Tanzimat Döneminde Osmanli Kara Ordusunda Yapilanma (1839 -1876)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YAKINÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI TANZİMAT DÖNEMİNDE OSMANLI KARA ORDUSUNDA YAPILANMA (1839 -1876) DOKTORA TEZİ Ayten CAN TUNALI Ankara 2003 i TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH(YAKINÇAĞ) TARİHİ ANABİLİM DALI TANZİMAT DÖNEMİNDE OSMANLI KARA ORDUSUNDA YAPILANMA (1839 – 1876 ) Doktora Tezi Tez Danışmanı : Prof. Dr. Musa ÇADIRCI Tez Jürisi Üyeleri Adı Soyadı : İmza ………………….. ………… ………………….. .……….. ………………….. ………… ………………….. ……….. ………………….. ……….. Tez Sınav Tarihi……….. ii İÇİNDEKİLER KISALTMALAR………………………………………………………… v ÖNSÖZ………………………………………………………………… vıı KONU VE KAYNAKLAR……………………………………………… 1 GİRİŞ…………………………………………………………………….. 5 BİRİNCİ BÖLÜM TANZİMAT DÖNEMİNDE ORDUDA İLK DÜZENLEMELER 1. 1.Tanzimat İlkelerinin Uygulanışı…………………………………......... 13 1. 2. Askerlik Alanında İlk Düzenlemeler…………………………………. 16 1. 3. 1843 Kararları ve Uygulaması………………………………………….21 1. 4. Zaptiye Teşkilatının Kurulması……………………………………… 35 1. 5. 1846 Tarihli Kura Kanunu ve Uygulanması……………………….. 44 1. 6. Müslüman Olmayanlara Askerlik Yaptırılması………………. ….. 74 1. 7. Redif Askerinin Yedek Ordu Konumuna Getirilmesi……………….. 79 1. 8. 1869 Öncesinde Askeri Birliklerin Kadroları………………………. 96 1. 9. Ordu Merkez Teşkilatı………………………………………………… 99 İKİNCİ BÖLÜM MEŞRUTİYET ÖNCESİNDE OSMANLI ORDUSU (1870-1876) 2. 1. Ordu’da 1869 Düzenlemesi…………………………………….............. 103 2. 2. Asker Almada Yeni Düzenleme (1870 Tarihli Kura Kanunu)………. 107 2. 3. 1870 Sonrasında Ordunun Konumu……………………………………. 126 iii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM NİZAMİYE ASKERİNİN EĞİTİM VE ÖĞRETİMİ 3. 1. Subay Yetiştirilmesi………………………………………………………. 130 3. 2. Subayların Özlük İşleri…………………………………………………… 136 3. 3. Talimler……………………………………………………………………..149 3. 4. Silah ve Donanım………………………………………………………… 153 3. 5. Giyim-Kuşam………………………………………………………………161 3. 6. Emeklilik……………………………………………………………………168 3. 7. Cezalandırma ve Mükafatlandırma………………………………………..173 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ORDU-HALK İLİŞKİLERİ 4. 1. Askerlik Alanındaki Yeniliklerin Halk Tarafından Karşılanışı………….182 4. 2. Kışla-Tabya Yapımı, Araç-Gereç ve Silah Temininde Katkı…………….184 SONUÇ…………………………………………………………………….194 BİBLİYOGRAFYA………………………………………………………197 EKLER……………………………………………………………… I- XLII ÖZET…………………………………………………………………… ABSTRACT…………………………………………………………… iv KISALTMALAR A.g.e. : Adı geçen eser A.g.d. : Adı geçen defter A.g.g. : Adı geçen gazete A.g.m. : Adı geçen makale Aynıyat Defteri : Başbakanlık Arşivi Aynıyat defterleri Bkz. Bakınız Belleten, XXVIII/112, : Türk Tarih Kurumu, Belleten Cilt/ sayı BOA: Başbakanlık Osmanlı Arşivi C. cilt Dâr-ı Şura : Dâr-ı Şura-yı Askeri M.D.D. : Maliyeden Müdevver Defterler Meclis-i Vâlâ : Meclis-i Vala-yı Ahkâm- ı Adliye Salname : Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye s. : Sayfa ss. : Sayfalar T.T.K. : Türk Tarih Kurumu v Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi III/5, : Genelkurmay Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi, Cilt III, Kısım 5. v.d : Ve devamı vs. : Vesaire vi ÖNSÖZ Bu çalışmaya Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi olduğum sırada 1998 yılında doktora tezi olarak başladım. Ancak ailevi nedenlerden dolayı doktoramı tamamlamadan Araştırma Görevliliği’nden ayrılarak Ankara’ya yerleşmek durumunda kaldım. Bu arada 2000- 2001 yılı Eğitim- Öğretim Dönemi’nde Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’ne Doktora Ders Kaydımı yaptırdım. Ders alma, Yeterlilik aşamalarını başarı ile tamamlayarak Doktora Danışmanımın da değişmemesinden ötürü yarım bıraktığım aynı konuyu yeniden doktora tezi olarak seçtim. Dolayısı ile konu üzerindeki çalışmalarım 1997-1998 tarihinden bu yana sürmektedir. Aynı konuda çalışmama devam etmemin başlıca nedenlerinden biri de üzerinde az durulmuş, bir bütün olarak ele alınmamış olmasıdır. Öte yanda Konu ve Kaynaklarda belirtildiği üzere yeterli az kullanılmış veya hiç görülmemiş malzemenin oluşu da bu konuyu seçmemizin bir başka nedeni olmuştur. Yüksek lisans çalışmalarımda olduğu kadar doktora öğrenimimin bütün aşamalarında önce ders vererek, daha sonra danışmanlık yaparak bana destek olan Sayın Hocam Prof. Dr. Musa ÇADIRCI’ya özellikle ve öncelikle teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Ayrıca Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Başkanı Sayın Prof..Dr. Yücel ÖZKAYA’ya, Prof. Dr. Mahmut ŞAKİROĞLU’na hem ders safhasında, hem tez çalışmalarım sırasında bana gösterdikleri yakın ilgiden ve katkılarından dolayı teşekkür ederim. Tez isleme komitesinde görev alarak,yoğun vii işleri arasında desteklerini esirgemeyen Doç. Dr. Mehmet SEYİTDANLIOĞLU’na, çalışmakta olduğum PTT Genel Müdürlüğü’ndeki amirlerime de rahat bir çalışma ortamı sağladıkları ve bana duydukları güvenden dolayı, mesai arkadaşlarıma ise manevi destekleri için teşekkür ediyorum. Nihayet, maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen eşime ve kendisine fazla zaman ayırma imkanı bulamadığım sevgili oğlum Şükrü Can’a minnettarlığımı belirtmeliyim. Ankara, Ekim 2003. Ayten Can TUNALI viii TANZİMAT DÖNEMİNDE OSMANLI KARA ORDUSUNDA YAPILANMA Konu ve Kaynaklar Tanzimat Döneminde (1839-1876) Osmanlı Kara Ordusunda yapılan düzenlemeleri konu edinen bu araştırmada daha çok, yeniden yapılanma denilebilecek ve kalıcı olan 1843 tarihinden sonra yapılan yenilikler ele alınacaktır. Osmanlı topraklarının altı ordu bölgesine ayrılması ,orduların Anadolu, Rumeli, Arabistan diye adlandırılan bölgelerde yerleştirilmeleri bu döneme kadar rastlanılmamış bütünüyle yeni uygulamalardır. Asker alımı, terhis ve yedeklik durumu, eğitim öğretim, araç-gereç, silah ve donanım alanında çağın gereklerine uygun olarak yapılan düzenlemeler ayrıntılarıyla ele alınacaktır. Halk-asker ilişkileri, karşılaşılan sorunlar ve çözüm yolları üzerinde durulacak, üst düzey yöneticilerle ordu komutanları arasındaki ilişkiler irdelenecek, özellikle ülkenin onarımında, halkın eğitiminde ve sağlıkla ilgili işlerde askerlerin etkinlikleri vurgulanacaktır. Osmanlı kurum ve kuruluşlarında yapılan yenilikleri ele alan bütün eserlerde askerlik alanındaki düzenlemelerle ilgili genel bilgi bulunmaktadır. Ancak bu bilgiler, daha çok bir diğerinin tekrarı niteliğinde olup yapılanların ayrıntılarını ortaya koymaktan çok uzak kalmaktadır. Araştırmamızın konusunu oluşturan Tanzimat Döneminde Osmanlı Kara Ordusunda yapılan düzenlemelerle ilgili bilgiler de oldukça sınırlıdır ve bir diğerinin tekrarı niteliği taşımaktadır. Onun için bu ix çalışma daha çok, orijinal bilgi kaynağı durumunda olan basılı kaynaklarla arşiv malzemesinden derlenen yeni bilgilere dayandırılmış bulunmaktadır. Bu kaynakların ilki Takvim-i Vekayi'dir. Hem resmi hem de özel haberlere yer veren bu gazete, Ceride-yi Askeriye'nin yayın hayatına girdiği yıla kadar geçen sürede bize askerlik alanında yapılan yeniliklerle ilgili olarak kapsamlı,resmi bilgi vermektedir.1843-1862 yılları arasında çıkan sayıları dikkatle taranarak konumuzla ilgili bilgiler alınmış ve değerlendirilmiştir. İkinci basılı kaynağımız Ceride-i Askeriye olmuştur. İlk sayısı 23 Şaban sene 1280 ( 1 Şubat 1864) tarihinde çıkan bu gazete, ne yazık ki bugüne kadar askeri tarih araştırmalarında ihmal edilmiş, kullanılmamış çok önemli bir kaynaktır. Başlangıçta Erkân-i Harbiye Umumi Nezareti denetiminde hazırlanarak Mekteb-i Harbiye Matbaasında basılan gazetede, resmi ve resmi olmayan askerlikle ilgili haberler yer almaya başlamıştır. Hem kara hem deniz kuvvetlerine yer verilmiş, bilimsel haberler, yayınlar ele alınmış, askerlikle ilgili yasa, yönetmelik, tüzük metinleri yayınlanmıştır1. 1864-1876 yılları arsında çıkan bütün sayıları T.T.K. Kütüphanesi ile Ankara Milli Kütüphane’de taranmış, konuyla ilgili bilgiler derlenerek kullanılmıştır. 11 İlk sayıda gazetenin niteliği hakkında şu bilgilere yer verilmişti ".....Ceride-i Askeriye, cüz-i resmi ve cüz-i gayri resmi unvanıyla iki cüze münkâsım olub, cüz-i resmi dahi mevad-ı berriye ve mevâd-ı bahriye işaretiyle iki faslı havi olmak bu fasılların her biri dahi mütalaat ve vukuat ve evamir ve tenbihat ve tevcihat ve mükafat ve mücazat fıkralarına münkâsım olacakdır. Ve mütalaat vukuat fıkraları umur-ı askeriyyeye müteallik icraatı ve asakir ve sefaince harekâtı ve umur-ı harbiyeye ait kafe-i hususatı ve evâmir ve tenbihat fıkraları... irâdat ve nizam-i seniyyeyi ve seraskerlik ve kapudanlık ve Tophane-i Amire Müşirliği makamlarından tastir olunan evamir ve tenbihatı ve tevcihat fıkraları müşirden mülazim-i saniye kadar terfi-i rütbe ve tebeddüllatı ve mükâfat fıkraları, hizmet ve emekleri mukabilinde tekaüdlüğe mazhar olan zabitan ve neferatın ve maişet-i nizamiyeye kesb-i istihkak eden eytam ve eramil-i askeriyenin nail oldukları inayatı...taltifat ve mücazat fıkraları dahi hilâf-ı kanun ve nizam hareket edenler hakkında mahkum olan tedibat ilan edilecektir. Cüz-i gayr-i resmi dahi vukuat-ı şitta ve fünun unvanıyla iki fıkra olub vukuat-ı şitta yerli ve ecnebi havadis-namelerden görülen ve açıktan işitilen havadis ve vukuat-inafiayi ve fünun fıkrası dahi umur-i harbiye ye müteallik olup erkan ve Mekatib-i Harbiye ve zâbitan-ı askeriyenin telif ve tahrir eyledikleri ve Avrupa gazetelerinin neşr eyledikleri resail ve mesaili havi olacaktır. x Hiç şüphesiz yapılan düzenlemelerle ilgili yasa ve yönetmeliklerin yer aldığı Düstur-i Askeri'nin (1870) bütün yasal düzenlemeleri bir arada göstermesi bakımından bize büyük kolaylık sağlamıştır. İlk sayısı 1865 yılında basılan Salname-i Askeri, o sıralarda ordularda mevcut birlikler hakkında ayrıntılı bilgileri kapsamaktadır.Aynı şekilde Devlet salnameleriyle, vilayet salnameleri de önemli bilgi kaynakları olarak değerlendirilmişlerdir. Başbakanlık