiwum Pañstwowe w Lublinie. Ksiêgi grodzkie che³mskie RMO (akta luŸne), nr 19, k. 333–336 [dalej: KGCh.R(a.l.)]; Central´nyj Gosudarstvennyj Istorièeskkyj Archiv v gorode Minske (Belarus´). Cho³mskyj grodskyj sud, fond nr 1740, t. 8, k. 116v.–122 [dalej: CGIA]; Akty izdavaemye Vilenskoju Kommissieju dlja razbora drevnich’ aktov’, t. 27: Akty cholmskago grodskago suda 1692–1756, Vil´na 1900., nr 78, s. 70–72 [dalej: AChGS]. 18 Z. Wójcik, Jan Kazimierz Waza, Wroc³aw 1997, s. 176; S. Ochmann-Staniszewska, Z. Stani- szewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo – doktryna – praktyka, t. 1, Wroc³aw 2000, s. 255, 283, 286, 372, 379, 383, 389, 419, 427, 467; tam¿e, t. 2, s. 129, 293, 322. 19 £. Czêœcik, Sejm warszawski w 1649/50 roku, Wroc³aw 1978, s. 65, 71, 147; K. Matwijowski, Sejm grodzieñski 1678–1679, Wroc³aw 1985, s. 12, 27, 74, 80, 85, 87, 88, 91; S. Ochmann, Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Wroc³aw 1985, s. 83, 101, 108, 109, 116, 117, 123, 218, 245; S. Ochmann-Staniszewska, Z. Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej..., t. 2, s. 328. 20 R. Kozyrski, Parlamentarzyœci duchowni, biskupi diecezji che³mskiej w XVI i pierwszej po³owie XVII wieku,[w:]Parlamentarzyœci polscy od XVI do XX wieku. Stan badañ i postulaty, red. J. Seredyka, D. Kurpiers-Schreiber, Opole 1999, s. 142. HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. [...] ZIEMI CHE£MSKIEJ... 61 inowroc³awskiego i wst¹pi³ do stanu duchownego. Do senatu powróci³ jako biskup che³mski w 1670 r.21 Oprócz duchownych katolickich i zapewne prawos³awnych, w obradach sejmików ziemskich uczestniczyli tak¿e hierarchowie greckokatoliccy. W Wiel- kim Ksiêstwie Litewskim niektórzy z nich przewodniczyli nawet tym zgro- madzeniom22. Wprawdzie nie dysponujemy bezpoœrednimi dowodami, które poœwiadczy³yby obecnoœæ na forum sejmikowym w³adyków che³mskich, ale nie oznacza to, ¿e nie interesowa³y ich decyzje polityczne i ekonomiczne szlachty che³mskiej. Przynajmniej niektórzy czynnie uczestniczyli w ¿yciu politycznym pañstwa, a na sejmiku posiadali mo¿nych i wp³ywowych stronników. Takim w³aœnie politykiem by³ Jakub Susza, biskup che³mski Koœcio³a greckokatolic- kiego w latach 1652–1687. W szczytowym okresie powstania kozackiego na Ukrainie uczestniczy³ on w bitwie pod Beresteczkiem (28–30 czerwca 1651), na któr¹ wyruszy³ z obrazem katedralnym Matki Boskiej. W nastêpnych latach utrzymywa³ bliskie kontakty szczególnie z dworem królewskim, papieskim w Rzymie oraz na szczeblu lokalnym23. Udzia³ biskupów w zjazdach sejmikowych nie ogranicza³ siê tylko do biernego asystowania obradom, chocia¿ w wielu wypadkach zastêpowali ich specjalnie do tego celu wyznaczeni kap³ani. Obecnoœæ ordynariuszy, koadiu- torów, równie¿ sufraganów, dodawa³a splendoru wszystkim sejmikom. W wo- jewództwie ruskim, jeszcze do pocz¹tku XVII w., biskupi: arcybiskup lwowski i biskup przemyski, wojewoda ruski i kasztelanowie: lwowski, przemyski i sanocki, wchodzili w sk³ad osobnego ko³a sejmikowego, niezale¿nego od ogó³u szlacheckiego. Dopiero od 1603 r. senatorowie i szlachta obradowali wspólnie, podejmuj¹c solidarnie decyzje24. Biskupi, choæ nie zawsze, mieli wp³yw na decyzje sejmikuj¹cych, a przynajmniej w sprawach kultu religijnego szlachta przyznawa³a im wy³¹czny prymat. W 1668 r. przekona³ siê o tym Samuel Medeksza, który na odbywaj¹cym siê sejmiku wi³komierskim w doœæ nieprzy- zwoitych s³owach wypowiedzia³ siê na temat obrazu Matki Bo¿ej, znajduj¹cego siê w koœciele – miejscu obrad25. Biskup wileñski Aleksander Sapieha i miej- scowy pleban Aleksander Buczyñski pozwali go przed s¹d kapturowy, który skaza³ bluŸniercê na karê œmierci. Wyroku, jak podaje Andrzej Rachuba, nie

21 J. Wolff, Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, 1386–1795, Kraków 1885, s. 13; S. Ciara, Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej po³owie XVII wieku, Wroc³aw–Kraków 1990, s. 23. 22 A. Rachuba, Wielkie Ksiêstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1763, Warszawa 2002, s. 95. 23 AChGS, t. 23, s. CX–CXXVIII; K. Czernicki, Che³m przesz³oœæ i pami¹tki, Che³m 1936, reprint: Che³m 1992, s. 46–50. 24 AGZ, t. 20, s. XVIII. 25 A. Rachuba, Wielkie Ksiêstwo Litewskie..., s. 87. 62 Robert Kozyrski wykonano, ale jego wymiar wymownie œwiadczy o wra¿liwoœci religijnej sej- mikuj¹cej szlachty. Nie zawsze jednak wzajemne relacje szlachty i hierarchów koœcielnych uk³ada³y siê po myœli obu stron. Konflikty, g³ównie o pod³o¿u ekonomicznym, uniemo¿liwia³y niekiedy utrzymywanie poprawnych kontaktów. Przyk³adem obrazuj¹cym to w³aœnie zjawisko s¹ chocia¿by raporty przesy³ane do Rzymu przez ordynariusza p³ockiego Wojciecha Baranowskiego pod koniec XVI w. Biskup skar¿y³ siê w nich, ¿e szlachta nie p³aci dziesiêcin, zagarnia bezprawnie maj¹tki koœcielne i uposa¿enie œwi¹tyñ. Kiedy w 1596 r. wybra³ siê on w d³u- gotrwa³¹ podró¿ po W³oszech i Niemczech, plotka o jego porwaniu przez piratów na morzu sta³a siê zachêt¹ do grabie¿y maj¹tków biskupich26. Z lektury dokumentów sejmikowych ziemi che³mskiej w drugiej po³owie XVII i na pocz¹tku XVIII w. wy³ania siê zgo³a odmienny obraz. Nie odnotowuj¹ one tak gorsz¹cych zajœæ, jakie mia³y chocia¿by miejsce na Mazowszu. Na ich podstawie stwierdzamy, ¿e wszyscy duchowni cz³onkowie senatu byli raczej adresatami próœb, a nie skarg, sk³adanych na ich rêce w chwilach gro¿¹cego z zewn¹trz Che³mianom niebezpieczeñstwa. Tak¹ w³aœnie intencjê posiada³ w 1672 r. wpis do instrukcji poselskiej, bêd¹cy apelem do ca³ego duchowieñstwa, a zw³aszcza do arcybiskupów, biskupów, opatów oraz ca³ego œwiata chrzeœci- jañskiego o przeznaczenie po³owy intrat koœcielnych na obronê pañstwa27.Kr¹g osób, do którego skierowano ten apel, znacznie rozszerzono w 1675 r. Che³mianie zaproponowali wówczas wspólne zastanowienie siê nad problemami trapi¹cymi pañstwo ju¿ nie tylko arcybiskupom i biskupom, ale tak¿e kanonikom i innym duchownym28. WyraŸnie zatem zaznaczy³a siê na tym forum tendencja, zmie- rzaj¹ca do zainteresowania losami pañstwa wszystkich jego mieszkañców, nie- zale¿nie od zajmowanej pozycji w strukturze spo³ecznej Rzeczypospolitej przed- rozbiorowej. Uwagê Che³mian przyci¹ga³y tak¿e osobiste inicjatywy polityczne bis- kupów, zw³aszcza te, które pozostawa³y w zgodzie z oczekiwaniami szla- checkimi. W 1717 r., tu¿ po zakoñczonym sejmie „niemym”, Che³mianie zobo- wi¹zali marsza³ka sejmiku Gabriela Bielskiego do napisania w imieniu wszyst- kich jego uczestników listów do prymasa Stanis³awa Szembeka i biskupa che³m- skiego Krzysztofa Jana Szembeka, z podziêkowaniami za pieczê sprawowan¹ nad „dobrem pospolitym”29. Trwale w pamiêci sejmikuj¹cych zapisa³ siê szcze-

26 J. Choiñska-Mika, Sejmiki mazowieckie w dobie Wazów, Warszawa 1998, s. 135–136. 27 KGCh.R, nr 91, k. 385–389v. 28 Archiwum Pañstwowe w Lublinie. Ksiêgi grodzkie krasnostawskie RMO, nr 8, k. 6v.–16 [dalej: KGK.R]. Henryk Suchojad uwa¿a, ¿e sejmiki domaga³y siê od duchowieñstwa udzia³u we wszystkich podatkach uchwalonych przez sejm i sejmiki na potrzeby lokalne i Rzeczypospolitej. Poniewa¿ kler by³ od nich zwolniony, szlachta prosi³a o zgodê biskupów (zob. H. Suchojad, Sejmiki ma³opolskie i wiel- kopolskie drugiej po³owy XVII w. a duchowieñstwo, „Kieleckie Studia Historyczne”, 8 (1990), s. 70). 29 KGCh.R(a.l.), nr 22, k. 428–429; KGK.R, nr 35, k. 77–78; KGK.R, nr 36, k. 60–62v. HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. [...] ZIEMI CHE£MSKIEJ... 63 gólnie biskup che³mski. Sekretarz Wielki Koronny, w 1710 r. deputat do Try- buna³u Koronnego, przeznacza³ znaczne sumy pieniêdzy na utrzymanie katedry che³mskiej, a w 1717 r. przewodniczy³ w Krasnymstawie synodowi diecezji che³mskiej, w którym wzi¹³ tak¿e udzia³ greckokatolicki w³adyka che³mski Józef Lewicki30. Z kolei prymas Stanis³aw Szembek by³ jednym z najbardziej zagorza³ych zwolenników Augusta II Wettyna w Rzeczypospolitej, w³adcy popularnego równie¿ w ziemi che³mskiej. To g³ównie dziêki osobistej interwencji Sasa w Rzymie, Szembek otrzyma³ nominacjê i móg³ przej¹æ obowi¹zki prymasa i interreksa w Rzeczypospolitej. Kiedy wiêc w 1706 r. August II wyjecha³ do Saksonii, zastêpowa³ go w³aœnie prymas Szembek. Ta precedensowa sytuacja pozwoli³a monarsze omin¹æ niewygodn¹ procedurê sejmow¹, umo¿liwiaj¹c mu wyjazd za granicê. Ponadto zabezpiecza³a tron i ci¹g³oœæ rz¹dów w pañstwie. WyraŸnie te¿ Szembek opowiedzia³ siê za Augustem II w 1707 r., podczas g³oœnego w ca³ej Europie kryzysu monarchii w pañstwie polsko-litewskim31. Marceli Kosman uwa¿a jednak, ¿e nie by³ on politykiem wysokiej klasy. Przejawia³ ostro¿noœæ podczas burzliwych sejmów, co przydawa³o mu szacunku, ale na pewno nie autorytetu. W istocie, uczestnicz¹c w 1717 r. w pamiêtnym sejmie „niemym”, podobnie jak inni, ograniczy³ siê tylko do roli statysty, choæ próbowa³ bezskutecznie zabraæ g³os w trakcie obrad32. Wzajemna kurtuazja i poprawne na ogó³ kontakty biskupów che³mskich i sejmikuj¹cej w Che³mie szlachty, umo¿liwia³y rozwi¹zywanie problemów natury finansowej, które by³y g³ównym powodem utrapieñ pañstwa. Zazwyczaj uczestnicy sejmików, wszelkimi mo¿liwymi sposobami, próbowali pozyskiwaæ œrodki na obronê granic Rzeczypospolitej. Tak¹ w³aœnie intencjê posiada³ list wystosowany w 1683 r. do biskupa che³mskiego Stanis³awa Jacka Œwiêcickiego. Sejmikuj¹cy obwiniali w nim duchowieñstwo, które drog¹ fundacji przejê³o wiele maj¹tków ziemskich, nie ponosz¹c przy tym ¿adnych obci¹¿eñ skarbowych. Zwrócono siê wiêc z proœb¹ do biskupa o umo¿liwienie oszacowania dymów w tych posiad³oœciach i na³o¿enia na nie stosownych podatków33. Zainteresowanie szlachty che³mskiej problemami Koœcio³a rzymskoka- tolickiego nie ogranicza³o siê jedynie do rodzimej diecezji. Bywa³o, ¿e bra³a ona czynny udzia³ w rozwi¹zywaniu sporów i dylematów, z którymi boryka³y siê nieraz odleg³e sejmiki. Podejmowane wówczas decyzje oraz udzielona pomoc stwarza³y wra¿enie czynnego zaanga¿owania w sprawy Koœcio³a, a tym samym podnosi³y rangê zapad³ych na forum sejmikowym decyzji. W 1675 r. Che³mianie

30 J. Sawicki, Concilia Poloniae. ród ³a i studia krytyczne,t.9:Synody diecezji che³mskiej obrz¹dku ³aciñskiego z XVI–XVIII wieku i ich statuty, Wroc³aw 1957, s. 66–78; P. Nitecki, Biskupi Koœcio³a w Polsce..., s. 431; A. Syski, Szembek Krzysztof Jan Andrzej,[w:]Encyklopedia koœcielna,wyd. M. Nowodworski, t. 27, Warszawa 1904, s. 504–505. 31 J. Staszewski, August II Mocny, Wroc³aw 1998, s. 164, 173. 32 M. Kosman, Poczet prymasów Polski, Bydgoszcz 1997, s. 231–234. 33 KGCh.R, nr 105, k. 310–312. 64 Robert Kozyrski ustosunkowali siê do konfliktu, który rozpocz¹³ siê rok wczeœniej pomiêdzy nominatem na biskupstwo wileñskie Miko³ajem Stefanem Pacem, a kapitu³¹ wileñsk¹. Sejmikuj¹cy zwrócili siê do przysz³ego biskupa wileñskiego o przywrócenie srebra z koœcio³a juchnowieckiego ab antecessoribus nostris pielêgno- wanych, czego je¿eliby hnc ad instantiam ichmciów panów pos³ów naszych uczyniæ nie chcia³, tedy nomine publico w senacie ze labunt ichmc panowie pos³owie aby tego koœcio³a cudowny obraz najœwiêtszej Matki Boskiej, tej krzywdy i obna¿enia nie cierpia³, a u powrócenie tego wszystkiego otrzyma³ kontentacyiê34. Ten tekst, umieszczony w instrukcji poselskiej, by³ odpowiedzi¹ na nie- przyjemne i godz¹ce w powagê diecezji wileñskiej wypadki. Nominatowi na biskupstwo zarzucono opuszczenie koœcio³a katedralnego i nieprawne dyspono- wanie funduszami sto³owymi, domagaj¹c siê odebrania mu w³adzy duchownej. Zarzuty o tej treœci zawiera³a skarga, skierowana w 1676 r. do nuncjusza papieskiego35. W tej sprawie interweniowa³ nawet król Jan III Sobieski, nak³aniaj¹c kapitu³ê do porozumienia siê z Pacem. Zakoñczenie sporu nast¹pi³o jednak dopiero w 1682 r., konsekracj¹ nominata na biskupstwo. Niew¹tpliwy wp³yw na tak dramatyczny przebieg wydarzeñ w diecezji wileñskiej mia³a zapewne sama, kontrowersyjna osoba Miko³aja Stefana Paca. Postanowi³ on poœwiêciæ siê stanowi duchownemu w drugiej po³owie lat 60. XVII w. Formalnie by³o to mo¿liwe w 1669 r., po zwolnieniu przysz³ego biskupa z przysiêgi ma³¿eñskiej z Teodor¹, córk¹ Adama Tryzny. Wyznaczony na ordynariusza wileñskiego przez króla Micha³a Korybuta Wiœniowieckiego, zosta³ w 1670 r. kasztelanem wileñskim. Kapitu³a wybra³a go na biskupstwo w 1671 r., ale œwiêcenia kap³añskie przyj¹³ Pac w 1673 r. Prekonizowany zosta³ na urz¹d biskupi po z³o¿eniu przez ¿onê œlubów zakonnych36. Przypuszczaæ mo¿emy, ¿e to w³aœnie niezwyk³y ¿yciorys nominata wywar³ wp³yw na przebieg jego kariery, negatywne stanowisko kapitu³y, a tym samym problemy z uzyskaniem sakry biskupiej. Jednak kiedy diecezja wileñska po- wróci³a do normalnego funkcjonowania, jej ordynariusz, jak zauwa¿y³ Kacper Niesiecki, œwi¹tobliwoœci¹, gorliwoœci¹, poszanowaniem kap³anów, na s¹dach sprawiedliwoœci¹, w domu hojn¹ ludzkoœci¹, ja³mu¿n po koœcio³ach i szpitalach znaczn¹ szczodrobliwoœci¹, z ka¿dym i najmniejszym wielk¹ pokor¹ i ³askawoœci¹, w krótkim czasie, wszystkim antecessorom swoim wyrówna³37.

34 KGK.R, nr 8, k. 6v.–16. 35 J. Kurczewski, Biskupstwo wileñskie od jego za³o¿enia a¿ do dni obecnych, zawieraj¹ce dzieje, i prace biskupów i duchowieñstwa diecezji wileñskiej, oraz wykaz koœcio³ów, klasztorów, szkó³ i zak³adów dobroczynnych i spo³ecznych, Wilno 1912, s. 48; A. Rachuba, Pac Miko³aj Stefan,[w:]Polski S³ownik Biograficzny, red. E. Rostworowski i in., t. 24, Wroc³aw 1979, s. 738–741. 36 J. Kurczewski, Wileñskie bpstwo,[w:]Encyklopedia koœcielna..., t. 31, s. 203–330; P. Nitecki, Biskupi Koœcio³a w Polsce..., s. 330. 37 K. Niesiecki S.J., Herbarz polski. Powiêkszony dodatkami z póŸniejszych autorów, rêkopismów, dowodów urzêdowych i wydany przez J. N. Bobrowicza, t. 7, Lipsk 1841, s. 229–230. HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. [...] ZIEMI CHE£MSKIEJ... 65

Kwestii finansowych dotyczy³ tak¿e zapis umieszczony przez Che³mian w instrukcji poselskiej w 1698 r. Sejmikuj¹cy z niepokojem zwrócili w nim uwagê na szczup³oœæ skarbu biskupa poznañskiego Jana Stanis³awa Witwickiego, którego rodzina by³a blisko zwi¹zana z województwem ruskim: Przy tej ¿e materyiej serio upomn¹ siê [pos³owie – R.K.], aby skarb jegomoœci ksiêdza biskupa poznañskiego by³ przywrócony, który tak¿e auri sacra fames a podobno na poparcie szkodliwych R. Ptej interesów privatorum manus sobie nies³usznie przyw³aszczy³a38. Jak siê wydaje, umieszczenie tej formu³y by³o odpowiedzi¹ na trwaj¹ce ju¿ od d³u¿szego czasu k³opoty finansowe ordynariusza, który by³ zobowi¹zany do dostarczania na potrzeby katedry poznañskiej wosku, ³oju, wina mszalnego dla ca³ego duchowieñstwa oraz paramentów i bielizny liturgicznej. Ponadto do powinnoœci kolejnych biskupów nale¿a³o utrzymanie organisty, dozorcy zegara, chóru katedralnego i kupowanie ozdób dla koœcio³a. Wydatki te finansowano z uposa¿enia katedry, ale poniewa¿ biskupi, wzglêdnie starostowie ich dóbr, nie zawsze wywi¹zywali siê punktualnie z tych powinnoœci, powstawa³y nieraz dotkliwe braki, a w koñcu ¿ale i skargi. Kryzys skarbu biskupiego pog³êbia³ jeszcze fatalny stan murów katedry i dachu oraz szkody wyrz¹dzone przez powódŸ w kwietniu 1698 r. Wszystkie te nale¿noœci ostatecznie zosta³y uregu- lowane po œmierci Jana Stanis³awa Witwickiego. Do tego celu wykorzystano pieni¹dze z masy spadkowej zmar³ego39. Po³o¿enie ziemi che³mskiej na wzajemnie przenikaj¹cych siê obszarach kultury i religii ³aciñskiej oraz rusko-bizantyjskiej powodowa³o, ¿e zamieszku- j¹ca j¹ ludnoœæ interesowa³a siê równie¿ problemami innych Koœcio³ów ni¿ rzymskokatolicki. To tu przecie¿ zamieszkiwali wyznawcy prawos³awia i unici, dwóch na ogó³ zwalczaj¹cych siê obrz¹dków chrzeœcijañskich. Ta rywalizacja by³a niejednokrotnie przedmiotem zainteresowania sejmikuj¹cej szlachty, a bywa³o, ¿e widoczne na sejmikach podzia³y religijne prowadzi³y do przerwania obrad. Z punktu widzenia prawa oba Koœcio³y, jak zauwa¿y³ Henryk Litwin, by³y przez pañstwo traktowane równorzêdnie40. Œwiadczy chocia¿by o tym ustawodawstwo, potwierdzaj¹ce zwolnienie cerkwi unickich i dyzunickich z powinnoœci po- datkowych. Na szczeblu lokalnym osobiste kontakty wysokich urzêdników

38 KGCh.R(a.l.), nr 9, k. 98–105. 39 J. Nowacki, Dzieje Archidiecezji Poznañskiej, t. 1, Poznañ 1959, s. 70, 137. 40 H. Litwin, Status prawny Cerkwi prawos³awnej i grekokatolickiej w Rzeczypospolitej w XVII wieku, „Barok. Historia – Literatura – Sztuka”, 3 (1996), s. 15. Zob. zw³aszcza konstytucja sejmowa z 1667 r.: „Poniewa¿ cerkwie religii Greckiey tak w Koronie iako y w W. X. Lit. Tak te ktore po wiekszey czêœci in obedientia Sanctae Romanae Catholicae Ecclesiae s¹, iako y te ktore w dysunii zostawa³y przez wiele Seymow ro¿nemi konstytucyami od p³acenia poborow s¹ uwolnione. Przeto chc¹c wszystkie do iednoœci œwiêtey przychêciæ, przy tey¿e zostawuiemy ie libertacyi y skarb tam pro praeteritis, quam et futuris annis od wszystkich cerkwi upominaæ siê poborow nie ma, y Poborcy Woiewodztwa Ruskiego do p³acenia poborow od tych¿e cerkwi nie powinni bydŸ poci¹gani. Kondemnaty wszystkie na Poborcach respektu tych cerkwi in quocunque subsellio otrzymane kassuiemy, y annihiluiemy” (VL, t. 4, f. 929, s. 437). 66 Robert Kozyrski aparatu królewskiego z w³adykami ruskimi wp³ywa³y na skuteczne rozwi¹zy- wanie nie tylko bie¿¹cych, ale i naros³ych przez dziesiêciolecia konfliktów i sporów. To oni zazwyczaj pe³nili rolê mediatorów, chocia¿ niekiedy powier- zano im trudn¹ i niewdziêczn¹ misjê zajmowania si³¹ œwi¹tyñ prawos³awnych41. Borys N. F³oria twierdzi wrêcz, ¿e dzia³ania te, prowadzone g³ównie w pierwszej po³owie XVII w., zmierza³y do rozszerzenia unii za pomoc¹ przymusu admini- stracyjnego. Temu w³aœnie mia³o s³u¿yæ zamykanie cerkwi, w których odprawiali nabo¿eñstwa prawos³awni duchowni42. W okresie póŸniejszym dzia³alnoœæ wielu urzêdników królewskich ogranicza³a siê ju¿ tylko do obrony Koœcio³a greckoka- tolickiego i samych duchownych przed bezprawnymi dzia³aniami wojsk i szlachty. Taki w³aœnie charakter mia³ uniwersa³ Andrzeja Firleja, kasztelana be³skiego, skierowany do szlachty che³mskiej w 1649 r. Umieszczony w nim list do unickiego biskupa che³mskiego Metodego Terleckiego usprawiedliwia³ nieuzasa- dnione rekwizycje ¿ywnoœci, których dokonali ¿o³nierze w dobrach w³adyctwa che³mskiego43. Antoni Prochaska zauwa¿y³, ¿e wiêkszoœæ sporów szlachty che³mskiej z biskupami unickimi mia³a pod³o¿e ekonomiczne. Tylko jeden raz, w 1643 r., sejmikuj¹cy skar¿yli siê, ¿e w³adyka che³mski Metody Terlecki egzekwuje prawo patronatu w dobrach szlacheckich, uzurpuje sobie miejsce na sejmikach i poni¿a jurysdykcjê biskupa rzymskokatolickiego44. Finansowa strona konfliktu by³a wiêc przyczyn¹, dla której od ka¿dego kandydata na che³mskie biskupstwo greckokatolickie wymagano szlachectwa i posiadania maj¹tku ziemskiego. Uzur- puj¹c sobie prawo do wyznaczania kandydatów na biskupów che³mskich, sej- mikuj¹cy zabiegali, by osoby staraj¹ce siê o nominacjê by³y uposa¿one w dobra ziemskie45. Zapis o tej treœci umieszczono w instrukcji poselskiej w 1649 r.: „W³adykowie che³mscy aby byli za komendati¹ wszytkiej ziemi wed³ug dawnych praw podawani i aby byli bene possessionati, pilnie siê o to postaraj¹ ichm

41 H. Wisner, Sejmiki litewskie i kwestia wyznaniowa 1611–1648, „Odrodzenie i Reformacja w Pol- sce”, 23 (1978), s. 144. 42 B. N. F³oria, Konflikt miêdzy zwolennikami unii i prawos³awia w Rzeczypospolitej (w œwietle Ÿróde³ rosyjskich), „Barok. Historia – Literatura – Sztuka”, 3 (1996), s. 25. 43 AChGS, t. 23, nr 231, s. 222–223: „Ludzkosci to waszmosci, mi³osciwego pana przypisuje, ¿eœ do Che³ma zbie¿awszy, ze mn¹ sie widzieæ chcia³, co non successit pilney moiey drodze w us³udze Rzeczy Pospolitey, dla których iako napilniey zbiegaæ potrzeba szczêsliwemu, da Pan Bóg, czasowi to zleciæ; teraz na skargê waszmosci, mi³osciwego pan, taki respons daje y serdecznie tego ¿a³uj, cokolwiek siê dzieie nad prawo y s³usznoœæ, lubo¿ ia rozumiem, ¿e to necessitate adacti, i¿ te kraie, przez nieprzyiaciela spustoszone, ¿ywnosci zasi¹dz nie mogli wedle potrzeby, ¿e sie y waszmosci w Che³mie naprzykrzyæ musieli, czego ia nie chwale, ale gdy ich waszmoœæ, mi³osciwy pan przed s¹d woyskowy pozwaæ raczysz, sprawiæ sie tego musieli, a¿eby ci, którzy waszmosci, mi³osciwego pana, jurisdictiey podlegli duchowni wiêcey tego nie cierpieli, uniwersa³ moy waszmosci posy³am, oddai¹c sie na ten czas iako napilniey ³asce waszmosci, mi³osciwego pana”. 44 A. Prochaska, Z dziejów samorz¹du..., s. 164. 45 J. Kus, Szlachta che³mska wobec Koœcio³a unickiego w XVII–XVIII wieku (w œwietle laudów sejmikowych i instrukcji poselskich), „Rocznik Che³mski”, 3 (1997), s. 141. HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. [...] ZIEMI CHE£MSKIEJ... 67 panowie pos³owie nasi”46. W nieco zmienionej formie powtórzono go ponownie w 1669 r.: „W³adyków zaœ che³mskich aby za komeadati¹ ca³ej ziemie król jegomoœæ podawa³, a¿eby byli terrigenae possessionati nobiles”47. Broniono w ten sposób ¿ywotnych interesów szlachty, ale te¿ te prewencyjne dzia³ania mia³y na przysz³oœæ zapobiec ewentualnym nieporozumieniom. Wymownym przyk³adem zaufania, jakim przedstawiciele Koœcio³a grec- kokatolickiego obdarzali sejmikuj¹cych w Che³mie, jest ostatnia wola popu- larnego w ziemi che³mskiej w³adyki Jakuba Suszy. Do grona egzekutorów swego testamentu zaliczy³ on szlachtê che³msk¹, prosz¹c j¹ o zaaprobowanie jego treœci na najbli¿szym sejmiku oraz potwierdzenie tekstu stosown¹ konstytucj¹ na sejmie48. Biskup Susza doskonale pamiêta³ dramatyczne wydarzenia, które roze- gra³y siê w Che³mie w 1650 r. Na mocy uniwersa³u królewskiego Jana Kaz- imierza Wazy z 12 stycznia 1650 r. i zgodnie z odpowiednimi punktami ugody zborowskiej, któr¹ hetman Bogdan Chmielnicki podpisa³ ostatecznie 19 sierpnia 1649 r., diecezja che³mska przesz³a w rêce wyznawców prawos³awia, co skwapli- wie wykorzysta³ Dionizy Ba³aban, si³¹ usuwaj¹c bazylianów z katedry che³mskiej w lutym 1650 r.49 Unici odzyskali ponownie diecezjê w 1652 r., a same w³adyctwo powierzono Jakubowi Suszy – o co zreszt¹ gorliwie zabiega³y sejmiki che³mski i be³ski50. A¿ do swojej œmierci, w 1687 r., w³adyka wszelkimi mo¿liwymi sposobami zabiega³ o poszerzenie dochodów diecezji che³mskiej, próbuj¹c nawet si³¹ przej¹æ cerkwie po³o¿one w diecezji przemyskiej. Wywo³a³o to zrozumia³y sprzeciw tamtejszej szlachty, która w ostrych s³owach zapro- testowa³a przeciwko tym bezprawnym dzia³aniom w instrukcji poselskiej, uch- walonej w Wiszni 29 lipca 1670 r.51 Dlatego te¿ ten wybitny obroñca unii szuka³ poparcia i zjednywa³ sobie stronników wœród sejmikuj¹cych Che³mian, w nadz- iei, ¿e zdo³a zabezpieczyæ byt i zapewniæ funkcjonowanie Koœcio³owi greckoka-

46 KGK.R, nr 1, k. 204v.–208v.; CGIA 1740, t. 6, k. 478v. –484; AChGS, t. 23, nr 241, s. 233–234. 47 CGIA 1740, t. 7, k. 28–30v.; AChGS, t. 23, nr 292, s. 290–291. 48 R. Kozyrski, Testament Jakuba Suszy, biskupa diecezji che³mskiej obrz¹dku greckokatolickiego w latach 1652–1687, „Rocznik Che³mski”, 5 (1999), s. 302. 49 A. Gil, Che³mskie diecezje obrz¹dku wschodniego. Zagadnienia organizacji terytorialnej w XVII i XVIII wieku,[w:]Polska – Ukraina. 1000 lat s¹siedztwa,t.5:Miejsce i rola Koœcio³a greckokatolickiego w Koœciele powszechnym, Przemyœl 2000, s. 35–36; H. Litwin, Status prawny Cerkwi prawos³awnej..., s. 19. 50 KGK.R, nr 1, k. 963v.–967v.; J. W. Wo³oszyn, Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamen- tarnej Rzeczypospolitej w latach 1648–1696, Warszawa 2003, s. 207. Autor jest zdania, ¿e instrukcje z grudnia 1651 r. potwierdzaj¹ podzia³ zdañ poszczególnych sejmików w kwestiach wyznaniowych. O ile terytoria wschodnie pozosta³y przychylne prawos³awiu, to w ziemi che³mskiej i be³skiej górê wziêli zwolennicy unii. 51 AGZ, t. 21, nr 275, s. 538–551: „Interea IMæ Ojciec Susza w³adyka che³mski unit, praetextu administrationis niema siê dostawaæ tak do dóbr episkopiej przemyskiej jako do cerkwi per violentiam, tych jednak osób duchownych i œwieckich, które dobrowolnie sanctam unionem sequuntur i do iurysdycyej Ojca Suszy referuj¹ siê curam pastoralem wolno mu exercere”; A. Prochaska, Sejmik wobec elekcyi i konfederacyi, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, 46 (48) (1920), s. 1068. 68 Robert Kozyrski tolickiemu w ziemi che³mskiej. Dramatyczne losy unii na obszarze Che³msz- czyzny w XIX w. a¿ nadto potwierdzi³y dalekowzrocznoœæ i obawy w³adyki. W przeciwieñstwie do bliskich, utrzymywanych przez Che³mian kontak- tów z hierarchami Koœcio³ów rzymskokatolickiego i greckokatolickiego, przed- stawiciele Koœcio³a prawos³awnego i ich codzienne problemy rzadko stanowi³y przedmiot obrad sejmikowych. W laudach i instrukcjach sejmików che³mskich problematyka ta pojawi³a siê po raz pierwszy w latach 60. XVII w. Wszystkie omawiane wówczas kwestie zwi¹zane by³y z dzia³alnoœci¹ polityczn¹ i religijn¹ bardzo kontrowersyjnej w województwie ruskim osoby – Antoniego Winnic- kiego. W 1650 r., dziêki poparciu króla Jana Kazimierza, zosta³ on prawos³a- wnym w³adyk¹ przemyskim, a w 1663 (1666) r. metropolit¹ kijowskim. Win- nickiego cechowa³ szczególnie wrogi stosunek do unii. Wystêpowa³ zbrojnie przeciwko w³adykom unickim, zajmowa³ ich dobra ziemskie, a wszystko to czyni³ przy poparciu rodziny, stronników i Kozaków. Jego bogaty w dramatyczne wydarzenia ¿yciorys opisa³ bazylianin Pimen Staromiejski, przesadnie ukazuj¹c go jako cz³owieka chciwego, rabuj¹cego cerkwie, fa³szerza monety oraz mor- dercê zarówno unitów, jak i wyznawców prawos³awia52. Kiedy w 1666 r. zmar³ prawos³awny w³adyka lwowski Atanazy ¯eliborski, metropolita kijowski i czêœæ sprzyjaj¹cych mu zwolenników Koœcio³a prawos³awnego na jego nastêpcê wy- brali Jeremiasza Œwistelnickiego, który przybra³ imiê Eustachego53. Kontrkan- dydatem protegowanego metropolity by³ skrycie sprzyjaj¹cy unii Iwan (Józef) Szumlañski, którego popiera³a szlachta diecezji lwowskiej i halickiej, prze- prowadzaj¹c jego wybór na ordynariusza w dniu 24 lutego 1667 r. Przedziwnym zbiegiem okolicznoœci obaj kandydaci na te w³adyctwo otrzymali nominacjê królewsk¹ Jana Kazimierza. Jednak dziêki zabiegom ³aciñskiego arcybiskupa lwowskiego Jana Tarnowskiego, monarcha wycofa³ swoje poparcie dla Œwistel- nickiego54. Sam Szumlañski nie posiada³ wówczas œwiêceñ kap³añskich, które otrzyma³ z r¹k prawos³awnego w³adyki ³uckiego Œwiatopo³ka Gedeona Czetwer- tyñskiego. Biskupi greccy: Sofroniusz, Teofan i Daniel wyœwiêcili go na w³adykê lwowskiego we wsi Wisoczni w dniu 10 lutego 1668 r.55 W³aœnie to sta³o siê przyczyn¹ d³ugotrwa³ego konfliktu w prawos³awnej diecezji lwowskiej, a za- razem dzia³añ zbrojnych, w wyniku których po obu zwaœnionych stronach znajdowa³y siê ofiary œmiertelne. Józef Szumlañski, uzyskawszy sakrê biskupi¹, postanowi³ odzyskaæ zajêt¹ wczeœniej zbrojnie przez Winnickiego oficjaln¹ rezydencjê biskupów lwowskich – katedrê œw. Jura. W³adyka lwowski doko-

52 T. Gromnicki, Przemyskie Biskupstwo obrz¹dku wschodniego,[w:]Encyklopedia koœcielna..., t. 22, s. 162–164. 53 M. Nowodworski, Lwowskie arcybiskupstwo ruskie,[w:]Encyklopedia koœcielna..., t. 12, s. 521–522. 54 J. Rudoviè´, Korotka istorija Halicko-L´vovskoj Eparchii. Na osnob’ Hreckich´ ereli i inšich´ nov’iši´ podruènikov´, ovkva 1902, s. 37–40. 55 A. Mironowicz, Prawos³awie i unia za panowania Jana Kazimierza, Bia³ystok 1996, s. 242–243. HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. [...] ZIEMI CHE£MSKIEJ... 69 nywa³ tego dwukrotnie, po raz ostatni w nocy 17–18 kwietnia 1668 r. W tym przedsiêwziêciu pomogli mu wówczas dragoni Kazimierza Zamoyskiego, ober- stleitnanta Jego Królewskiej Moœci56. Obecny na miejscu Winnicki, który z oblê- ¿onego klasztoru próbowa³ zbiec przez ogród, zosta³ w nim rozpoznany i powa¿nie poturbowany. Od œmierci uratowa³ go tylko noszony na piersiach z³oty ³añcuch, który jako okup zabrali napastnicy. W podobny sposób 21 lipca 1668 r. Kry³os Halicki zaj¹³ Eustachy Œwistelnicki. Przebywaj¹cy tam wtedy Szumlañski zosta³ strza³¹ raniony w piersi. Zreszt¹ zorganizowano na niego jeszcze dwa nieudane zamachy57. Te godz¹ce w autorytet Koœcio³a prawos³awnego spory kilkakrotnie by³y rozpatrywane na sejmikach ruskich, a kilka z nich z tego powodu nawet zerwano. Ju¿ 23 lipca 1668 r., w dwa dni po wydarzeniach w Kry³osie Halickim, sejmik w Wiszni zaleci³ swoim pos³om w instrukcji poselskiej interwencjê w tej sprawie w sejmie i u króla: Czêsto w³adyctwo lwowskie i przemyskie zwyk³o trudniæ i cursum publicorum negociorum tamowaæ, tedy aby tego wiêcej nie by³o zlecamy Imciom pp. pos³om naszym, ¿eby króla IMci upraszali, aby kiedykolwiek uspokoiæ król IMæ chcia³ te differencye, zachowuj¹c ka¿dego przy swoim prawie. A co siê tyczy krymina³ów z obu stron poczynionych, aby ten¿e król IMæ na sejmie os¹dziæ i uspokoiæ raczy³ tê sprawê58. Równolegle t¹ kwesti¹ zaj¹³ siê równie¿ interesuj¹cy nas sejmik che³mski. Na jego forum mówiono zw³aszcza o wzajemnych najazdach hierarchów pra- wos³awnych, a pos³ów zobowi¹zano do zrelacjonowania tych zdarzeñ w sejmie. Zalecono podjêcie jak najszybszych decyzji, skutecznie rozwi¹zuj¹cych ca³e nieporozumienie: „¿eby takowe ausus poskromione by³y providebunt”59.Inter- wencja sejmu nie rozwi¹za³a jednak tego problemu, a spory i napady przeci- wników trwa³y a¿ do œmierci Eustachego Œwistelnickiego w 1676 r. W tym czasie zreszt¹ z w³adyk¹ lwowskim prowadzone ju¿ by³y zakuliso- we negocjacje, które zmierza³y do w³¹czenia w³adyctwa lwowskiego w struktury Koœcio³a greckokatolickiego60. Zamys³ ten by³ czêœci¹ wiêkszego planu, u³o- ¿onego na dworze królewskim Jana III Sobieskiego. Przewidywa³ on rozszerzenie unii, dziêki w³¹czeniu do niej pozostaj¹cych jeszcze przy prawos³awiu diecezji: lwowskiej, ³uckiej i przemyskiej. Zamiar ten chciano zrealizowaæ na sejmie 1678–1679, na którym mia³o dojœæ do ugody miêdzy prawos³awnymi a unitami. Król planowa³ nak³oniæ w³adyków prawos³awnych do zaakceptowania unii drog¹ rozmów prywatnych, lub, jeœli to by nie poskutkowa³o, obsadzeniem tych biskupstw po ich œmierci kandydatami sk³onnymi do przyjêcia wiary kato-

56 A. Prochaska, Walka Szumlañskiego z Winnickim, „Przegl¹d Powszechny”, 38 (1921), t. 151–152, s. 157–167, 256–266. 57 Tam¿e, s. 260. 58 AGZ, t. 21, nr 243, s. 473–479. 59 Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Lublinie. Dzia³ Rêkopisów, nr 211, k. 1–6; CGIA 1740, t. 14, k. 680v.–683v. 60 A. Mironowicz, Prawos³awie i unia..., s. 261. 70 Robert Kozyrski lickiej61. W istocie w 1679 r. przy ¿yciu pozostawa³ ju¿ tylko 1 biskup pra- wos³awny – w³adyka ³ucki Œwiatopo³k Gedeon Czetwertyñski. Zarówno Szum- lañski, jak i w³adyka przemyski Innocenty Winnicki, bratanek zmar³ego metro- polity kijowskiego, zdecydowanie sprzyjali planom królewskim62. Porozumienia w tej sprawie nie osi¹gniêto za ¿ycia Antoniego Winnickiego, zdeklarowanego przeciwnika unii. W projektowane rozszerzenie unii wtajemniczone by³y sejmiki województwa ruskiego. Problematykê tê rozpatrywano na sejmiku che³mskim w 1679 r. Che³mianie stanowczo popierali plany Jana III Sobieskiego, pro- ponuj¹c nawet pomoc w pertraktacjach miêdzy dworem a hierarchami pra- wos³awnymi: W sprawie ratione kolokwi, miêdzy unitami i dyzunitami zachodz¹cej, ¿e jegomoœæ ksi¹dz Winnicki metropolita kijowski, detrectat, uprosiliœmy jaœnie wielmo¿nego jegomoœci pana woje- wody brac³awskiego do Jego Królewskiej Moœci, pana naszego mi³oœciwego, prosz¹c aby Jego Królewska Moœæ zagrza³ jegomoœci ksiêdza metropolitê kijowskiego, aby to colloquium ad effectum przy[j]œæ mog³o63. Wspólne spotkanie – „amicabile colloquium” – przedstawicieli Koœcio³ów prawos³awnego i unickiego, przy udziale komisarzy królewskich, zorganizowano w Lublinie dopiero w dniu 24 stycznia 1680 r., na którym delegaci obu ruskich wyznañ mieli przygotowaæ projekt wzajemnego zbli¿enia, jeœli nie ca³kowitego po³¹czenia pod zwierzchnoœci¹ papie¿a. Ale przeciwna temu postawa bractw stauropigialnych, a zw³aszcza bractwa w £ucku przy cerkwi pod wezwaniem Podniesienia Krzy¿a Œwiêtego, w którego sk³ad wchodzili: ksi¹¿ê Wac³aw Œwia- topo³k Czetwertyñski, chor¹¿y ¿ytomierski i stryjeczny brat biskupa, Daniel Brat- kowski, podstoli brac³awski i Andrzej Hulewicz, czeœnik kijowski, a g³ównie samego w³adyki ³uckiego, zapobieg³a wprowadzeniu unii we wszystkich diecezjach pra- wos³awnych64. Dodatkowo ¿adna ze stron nie chcia³a rozpocz¹æ rozmów, oczekuj¹c na przybycie wyznaczonych przez króla komisarzy. Kolejny termin spotkania, tym razem w czerwcu 1680 r., równie¿ nie doszed³ do skutku, co ostatecznie zniweczy³o plany unifikacji Koœcio³a w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej65. Ostatecznie do 1702 r. wszystkie trzy diecezje i ich w³adycy przyst¹pili do unii66.

61 M. Bendza, Tendencje unijne wzglêdem Cerkwi prawos³awnej w Rzeczypospolitej w latach 1674–1686, Warszawa 1987, s. 63. 62 Innocenty Winnicki z³o¿y³ sekretne wyznanie wiary rzymskokatolickiej w 1679 r. Publicznie zosta³o ono potwierdzone w 1681 r., ale z ró¿nych przyczyn konwertyta og³osi³ przyjêcie unii wiernym w swojej eparchii dopiero w 1692 r. (zob. Z. Budzyñski, Ludnoœæ pogranicza polsko-ruskiego w drugiej po³owie XVIII wieku. Stan. Rozmieszczenie. Struktura wyznaniowa i etniczna, t. 1, Przemyœl–Rzeszów 1993, s. 57–58). 63 KGCh.R, nr 99, k. 361–366v.; AChGS, t. 23, nr 325, s. 329. 64 M. Bendza, Tendencje unijne wzglêdem Cerkwi prawos³awnej..., s. 71–73; A. Mironowicz, Pra- wos³awie i unia..., s. 261–262. 65 J. W. Wo³oszyn, Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamentarnej..., s. 250–251. 66 J. Woliñski, Polska i Koœció³ prawos³awny. Zarys historyczny, Lwów 1936, s. 112. Jak ju¿ wspomnieliœmy, w³adyka przemyski Innocenty Winnicki uczyni³ to w 1692 r., lwowski Józef Szumlañski w 1700 r., a ³ucki Dymitr Dionizy ¯abokrzycki w 1702 r. (zob. H. Litwin, Status prawny Cerkwi HIERARCHIA KOŒCIELNA A SEJMIKUJ¥CA SZLACHTA. [...] ZIEMI CHE£MSKIEJ... 71

Analiza dokumentacji wytworzonej na sejmikach szlacheckich, jedno- znacznie dowodzi, ¿e udzia³ przedstawicieli Koœcio³a w tych zgromadzeniach by³ dla spo³eczeñstwa partycypuj¹cego we w³adzy wa¿nym elementem lokalnej kultury politycznej. Wbrew obiegowym opiniom, które z niezrozumia³ych wzglê- dów przez lata funkcjonowa³y i dalej funkcjonuj¹ w historiografii polskiej, dzia³alnoœæ Koœcio³a i jego hierarchów nie by³a tylko przyczyn¹ konfliktów, ale przede wszystkim niezbêdnym elementem, wspó³tworz¹cym system parlamen- tarny pañstwa polsko-litewskiego. Biskupi uczestniczyli w nim od pocz¹tku istnienia, zanim jeszcze przybra³ on formê znan¹ w XVI i XVII w. Co wiêcej, niekiedy posiadali realny wp³yw na rozwój ¿ycia politycznego regionu (Warmia), lub co ciekawsze, niejednokrotnie przewodzili zjazdom sejmikowym w wielu województwach (Litwa). Obecnoœæ tej specyficznej grupy przedstawicieli Koœ- cio³a, niezale¿nie od reprezentowanego obrz¹dku, sprawia³a, ¿e zainteresowanie sejmików koncentrowa³o siê nie tylko na w³asnej parafii czy diecezji, ale te¿ na problemach odleg³ych niekiedy placówek koœcielnych, o uznanym autorytecie wœród wiernych. St¹d te¿ wiele uwagi Che³mianie poœwiêcili wydarzeniom rozgrywaj¹cym siê w diecezjach wileñskiej i poznañskiej. O ile pojedynczym biskupom i ich relacjom z sejmikuj¹cymi poœwiêcano wiele uwagi, o tyle ju¿ konflikty pomiêdzy przedstawicielami Koœcio³ów greckokatolickiego i prawo- s³awnego stanowi³y dla sejmików wewnêtrzny problem duchowieñstwa. Lektura laudów jasno dowodzi, ¿e przeniesienie tych nieporozumieñ na forum sejmikowe nie wywar³o na jego uczestnikach wiêkszego wra¿enia. Jeœli ju¿ anga¿owali siê oni w spory, to zazwyczaj wystêpuj¹c w roli rozjemców, d¹¿¹cych do polubow- nego wyjaœnienia przyczyn zaistnia³ych antagonizmów.

THE CHURCH HIERARCHS AND THE LOCAL ASSEMBLIES OF THE NOBILITY IN THE LIGHT OF CHE£M REGIONAL ASSEMBLY RECORDS 1648–1717

Summary. The article deals with the role and significance of the bishops, representatives of Christian denominations, who participated in the Che³m Region local assemblies (Pol. sejmik)in the second half of the 17th c. and at the beginning of the 18th c. These assemblies wielded political power in before the partitions. The article focuses on the influence of the bishops on the development of these bodies of authority and outlines major issues of the day including economic problems of the Church hierarchs, their conflicts with the Che³m nobility (Pol. szlachta) and the role of the regional assemblies in settling disputes between Greek Catholic and Orthodox administrators.

Key words: local assembly, nobility, church hierarchs, Che³m region

prawos³awnej..., s. 20).