Biskupi Unickiej Metropolii Kijowskiej W Xviii Wieku
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Biskupi unickiej metropolii kijowskiej w XVIII wieku Dorota Wereda Biskupi unickiej metropolii kijowskiej w XVIII wieku Siedlce–Lublin 2013 Recenzent dr hab. Bogumił Szady, prof. KUL Projekt okładki Agata Pieńkowska Korekta i redakcja językowa Konrad Byzdra © Copyright by Dorota Wereda, Lublin 2013 © Copyright by Werset, Lublin 2013 Książka powstała w ramach realizacji projektu nr 2011/03/B/HS3/04845 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki Wydanie publikacji dofinansowane z funduszy Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach ISBN 978-83-63527-31-0 Wydawnictwo Werset ul. Radziszewskiego 8/216, 20-031 Lublin tel./fax 81 533 53 53 [email protected] www.werset.pl Spis treści Wstęp . 7 Rozdział I Droga do biskupstwa . 17 1. Hierarchowie metropolii kijowskiej i ich droga do sakry w świetle przepisów prawa kanonicznego . 17. 2 . Pochodzenie . 28 . 3. Wykształcenie . 38. 4. Działalność w zakonie bazylianów . 48. 5. Działalność na urzędach diecezjalnych . 59. 6 . Rekomendacje . .60 . 7 . Elekcje . 76 8. Proces informacyjny i wyznanie wiary . 85 9. Święcenia . 91 10 . Rotacje . 103. Rozdział II Biskupi jako grupa społeczna . .109 . 1. Wyrazy pozycji społecznej . 109. 2. Relacje w grupie . 123 . 3. Wobec rządzących . .134 . a) wobec Rzeczypospolitej i króla . 134 b) pod panowaniem austriackim . .162 . c) pod panowaniem rosyjskim . 168. 4. Episkopat w staropolskim społeczeństwie . 186. a) relacje z elitami społecznymi . 186 . b) relacje z biskupami obrządku łacińskiego . .197 . c) udział w ceremoniach koronacyjnych wizerunków maryjnych . 211 . d) ceremonie pogrzebowe . 216 . d) rezydencje i styl życia . 222 . 6 Spis treści Rozdział III Biskupi jako ordynariusze diecezji . .247 . 1. Organizacja synodów . 247 . 2. Wizytacje . 259 . 3. Misje . 271 . 4. Organizacja kapituł . 272 . 5. Działalność oświatowa . 283. 6. Katedry . 309. Zakończenie . 329 Wykaz skrótów . 335 Aneks . 337 Bibliografia . 353 . Wstęp W wielonarodowej i wielowyznaniowej Rzeczypospolitej w czasach nowożyt- nych znaczącą rolę społeczną, religijną i kulturową odgrywała tradycja bizantyj- ska, reprezentowana przede wszystkim przez Cerkiew prawosławną, a po za- warciu w latach 1595–1596 unii części hierarchów prawosławnej metropolii kijowskiej z Kościołem rzymskokatolickim – przez Cerkiew unicką. Znaczenie tej wspólnoty religijnej w rozwoju procesów dziejowych było przedstawiane w historiografii w różnorodnych kontekstach. Efekty najnowszych badań coraz częściej podważają rolę tej społeczności jako kulturowego i religijnego pomostu pomiędzy Wschodem i Zachodem1. Pomimo wielu ewolucyjnych zmian absor- bujących elementy szeroko rozumianej kultury łacińskiej, Cerkiew unicka w XVIII wieku pozostała suwerennym organizacyjnie organizmem, świadomym własnej tożsamości na pograniczu kultur. Około 4 milionów wiernych Cerkwi unickiej2 na terytorium Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego zamieszkiwało około 10 000 parafii w ośmiu eparchiach unickiej metropolii kijowskiej3 . 1 . Rozważania prezentujące ewolucję stanu badań przedstawił A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596–1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005, s. 7–17. Przełomowe znaczenie dla weryfikacji wielu tez mają efekty prac opublikowanych przez lwowskiego historyka Cerkwi unickiej Ihora Skoczylasa: І. Скочиляс, Києвохристиянський етос, руський реґіональний партикуляризм та латинська куль- тура Речі Посполитої (Історіографічні перспективи студіювання релігійної програми Унійної Церкви нового часу на прикладі Холмської єпархії), [w:] Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Zbiór studów, red. A. Gil, Lublin 2005, s. 177–196; Собори Львівської єпархії XVI–XVIII століть, упор. та істор. нарис І. Скочиляс, Львів 2006; I. Skoczylas, Sobory eparchii chełmskiej XVII wieku. Program religijny Slavia Unita w Rzeczypospolitej, przeł. A. Gil, Lublin 2008; І. Скочиляс, Релігія та культура Західної Волині на початку XVIII ст. За матеріалами Володимирського собору 1715 р., Львів 2008; I. Skoczylas, Slavia Unita: the Cultural and Religious Model of the Archidiocese of Kiev in the Seventeenth and Eighteenth Centuries (the Discussion on Christian Heritage on the Nations of Eastern Europe), East– Central Europe in European History: Themes and Debates, ed. J. Kłoczowski, H. Łaszkiewicz, Lublin 2009, s. 243–254 . 2. C. Stebnowski w raporcie dla Stolicy Apostolskiej z 1740 roku oszacował liczbę wiernych na około 4 miliony. MUH, t. 6, s. 125. 3. W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1998. W świetle naj- nowszych badań unicka metropolia kijowska liczyła w 1772 roku około 10 035 parafii. 8311 usytu- owanych było na ziemiach Korony. Zob. B. Szady, Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Ko- ronie w drugiej połowie XVIII wieku, Lublin 2010, s. 222. 8 Wstęp Władza w metropolii kijowskiej należała do metropolity i podległych mu bi- skupów. To właśnie hierarchowie mieli zasadniczy wpływ na funkcjonowanie całej społeczności unickiej w państwie polsko-litewskim, decydując nie tylko o życiu religijnym w zarządzanych przez siebie diecezjach, ale też wpływając na kształtowanie się tożsamości Cerkwi unickiej zarówno w aspekcie prawnym, jak i organizacyjnym, kulturowym oraz wizualnym. Biskupom, z racji ich upraw- nień, powierzone były szczególne odpowiedzialne zadania, a w swojej działal- ności korzystali oni z prerogatyw, dających im znaczący wpływ na przemiany dziejowe staropolskiego społeczeństwa. W znaczący sposób decydowali też o wyborze drogi społecznego i kulturowego rozwoju. W odpowiedzi na postulat badawczy przedstawiony w epokowym opraco- waniu dotyczącym dziejów Cerkwi unickiej przez zasłużonego badacza jej histo- rii Ludomira Bieńkowskiego niniejsza rozprawa podejmuje temat biskupów unickiej metropolii kijowskiej w XVIII wieku4. Przedmiotem pracy jest zbio- rowość 51 hierarchów, którzy w XVIII wieku zarządzali eparchiami unickiej metropolii kijowskiej. Na czele grupy stał metropolita kijowski, a legitymacją przynależności do tej zbiorowości było uzyskanie święceń biskupich. Zasięg geograficzny niniejszej pracy wynika z kryterium administracyjnego. Analizie poddano biskupów diecezji unickiej metropolii kijowskiej. Kryterium chronolo- giczne, przyjęte w prezentowanym opracowaniu, to lata 1701–1795. Ramy czaso- we tej pracy wyznaczają dwa wydarzenia mające istotny wpływ nie tylko na losy państwa polsko-litewskiego, ale również na sytuację metropolii kijowskiej. Datę początkową wyznacza zawarcie na przełomie XVII i XVIII stulecia „nowej unii kościelnej”, która polegała na uznaniu władzy Stolicy Apostolskiej nad trzema prawosławnymi eparchiami (lwowską, łucką i przemyską). Datę końcową wy- znacza upadek Rzeczypospolitej, który odcisnął swoje piętno na dalszych dra- matycznych losach Cerkwi unickiej. Pod uwagę wzięto zatem osoby, które spra- wowały posługę biskupią przynajmniej do roku 1701 i objęły biskupstwo najpóźniej w 1795 roku. Dążąc do ukazania możliwie najpełniejszego obrazu, do grupy tej zaliczono również hierarchów wywodzących się z Cerkwi prawosław- nej, którzy na przełomie XVII i XVIII wieku zdecydowali się przyjąć unię. Względna stabilizacja organizacyjna Cerkwi unickiej w XVIII wieku, po przystą- pieniu do unii diecezji przemyskiej, lwowskiej i łuckiej, do czasów rozbiorów pozwoliła na dokonanie analizy tej społeczności we względnie jednorodnych warunkach w sytuacji, kiedy największą uwagę skupiono na konsolidacji spójno- ści i działaniach prowadzących do stworzenia własnej tożsamości. Po rozbiorach znacznie zmienił się status prawny i warunki pracy. Biskupi znaleźli się w no- wych państwach i stanęli przed nowymi problemami. Zmiany granic państwo- wych przyczyniły się do zmian granic diecezji. 4. L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Kraków 1968, s. 890, 893. Wstęp 9 Opisywana grupa biskupów była wspólnotą połączoną określonymi zadania- mi i funkcjami, powołaną do wypełniania podobnych obowiązków w określonych uwarunkowaniach prawnych. Biskupi zostali przedstawieni jako grupa społeczna mająca określone cele działania, uregulowane sprawy przywództwa i hierarchii wewnątrzgrupowej oraz standardy grupowe. Była to mała formalna grupa o więzi społecznej, mająca wiele cech charakterystycznych dla grupy nacisku5 . Prezentacja episkopatu unickiego metropolii kijowskiej w XVIII wieku wpisuje się w popular- ny we współczesnej historiografii nurt badań prozopograficznych6, chociaż w celu wszechstronnego przedstawienia aktywności dusz pasterskiej i społecznej bisku- pów odwołano się do szerszego kontekstu. Weryfikacją konsolidacji grupy unic- kich hierarchów było doprowadzenie do jednomyślnych postanowień podczas synodu metropolii kijowskiej w 1720 roku w Zamościu. Pomimo złożonych oko- liczności i zróżnicowania doświadczeń własnych osiągnięto konsensus w spra- wach regulujących najważniejsze kwestie organizacyjne i doktrynalne unickiej metropolii kijowskiej. Biskupi wykazali się świadomością konieczności wypraco- wania własnej tożsamości Cerkwi unickiej. Pomimo zróżnicowanej sytuacji teryto- rialnej biskupi i przedstawiciele duchowieństwa wypracowali podczas synodu zamojskiego wspólne postanowienia wobec wyznaczania granic absorpcji kultu- rowej. Wydaje się, że kodyfikacja wprowadzanych innowacji miała z jednej strony zapobiec dalszemu postępowi zmian, które mogłyby być odbierane jako odejście od tradycji, a tym samym stać się powodem zbliżenia wiernych do Cerkwi prawo- sławnej, z drugiej zaś zalegalizować zmiany elementów obrzędów z tradycji łaciń- skiej. Być może ich wprowadzenie uchroniło lub opóźniło na