Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë

Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore

VITI V (XIX) 2017, NR. 20 (173)

Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare

www.zaninalte.al

Tiranë, 2017 Zani i Naltë Zani i Naltë Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, rifilluar në tetor 2012 VITI V (XIX), korrik, gusht, shtator 2017 nr. 20 (173)

Nën kujdesin e: H. Skender Bruçaj

Drejtor: Dorian Demetja

Bordi editorial: Prof. Dr. Ferdinand Gjana, rektor, Universiteti Bedër Prof. Dr. Ayhan Tekines, dekan, Fakulteti i Shkencave Humane, Universiteti Bedër Prof. Dr. Rahim Ombashi, dekan, Fakulteti i Filologjisë dhe Edukimit, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Dr. Fahrush Rexhepi, dekan, Fakulteti i Studimeve Islame, Prishtinë Doc. Dr. Fahredin Ebibi, dekan, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Prof. Dr. Hajri Shehu, Tiranë Prof. Dr. Njazi Kazazi, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Prof. Dr. Qazim Qazim, Kosovë Prof. Dr. Sadije Bushati, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Doc. Dr. Naser Ramadani, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Doc. Dr. Ramadan Çipuri, Universiteti Bedër Dr. Adem Balaban, Universiteti Bedër Dr. Agron Tufa, Universiteti Bedër Dr. Atakan Derelioglu, Universiteti Bedër Dr. Brikena Smajli, UET Dr. Erlis Çela, Universiteti Bedër Dr. Hasan Bello, QSA, Instituti i Historisë Dr. Matilda Likaj, Universiteti Bedër Dr. Xhemal Seferti, Jordani PhD. Cand. Ali Zaimi, drejtor, Medreseja e Tiranës MS/MA Fatos Kopliku, Washington, DC, SHBA MA. Ramadan Shkodra - Bashkësia Islame e Kosovës, Prishtinë

Kryeredaktor: Dr. Genti Kruja

Redaktor: Andrin Rasha Haxhi Lika

Në anglisht: Dritan Hoxha

Fushat: Shkencat Islame / Tefsir / Hadith / Fikh / Sociologji / Filozofi / Gjuhësi / Letërsi / Psikologji / Histori / Kulturë / Art, etj. Realizimi grafik: Hysen Vogli

Fotoja në kopertinë: Sarandë, 1936

Adresa: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë Rr. “George W. Bush”, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri

e-mail: [email protected] www.zaninalte.al

2 Zani i Naltë

Përmbajtja

Studime 1. Të mësuarit e normave civile në medresetë e Shqipërisë II, Prof. Asoc. Dr. Gentiana Skura, Universiteti i Tiranës, Dr. Robert Gjedia, Universiteti “Marin Barleti”, Dr. Genti Kruja, Universiteti “Bedër” ...... 5 2. Thirrja islame ndër shqiptarë në ambientin konkret gjeokulturor e gjeopolitik dhe të postmodernizmit, Dr. Milazim Krasniqi,Universiteti i Prishtinës, Kosovë ...... 24 3. Shkencizmi – Kali Modern i Trojës, Fatos A. Kopliku, M.S., Washington DC, SHBA ...... 40

Histori 4. Korpusi i mbishkrimeve osmane në Tepelenë dhe Delvinë, Dr. Mehmet Tütüncü, Haarlem, Hollandë ...... 57 5. Një vështrim historik mbi librin “Historia e pashallarëve shqiptarë në Perandorinë Osmane” të Syrja bej Vlorës, Pjesa e I, Dr. Hasan Bello, Instituti i Historisë, QSA, Tiranë ...... 69

Gjeografi 6. Kontributi i El-Khvarizmit dhe Ibn Fadlanit në zhvillimin e shkencës së gjeografisë, M.sc. Artan S. Mehmeti, Prizren, Kosovë...... 92

Gjuhë-Letërsi 7. Poemë satirike, që lexohet për vlerat semantike, gjuhësore e stilistike, artistike e letrare, Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi, Universiteti Bedër ...... 98 3 Zani i Naltë

Mjekësi 8. Ushqimet dhe barnat, të lejuara dhe të ndaluara, përballë zhvillimeve të shekullit XXI, Ilir Akshija, M.D., M.Sc., Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza” ...... 108

Shkenca Komunikimi 9. “Drita Islame” - një shkëndijë e dritës së fesë islame në Shqipërinë paskomuniste, Dr. Qani Nesimi, Myfti i Tetovës, Maqedoni ...... 128

Personalitet 10. H. Ibrahim Kaduku ...... 135

Retrospektivë 11. Mëshira Hyjnore ka mbulue çdo gjâ, Hysni Hoxha ...... 144

12. Abstracts in English ...... 148

13. Rregullat e shkrimit ...... 156

4 Studime

Të mësuarit e normave civile në medresetë e Shqipërisë II

Prof. Asoc. Dr. Gentiana Skura, Universiteti i Tiranës Dr. Robert Gjedia, Universiteti “Marin Barleti” Dr. Genti Kruja, Universiteti “Bedër”

Abstrakt Kurrikula e edukimit qytetar në arsimin parauniversitar zhvillohet me anë të lëndëve “Edukim për shoqërinë” dhe “Qytetari” dhe synon formimin e njohurive, shkathtësive, qëndrimeve dhe vlerave qytetare te nxënësit e këtij cikli arsimor, duke u mbështetur fort te filozofitë, praktikat e mira dhe modelet e qytetarisë evropiane dhe botës demokratike në veçanti, ku në thelb të tyre mbeten të drejtat dhe përgjegjësitë individuale, zbatimi i ligjit, kujdesi ndaj mjedisit, e drejta për punësim, siguria njerëzore dhe bashkëjetesa në komunitet. Përmbajtja e lëndëve të përmendura më lart nuk prek asnjë informacion ose praktikë edukimi, që lidhet me çështje të mësimit dhe edukimit fetar. Gjithashtu ky edukim ka një vend të posaçëm në kurrikul, që është i mjaftueshëm për të realizuar synimet dhe kompetencat e dëshiruara për nxënësit, kur kemi parasysh sasinë e orëve, peshën specifike të fushës kurrikulare, por edhe të lëndëve të mirëfillta të formimit qytetar, që zhvillohen në të tria ciklet e arsimit parauniversitar, e krahasuar edhe me kurrikulat e sistemeve arsimore evropiane. Medresetë zhvillojnë kurrikulën zyrtare për ciklet e arsimit parauniversitar, por gjithashtu kanë dhe pjesën e kurrikulës me orientim fetar, e cila edhe kjo miratohet nga Ministria e Arsimit. Lëndët fetare janë integruar në kurrikulat zyrtare të medreseve në mënyrë të tillë që të jenë mbështetëse edhe të tematikave të trajtuara nga lëndët e edukatës qytetare. Meqenëse njeriu që jeton në sistemin demokratik ka shumë përputhje me besimtarin (pavarësisht përkatësisë fetare), tematikat e përbashkëta të këtyre lëndëve janë të shumta.

5 Studime

1.1.1 Kurrikula e edukimit fetar me besimtarin (pavarësisht cilës fe për qytetarinë i përket), tematikat e përbashkëta të këtyre lëndëve janë të shumta. Programet mësimore të Lëndët fetare që zhvillohen edukimit fetar që zbatohen në në medresetë e ciklit 9-vjeçar dhe medrese atij të mesëm të lartë janë “Kur’ani Famëlartë - Komentimi i tij”, “Tradita edresetë gëzojnë profetike dhe Kultura Islame”, statusin e shkollave “Njohuri Besimi e Kulture Islame”, Mjopublike dhe i “Njohuri të Adhurimit Islam”, zhvillojnë veprimtaritë e tyre sipas “Modul Profesional: Civilizimi dispozitave1 dhe rregulloreve zyrtare, Islam”, “Njohuri të Traditës të përcaktuara prej Ministrisë së Profetike dhe të Predikimit”,” Arsimit në Republikën e Shqipërisë. “Besimi”, “Edukatë Islame”. Programet mësimore, që zbatohen Ato luajnë një rol të rëndësishëm në shkolla, marrin fillimisht në promovimin e atributeve, që miratimin e kësaj ministrie, pastaj kërkon formimi i një qytetari të mirë, vihen në zbatim, çka mundëson të dobishëm, aktiv dhe kontribuues që nxënësit e medreseve të kenë të për veten dhe shoqërinë. Më poshtë drejta dhe detyrime të barabarta me paraqiten tematikat e përgjithshme bashkëmoshatarët e tyre, të cilët dhe temat e përbashkëta të lëndëve shkollohen në shkollat e tjera publike fetare, që synojnë një formim a jopublike të vendit. qytetar, si: Medresetë zhvillojnë kurrikulën • Identiteti kombëtar, njohja e zyrtare për ciklet e arsimit kulturave dhe respekti ndaj tyre parauniversitar, por gjithashtu kanë • Bashkëjetesa në komunitet dhe dhe pjesën e kurrikulës me orientim respekti për të gjithë njerëzit fetar, e cila edhe kjo miratohet nga • Respekti për vlerat themelore Ministria e Arsimit. demokratike, për historinë dhe Lëndët fetare janë integruar në trashëgiminë e përbashkët dhe kurrikulat zyrtare të medreseve në njëkohësisht të ndryshme, si mënyrë të tillë, që të jenë mbështetëse dhe ndihma për vendosjen e edhe të tematikave të trajtuara nga marrëdhënieve ndërkulturore lëndët e edukatës qytetare. Meqenëse paqësore njeriu, që jeton në sistemin • Respektimi i ligjeve të vendit ku demokratik ka shumë përputhje jetojmë, zbatimi i tyre me rigorozitet, si dhe përçimi i këtij mesazhi tek të 1. VKM, Nr. 654, të datës 29.11.1995 për tjerët funksionimin e Medreseve (burime arkivore në KMSH). 6 Studime • Të drejtat e njeriut dhe Këto lëndë synojnë të formojnë përgjegjësitë besimtar dhe qytetar të mirë. Një • E drejta e votës dhe respekti individ, që ruan në maksimum ndaj përfaqësuesve të çdo niveli marrëdhënien me Krijuesin e tij • Vetëdija për unitetin dhe dhe njeriun. Një njeri që respekton diversitetin e kulturës evropiane normat e ligjit dhe të moralit, dhe mbarë botërore atdheun dhe shoqërinë ku jeton, • Të mësuarit për të jetuar në njeh të drejtat dhe përgjegjësitë e një kontekst evropian dhe mbarë tij, tolerant, dialogues, garantues botëror i paqes dhe rendit, punëtor, i • Mirinformimi i nxënësve rreth dobishëm, aktiv dhe kontribuues negativiteteve të ksenofobisë, për veten dhe shoqërinë. dhunës, racizmit, nacionalizmit Me të dhënat që janë përftuar nga agresiv dhe intolerancës Drejtoria e Arsimit në Komunitetin • Sigurimi dhe formimi i Mysliman të Shqipërisë, si dhe në kohezionit shoqëror dhe drejtësisë analizën e programeve mësimore, sociale që janë përdorur gjatë vitit mësimor • Rëndësia e arsimimit, studimit 2015-2016, të cilat vijojnë të të vazhdueshëm dhe leximit përdoren edhe në vitin mësimor • Shëndeti dhe ruajtja e tij 2016-2017, vërehet se kemi të • Shfrytëzimi i drejtë i kohës së bëjmë me tri programe të ndryshme lirë dhe interesimi ndaj leximit të formimit fetar, të miratuara nga • Pastërtia në përgjithësi, pastërtia institucionet përkatëse, të cilat vetjake dhe ruajtja e mjedisit ruajnë këtë numër dhe si mbështetje • Virtytet e punës dhe e drejta e e politikave fleksible të Ministrisë së punës Arsimit dhe KMSH-së. Më poshtë • Ruajtja e sigurisë dhe të qenët janë paraqitur vetëm lëndët me garant për stabilizimin e saj në përmbajtje fetare, sa orë janë të shoqëri shpërndara në programin javor, si • Sigurimi i të drejtës për dhe sasinë e orëve të përcaktuara informim, të drejtës së fjalës dhe përgjatë gjithë vitit. Për të dhëna të drejtës së zgjedhjes individuale e të mëtejshme, mund të shqyrtohen shoqërore programet mësimore, që përfshihen në shtojcën e këtij studimi.

7 Studime

TABELA I. SHPËRNDARJA E LËNDËVE FETARE QË JEPEN NË ARSIMIN E MESËM NË MEDRESETË E TIRANËS, KAVAJËS, KORÇËS, ELBASANIT DHE BERATIT

Nr. Lëndët fetare Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12 Total Kur’ani Famëlartë - 1 3 orë/javë 2 orë/javë 2 orë/javë 7 orë/javë Komentimi i tij 2 Njohuri të besimit 2 orë/javë 2 orë/javë 2 orë/javë 6 orë/javë Tradita profetike dhe 3 - 4 - 4 orë/javë Kultura Islame Total 5 8 4 17 orë/javë

Shpërndarja e orëve për lëndët me përmbajtje fetare në medresetë e Tiranës, Kavajës, Korçës, Elbasanit dhe Beratit, përgjatë tri viteve, është gjithsej 17 (shtatëmbëdhjetë) orë. Ndërkohë që raporti i këtyre orëve me totalin e orëve (111 orë) të të gjitha lëndëve mësimore rezulton 15.31 %.

TABELA II. SHPËRNDARJA E LËNDËVE FETARE QË JEPEN NË ARSIMIN E MESËM TË MEDRESESË SË SHKODRËS

Nr. Lëndët Fetare Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12 Total Kur’ani Famëlartë - 1 2 orë/javë 1 orë/javë 1 orë/javë 4 orë/javë Komentimi i tij Njohuri Besimi e Kulture 2 1 orë/javë 1 orë/javë 1 orë/javë 3 orë/javë Islame Njohuri të Traditës Profetike e 3 1 orë/javë 1 orë/javë 1 orë/javë 3 orë/javë Predikim

4 Njohuri të Adhurimit Islam 1 orë/javë 1 orë/javë 1 orë/javë 3 orë/javë

Modul Profesional: Civilizimi 5 - - 1 orë/javë 1 orë/javë Islam 14 orë/ Total 5 orë/javë 4 orë/javë 5 orë/javë javë

Orët gjithsej të lëndëve fetare të shpërndara në tri vite shkollore në medresenë e Shkodrës janë 14 orë. Ndërkohë që raporti i orëve të lëndëve me përmbajtje fetare me orët mësimore gjithsej (96 orë) është 14.5 %.

8 Studime

TABELA III. SHPËRNDARJA E LËNDËVE FETARE QË OFROHEN NË ARSIMIN E MESËM NË MEDRESENË E DURRËSIT

Nr. Lëndët fetare Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12 Total

Kur`ani Famëlartë - 1 1 orë/javë 2 orë/javë 1 orë/javë 4 orë/javë Komentimi i tij

2 Njohuri Besimi e Kulturë 1 orë/javë 1 orë/javë 1 orë/javë 3 orë/javë Islame

3 Njohuri të Traditës 1 orë/javë 1 orë/javë - 2 orë/javë Profetike e Predikim

4 Njohuri të adhurimit islam 1 orë/javë 1 orë/javë 1 orë/javë 3 orë/javë

Total 5 orë/javë 4 orë/javë 3 orë/javë 12 orë/javë

Orët gjithsej të lëndëve fetare të shpërndara në tri vite shkollore në medresenë e Durrësit janë 12. Ndërkohë që raporti i orëve të lëndëve me përmbajtje fetare me orët mësimore gjithsej (96 orë) është 12,5 %.

TABELA IV. SHPËRNDARJA E LËNDËVE FETARE QË JEPEN NË ARSIMIN 9-VJEÇAR NË MEDRESENË E TIRANËS

Nr. Lëndët fetare Klasa 6 Klasa 7 Klasa 8 Klasa 9 Total

1 Kur`ani Famëlartë 2 orë/javë 2 orë/javë 2 orë/javë 2 orë/javë 8 orë/javë

2 Besimi 2 orë/javë 2 orë/javë 2 orë/javë 2 orë/javë 8 orë/javë

Total 4 orë/javë 4 orë/javë 4 orë/javë 4 orë/javë 16 orë/javë

Mësime të fesë përmbajnë vetëm programet e medreseve të Tiranës dhe Shkodrës (medreseja e Korçës është e licencuar, por nuk është aktive), ku ofrohet arsimi 9-vjeçar. Shpërndarja e lëndëve fetare në katër vite të arsimit 9-vjeçar në medresenë e Tiranës është 16 orë. Ndërsa raporti i tyre me tërësinë e orëve (138 orë) të të gjitha lëndëve është 11.59 %.

9 Studime

TABELA V. SHPËRNDARJA E LËNDËVE FETARE QË JEPEN NË ARSIMIN 9-VJEÇAR NË MEDRESENË E SHKODRËS

Nr. Lëndët fetare Klasa 6 Klasa 7 Klasa 8 Klasa 9 Total 1 Kur`ani Famëlartë 4 orë/javë 4 orë/javë 3 orë/javë 3 orë/javë 14 orë/javë

2 4 orë/javë 4 orë/javë 3 orë/javë 3 orë/javë 14 orë/javë Besimi 3 Edukatë Islame 1 orë/javë 1 orë/javë 1 orë/javë - 3 orë/javë Total 9 orë/javë 9 orë/javë 7 orë/javë 6 orë/javë 31 orë/javë

Shpërndarja e lëndëve fetare në katër vite të arsimit 9-vjeçar në medresenë e Shkodrës bëhet në gjithsej 31 orë. Ndërsa raporti i këtyre tridhjetë e një orëve me tërësinë e orëve (135 orë) të mësimit është 22.9 %.

Përfundime Formimi qytetar me anë të kurrikulës së lëndëve jofetare në të 7 medresetë realizohet nëpërmjet 17 lëndëve, të cilat janë të njëjta në disa medrese, por lëndë të ndryshme, që merren drejtpërdrejt me edukimin islam janë 9, të tilla si:

1. “Kur’ani Famëlartë - Komentimi i tij” 2. “Tradita profetike dhe Kultura Islame” 3. “Njohuri Besimi e Kulture Islame” 4. “Njohuri të Adhurimit Islam” 5. “Modul Profesional: Civilizimi Islam” 6. “Njohuri të Traditës Profetike dhe të Predikimit” 7. “Besimi” 8. “Edukatë Islame” Duke shqyrtuar tematikat e përgjithshme të edukimit qytetar nëpërmjet lëndëve fetare, vërehet se ajo është e njëjtë me një pjesë të tematikave të kurrikulës së qytetarisë në lëndët jofetare, por më e kufizuar në përmbajtje për çështje si: “Pushteti, autoriteti, qeverisja”, “Kultura”, “Proceset natyrore dhe shoqërore”, “Ndërvarësia njerëz-vende-mjedise”, “Kronologjia, ndryshimi, vazhdimësia” dhe “Prodhimi, shpërndarja, konsumi”. Tematika e lëndëve fetare trajton çështje që lidhen thelbësisht me moralin fetar si: besimi, higjiena personale, kujdesi ndaj mjedisit, ndaj vetes, ndaj të tjerëve dhe moshës së tretë, respektimi i të drejtave dhe i rregullave shoqërore, por prek deri diku edhe dimensionin evropian të qytetarisë. 10 Studime

2. Të Dhënat Sasiore të Studimit 3. Të dhëna demografike Referuar të dhënave sasiore, rezulton se 60% vijnë nga zonat rurale dhe 40% nga zonat urbane. Ndërkohë, mesatarja e përgjithshme e nxënësve që jetojnë në konvikt, për medresetë, është 55.7% e nxënësve. Më konkretisht në një renditje të fundit (dhjetor 2016) të medreseve se ku ka më shumë nxënës konviktorë, sipas përqindjeve, ato variojnë: Referuar këtyre të dhënave shohim një raport të përafërt mbi shpërndarjen demografike të nxënësve.

Numri i Nr. i nxënësve Nr. Shkolla nxënësve % (afërsisht) konviktorë (2016-2017) 1 Tiranë (Djem) 178 58 33 2 Tiranë (Vajza) 238 76 32 3 Kavajë Djem) 121 105 87 4 Kavajë (Vajza) 137 108 79 5 Korçë (Djem) 112 98 88 6 Korçë (Vajza) 159 149 94 7 Elbasan 144 85 59 8 Shkodër (djem) 425 71 17 9 Shkodër (vajza) 643 10 Durrës 105 1 0.9 11 Berat 77 52 68 Total 2339 732 55.77

2.1. Perceptimi i drejtuesve mbi kurrikulën dhe edukimin

Siç u theksua më lart, për qëllimin e këtij studimi u kryen intervistat me 10 drejtuesit e medreseve në periudhën shtator-tetor 2016. Nga përgjigjet rezulton se 4 prej tyre i përkasin grupmoshës 23-30 vjeç, 3 grupmoshës 31- 44 vjeç; dhe 3 nga drejtuesit rezultojnë 56 vjeç e lart. Për sa i përket gjinisë, 7 prej drejtuesve janë meshkuj dhe 3 femra. Në lidhje me kualifikimin e tyre, të dhënat tregojnë se 5 drejtues janë me arsim universitar dhe 5 të tjerët, (nga të cilat 2 janë të gjinisë femërore) me arsimin pasuniversitar.

23-30 vjeç 31-44 vjeç 45-55 vjeç 56 vjeç e lart 4 3 - 3

11 Studime

Nga intervista e realizuar me 2.1.2 Qëndrimet e drejtuesve mbi drejtuesit rezultoi se edukimi/ ndikimin e qytetarisë në formimin formimi qytetar ka të gjithë e personalitetit të nxënësit dhe në hapësirën dhe peshën e tij në formimin qytetar të tij, si qytetar i kurrikulën shkollore, që zbatohet e këtij vendi: mbështetet edhe nga formimi fetar. 2.1.1 Qëndrimet e drejtuesve se • Jo mjaftueshëm. Shihet si lëndë që si e shohin lëndën teologjike në duhet kaluar/bërë raport me edukimin qytetar • Kjo lëndë ka rol të rëndësishëm në formimin qytetar të individit • Qëndrimet qytetare ndaj • Ka ndikim të fortë në krijimin ushqyerjes ku faktet shkencore e sjelljeve që lidhen me familjen, përputhen me traditën e Kur’anit. shoqërinë, mjedisin, etj. • Qytetaria është pjesë e aspektit • Ka ndikim të rëndësishëm fetar sidomos tek etika dhe komunikimi • Tematikat e shëndetit, rëndësia • Kjo lëndë ka një program, që e arsimimit, përgjegjësitë ndaj formon përgjegjësi për edukatën dhe komunitetit, kujdesi për mirë moralin ushqyerjen, çështje që lidhen • Ndikon në krijimin e vlerave dhe me familjen, si bazë e shoqërisë, të kuptuarit e themeleve të shoqërisë problemet e dhunës dhe divorcit, • Ndikon ndjeshëm në edukimin e gjejnë trajtime në qytetari dhe në individit edukimin fetar dhe kanë shumë pika • Ka ndikim shumë pozitiv lidhur takimi. Trajtohen te të dyja vlerat me zbatimin e ligjeve, rregullave, universale të individit dhe të shoqërisë mbrojtjen e shëndetit dhe respektimin • Ndihmojnë njëra-tjetrën, sepse, që e të drejtave të tyre të jesh një fetar i mirë, së pari duhet të • Ndikon shumë në formimin e jesh një qytetar i mirë dhe anasjelltas personalitetit të nxënësit • Në trajtimin e çështjeve të shoqërisë kanë shumë pika lidhjeje 2.1.3. Qëndrimet e drejtuesve mbi • Etika, normat e individit dhe impaktin e mjedisit shkollor te shoqërisë mund të kombinohen mirë nxënësit për t’u trajtuar në lëndën e qytetarisë dhe të edukimit fetar • Mjediset e shkollave të tyre, si • Feja është fushë më e gjerë se brenda dhe jashtë tyre, janë shumë të qytetaria dhe parimet e fesë janë bazë mira për krijimin e qytetarisë • Kanë oborre të pastra, kushte të kënaqshme dhe pastërti • Kanë mjedise studimi dhe

12 Studime sportive, brenda shkollave ka mjedise njoftimeve të ndryshme; ka raste kur për konferenca dhe për zhvillim kemi dhe përfaqësues të DAR-it dhe aktivitetesh për të gjithë nxënësit MAS-it në projektet e medreseve; e • Kanë konvikte që janë ndërtesa të po ashtu drejtuesit janë shprehur se reja, komode e të pastra trajnohen njëjtë, si me programet e • Mjediset fizike janë të sigurta dhe trajnimit të shkollave publike dhe këtë edukuese e lehtësojnë drejtoritë arsimore të • Kanë laboratorë dhe mjete rretheve përkatëse. didaktike të larmishme dhe të Nga intervistat e realizuara mjaftueshme për çdo lëndë ose fushë brenda institucionit, drejtuesit studimi shprehen se ka një komunikim të • Kanë rreth 24 nxënës për klasë mirë, të ngrohtë dhe të vazhdueshëm, • Mesatarisht në çdo medrese i si me stafin pedagogjik, prindërit takon, që të jetë 1 mësues për 15,4 dhe komunitetin. Sipas tyre, nxënës ky trekëndësh i marrëdhënieve • Kanë klasa të laboratorëve të TIK mësues-mësues, mësues-nxënës, me pajisje dhe programe kompjuterike mësues-prind realizohet më së miri. të fundit Megjithatë, drejtuesit kërkojnë më • Mjedisi ndikon në edukimin e shumë përfshirje të prindërve, në vlerave qytetare për çështjet e kujdesit vendimmarrje, pjesëmarrje dhe personal dhe atij të kujdesit ndaj angazhim të pandërprerë. Më poshtë mjedisit gjenden disa nga opinionet e tyre: • Ndryshe nga medresetë që kam parë jashtë vendit, gjykoj se ka nevojë • Ka harmoni, respekt. Komunikimi për përmirësime të mëtejshme mësues-nxënës-prind funksionon • Ka klimë të mirë bashkëpunimi. 2.1.4 Komunikimi dhe mjedisi Biseda e takime periodike me nxënës shkollor e prindër • Ka takime të veçanta me prindërit Për sa i përket komunikimit • Ka vend për përmirësime me institucionet DAR dhe MAS • Përgjithësisht e mirë drejtuesit janë shprehur se kanë • Ka raste të vogla sporadike marrëdhënie korrekte institucionale konfliktuale dhe reciproke; komunikimi me DAR- • Ka marrëdhënie korrekte. in bëhet me anë të korrespondencës Medreseja është institucion i hapur së rregullt, javore, për trajnimet, dhe vlerëson etikën e komunikimit olimpiadat dhe konkurset; ka institucional komunikim të vazhdueshëm për • Ka marrëdhënie të ngrohtë dhe të udhëzimet e MAS dhe për marrjen e shëndetshme

13 Studime • Medreseja zhvillon 2-3 aktivitete të 7 medreseve lidhur me përqindjet me pjesëmarrjen e detyrueshme të e nxënësve që vijojnë shkollimin e prindërve, si dhe 4-5 aktivitete gjatë lartë, ato variojnë: gjithë vitit shkollor, ku kërkohet pjesëmarrja e prindërve 1. Tiranë 100% • Zakonisht vijnë në mbledhjet 2. Shkodër 99% me mësuesit për të parë ecurinë, apo 3. Elbasan 97% progresin e fëmijës 4. Kavajë 96 % • Kontributi i prindërve duhet të 5. Korçë 95,5 % jetë më i madh dhe më i dukshëm 6. Durrës 95 % • Prindërit vijnë kryesisht në 7. Berat 90 % ceremonitë fetare dhe në panairet, që organizon medreseja Ndërkohë mesatarja e përgjithshme e nxënësve të Opinioni i drejtuesve mbi degët diplomuar, që vazhdojnë shkollimin më të parapëlqyera të nxënësve, e lartë për teologji, është 5.8% për të që diplomohen nga medresetë, gjitha medresetë për vitin 2015-2016. të cilat renditen sipas rëndësisë, Kjo e dhënë tregon që shkollat fetare janë: sot, ndikojnë më tepër në formimin e lëndëve ekzakte, ka një tendencë • Degët e informatikës, të shumë të vogël për ndjekjen e elektronikës, të inxhinierisë studimeve fetare. Kjo thyen një informatike stereotip të fortë në opinionin publik • Degët e inxhinierisë së ndërtimit, mbi qëllimin dhe vizionin e këtyre inxhinierisë industriale, inxhinierisë shkollave. mekatronike, inxhinierisë elektrike dhe degës së gjeoburimeve 2.2. Perceptimet e mësuesve mbi • Degët e infermierisë dhe më pas kurrikulën dhe edukimin dega e mjekësisë • Dega për ekonomist dhe Në studim morën pjesë mësues administrim biznesi të lëndës së qytetarisë dhe lëndëve • Dega e drejtësisë të besimit në të gjitha medresetë e • Dega për mësues të arsimit Shqipërisë. parashkollor Nga anketimi rezulton se shumica e mësuesve janë të një Mesatarja e përgjithshme e moshe të re, nga ku del se nga nxënësve, që vazhdojnë shkollimin moshat 23-30 vjeç janë 19 vetë, ose e lartë është 96% për të gjitha rreth 61.3 %, më pak del se janë në medresetë. Ndërsa në një renditje moshat nga 45-55 vjeç, 2 vetë, ose

14 Studime 6.4 %, si dhe në moshat 31-44 vjeç, 6 Ndërsa aftësi të klasifikuara si vetë, ose 19.3 % dhe 56 e lart, 4 vetë, më poshtë, mësuesit e anketuar i janë ose 12.9 %. përgjigjur sipas një rezultati të tillë: Nga këto, 19 mësues janë • aftësi për të punuar në grupe - meshkuj (rreth 61.3 %) dhe 12 23 vetë mësuese femra (rreth 38.7 %). • aftësi për t’i zgjidhur konfliktet në mënyrë paqësore - 24 vetë 2.2.1 Arsimimi i të anketuarve • aftësi për të kuptuar dhe zbatuar përgjegjësitë individuale në 21 prej tyre janë me arsim të marrëdhënie me të tjerët - 17 vetë lartë universitar (67.7 %), ku prej • aftësi për të krijuar qëndrime tyre 12 janë meshkuj dhe 9 femra, etiko-sociale - 18 vetë 8 mësues kanë mbaruar studimet • aftësi për të zhvilluar të pasuniversitare (ose 25 %), ku 5 janë menduarit kritik dhe krijues - 23 vetë meshkuj dhe 3 femra dhe 1 mësues • aftësi për të mirëmenaxhuar (mashkull) ka kryer edhe studimet informacionet e ndryshme - 13 vetë për doktoraturë. • aftësi për të menaxhuar rrjetet sociale dhe komunikimet on-line - 9 2.2.2 Shpërndarja e mësuesve vetë sipas cikleve Ajo që vihet re nga qarkimi i Nga pyetja “Në cilin cikël të aftësive nga ana e mësuesve është Medresesë jeni mësues?”, 5 prej se 23 prej tyre (ose 74 %, d.m.th. tyre janë në ciklin i mesëm i ulët shumica), kanë aftësi për të punuar (klasat 6-9, ose 16 % e totalit), 24 në grupe, aftësi për të zhvilluar të janë në ciklin i mesëm i lartë (klasat menduarit kritik dhe krijues dhe 10-12, ose rreth 77 % e totalit), ku aftësi për t’i zgjidhur konfliktet në 1 prej tyre është mësues në të dyja mënyrë paqësore, kjo e fundit ka ciklet, ndërsa 2 prej tyre nuk i janë numrin dhe përqindjen më të lartë, përgjigjur pyetjes. 24 vetë, d.m.th. 77.4 %). Ndërsa Pyetjes, “Si mësues i 18 prej tyre (ose 58 %) kanë edhe Medresesë, a zhvilloni ju aftësi për të krijuar qëndrime veprimtari të planifikuara në orën etiko-sociale, 17 vetë (ose 54.8 mësimore që synojnë formimin %) kanë aftësi për të kuptuar dhe e aftësive të mëposhtme”, 26 prej zbatuar përgjegjësitë individuale në tyre i janë përgjigjur “po”, ose rreth marrëdhënie me të tjerët, 13 vetë 84 %, ndërsa 5 prej tyre nuk i janë (ose rreth 42 %) kanë aftësi për të përgjigjur. mirëmenaxhuar informacionet e ndryshme. Kurse vetëm 9 veta (ose

15 Studime

29 %) kanë aftësi për të menaxhuar shoqërore, lutemi, qarkoni se rrjetet sociale dhe komunikimet on- cilat nga metodat/teknikat e line, që përbën dhe përqindjen më mëposhtme, mësimore, përdorni të ulët. Po ashtu, 29 % e tyre, apo më shpesh në orët mësimore”, një e treta janë shprehur se i kanë të 22 vetë, ose rreth 71 % përdorin gjitha këto aftësi. Nga përpunimi diskutimin, 21 vetë, ose 67.7 % i të dhënave vërejmë që nxënësit përdorin kryesisht shpjegimin, ndërsa aftësohen të punojnë në grupe, të vetëm 4 vetë përdorin studimet e zgjidhin konfliktet, të përfshihen rastit dhe po kaq i bie, ose thënë në pjesëmarrje qytetare, si dhe në përqindje rreth 13 % përdorin vlera të rëndësishme në lidhje me shpjegimin, punën në grupe, studimet informimin dhe komunikimin. e rastit, punën individuale, diskutimet, Pyetjes “A zhvilloni projekte paraqitje të punëve të nxënësve me kurrikulare me nxënësit dhe anë të TIK, punë me projekte, punë klasat ku jepni mësim, që trajtojnë kërkimore dhe lexim i pavarur. Siç tema të edukimit qytetar?”, 17 vihet re, nxënësit e medreseve në një prej mësuesve të anketuar i janë pjesë të konsiderueshme të studimeve përgjigjur “po”, d.m.th. 54.8 %, 9 të tyre merren me punë kërkimore, i janë përgjigjur “jo”, d.m.th. 29 % punë individuale dhe punë në grup. dhe 5 prej tyre nuk i janë përgjigjur Kjo është një nga metodat më pyetjes. Pavarësisht qëllimit të bashkëkohore të nxënies në shkolla. shkollës, orëve teologjike, nga kontaktet, vëzhgimet, pyetësorëve, Më konkretisht mund të shihen ne vërejmë, se lëndët shoqërore, si vijon: lëndët e karakterit shoqëror, zënë A. Shpjegimi - 21 vetë një hapësirë të konsiderueshme në B. Punë në grupe - 18 vetë kurrikulën e këtyre shkollave. C. Studime rasti - 4 Pyetjes “A zhvilloni veprimtari D. Punë individuale - 18 vetë jashtëshkollore/ekstrakurrikulare E. Diskutime - 22 vetë në shkollën tuaj me fokus F. Paraqitje të punëve të nxënësve formimin qytetar?”, 22 prej tyre me anë të TIK - 10 vetë janë përgjigjur “po”, d.m.th. rreth G. Punë me projekte - 18 vetë 71 %, ndërsa 5 prej tyre “jo”, d.m.th. H. Punë kërkimore - 11 vetë 16 %, ndërsa 4 prej tyre nuk i janë I. Lexim i pavarur - 12 vetë përgjigjur, ose 11.7 %. Dhe 1 person ka shtuar - “të mësuarit në bashkëpunim”. Pyetjes 8, ku thuhet se “Nëse Mjetet didaktike dhe mësimore, jeni mësues i lëndëve të edukimit/ që kanë shënuar mësuesit e anketuar formimit qytetar apo i shkencave të lëndëve të edukimit/formimit

16 Studime qytetar, apo të shkencave shoqërore Pyetësori u shpërnda në mënyrë të janë shënuar si më poshtë: rastësishme në çdo klasë, në të dyja - Libra artistikë ciklet mësimore (Arsimi i mesëm - Gazeta i ulët AMU) dhe (Arsimi i mesëm i - Revista lartë AML). Pyetësori përbëhej nga - Kushtetuta e Republikës së dhjetë pyetje një pjesë e të cilave Shqipërisë kishte qëllim evidentimin e raportit të edukimit qytetar në medrese. Pyetjes, “Si mësues i edukimit - Nxënësit e anketuar sipas qytetar, a i vlerësoni nxënësit tuaj qyteteve janë: 96 nxënës ose 19% e të për atë që ata përfaqësojnë ose anketuarve në Tiranë, 25 nxënës ose shfaqin”, si p.sh: besimi, gjinia, origjina, 5%, Durrës, 111 nxënës ose 22% e të niveli ekonomik, nevojat e veçanta, niveli anketuarve nga Shkodra, 49 nxënës, i tij/i saj në të nxënë, mënyra e të ose 10% e të anketuarve nga Elbasani, veshurit, komunikimi personal dhe 32 nxënës, ose 6 % e të anketuarve ndërpersonal në klasë, demonstrimet i përkasin medresesë së Beratit, 68 e sjelljeve të tij/të saj konfliktuale ose nxënës ose 13% nga medreseja e problemet që mund të krijojnë në Korçës, 80 nxënës ose 16% e të mësim (kundërshti, përdorim fjalori anketuarve i përkasin medresesë në jokorrekt), etj., 13 prej tyre, ose rreth Kavajë dhe 44 nxënës ose 9% e të 42 % janë përgjigjur “po”, 8 prej tyre, anketuarve kanë preferuar të mos e ose rreth 26 % janë përgjigjur “jo” shënojnë qytetin. dhe 9 prej tyre nuk janë përgjigjur, ose 29 %. Mësuesit i vlerësojnë nxënësit - Nga nxënësit e anketuar 242 janë në mënyrë të përgjithshme dhe jo vajza (48 %) dhe 263 janë djem (52 %). vetëm në njohuritë e tyre për lëndët. - Në pyetjen se si e vlerësojnë shkollën e tyre, 339 prej nxënësve 2.3. Perceptimi i nxënësve mbi e vlerësojnë “shumë e mirë”, 114 kurrikulën dhe edukimin nxënës e vlerësojnë “e mirë”, 36 nxënës e vlerësojnë “mesatare” dhe Një nga qëllimet parësore të 16 nxënës “e dobët”. shkollës shqiptare mbetet edukimi Ndërkohë, nëse vëmë re nga të qytetar, proces që përfshin krijimin dhënat, duket se djemtë janë më të te nxënësit e njohurive, aftësive, qëndrimeve dhe vlerave qytetare në kënaqur me shkollën e tyre. Numri mënyrë që ata të jenë të aftë të jetojnë i tyre është më i lartë se numri i dhe të përballojnë demokracinë. vajzave në përgjigjet “shumë e mirë” Për këtë arsye në kuadër të dhe “e mirë”. Nuk shohim ndonjë këtij studimi u kryen 505 pyetësorë dallim gjinor mbi perceptim e tyre me nxënës të të shtatë medreseve. për mjedisin e shkollës. 17 Studime - Në pyetjen se çfarë mendimi e tyre. Nga përgjigjet rezulton se kanë për mësuesit e tyre, 93.8 % e 92.6% e nxënësve e pranojnë se nxënësve të anketuar kanë mendim lënda zhvillohet në shkollën e tyre. shumë të mirë dhe të mirë për Lënda e Edukatës qytetare zhvillohet to. Kjo tregon se në 7 shkollat, në në të 7 medresetë e marra në studim. të cilat është zhvilluar anketa, ka mësues që vlerësohen në nivele të - Nxënësit janë pyetur për larta nga nxënësit. Edhe në ndarjen mendimin që kanë për mësuesit që gjinore, që i është bërë kësaj pyetjeje, japin lëndën e Edukatës qytetare rezulton se është thuajse i njëjtë ose të Qytetarisë. Mendim shumë të numri i djemve dhe vajzave që kanë mirë kanë 71.8 % (363 nxënës) dhe mendime pozitive për mësuesit e tyre. mendim të mirë kanë 22.3% (113). Janë vetëm 3 nxënës, që nuk kanë Kjo është pozitive për mësuesit mendim fare të mirë për mësuesit e e këtyre shkollave. Ata që kanë tyre, por 3 nxënës nga 505 është një mendimin disi të mirë dhe aspak të mirë shifër të pakonsiderueshme, vetëm janë vetëm 5.7% (29 nxënës). Kjo 0.06 %. Sigurisht duhet një analizë tregon se, megjithëse ka një përqindje pak më e detajuar, se përse këta të mësuesve të formuar në shkenca nxënës kanë këtë mendim, por nuk të tjera, sërish vlerësimet e këtyre ishte ky qëllimi i pyetësorit. mësuesve të lëndëve të edukatës qytetare, nga ana e nxënësve, janë të - Po ashtu, nxënësit kanë larta, gjë që përputhet me pohimin e mendime përgjithësisht pozitive drejtuesve të medreseve, të cilët më kur pyeten për mjediset e shkollës, lart theksojnë se një pjesë e mësuesve ku mësojnë. 271 nxënës ose 53.6% të lëndëve të edukatës qytetare mund kanë mendim shumë të mirë për të mos jenë me formimin përkatës, shkollën e tyre. 30% ose 154 nxënës por janë mësues me përvojë. kanë mendim të mirë për mjediset shkollore. - Nga 505 nxënës të anketuar kemi vetëm 10 të pakënaqur me -Duhet theksuar se 14.2 % e të mësuesit e tyre. Këta të pakënaqur intervistuarve mendojnë se mjediset ndahen në mënyrë të barabartë 5 në shkollat e tyre kanë nevojë për vajza dhe 5 djem. Janë pak më shumë përmirësim. djemtë me mendim disi të mirë 13 me 6 vajza, por duhet theksuar se numri - Nga anketimet e bëra me këtë i djemve është pak më i lartë. Djemtë target grup vërejmë se nxënësit janë ata që japin më shumë vlerësime e preferojnë lëndën e Edukatës për mësuesit, 201 djem dhe 44 prej qytetare ose e Qytetarisë në shkollat tyre kanë mendim të mirë. Ndërsa te

18 Studime vajzat, 69 prej tyre japin mendim 67.5 që vendosin në vend të parë: të mirë për mësuesit dhe 162 japin Komuniteti, shërbimet në komunitet. mendim shumë të mirë. Kur dalim në Më pas ndiqet me Komuniteti në analizën sipas klasave, shohim që nevojë me 18 nxënës, që e kanë klasa e 11 ka pakënaqësi të vogla përzgjedhur si temë dhe shërbimet, ndaj mësuesve, 30.1 % e kësaj klase institucionet, që është përzgjedhur (11) ka mendim të mirë për mësuesit nga 17 nxënës, kjo është si shumë e e tyre, duhet theksuar se 9 nxënës një totali prej 37 nxënës të anketuar. kanë mendim disi të mirë dhe 7 prej Në klasën e 7 dy vendet e para tyre aspak të mirë. me mbi 50% i zënë zakonet, tradita, ligjet dhe normat, të ndjekura nga - Nxënësve iu kërkua mendimi diskriminimi, që e kanë përmendur nëse njohuritë që kanë marrë në 10 nxënës. lëndën e Edukimit qytetar apo Në klasat e 8-ta dhe të 9-ta nuk Qytetarisë trajtojnë apo lidhen kanë dhënë tema, të cilat i kanë me aspekte fetare. Përgjigjet janë diskutuar. Nga 30 nxënës të anketuar interesante, rreth 36.4% mendojnë në këto dy klasa, 11 prej tyre thonë se kjo lëndë ka ndikim disi apo shumë se nuk bëjnë dhe nuk e dinë nëse në lidhje me aspektet fetare. Në total e bëjnë këtë lëndë ndaj dhe s’kanë ata që mendojnë se ka ndikim: pak, dhënë tema. disi, shumë janë 51.8%, që do të thotë Në klasën e 10-të janë plot 100 se janë pak më shumë se gjysma e të nxënës që kanë përmendur ligjet anketuarve, janë 48.2% e nxënësve nga 120 në total. 48 prej tyre kanë ose 243 nxënës, që mendojnë se kjo përmendur Kushtetutën, dhe 22 prej lëndë nuk ka aspak ndikim në lidhje tyre Kodin Civil Penal. Këto janë me aspektet fetare. temat më të diskutuara për këtë klasë. Në ndarjen sipas vajzave dhe Kjo shifër është shumë interesante, djemve, mund të themi se janë në pasi tregon se nxënësit kanë interes shifra të njëjta me një dallim të lehtë për ligjet dhe kushtetutën e vendit, ku djemtë janë më skeptikë dhe dhe se këtyre temave iu është mendojnë që kjo lëndë ka ndikim. kushtuar rëndësi e veçantë. Vajzat janë më tepër të mendimit që Në klasën e 11-të kemi në plan të ka më pak lidhje me njohuritë fetare. parë familjen, me 94 nxënës nga 156 të anketuar, e dyta vjen adoleshenca, - Nxënësve iu është kërkuar si temë me 65 nxënës dhe e treta që të rendisnin, sipas pëlqimeve të mbrojtja e mjedisit me 58 nxënës tyre, disa nga temat që janë trajtuar të anketuar. Këto janë tre temat më në lëndën e Edukimit Qytetar të diskutuara, por ka edhe shumë të ose Qytetarisë. Në klasën e 6 janë tjera në këtë klasë.

19 Studime Në klasën e 12-të kemi “si të edukimi, që lidhet me çështje të ushqehemi” temë kryesore me 60 mësimit dhe edukimit fetar. nxënës, gjysma e klasës të ndjekur 3. Medresetë zhvillojnë nga “piramida ushqimore” dhe kurrikulën zyrtare për ciklet e arsimit “adoleshenca”. parauniversitar, por, gjithashtu, kanë edhe pjesën e kurrikulës me orientim Siç vihet re, nxënësit e klasave të fetar, e cila miratohet nga Ministria e ndryshme janë nisur pikë së pari nga Arsimit. temat e trajtuara për vitin e tyre. Kjo 4. Lëndët fetare janë të përputhet qartë me temat që trajton integruara në kurrikulat zyrtare të edukata në klasa të ndryshme. medreseve në mënyrë të tillë, që të jenë mbështetëse edhe të tematikave Konkluzione të trajtuara nga lëndët e edukatës qytetare. Tematikat e përbashkëta të 1. Filozofia e medreseve të këtyre lëndëve janë të shumta. Shqipërisë, edukimin e ka parë nga 5. Formimi qytetar me anë të tri kënde të gërshetuara mes vete: kurrikulës së lëndëve jofetare në të 7 human-psikologjik, kombëtar-social medresetë e ciklit 9-vjeçar dhe atij të dhe universal. Në ciklet arsimore mesëm të lartë realizohet nëpërmjet të medreseve, sot, shkencat islame 17 lëndëve, të cilat janë të njëjta në mësohen bashkë me shkencat disa medrese, por lëndë të ndryshme, natyrore, sepse ai e rekomandon që merren drejtpërdrejt me edukimin qartë lidhjen e besimit me shkencat islam janë “Kur’ani Famëlartë - natyrore, përjashtim bën vetëm teoria Komentimi i tij”, “Tradita profetike e evolucionit, e cila bie ndesh edhe dhe Kultura Islame”, “Njohuri me të gjitha besimet fetare, të cilat Besimi e Kulture Islame”, “Njohuri njohin krijimin nga Zoti si origjinë të të Adhurimit Islam”, “Modul gjallesave. Profesional: Civilizimi Islam”, 2. Kurrikula e edukimit “Njohuri të Traditës Profetike dhe qytetar në arsimin parauniversitar të Predikimit”, “Besimi”, “Edukatë zhvillohet nëpërmjet lëndëve Islame”. “Edukim për shoqërinë” dhe “Qytetari” dhe synon formimin e 6. Këto lëndë synojnë të njohurive, shkathtësive, qëndrimeve formojnë besimtarë dhe qytetarë dhe vlerave qytetare te nxënësit e të mirë. Një individ, që ruan në këtij cikli arsimor, duke u mbështetur maksimum marrëdhëniet me te praktikat e mira dhe modelet e Krijuesin e tij dhe njeriun; por qytetarisë evropiane. Përmbajtja e njëkohësisht, që respekton normat lëndëve të përmendura më lart nuk e ligjit dhe të moralit, atdheun dhe prek asnjë informacion ose praktikë shoqërinë ku jeton, njeh të drejtat dhe

20 Studime përgjegjësitë e tij, tolerant, dialogues, 12. Mesatarja e përgjithshme garantues i paqes dhe rendit, punëtor, e nxënësve të diplomuar që i dobishëm, aktiv dhe kontribuues për vazhdojnë shkollimin e lartë për veten dhe shoqërinë. teologji apo studime fetare është 7. Duke shqyrtuar tematikat 5.8% për të gjitha medresetë për vitin e përgjithshme të edukimit qytetar 2014-2015. Kjo tendencë tregon, që nëpërmjet lëndëve fetare vërehet shkollat fetare sot, ndikojnë më tepër se ajo është e njëjtë me një pjesë të në formimin e lëndëve ekzakte. tematikave të kurrikulës së qytetarisë 13. Degët më të parapëlqyera në lëndët jofetare, por më e kufizuar të nxënësve, që diplomohen nga në përmbajtje për çështje si: “Pushteti, medresetë janë: degët e informatikës, autoriteti, qeverisja”, “Kultura”, të elektronikës, të inxhinierisë “Proceset natyrore dhe shoqërore”, informatike, inxhinierisë së ndërtimit, “Ndërvarësia njerëz-vende- inxhinierisë industriale, inxhinierisë mjedise”, “Kronologjia, ndryshimi, mekatronike, inxhinierisë elektrike vazhdimësia” dhe “Prodhimi, dhe degës së gjeoburimeve, mjekësi, shpërndarja, konsumi”. ekonomi, drejtësi, mësues të arsimit 8. Tematika e lëndëve fetare parashkollor, shkenca komunikimi, trajton thelbësisht çështje, që lidhen etj. me moralin fetar si: besimi, higjiena 14. Pavarësisht qëllimit personale, kujdesi ndaj mjedisit, ndaj të shkollës, orëve teologjike, nga vetes, ndaj të tjerëve dhe moshës kontaktet, vëzhgimet, pyetësorëve, së tretë, respektimi i të drejtave dhe ne vërejmë, që lëndët e karakterit i rregullave shoqërore, por edhe shoqëror, zënë një hapësirë të dimensionin evropian të qytetarisë, konsiderueshme në kurrikulën e normat e të cilit nuk bien ndesh me këtyre shkollave. parimet islame në përgjthësi. 9. Edukimi nëpërmjet REKOMANDIME lëndëve fetare zë një vend të konsiderueshëm në kurrikulën, që 1. Tematikat dhe çështjet e zbatojnë medresetë. përbashkëta të formimit qytetar, 10. Edukimi qytetar ka të që trajtojnë këto dy gruplëndësh gjithë hapësirën dhe peshën e saj në (fetare dhe jofetare) duhet të merren kurrikulën shkollore, që zbatohet në parasysh nga mësuesit e qytetarisë medrese dhe mbështetet edhe nga dhe nga vetë medresetë për t’u formimi fetar. trajtuar në njërën nga këto grup 11. Mesatarja e përgjithshme e lëndësh mësimore, për të mos pasur nxënësve, që vazhdojnë shkollimin e mbivendosje dhe përsëritje të tyre. lartë është 96% për të gjitha medresetë. 2. Duke pasur parasysh se medresetë

21 Studime janë shkolla, ku merret edhe një 4. Mësuesit e edukimit qytetar përqindje e caktuar e lëndëve fetare duhet të kenë kualifikimin e duhur. islame, rekomandojmë futjen në Po ashtu, duhet të lobohet që lëndët kurrikulë të një lënde apo të paktën e edukimit qytetar dhe Qytetarisë të moduli, e cila flet për historinë e feve kenë vëmendjen e duhur nga ana e dhe dialogun ndërfetar, ku të jepen shkollës dhe nxënësve. Nëse duam shembuj dhe argumente konkrete të përgatisim qytetarë të denjë të të historisë së dialogut ndërfetar këtij vendi, por jo vetëm, duhet t’i përgjatë historisë në botë, e sidomos kushtojmë vëmendje më të madhe në Shqipëri, në mënyrë që nxënësit e formimit qytetar. medreseve t’i përftojnë këto njohuri 5. Po ashtu, rekomandojmë, që të rëndësishme nëpërmjet teksteve medresetë të jenë më të hapura për shkollore, duke i shoqëruar edhe me publikun e të mos konsiderohen aktivitete dhe veprimtari me shkollat vetëm si shkolla fetare, por po ashtu e komuniteteve të tjera fetare në edhe si shkolla, të cilat, në radhë vendin tonë. të parë, kanë si fokus edukimin e 3. DAR-et të mundësojnë trajnime individit qoftë moral, ashtu edhe të planifikuara enkas për mësuesit shkencor. Kjo do të ndikojë në uljen e medreseve rreth koncepteve dhe e paragjykimeve dhe steriotipin, praktikave të qytetarisë. që shkollat fetare përgatisin vetëm teologë.

Bibliografia:

• Balla, Xhemal (2010), “Haxhi H. Mahmut Dashi, jeta dhe vepra 1873-1961”, Tiranë: West Print • Basha, Ali M. (2011), “Rrugëtimi i Fesë Islame në Shqipëri (1912-1967)”, Tiranë • Kruja, Genti, (editor), (2014), “Rregullore mbi Medresen e Myslimanve”, Zani i Naltë, vëllimi i parë, vitet 1923-1924/-1925, botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë, Bashkësia Islame e Kosovës, Bashkësia Fetare Islame e Maqedonisë, Tiranë • Kutlu, Adil, (2016), “Perceptimi i prindërve lidhur me edukimin fetar në Shqipëri: rasti i medreseve”, Tezë doktorature, UET, Tiranë • Vuçiterni, Salih, “Nji pergjigje Z. Hafis Xhaferit”, Kolana “Zani i Naltë, Vëllimi i Dytë, vitet 1926-1927-1928, botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë, Bashkësia Islame e Kosovës, Bashkësia Fetare Islame e Maqedonisë, 2015: 274-275. • Zaimi, Ali & Kruja, Genti (editorë), (2014) “Katalog i Veprimtarisë së Komunitetit Mysliman të Shqipërisë, botimet KMSH, Tiranë 22 Studime

Dokumente:

• Korniza Kurrikulare e Arsimit Parauniversitar, Dokument i MAS. 2014. • Shkresë zyrtare e MAS datë 07.10.2014, me Nr.6608/1 prot. “Miratim i planeve mësimore të medreseve” drejtuar Komunitetit Mysliman Shqiptar (KMSH) • VKM, Nr. 654, të datës 29.11.1995 për funksionimin e Medreseve (burime arkivore në KMSH)

Webliografia:

• http://www.izha.edu.al/wp-content/uploads/2015/10/Korniza- Kurrikulare.pdf • http://izha.edu.al/wp-content/uploads/2015/10/Kurrikula- berthame-1-5.pdf • http://izha.edu.al/wp-content/uploads/2015/10/Kurrikula- berthame-1-5.pdf • http://izha.edu.al/wp-content/uploads/2015/10/Kurrikula- berthame-6-9.pdf • http://www.izha.edu.al/wp-content/uploads/2014/10/Udhezues-per- gjimnazinVarianti-i-fundit.pdf • http://www.izha.edu.al/programe-lendore/programet-e-arsimit-baze- kurrikula-e-re/#feature3 • http://www.asa3.org/ASA/education/options/public.htm#rel • http://gainpeace.com/index.php?option=com_ content&view=article&id=108:what-is-islams-view-about-education- science-and-technology&catid=54catidebliografi=54&Itemid=108 • http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/Inviting God into the Classroom. Prof. Robert Nash College of Education and Social Service at Vermont.A case for religion in public schools • http://www.uvm.edu/~uvmpr/vq/VQFALL01/religion.html • https://www.aarweb.org/sites/default/files/pdfs/Publications/ epublications/AARK-12CurriculumGuidelines.pdf

23 Studime

Thirrja Islame ndër shqiptarë në ambientin konkret gjeokulturor e gjeopolitik dhe të postmodernizmit

Dr. Milazim Krasniqi Universiteti i Prishtinës, Kosovë

Abstrakt Njeriut vetmitar e të tëhuajësuar bukur shumë, egoist e nihilist, duhet t’i ofrohet një prezantim dhe interpretim i besimit fetar islam, që do të jetë si ofertë e fuqishme ngushëlluese e shpëtimtare. Pra, ofertë e cila nuk e injoron gjendjen reale të tij, ofertë që është dashamirëse e atraktive, që ia tërheq vëmendjen me butësi; që i ndihmon të mos fundoset në batakun e zhgënjimit, që i ofrohet si një varkë shpëtimi. Gjithsesi, botëkuptimi postmodernist për botën tashmë është imponuar dhe po bëhet dominues edhe në mesin e gjeneratave të reja të shqiptarëve. Prandaj, duhet të njihet si botëvështrim e si gjendje, në tërësinë e vlerave dhe të kundërthënieve të tij, nga hoxhallarët e dijetarët myslimanë, në mënyrë që të jenë efikas në komunikim me publikun (xhematin) që ka prejardhjen nga kjo sferë. Në të kundërt, edhe jeta e tyre fetare do të përfshihet gjithnjë e më shumë nga improvizimet, nga spontaniteti, nga cektësia dhe më vonë nga indiferenca. Ashtu do t’i hapej një mundësi e re deislamizimit të shqiptarëve, por kësaj radhe jo në rrethanat e terrorit totalitar, si në regjimin komunist, po në rrethanat e lirisë, ku elitat fetare e kanë hequr komunikimin me njerëzit, për shkak të paaftësisë së tyre që të orientohen si duhet në realitetet e reja gjeopolitike, kulturore e shoqërore.

24 Studime xitjen për këtë Jo. Por, kjo do të thotë se format meditim, lidhur me intensive të komunikimit në internet, Nformat se si duhet të në kohën tonë, janë gjithëpërfshirëse, prezantohet e interpretohet Islami pra, i përfshijnë edhe të rinjtë, që dhe se si mund të bëhet thirrja për janë praktikues të rregullt të namazit, Islam në kohën postmoderne, e mora madje edhe myezinët. Kjo do të thotë nga dy raste identike të ndodhura se, nën ndikimin e ndryshimeve brenda një jave, në dy xhami të teknologjike, kulturore, sociale ndryshme të kryeqytetit tonë, e mediatike, praktikisht ne kemi Prishtinës. Dy myezinë të këtyre dy ndryshuar, ose po ndryshojmë, që të xhamive, djem të rinj, të veshur si të gjithë. Mua, shpesh, gjatë namazit në gjithë të rinjtë e tjerë prishtinas, pasi xhami, më bezdis dilema se a e kam thirrën ezanin dhe falën namazin fikur ceularin apo jo, që do të thotë se vullnetar, nxorën celularët dhe po ndikimi i tij është evident edhe nëse kontrollonin me vëmendje, ose është i fikur. Pra, po ndryshon sjellja ndonjë portal, ose profilet e tyre jonë, botëkuptimet tona, raportet në rrjetet sociale. Të dy dukeshin tona, me mundësi ndryshimi edhe të shumë të përqendruar në punën që disa shtresave të botëkuptimeve dhe bënin me celularët e tyre, edhe pse madje të identiteteve tona. Kisha një herë pas here vëzhgonin të tjerët, nxitje të mëparshme për të ngritur që të dinin se kur do e përfundonin këtë çështje i mbështetur edhe në të tjerët namazin vullnetar, që ta përmbajtjet e shumë ligjëratave thërrisnin ikametin për të hyrë të hoxhallarëve nëpër xhami, në në namazin e obligueshëm. Nga YouTube dhe në televizione. eleganca me të cilën ata po i kryenin Duke dëgjuar një numër të këto dy punë, në të njëjtën kohë, më konsiderueshëm ligjëratash të tyre lindi ideja se këtë mënyrë kombinimi edhe gjatë këtij muaji të Ramazanit, të ezanit dhe namazit vullnetar me në mediat vizive, shoh se shumica kontrollimin e përmbajtjeve në e tyre vazhdojnë t’i kultivojnë stilet celular, para ikametit dhe namazit e vjetra të ligjërimit, ligjërime të të obligueshëm, ata e praktikonin tejzgjatura, monotone, disa prej tyre shumë shpesh. Ata, patjetër, kishin edhe me ngritje toni e gati me britma, njëfarë lidhshmërie nëse jo varësie po përgjithësisht jo atraktive për t’u ndaj medias, internetit, qoftë edhe në dëgjuar aq gjatë. Në tërë këtë punë intervale kaq të shkurtra kohore, disa vihet re një paradoks: shfrytëzohet minutëshe. Natyrisht, për mendimin bukur shumë media për vënien në tim, kjo mënyrë veprimi nuk do të pah të ligjëratave, prezantimin dhe thotë aspak mungesë devotshmërie interpretimin nga ana e hoxhallarëve ndaj namazit e ndaj besimit fetar. e vlerave të besimit islam, e edhe të

25 Studime thirrjes në Islam, por kjo bëhet me mjafton të kesh hapësirë në medie, mënyra të vjetruara të ligjërimit. Po por puna është si ta shfrytëzosh atë të shfrytëzohej me efikasitet kjo hapësirë me efikasitet, në pajtim me hapësirë e gjerë mediatike, rezultatet natyrën e saj dhe nevojat e publikut. në edukimin e besimtarëve dhe të Në televizion njësi matëse thirrjes së besimtarëve të rinj në për reklamim është sekonda, Islam, do të mund të ishin impresive. prandaj natyra e televizionit kërkon Ja pse: në universitet, gjatë një viti narracion të shkurtër dhe ekspresiv, akademik, në një lëndë, mbahen të shoqëruar nga imazhe dinamike tridhjetë ligjërata (nga pesëmbëdhjetë e jo narracione të gjata e imazhe në secilin semestër.) Nëpërmjet një monotone. Mund të thuhet se numri të tillë ligjëratash studentit i komunikimi i hoxhallarëve dhe krijohet mundësia të kalojë provimin, dijetarëve islamë me publikun, pra, i mundësohet të avancojë në nëpërmjet mediave, është në rrugën e formimit të vet akademik. ekspansion, gjë që gjithsesi është Me aq sa kam vënë re, vetëm gjatë pozitive, por pa u gjetur ende mënyra Ramazanit, një kanal i vetëm televiziv adekuate e komunikimit, në pajtim në Kosovë transmeton më shumë jo vetëm me natyrën e mediave, por se tridhjetë emisione me intervista edhe me pritshmërinë e publikut, i me hoxhallarë e dijetarë të besimit cili sot është krejtësisht i ndryshëm islam. Po të ishin këto intervista nga publiku i para tridhjetë viteve. dhe ligjërata në nivelin e duhur, ato Ky publik, i përbërë, në shumicën do të ngrinin esencialisht ndër vite absolute, nga të rinjtë, është pjesë njohuritë e besimtarëve për fenë e përbërëse e publikut dhe e rinisë tyre, por edhe do të shndërroheshin që shfrytëzon arritjet e teknologjisë në një nxitës për t’u afruar besimtarë dhe gëzon favoret që ofron koha të rinj. Pra, për disa vjet, do të mund postmoderne, në aspektin e afirmimit të arrihej një efekt i përafërt me atë të të lirisë së individit dhe të realizimit tre vite studimesh, e pakta, studime të ambicieve të tij. Për këtë arsye, në distancë. Por, me sa kuptoj, nuk këtij publiku, jo vetëm në media, por ndodh ashtu. as në ligjëratat në xhami, nuk mund Vit pas viti nga hoxhallarët, t’i flitet me stilin e dikurshëm, me të në ato emisione, trajtohen tema të cilin u është folur baballarëve tanë. njëjta, përsëriten narracione të njëjta, Publiku i sotëm ka dy cilësi me terma të njëjtë, me monotoni të krejtësisht të tjera: e para, të rinjtë tanë njëjtë. Madje, disa nga këto ligjërata janë shumë të avancuar në komunikim tingëllojnë shumë monotone, si dhe përdorimin e mediave për forma derset e dikurshme të improvizuara komplekse të komunikimit dhe e në odat e katundit, prandaj, nuk dyta, kanë informacione alternative

26 Studime për besimin e vet fetar, të cilat i kumtohet në mënyrë joadekuate me vjelin nga burime e gjuhë të tjera, aftësitë, nevojat dhe pritshmëritë pra, nuk mbështeten vetëm në e tyre, është njësoj, sepse ata nuk ligjëratat konkrete të hoxhallarëve arrijnë ta marrin informacionin e as tanë. Me një fjalë, kërkesat e tyre mesazhin. Pra, ajo që synohet është ndaj ligjëratave e narracioneve, që që komunikimi i hoxhallarëve dhe dëgjojnë nga hoxhallarët tanë, janë dijetarëve të bëhet në mënyrë të tillë shumë më të larta nga sa, realisht, u që të përshtatet me aftësitë, nevojat ofrohen prej tyre. Personalisht kam dhe pritshmëritë e publikut, ndërsa dëgjuar me dhjetëra herë komente vetë besimi ynë fetar, në formë të dëshpëruese nga djem të rinj ndaj Shpalljes Hyjnore, i tillë ka ardhur ligjëratave që mbahen të xhumave dhe është i panegociueshëm. Ai nëpër xhami, po edhe ndaj ligjëratave paraqitet gjithmonë ashtu si është, që transmetohen në mediat vizive. sepse Shpallja paraqet besimin e Nuk duhet të anashkalohet fakti se kornizuar qartë, ndërsa mundësitë Kosova, fjala vjen, ka popullsinë e secilit person për ta përqafuar, me moshën më të re në Evropë, përjetuar e praktikuar besimin, janë që do të thotë se kjo popullsi e individuale, të veçanta. Natyrisht, pranon më shpejt ndryshimin dhe mundësitë tona të kufizuara nuk kërkon përshtatje me realitetet e reja e ndryshojnë aspak kornizën e teknologjike, kulturore e shoqërore. formësuar nga Shpallja. Ajo mbetet Pra, jemi në një botë konkrete, e cila unike, e panegociueshme, ofertë dhe ka ndryshuar shumë dhe në të cilën, mundësi për secilin, por, prezantimi, nëse duam të jemi të suksesshëm interpretimi dhe komunikimi, krahas në komunikim, përkatësisht në faktit që duhet të balancohet me mision, duhet të përshtatemi me aftësitë, nevojat dhe pritshmëritë e realitetin. Sikundër që gjuha në të publikut, duhet të avancohet edhe në cilën u flitet njerëzve, duhet të jetë pajtim me mundësitë e teknologjisë gjuhë të cilën ata e kuptojnë (fjala dhe të dijes në përgjithësi. vjen gjuha shqipe për shqiptarët), po Faktikisht, interpretimet e ashtu edhe mënyra e kumtimit duhet njerëzve për Shpalljet Hyjnore t’u përshtatet aftësive të njerëzve janë dhe varen edhe më tutje konkretë për ta kuptuar, nevojave dhe nga gatishmëria dhe kapaciteti i pritshmërive të tyre. Nëse njerëzve secilit person, nga stadi i zhvillimit u flitet në një gjuhë të cilën ata nuk kulturor, shkencor e shoqëror, pra e kuptojnë, (fjala vjen, nëse u flitet varen nga faktorë brendafetarë, por shqiptarëve në gjuhën mandarine) edhe jashtëfetarë. Fjala vjen, një ata nuk marrin asnjë informacion, besimtar i sinqertë dhe i ditur në asnjë mesazh. Pra, edhe nëse u kohën e Ibrahimit (paqja e Zotit

27 Studime qoftë mbi të), ka mundur të ketë pozitiv mbi publikun/xhematin që sinqeritet të fortë në besim, por në të është i ekspozuar ndaj paqartësive njëjtën kohë ka pasur deficit të dijeve dhe dilemave. në sferat kulturore, shkencore e Nëse këta individë do të arrinin shoqërore krahasuar me një besimtar këtë nivel, me punën e tyre ata të ditëve sotme. Ai stad i kulturës, do të mund të zbusnin presionin shkencës dhe shoqërisë, ka mundur psikologjik e kulturor, që ushtrohet ta stimulojë që ai të përqendrohet në këtë kohë mbi besimtarët, por më shumë në besim, pasi ofertat nga edhe mbi njerëzit në përgjithësi. sferat e tjera të jetës kanë qenë të Nëse jo, atëherë ata do ta vazhdojnë varfra. monologun, por ndikimi i tyre te Ndërsa në kohën tonë besimtarët, njerëzit dhe në shoqëri postmoderne, një besimtar i sinqertë do të vijë duke u zbehur. Do t’u dhe i ditur, është nën presionin mbetet në publik i paktë, pjesa e madh të dijeve nga fushat e jokreative dhe jodinamike e xhematit, teknologjisë, kulturës, nga shkenca ata që janë më shumë të prirur drejt dhe dinamika e jetës shoqërore. Ky rutinës dhe mësimeve dogmatike. lloj presioni, krahas mungesave që Faktikisht, për momentin, raportet mund të ketë në edukimin, mirëfilli, e tyre me xhematin, kanë arritur në fetar, mund ta shpërqendrojë në këtë stad, janë formale, pa ndikim raport me besimin fetar, mund t’ia esencial. Thënë thjesht, përdorimi i relativizojë pasionin besimor. Në mënyrave të vjetruara të interpretimit këtë rast, mund të ketë paqartësi e të thirrjes, të periudhave kur ka edhe mbi interpretimin e Shpalljeve qenë një mënyrë tjetër jetese, me të Hyjnore nga ana e tij, sepse ai tjera nivele të dijeve shkencore, me disponon edhe arritjet në fushat e struktura të tjera të organizimit të njohjes e të dijes shkencore, disa prej shoqërisë, mund të mos funksionojë. të cilave janë edhe problematike. Madje, mënyrat e vjetruara të Për këtë arsye, është e interpretimit të Shpalljeve Hyjnore, domosdoshme që hoxhallarët dhe mund të prodhojnë fanatizëm fetar dijetarët e fesë, krahas respektimit me derivatet e tij, ekstremizmin të gjendjes diturore e fetare, në dhe terrorizmin, ose abstenim nga të cilën janë ata që i dëgjojnë/ përpjekja për të pasur një jetë aktive pasojnë, duhet të jenë konkurrues fetare. Pra, duhet pasur parasysh se në përdorimin e teknologjisë dhe stadi kulturor dhe shoqëror në të të komunikimit nëpërmjet medias, cilin jetojnë njerëzit, u krijon atyre në njohjen e arritjeve kulturore e disa mundësi brenda të cilave jetojnë, shkencore, njohjen e problemeve mendojnë e besojnë. Kjo duhet pasur shoqërore, për të pasur ndikim parasysh e të respektohet fort nga

28 Studime dijetarët fetarë, nga ata persona që në zemër të Evropës, që do të thotë janë të angazhuar për interpretimin e se jetojmë në një ambient ndërmjet besimit fetar, për organizimin e jetës besimit fetar islam dhe kulturës fetare të besimtarëve, për thirrjen e evropiane perëndimore. Jetojmë në njerëzve në besimin fetar. një kryqëzim rrugësh të besimeve Koha jonë, kjo që quhet gjendja e të civilizimeve. Në këtë ambient posmoderne, këtë gjë e kërkon tonin shqiptar kanë pasur ndikimin e edhe më shumë. Është një gjendje vet lëvizjet e mëdha fetare, filozofike, kontradiktore në vetvete. Është artistike, shkencore e shoqërore, që gjendje e mundësive të shumta të nga Krishterimi i hershëm, shizma individit, e shpërthimit të pasioneve e Kishës, Kryqëzatat, Humanizmi e individuale, e krizave të brendshme Renesansa (Rilindja), Iluminizmi e të individit, familjes dhe shoqërisë, e Romantizmi e deri te revolucionet krizave të identiteteve, duke përfshirë politiko-ideologjike të fashizmit e edhe identitetin kombëtar e fetar. të komunizmit. Në këtë ambient Pra, është një gjendje kontradiktore kontradiktor, feja islame dhe vlerat e kaotike, që, në mënyrë figurative, kulturore nuk kanë ecur dorë mund të përfytyrohet me një për dore, nuk e kanë mëkuar e as udhëkryq pa shenja komunikacioni, mirëkuptuar njëra-tjetrën. Meqë pa semaforë. Prandaj, gjithsecili feja islame është trajtuar si e huaj duhet të provojë ta gjejë vetë në truallin evropian, të paktën që drejtimin e vet. Nëse dikush i vjen në nga shekujt XII-XV, kur u luftua ndihmë, duke i ofruar shërbimin që dhe madje u çrrënjos prezenca dhe të gjejë drejtimin e duhur, ai mund sundimi mysliman nga Sicilia e nga të arrijë sukses. Por, për ta arritur atë Spanja, atëherë është e sigurt se edhe sukses, vetë ofruesi i shërbimit duhet në trojet arbërore-epiro-shqiptare, të jetë i përgatitur dhe ta dijë se në kjo fe u trajtua si e huaj, që nga cilat forma ta ofrojë shërbimin e tij. fillimi. Kjo metodologji pune, që E vërteta është se, deri sa jetuan duhet të realizohet në një gjendje nën Perandorinë Osmane, shumica kontradiktore e kaotike kulturore myslimane e shqiptarëve nuk e kanë e shoqërore, si në një udhëkryq ndjerë shumë presionin kulturor të pa semaforë e pa kurrfarë Perëndimit ndaj tyre për shkak të shenjash, duhet të kihet parasysh përkatësisë së tyre islame. Fakti që e të vlerësohet me prioritet nga kultivuan letërsi shqipe me alfabet hoxhallarët dhe nga dijetarët islamë arab, ngritën një jetë sociale urbane shqiptarë. Kjo për arsyen e thjeshtë me parashenjë islame në shumë se ne, shqiptarët, ka shekuj që jemi qytete shqiptare, është dëshmi se ata me shumicë myslimane, por jetojmë për një kohë u ndien komod brenda

29 Studime besimit të vet, duke krijuar edhe dhe u minimizua e u injorua në vlera kulturore të vetat, në pajtim maksimum përkatësia fetare islame me besimin e shumicës. Megjithatë e shumicës së shqiptarëve. Vetëm si gjendja ka qenë edhe atëherë pasojë e këtij deformimi kulturor- kontradiktore, në njëfarë shkalle: të fetar-ideologjik, mundi të fitonte krishterët shqiptarë e kishin afinitetin ideologjia komuniste ndër shqiptarë, drejt kulturës evropiane, ndërsa, në në vitet dyzet të shekullit XX; të njëjtën kohë, e ndienin presionin kurrsesi ndryshe. Po të ishte ruajtur e fesë islame, ndërsa myslimanët substanca islame në jetën sociale shqiptarë e ndienin njëfarësoj të shumicës së shqiptarëve, po të presionin e kulturës evropiane, ishte ruajtur ekuilibri mes besimesh por në të njëjtën kohë e gëzonin fetare ndër shqiptarë, komunizmi komoditetin e përkatësisë fetare me nuk do të kishte triumfuar kurrë. sunduesin perandorak. Pra, komunizmi triumfoi si Megjithatë, kur dolën jashtë vazhdim i procesit të islamofobisë ombrellës së Perandorisë Osmane, përkatësisht të deislamizimit të në kuadër të Luftës së Parë shoqërisë shqiptare, duke e zënë Ballkanike (1912-1913), të gjithë këmbën e vesternizimit (konvertimit shqiptarët së bashku, myslimanë e të perëndimor) të dhunshëm. Më pas krishterë (këta katolikë e ortodoksë) regjimi komunist në Shqipëri tentoi iu ekspozuan gjenocidit të shteteve të zbatonte një projekt të çmendur të krishtera ballkanike, pikërisht me për zhdukjen e të gjitha besimeve sloganin se po dëboheshin, se po fetare në Shqipëri, duke e shpallur vriteshin myslimanët, që në truallin Shqipërinë shtetin e parë ateist në evropian trajtoheshin si “corpus alieni botë. Edhe në Jugosllavi pati tentativa – trup i huaj”. për zhdukjen e shqiptarëve dhe të Duke jetuar të diskriminuar në besimit të tyre dominues, atij islam, trojet e veta ballkanike-evropiane, si përmes konfiskimit të pasurive ata shqiptarë myslimanë që i të komuniteteve fetare, burgosjeve mbijetuan gjenocidit të viteve 1912- dhe eliminimit të prijësve fetarë, e 1913, u detyruan të kalonin nëpër deri te akordimi i shpërnguljes së një proces të dhunshëm vesternizimi shqiptarëve myslimanë në drejtim të (konvertimi perëndimor1), që në fakt Turqisë, e më larg. ishte tentativë për deislamizimin e Pas gjithë këtyre përvojave tyre të plotë. Brenda këtij procesi, të tmerrshme, ku në luftë për që është një version i maskuar çrrënjosjen e Islamit ndër shqiptarë, i Rekonkuistës, u mbitheksua u përdorën edhe kultura e ideologjia, përkatësia kulturore evropiane sot shqiptarët myslimanë janë të 1. Shënim i redaksisë. hutuar, ndonëse jetojnë në shoqëri ku 30 Studime është e proklamuar dhe e garantuar Natyrisht që ekzistojnë edhe liria e besimit të tyre fetar. Duke jetuar modele të tjera kulturore e mënyra në zgrip të ekzistencës biologjike të tjera jetese nëpër botë (kineze, për më shumë se një shekull, indiane, iraniane, etj.), por ato janë shqiptarët myslimanë nuk kanë të largëta për ne shqiptarët, aq sa, arritur të krijojnë qëndrueshmërinë për t’i përvetësuar e praktikuar ato, e elitave fetare dhe as të ndjekin një duhet një lloj azili kulturor e social. interpretim të besimit fetar islam, Gjeokultura dhe gjeopolitika e kanë më të përshtatshëm me realitetin e vulosur në këtë kontekst fatin tonë tyre të dyzuar kulturor e fetar, duke kulturor e politik dhe ne nuk kemi qenë evropianë autoktonë dhe në të pse tentojmë të hyjmë në konflikt me njëjtën kohë edhe komb me shumicë fatin tonë me asnjë lloj azili, me asnjë myslimane, mu në zemër të truallit lloj eksperimentimi. Jemi evropianë, evropian. Ky është një rast sui generis, nën ombrellën e NATO-s dhe në vërtet. Tashmë në truallin evropian vorbullën e rrëmujës kulturore e është edhe një komb me shumicë sociale që provokon globalizmi. myslimane, boshnjakët, por për aq Një komb i vogël si yni, nuk ka fuqi sa boshnjakët janë një komb, është që ta ndalojë këtë trend, prandaj i një komb i ri, ende në formim dhe duhet të përshtatet, duke provuar madje komb pa shtet të vetin, ndërsa që të ruajë sa më shumë ekuilibrat e ne shqiptarët, edhe jemi komb më i vet të brendshëm. Nëse do të kemi vjetër, edhe zotërojmë, formalisht, sukses në ruajtjen e ekuilibrave të dy shtete në truallin evropian; brendshëm, si komb evropian, me natyrisht jemi një komb i përbërë shumicë myslimane, ku kultivohet nga myslimanë e të krishterë, që kanë seriozisht harmonia fetare, në ndonjë konsensus për identitetin dhe vlerat fazë të mëvonshme të konsolidimit, kombëtare. Prandaj, themi se edhe kombi ynë mbase edhe do të mund në këtë rast hoxhallarët dhe dijetarët të prodhojë vlera mikse kulturore myslimanë ndër shqiptarë, duhet të e sociale, nëpërmjet të cilave do jenë prijatarë të metodologjisë së të mund të sugjerohej sinteza e interpretimit të Islamit e të thirrjes vlerave kulturore e sociale e këtyre në Islam, në këtë botë konkrete e dy civilizimeve të mëdha, Islamit e komplekse shqiptaro-evropiane, si Krishterimit. në aspektin gjeokulturor e gjeopolitk, Ky vizion duket tepër optimist ku përkatësia definitivisht është për ta prodhuar një komb si ky brenda Perëndimit, ashtu edhe të yni, por e pamundur nuk është, frymës postmoderne, që po bëhet nëse do t’i frynte në shpinë një mbizotëruese në botëvështrimin erë e fuqishme e koekzistencës kulturor të shqiptarëve të sotëm. paqësore të këtyre dy civilizimeve.

31 Studime Ne shqiptarët do të mund të ishim organizime, u pritën me shqetësim shembull i mirë i funksionimit të jo vetëm nga shumica e komunitetit një kombi, i cili ka brenda vetes mysliman shqiptar, por edhe nga në harmoni dy besimet e mëdha shtetet (Kosova e Shqipëria) dhe fetare, Islamin e Krishterimin, dhe nga aleatët strategjikë të shqiptarëve, kultivon vlera kulturore e sociale, si gjë që përkohësisht e ka frenuar si një sintezë të harmonisë së vet. Nëse zhvillim. Për një triumf afatgjatë kjo do të arrihej, shqiptarët do të mbi interpretime të tilla radikale rehabilitoheshin përfundimisht, me të Islamit ndër shqiptarë, duhet një identitet kulturor, social, fetar një strategji gjithëpërfshirëse e e nacional pa kontradikta brenda komunitetit mysliman shqiptar dhe vetes. Hipotetikisht, shansi ekziston. shtetit. Pra, duhet një bashkërendim Kjo edhe për arsye se, sikundër dhe një qartësi, sepse në procesin e është e njohur, në përvojat fetare frenimit të kësaj lëvizjeje, ka pasur të shqiptarëve gjatë gjithë këtyre edhe gabime. Por, tradita e gjatë shekujve, interpretimi dominues ka e Islamit tolerant ndër shqiptarë, qenë brenda shkollës së moderuar paraqet gurthemel të fortë për sukses hanefite. Ndonëse pas rënies së kundër radikalizmit e ekstremizmit. regjimeve komuniste, ka pasur Fatkeqësisht, ka pasur edhe oshilacione dhe imponim edhe të tentativa që të shfrytëzohej lufta interpretimeve më dogmatike e kundër ekstremizmit, si pretekst për më militante., (s)Suksesi fillestar i ta rikthyer presionin mbi fenë islame shkollave radikale e ka burimin te ndër shqiptarë. Kjo, veçanërisht, ka fakti se, ato shkolla, më së shumti, ndodhur në Kosovë. Kësaj radhe rekrutuan personat që janë produkt e inkurajuar dhe e sponsorizuar i deislamizimit komunist, por edhe nga shtete e agjenci joshtetërore të i gjendjes postmoderne, individë botës perëndimore e të realizuara familjesh të çmoralizuara, individë nga qeveritë e Kosovës. Por, kjo të vetmuar, të frustruar e të varfër, qasje ishte shumë e gabuar dhe pjesëtarë familjesh pa tradita të e rrezikshme, sepse ajo mund të ngulitura fetare, madje edhe ish ushqente, pikërisht, ekstremizmin. narkomanë. Individë të tillë janë të Fatkeqësisht, islamofobia e mëkuar predispozuar për lëvizje ekstreme në Perëndim, për të luftuar Islamin në jetën e tyre personale, për shkak në truallin e vet, por edhe në botën të dështimeve dhe të paaftësisë për myslimane gjithandej, tashmë ka të pranuar durimin si botëvështrim legalizuar, deri në njëfarë mase, esencial islam për jetën. Interpretime terminologjinë dhe masat e veta të tilla radikale dhe rekrutimet shtrënguese edhe në Kosovë. Por, e një numri pjesëtarësh në ato ka filluar të japë disa shenja të vogla

32 Studime se nuk do të radikalizohet më tutje, ushtarake të NATO-s, me mandat ndonëse paqartësitë janë pezull. Për sigurimin e integritetit të saj. Kjo do këto rreziqe, hoxhallarët dhe dijetarët të ketë efekte të gjata, të shtrira në myslimanë shqiptarë e kanë edhe si kohë në gjithë jetën e shqiptarëve, mision shtesë që ta bëjnë dominues gjë që duhet të analizohet me kujdes e të pakonkurrueshëm interpretimin edhe nga aspekti i perspektivës së e moderuar të Islamit ndër jetës fetare. Brenda kësaj ombrelle shqiptarë, që të mos lënë hapësirë, gjigande të sigurisë dhe brenda që lufta kundër rasteve e dukurive këtij formacioni gjigand kulturor, të ekstremizmit, të shfrytëzohet si shqiptarët duhet të fillojnë ta gjejnë pretekst për luftë kundër fesë islame veten dhe vendin e tyre të ri. ndër shqiptarë. Pra, jo vetëm koha në të cilën Fryma integruese dhe universale jetojmë, koha postmoderne, por e Shpalljes Hyjnore duhet të jetë edhe përkatësia gjeopolitike e dominuese në botëvështrimin fetar kulturore e plotë e Perëndimit, të shqiptarëve në përgjithësi, sepse duhet të analizohen e të kuptohen tashmë jemi në një botë të globalizuar. sa më realisht. Cila është e ardhmja Realizimi me sukses i këtij misioni e identitetit nacional shqiptar në kërkon përgatitje shumë më solide këtë gjendje postmoderne dhe akademike të këtyre njerëzve, në në këtë botë të globalizuar, ku pajtim me traditën dhe me rezultatet shqiptarët tashmë janë të integruar e dijeve të verifikuara shkencore, si në NATO e në BE? Cila është dhe të vlerave universale kulturore. e ardhmja e identitetit fetar të Në rastin e shqiptarëve, krahas myslimanëve shqiptarë, në një botë problemeve që kanë ardhur për shkak ku dominon sekularizmi, pluralizmi, të paragjykimeve ndaj myslimanëve konsumerizmi, hedonizmi dhe në truallin evropian dhe që kanë ku është aktive islamofobia? Si shkaktuar pasoja të rënda, duhet duhet të kultivohen e të mbrohen pasur parasysh edhe një realitet i ri vlerat identitare, nacionale e fetare, gjeopolitik. Ndryshimet e mëdha të ekspozuara ndaj presioneve gjeopolitike, kulturore e sociale kanë asimiluese dhe neutralizuese? Më e ndikim të ndjeshëm në fatet e kombit rëndësishmja në këtë mes: njeriu i shqiptar, pra edhe në mënyrën e të sotëm shqiptar, ky bartës konkret i kuptuarit të fesë dhe të praktikimit këtyre identiteteve, në çfarë gjendje të saj. Futja nën influencën direkte të emocionale, intelektuale, ideologjike SHBA-ve, NATO-s dhe të Bashkimit e fetare është dhe në çfarë gjendje Evropian, tashmë është fakt i kryer. do të jetë në të ardhmen? A është Shqipëria është anëtare e NATO-s, ende në ndonjë fazë të modernizmit, ndërsa Kosova ka prezencë apo është futur tashmë në pellgun e

33 Studime përjetimit postmodernist të botës, shqiptarët dhe besimtarët e sotëm sikundër të qenët nën ombrellën shqiptarë, të cilët janë të traumatizuar e NATO-s? Këto pyetje nuk kanë nga e kaluara dhe potencialisht të ende përgjigje të qarta. manipuluar nga oferta e tashme në Shqiptarët me fatin e tyre jetësor botën postmoderne. Këta shqiptarë dhe me dashjen e vet janë brenda dhe këta besimtarë myslimanë, nuk kulturës evropiane, janë brenda janë më ata të dikurshmit, pjesëtarë strukturave perëndimore, por ende të familjeve të mëdha patriarkale, nuk e kanë stabilizuar identitetin e pjesëtarë të fiseve, që kalonin tyre në këto realitete të reja kulturore kolektivisht nga një fe në një tjetër. e gjeopolitike. Ende nuk e dinë se a Këta shqiptarë e besimtarë tashmë do të mbeten shqiptarë, apo do të janë me shumicë absolute individë lëvizin drejt identitetesh të reja, fjala të hutuar, persona të vetmuar, vjen, kosovarë, që është një projekt shumë herë të tjetërsuar në botën e mjaft i sponsorizuar. Ende nuk e konsumit dhe të hedonizmit agresiv. dinë se a do t’i nënshtrohen ndonjë Këta persona tashmë nuk tërhiqen procesi të konvertimit, për të cilin nga narracione të mëdha për po ashtu ka projekte nga agjentë të kombin, historinë, besimin. Kujtesa ndryshëm. e tyre po vjen duke u tkurrur, në të Dijetarët që merren me shumtën e rasteve nuk e kalon kufirin interpretimin e ideologjisë e historive dhe informacioneve të kombëtare, por edhe ata që merren raportuara në mjetet e komunikimit me interpretimin e besimit fetar masiv gjatë një dite. Këta persona islam, duhet t’i njohin këto realitete mund të lexojnë ose të dëgjojnë e këto zhvillime, këto tendenca e ndonjë rrëfim, ligjëratë, histori, këto projekte. Ata duhet ta dinë nëse u serviret në mediat e tyre të se si duhet të pozicionohen vetë preferuara, ose nëse aksidentalisht dhe bashkëkombësit e tyre në këto ndeshin në to. Pra, thirrja tashmë procese. Më konkretisht, ata duhet ta duhet të bëhet mediatike, e jo vetëm dinë jo vetëm me kë kanë të bëjnë, në xhami, ose në komunikim privat. por edhe kujt po i flasin, sepse ai që Sikundër që tashmë flitet për kulturë i dëgjon, myslimani i sotëm shqiptar, mediatike, duhet të flitet edhe për është i ekspozuar edhe ndaj ideve e “fe mediatike”, në kuptimin që ajo, projekteve të tjera. Audienca e tyre hapësirën kryesore të manifestimit, është nën shumë presione dhe në një sot e në të ardhmen, e ka në media, në proces të shpërbërjes permanente, si televizione, në portale, në platforma, pasojë e gjendjes postmoderne, në në blogje, në rrjete sociale. Kjo do të rend të parë. Prandaj, ka rëndësi të thotë që hoxhallarët e dijetarët, ata që madhe mënyra e komunikimit me interpretojnë besimin dhe që ftojnë

34 Studime në besim, duhet të jenë të aftësuar komunikim, për thirrje në besim. për përdorimin adekuat të medias, Puna me grupe të vogla, ku mund të për pasimin e përmbajtjeve fetare në ketë bashkëbisedim, pyetje e përgjigje media, në pajtim edhe me aftësitë, dhe diskutime kritike, është shumë pritshmërinë dhe mundësinë e këtij më efikase sesa puna me grupe publiku (xhemati) të ndryshuar, në të mëdha, ku nuk ka komunikim këtë botë të ndryshuar. Fjala vjen, të dyanshëm e as mundësi të në fakultetet e studimeve islame diskutimeve kritike. Suksesi i madh i do të duhej të kishte departamente gazetarisë së revistave, që realizohet për studimin e marrëdhënieve me si bashkëbisedim intim, në stilin “Një publikun dhe për edukimin mediatik. me një” mund të jetë i përshtatshëm Nga mënyra se si vihen relacionet për këtë formë komunikimi. Pra, me publikun dhe nga mënyra si individit, ose grupit të vogël i përdoren mediat në këtë komunikim, komunikohen elementë të besimit varet shumë edhe rezultati i thirrjes. fetar islam, si bashkëbisedim intim, Shqiptarëve të sotëm myslimanë, si bisedë miqësore, si përvojë të cilët janë të përfshirë në mënyrën “mes nesh”. Njeriu i kohës sonë, postmoderniste të përjetimit të botës, më të shumtën i mbyllur në vete, nuk mund t’u ofrohet interpretim i tëhuajësuar dhe në presionin e fetar dhe thirrje me metoda të informacioneve sensacionale dhe shekujve të kaluar. Tashmë dominon të ngjarjeve stresuese, mund të përjetimi postmodernist i botës, ndihet më i lirshëm në një kontakt me të gjitha konsekuencat e veta. të këtillë, në një komunikim më Prandaj, për rast të veçantë, si ky yni, miqësor, më vëllazëror. Ky individ duhet të ketë edhe metodologji të i vetmuar, të cilit i mungon në një veçantë të komunikimit fetar, nga ana masë të madhe familja dhe rrethi i e hoxhallarëve dhe dijetarëve islamë, gjerë shoqëror, mund të afrohet më nëse synohet suksesi. Disa nga lehtë me informacionet mbi besimin specifikat e përjetimit postmodernist fetar dhe të mirat e tij, me anën e të botës, që duhen pasur para sysh një komunikimi intim, miqësor e gjatë komunikimit të hoxhallarëve vëllazëror. Meqë ai zakonisht është dhe dijetarëve e thirrësve në Islam, në një krizë latente të identitetit, janë edhe këto: njëkohësisht është edhe në kërkim 1. Shumica e njerëzve sot janë të shpjegimeve për gjendjen e tij, të vetmuar, ose pjesëtarë të familjeve si përpjekje për të shpëtuar nga të vogla, me qasje minimale edhe përthellimi i krizave, por edhe në grupe reale të referimit. Këta si ngushëllim. Nëse i afrohen persona, prandaj, janë shënjestër narracione adekuate me gjendjen shumë e përshtatshme për dhe pritshmërinë e tij, ky person

35 Studime mund të koncentrohet e të dëgjojë, sikundër janë konceptet për gjë që është sprovë për njeriun “strukturat e thella të arsyes”, që e kohës postmoderne, të cilit i sipas Klod Levi Strosit janë të njëjta mungon durimi që gjërave t’u shkojë te të gjithë njerëzit e te të gjitha deri në fund, ose thjesht të dëgjojë racat, qasja tejhistorike, etj., do të rrëfimet monotone deri në fund. ndihmonin në thyerjen e barrierave Nëse nuk ka interaktivitet, nëse psikologjike ndaj besimit islam, që të nuk i jepet mundësia të bëjë pyetje mos përjetohet si besim i huaj, arab, e të shprehet, po lihet që vetëm të turk, lindor, etj. Lëkundja e këtyre dëgjojë, ai thjesht do largohet. Por, stereotipave te njeriu shqiptar, do të nëse i jepet mundësia të shprehet, ai hapte mundësi reale që ai të dëgjojë edhe mund të dëgjojë deri në fund, me kureshtje të rilindur narracione po ashtu me më shumë shans që të këndshme për të vërtetën e fesë boshllëku i tij të fillojë të mbushet islame. me narracionin e ri, që natyrisht i 3. Fryma postmoderniste e ka duket si një varkë shpëtimi. relativizuar shumë narracionin për 2. Interpretimi postmodernist mitologjinë dhe për historinë, për i botës nga ana e dijetarëve kulturën nacionale, për kombin dhe perëndimorë, ka rezultuar deri në nacionalizmin, por edhe për besimet lëkundjen e bindjes së mëhershme fetare. Në këtë rast do të duhej të evrocentriste dhe raciste, sipas së gjendej mënyra e të ndahej narracioni cilës kultura perëndimore ishte për fenë nga meganarracionet e tjera. dominante ndaj të tjerave. Kjo Kjo për arsyen e thjeshtë (se) besimi qasje tashmë është e kontestuar dhe fetar ka qenë viktima kryesore e realisht e deplasuar nga shumica modernizmit dhe e produkteve të e dijetarëve perëndimorë. Ky lloj tij, meganarracioneve të mitologjisë diskutimi mund të përdoret për e historisë kombëtare, të kombit afirmimin e universalizmit islam, si e të nacionalizmit. Besimi fetar në kundërpeshë ndaj globalizmit me përgjithësi, e feja islame në veçanti, markë evrocentriste. E ardhmja është ka pësuar nga agresioni i ideologjive në komunikimin dhe bashkëjetesën të mëdha imperialiste e nacionaliste. paqësore të kulturave e të besimeve Feja duhet të kërkojë rehabilitimin e fetare, e jo në dominimin e një vet në hapësirën ku po shpërbëhen kulture e një besimi, duke e këto meganarracione, por, duke u imponuar me forcë. Liria e zgjedhjes shndërruar në ofertë të lirë, si një është e shpallur nga Zoti dhe ajo narracion ngushëllues e shpëtimtar duhet të respektohet në çdo rast. për njeriun e kësaj kohe, e jo si një Edhe përdorimi i disa koncepteve ultimatum kërcënues e shantazhues fundamentale të strukturalizmit, hoxhallarësh, që në jo pak raste

36 Studime kërcënojnë me ndëshkime e me në letërsi, në muzikë, në politikë, në xhehenem, bukur ngjashëm me media, gjithkund. Nëse thirrja fetare priftërinjtë që dikur kërcënonin nuk e ka parasysh këtë realitet, ajo besimtarët me shkishërim. Duhet të mund të hasë në vesh të shurdhër. jetë e qartë: ofertat ultimative të fesë Dhe nëse moskomunikimi vazhdon nuk pinë ujë në botën postmoderne. më gjatë, pasojat mund të jenë të Ofertat e reja mund të jenë efikase rënda, ngase tashmë gjeneratat e nëse janë adekuate me gjendjen reja nuk e kanë të rrënjosur besimin emocionale, mentale e kulturore fetar në fëmijëri dhe as identitetin të njerëzve dhe nëse ofrohen në nuk e kanë të ngulitur e të varur nga atë mënyrë që ta përballojnë me familja e nga fisi, si në të kaluarën. sukses pritshmërinë dyshimtare dhe Mjafton të shkëputet nga besimi një analizën kritike. gjeneratë dhe mund të gjendemi në 4. Meqë në botën tonë të terrenin e një shoqërie ose të një sotme, këtu në truallin evropian, kombi të defetarizuar përkatësisht secili individ e ka mundësinë që të të deislamizuar. Prandaj, duhet marrë informacione nga më shumë punë më e madhe e hoxhallarëve burime dhe nga më shumë se një dhe e dijetarëve myslimanë, që të gjuhë, me anën e mediave dhe jenë konkurrues në komunikim, internetit, kjo do të thotë se ligjëratat duke pasur në vëmendje këtë me tematika islame dhe thirrjet në publik specifik, e jo të mbeten si Islam, duhet të jenë të standardeve, relikte të së kaluarës, që ngjallin ose që të jenë konkurruese me ofertat ironi, ose neveri. Rreziku tjetër, e e tjera. Nëse ligjëratat dhe thirrjet kundërta e deislamizimit, mund të bëhen me metoda të që u ka kaluar jetë radikalizimi, nën mësimet që koha, fjala vjen, me emocionalitet njerëzit e rinj shqiptarë mund të të lartë, me mistifikime gjoja marrin nga interneti, përkatësisht filozofiko-fetare, me narracione nga shkolla të huaja radikale, në që nuk gjejnë recipientë, atëherë mungesë të mësimeve korrekte e dështimi është i sigurt, sepse njëra të moderuara nga hoxhallarët dhe nga tiparet e postmodernizmit është dijetarët shqiptarë. rrënimi i kufijve ndërmjet kulturës 5. Tashmë betejat kryesore elitare dhe asaj masive, ndërmjet të të gjitha fushave të aktiviteteve elitës dhe masës. Produktet e njerëzore po zhvillohen e do të komunikimit postmodernist janë të zhvillohen në media. Aftësimi i përziera, me stil më të thjeshtë, me hoxhallarëve dhe dijetarëve të fesë imazhe efektive dhe pa sforcime islame për komunikim në media, me emocionale. Njeriu i sotëm tashmë standardet e komunikimit virtual, është familjarizuar me këto produkte është domosdoshmëri. Ligjëratat

37 Studime e gjata bajate në YouTube, në të shndërruar në një botëvështrim ardhmen mund të bëjnë më shumë specifik mbi botën në të cilën dëm se sa dobi. Prandaj, duhet qasje e jetojmë. Meqë në kontinentin tonë re në media, si në mediat tradicionale është bërë gjithëpërfshirës, duke ashtu edhe në mediet virtuale dhe në u bërë simbiotik me globalizmin, rrjetet sociale. Përvoja që pata në dy pothuajse është e pamundur që xhami të kryeqytetit me myezinët, që besimet fetare, pra edhe besimi menjëherë pas ezanit dhe namazit islam, të mbetet jashtë ndikimit të tij. vullnetar nxorën celularët dhe po Mënyra hedoniste dhe konsumeriste lexonin a shikonin gjëra në ta, është e jetesës, produktet specifike tregues i qartë. Prandaj, mund të artistike e kulturore, ndikimi i thuhet se mediat janë fushëveprimi hallakatur i mediave, qëndrimet i së ardhmes edhe për thirrje në nihiliste ndaj institucioneve politike besim. Meqë është kështu, atëherë e sociale, krizat e identiteteve fetare hoxhallarët dhe dijetarët myslimanë e nacionale, bëjnë presion direkt mbi duhet të aftësohen që t’i përdorin psikën dhe besimin e njeriut që jeton mediat për punën fisnike të edukimit në këtë realitet gjeopolitik, kulturor dhe të thirrjes në besim dhe të e shoqëror. Prandaj, këtij njeriu braktisin praktikat e deritashme të vetmitar e të tëhuajësuar bukur ligjëratave të gjata, si përralla, të cilat shumë, egoist e nihilist, duhet t’i audienca nuk ka durimin t’i dëgjojë ofrohet një prezantim dhe interpretim deri në fund. Taktika “Merre ose i besimit fetar islam, që do të jetë si lëre”, të cilën e aplikojnë shumica e ofertë e fuqishme ngushëlluese e hoxhallarëve tanë, është arrogante shpëtimtare. Pra, ofertë e cila nuk e dhe e dëmshme. Ligjëratat në të injoron gjendjen reale të tij, ofertë ardhmen duhet të jenë të shkurtra, që është dashamirëse e atraktive, mbresëlënëse, interaktive, me që ia tërheq vëmendjen me butësi; ironizime të lehta për historinë dhe që i ndihmon të mos fundoset në mitologjinë, me citime strikte e batakun e zhgënjimit; që i ofrohet si pa shumë komente të citateve nga një varkë shpëtimi. Kur’ani Famëlartë, me shembuj Gjithsesi botëkuptimi mbresëlënës nga aktualiteti, për postmodernist për botën tashmë t’i afirmuar veprat e mira e për të është imponuar dhe po bëhet denoncuar veprimet e dëmshme, etj. dominues edhe në mesin e Përmbledhtazi: gjeneratave të reja të shqiptarëve. postmodernizmi me tërësinë e Prandaj, duhet të njihet si vlerave dhe kundërthënieve të botëvështrim e si gjendje, në tërësinë veta filozofike, kulturore, etike, e vlerave dhe të kundërthënieve politike e shoqërore, realisht është të tij, nga hoxhallarët e dijetarët

38 Studime myslimanë, në mënyrë që të jenë të shqiptarëve, por kësaj radhe jo në efikas në komunikim me publikun rrethanat e terrorit totalitar, si në (xhematin) që ka prejardhjen nga regjimin komunist, po në rrethanat kjo sferë. Në të kundërt, edhe jeta e e lirisë, ku elitat fetare e kanë hequr tyre fetare do të përfshihet gjithnjë komunikimin me njerëzit, për shkak e më shumë nga improvizimet, nga të paaftësisë së tyre që të orientohen si spontaniteti, nga cektësia dhe më duhet në realitetet e reja gjeopolitike, vonë nga indiferenca. Ashtu do t’i kulturore e shoqërore. hapej një mundësi e re deislamizimit

39 Studime

Shkencizmi – Kali Modern i Trojës

Fatos A. Kopliku, M.S. Washington DC, SHBA

Abstrakt Sinqeriteti e qëllimet e mira, në vetvete, nuk janë garanci e komunikimit të dobishëm dhe mbrojtja e fjalëve të librave hyjnorë e profetëve nga sulmet me prapavijë materialiste e agnostike nuk mund të bëhet me anë të një shkence e teknologjie si ajo e Perëndimit modern, që adopton një prapavijë filozofike që parimisht s’e njeh, ose edhe e kundërshton Zotin si Burimin prej nga çdo gjë merr ekzistencë e jetë. Njohuritë e sotme shkencore mund të integrohen e interpretohen në një botëvështrim me qendër Hyjnoren, diçka që ka ndodhur me mjaft sukses në të kaluarën, jo vetëm të Islamit, por edhe traditave të tjera autentike religjioze. Shkencizmi, prapavija filozofike e shkencës moderne, është me të vërtetë një Kalë Troje që, kur sillet brenda mureve të fortesës së besimit, përfundimisht, bëhet shkak i dobësimit, në mos shkatërrimit të saj. Nëse me raste vihet re një ton alarmi mes rreshtave të këtij shkrimi ia vlen të kujtojmë se edhe Kassandra nuk i paralajmëroi trojanët me pëshpëritje për gjëmën që Kali i Trojës do të sillte. Kur bie zjarr askujt nuk i mbetet hatri nga tingujt e alarmit apo thirrjet e zjarrfikësve. Megjithatë, krahasimet ndalojnë këtu, sepse ky nuk është as i pari e as i fundit shkrim që tërheq vëmendjen mbi rrezikun e depërtimit të shkencizmit në religjion dhe – ndryshe nga Kassandra, së cilës trojanët s’i vunë vesh dhe e quajtën të çmendur – tanimë ka jo pak autorë myslimanë, e jo vetëm, që kanë filluar me kohë kritikën e botëkuptimit shkencist nga perspektiva intelektuale e shpirtërore tradicionale.

40 Studime y shkrim përqendrohet themi. Shkojmë te shtëpia e tij dhe në dallimin thelbësor mes miku ynë hap garazhin, por është shkencës dhe shkencizmit bosh. “Ku është dragoi?”, pyesim. K Miku na thotë se dragoi është i dhe argumenton se, në mungesë të ndërgjegjësimit ndaj këtij dallimi, padukshëm. “Epo mirë”, themi, shkencizmi është kthyer në një kalë Troje, “të hedhim pak pluhur në dysheme që jo rrallë është sjellë me dëshirën e të shohim gjurmët”. “Dragoi rri në vullnetin e dinjitarëve të fesë brenda mureve ajër”, na e kthen miku. Atëherë ne të saj. Falë mungesës së kritikës ndaj kësaj sugjerojmë të përdorim rreze infra prapavije filozofike, që i rri përfund të kuqe të dallojmë nxehtësinë e zjarrit që lëshon dragoi. “Zjarri i tij shkencës moderne, ka lindur një vrull është i padukshëm e pa nxehtësi”, e zell për vërtetimin e teksteve të shenjta, përgjigjet miku. “Le të përdorim duke iu referuar zbulimeve shkencore, spruco!”, themi ne. “Dragoi nuk shoqëruar ndërkohë nga një neglizhim është material”, ia kthen miku… e e mungesë njohurish të interpretimit kështu me radhë. Nuk ka ndryshim, tradicional të tyre ndër shekuj. Mes shumë përfundon Sagan-i, mes një dragoi pasojave të depërtimit të shkencizmit në fé të padukshëm, jomaterial, që lëshon është shpërbërja e botëkuptimit të normave zjarr të padukshëm e jo të nxehtë, tradicionale të gdhendura nga hiri hyjnor dhe një dragoi që s’ekziston fare. dhe lindja e përhapja e fundamentalizmit. Është e natyrshme të çuditemi se Në shkrim përqendrohemi më shumë te pse kaq shumë njerëz të kthjellët e Islami, por ky është një fenomen global dhe të arsyeshëm ushqejnë iluzione të paralelet janë aty qoftë për Krishterimin, tilla të ngjashme, shton Sagan-i, pa qoftë për religjionet e tjera. dyshim duke iu referuar besimeve në Zot. Kur fizikani Carl Sagan, një nga Të ekspozuar ndaj argumenteve autorët më popullarizues të shkencës të tilla, jo pak njerëz ose humbin në vitet ‘80, solli shembullin e fenë, ose e mbajnë atë, duke hequr dragoit në garazh,1 përnjëherësh u dorë nga gjetja e një përgjigjeje pa nga shumë skeptikë, agnostikë e të denjë, shpesh duke u mbyllur ateistë si një nga argumentet më të në një guaskë mbrojtëse, ose qarta që demonstrojnë absurditetin përpiqen të ruajnë besimin, duke e besimit në Zot. Shembulli është u përpjekur të tregojnë se librat e ky: Një mik na thotë se ka një tyre të shenjtë konfirmohen nga dragua në garazh. “Na e trego”, i zbulimet shkencore! Sipas një tjetër fizikani, Wolfgang Smith, kjo s’është 1. Carl Sagan, The Demon-Haunted World: për t’u habitur, pasi shumica e Science as a Candle in the Dark (New York: njerëzve, përfshirë këtu edhe jo pak Ballantine, 1996), ff. 169-188. Argument i shkencëtarë, nuk e bëjnë dallimin ngjashëm është ofruar edhe nga Bertrand Russell në vitin 1952. 41 Studime thelbësor mes shkencës e shkencizmit.2 e vlefshme për letërsinë apo artin, Shumë s’janë të vetëdijshëm se kjo çuditërisht, kur vjen puna te fetë, e fundit është ideologji bazuar mbi kërkesa që ato t’u nënshtrohen një prapavijë filozofike, e ndërtuar metodave empirike eksperimentale mbi presupozime, të cilave nuk u shihet si legjitime nga disa. hetohet vërtetësia – ato merren si të Megjithatë, realitetet për të cilat vetëkuptueshme. fetë flasin janë thelbësisht cilësore, Baza mbi të cilin i tërë argumenti jo sasiore. Ashtu si mirësia, bujaria, i Sagani-it qëndron janë pikërisht apo trimëria, ose talentet në art e dy presupozime tipike shkenciste: muzikë, ato s’mund të kapen me shkenca moderne bazuar në metodën rrjetën e metodës shkencore pasi i eksperimentale shkencore është qasja përkasin një rendi tjetër; është disi që na jep tablonë e vetme të besueshme sikur të përpiqemi të masim lartësinë të realitetit, dhe se gjërat, materia, e një lisi në gradë Celsius! Sado të përbëjnë realitetin. Këto deklarata perfeksionojmë termometrat ata nuk janë shkencore pasi ato janë janë të papërshtatshëm për të matur arbitrare; në rastin më të mirë janë diçka si lartësia. Sado të përsosim presupozime të një botëkuptimi teknologjinë, ajo nuk mund të masë të caktuar filozofik, ose thjesht diçka si poezinë, artin, mirësinë, opinione; nuk ka provë as fakt që i bukurinë… e aq më pak diçka si mbështet ato. Ata që sjellin “prova” religjionin. Pretendimi dhe qëndrimi si të Sagan-it kundër feve, ose nuk shkencist ngulmon në të kundërtën janë të ndërgjegjshëm që një qasje e dhe arrin në përfundimin se, duke iu tillë, bazuar mbi metodën shkencore, kthyer shembullit të dragoit të Sagan- është krejtësisht e papërshtatshme, it, përderisa ekzistenca e dragoit nuk ose ky fakt nuk i shqetëson. Me kapet nga asnjë aparaturë, atëherë këtë metodë mund t’i mohohen me shumë gjasë dragoi nuk ekziston, vlerat kollaj filozofisë, letërsisë që mund të ri-frazohet në “përderisa e poezisë, artit, apo shkencave Zoti nuk mund të gjurmohet me sociale,3 p.sh., pasi vërtetësia e tyre asnjë aparaturë, atëherë me shumë s’mund të demonstrohet duke u gjasë nuk ekziston!” vënë nën mikroskop; as me spruco, Duhet pasur parasysh se, dragoi, me rreze X apo infra të kuqe, as në shumë kultura, përfaqëson me eksperimente. Ndërsa, me të bashkimin e dy natyrave, tokësore dhe drejtë, një qasje e tillë nuk shihet si qiellore. Shpesh dragonjtë paraqiten si zvarranikë (kafshë tokësore) që 2. Shih Wolfgang Smith, Science and Myth: kanë krahë e fluturojnë (cilësi e What We Are Never Told (CA: Sophia Perennis, 2010), f. 2. zogjve, ose qiellore), kësisoj duke 3. Alan F. Chalmers, What Is This Thing qenë simbole të shpirtit (nefs, anima) Called Science? 3rd ed. (Cambridge: Hackett njerëzor, i cili sipas kozmologjisë së Pub. Co., 1999), f. 250. 42 Studime shumë traditave religjioze është diçka përgjithësi, përfshirë atë islam, e ndërmjetme mes baltës e frymës karakterizohet nga një transparencë hyjnore (rūh, spiritus).4 Pra, në varësi metafizike dhe një hierarki e të ngjashmërisë me zvarranikët apo ekzistencës. Realiteti empirik, bota me zogjtë, dragonjtë, në legjenda e materiale është më e rënda, më e mitologji, mund të jenë të mirë ose largëta nga Origjina, por çdo gjë në të ligj, ashtu si shpirtrat e njerëzve të është thjesht një pasqyrim i zbehtë mund të jenë të mirë apo jo në bazë i realiteteve sipërore, apo qiellore, të të afrísë së tyre me cilësitë e ulëta të cilat janë më afër Realitetit prej të Cilit tokës apo virtytet e larta të qiellit. gjithçka buron, pra vetë Zotit.5 Më Mirëpo Sagan-i e ka sjellë shembullin thjesht mund të thuhet se tokësorja, e besimit në dragonj me qëllim për materia, është botë e dukshme, të demonstruar se s’ka ndryshim nga ndërsa ajo qiellorja e padukshme6, e besimi në Zot. Duke e bërë këtë ai cila është shumë më e madhe e më e tregon indiferencë ose një mungesë vërtetë sesa ajo e dukshmja. njohjeje qoftë edhe minimale të Është e njohur historia e gjuhës së simboleve, e pranishme arkitektit gjenial, që ndërton një kjo në çdo traditë religjioze, ndërsa kryevepër pallat ose tempull për një e trajton simbolin literalisht si një mbret shumë të fuqishëm. Pasi kryhet objekt empirik. Kësisoj argumenti tempulli, mbreti e vret arkitektin, i tij nuk refuzon dragoin, si është ose ia pret duart (ka versione të kuptuar tradicionalisht, por refuzon ndryshme të historisë), që ai të mos konceptin e dragoit empirik, diçka ndërtojë diçka më madhështore për me të cilën do të ishte dakord çdo një tjetër mbret. Mirëpo, sado mizor komentues tradicional i një teksti të shenjtë. Në mënyrë të ngjashme, 5. “Si lart, ashtu edhe poshtë” ose “Si në argumenti hedh poshtë ekzistencën Qiell ashtu edhe në Tokë” është parim që e Zotit si realitet empirik, diçka që gjendet edhe në shkrimet hermetike. Shih prapë çdo komentues tradicional do kreun me titull ‘Hermes and the Hermetic të ishte dakord. Çfarë ata nuk do të Writings in the Islamic World’ të Seyyed Hossein Nasr, Islamic Life and Thought (NY: ishin dakord është njehsimi i realitetit State University of New York Press, 1981). empirik me vetë Realitetin, me Zotin 6. Sipas kozmologjisë islame ka një hierarki si të tillë, siç mendon Sagan-i e të të botëve të padukshme, diçka që haset edhe tjerë si ai. në ato të religjioneve të tjera. Shih William Botëkuptimi premodern në C. Chittick, Shkencë e Kozmosit, Shkencë e Shpirtit: Përshtatsia e Kozmologjisë Islame në Botën 4. Shih René Guénon, Fundamental Symbols: Moderne (Tiranë: Zemra e Traditës, 2011); The Universal Language of Sacred Science, trans. Seyyed Hossain Nasr, Introduction Into Islamic Alvin Moore Jnr. (Quinta Essentia, 1995); Cosmological Doctrines: Conceptions of Nature Martin Lings, Symbol and Archetype: A Study and Methods Used for Its Study by the Ikhwan on the Meaning of Existence (Quinta Essentia, al-Safa, al-Biruni, and Ibn Sina, rev. ed (NY: 1991). State University of New York Press, 1993). 43 Studime veprimi i mbretit, çfarë nënkuptohet Për të shpjeguar realitete që është se, ky veprim shtyhej nga ndryshe nga ato sasioret janë të bindja se, realiteti i dukshëm, në pamatshme për nga vetë natyra e tyre, këtë rast tempulli, sado madhështor shkencizmi i redukton ato në sinjale qoftë, është më pak real sesa neuronesh, kombinime molekulash, tempulli në mendjen e arkitektit, flukse jonesh… d.m.th. s’ka ndonjë realiteti i padukshëm. Realiteti i këtij ndryshim thelbësor mes mirësisë e tempulli s’para shterohet, e arkitekti, ligësisë, inteligjencës e budallallëkut, nëse jepet mundësia, gjithmonë bukurisë e shëmtisë; është thjesht mund të ndërtojë një tempull edhe çështje organizimi të fijeve indore më madhështor. Me përjashtim të e metabolizëm qelizash, dyndje botëkuptimit modern, kjo bindje enzimash e struktura receptorësh, është e gjithëpranishme në çdo apo ndryshime të gradientëve botëkuptim tradicional, pavarësisht molekularë. Doemos shpjegime të nga religjioni që e gdhend.7 Sipas tilla reduksioniste janë kritikuar9 kozmologjive tradicionale, përfshirë pasi rrafshojnë çdo dallim cilësor: atë islame, realiteti i padukshëm, zhurma e një sharre me korrent i pakapshëm e i paqasshëm nga dhe simfonia e 9të e Bethovenit shqisat, është gjithmonë më real e nuk mund të reduktohen thjesht në më i paanë sesa ai i dukshmi, dhe grumbuj tingujsh. Ka pasur të tjerë, jo e kundërta, siç presupozohet si psikiatri Karl Stern, që e kanë nga Sagan-i në argumentin e tij. konsideruar një pikëpamje të tillë si Përveç doktrinave të religjioneve, çmenduri, jo “në kuptimin e sharjes vlen të përmendet se edhe Sokrati i zhargone, por në kuptimin teknik të konsideron njohuritë që marrim nga psikotikut… një pikëpamje e tillë ka shqisat inferiore dhe jo gjithmonë të shumëçka të përbashkët me aspekte qëndrueshme,8 diçka që konfirmohet të caktuara të mendimit skizofren”.10 edhe nga shkencëtarë-filozofë sot si Alan F. Chalmers, siç do ta shohim Shkenca dhe Shkencizmi dhe më poshtë, apo fundja edhe nga çdo mjeshtër i arteve marciale të Ku dallon shkenca nga Lindjes së largët. shkencizmi? Shkenca moderne është një qasje ndaj natyrës, përfshirë edhe 7. “Qytetërimi modern i Perëndimit shfaqet në histori si një anomali e vërtetë: nga të 9. Shih p.sh. Arthur Koestler dhe J. R. gjithë qytetërimet që pak a shumë njihen Smythies (red.), Beyond Reductionism (Boston: nga ne, ky qytetërim është i vetmi që Beacon, 1971), ose Ernst Friedrich është zhvilluar përgjatë linjave krejtësisht Schumacher, A Guide for the Perplexed (New materiale.” René Guénon, East and West, York: Harper and Row, 1977). trans. Martin Lings (NY: Sophia Perennis, 10. Karl Stern, The Flight from Woman (New 2001) f. 11. York: Farrar, Straus and Giroux, 1965), f. 8. Platoni, Faedo, 65. 290. 44 Studime njeriun, një formë e organizuar duhet të modifikohet më tej duke dijeje. Fizikani Alan F. Chalmers shtuar se njohuritë prapavijë janë thotë se sipas konsensusit popullor thelbësore. Një student mjekësie në media e literaturë ajo bazohet në vitin e parë, sado i kujdesshëm në tre presupozime: (1) faktet janë të jetë, do të vërejë më pak fakte në të identifikueshme nga vëzhgues diagnozën e një pacienti të dhënë të kujdesshëm e asnjanës, (2) sesa pas pesë vitesh studim, qoftë faktet i paraprijnë teorive dhe janë ajo edhe e njëjta diagnozë. Jo se të pavarura prej tyre, (3) faktet faktet janë shtuar, por prapavija e përbëjnë një themel të besueshëm njohurive të studentit tashmë është për dije shkencore. Aplikimi i rritur. Nuk është pra thjesht çështje metodës eksperimentale shkencore, interpretimesh të ndryshme nga thelbi i të cilit është eksperimenti i këndvështrime të ndryshme dhe kontrolluar, mundëson identifikimin vëzhgimi të imtë të fakteve. Kjo vlen e hipotezave të vërteta nga ato jo jo vetëm për shkencën e mjekësisë; të vërteta. Shkencizmi është një p.sh., sado imtë të vëzhgojë një njeri botëkuptim, një vijë filozofike, që i i zakonshëm, ai zor se është i aftë konsideron këto pohime si të vërteta të dallojë vlerën e vërtetë mes disa absolute dhe shton se metoda gurëve të çmuar – patjetër duhet një eksperimentale e shkencës moderne argjendar me përvojën e njohurinë e është qasja që na jep tablonë më duhur. të besueshme, në mos të vetmen I kthehemi presupozimit të të besueshme, të realitetit dhe se i dytë: faktet i paraprijnë teorive dhe janë gjithë realiteti përbëhet nga materia. të pavarura prej tyre. Edhe ky pohim Mirëpo, asnjëri nga këto tre pohime ka nevojë për modifikim që të mund nuk mund të mbrohen si shkencore të mbrohet. P.sh., nëse themi se pa u kufizuar dhe modifikuar mirë, ndryshimi mes ADN-së dhe ARN-së na thotë fizikani Chalmers.11 Duhet qëndron në faktin se molekula e parë të nënvizojmë se shumë nga kritikat ka strukturë në formë gërsheti (double- ndaj shkencizmit dhe përpjekjet për helix model) dhe ka monomerin timinë ta ndarë atë nga shkenca kanë ardhur si pjesë përbërëse, ndërsa e dyta ka nga vetë shkencëtarët, rasti i fizikanit strukturë lineare dhe ka uracilin në Chalmers është një prej tyre. vend të timinës – këto fakte nuk Le të ndalemi te presupozimet kanë domethënie jashtë konteksti, duke filluar nga i pari: faktet janë të në këtë rast biologjisë molekulare. Pa identifikueshme nga vëzhgues të kujdesshëm njohur mirë këtë disiplinë, fakte të e asnjanës. Që ky pohim të jetë i saktë ngjashme as mund të identifikohen e as konfirmohen. Ia vlen të 11. Shih Chalmers, What is this thing called përmendet edhe një tjetër shembull: Science?, kreu I; Huston Smith, Why Religion në vitin 1774 Joseph Priestley Matters: The Fate of Human Spirit in an Age of Disbelief (HarperCollins, 2009), kreu IV. 45 Studime në kushte eksperimentale nxehu në fakte. Pohime të tilla krijojnë oksidin e kuq të merkurit dhe izoloi përshtypjen se faktet rriten në pemë një gaz që sot e quajmë “oksigjen”. e presin veç shkencëtarët që t’i vjelin. Por, as vetë Priestley nuk e “dinte” Mirëpo s’është aq e thjeshtë. Edhe këtë; ai thjesht kishte zbuluar “ajër ky presupozim duhet modifikuar të deflogjistonuar”,12 sipas teorisë pasi ekzistojnë plot shembuj që që mbizotëronte në atë kohë. Për dëshmojnë të kundërtën. “Toka zbulimin e oksigjenit, izolimi i gazit është e palëvizshme” është një në epruvetë qe i pamjaftueshëm. fakt që mbështetet nga vëzhgimet, Duhej një teori e përshtatshme, thotë Chalmers. Por nuk ndodh që në bazë të së cilës ky fakt mund nëse kërcejmë toka të na rrëshqasë të identifikohej dhe interpretohej; nën këmbë. Sot e dimë se toka disa vite më pas Lavoisier-i ndërtoi rrotullohet rreth vetes e rreth diellit, një teori të tillë dhe vetëm atëherë pavarësisht se ne nuk e vëzhgojmë oksigjeni u bë një “fakt shkencor”. apo përjetojmë diçka të tillë. Në fakt Konteksti s’është i domosdoshëm themi e do të vazhdojmë të themi se veç për teoritë shkencore: një term “lind e perëndon dielli”, sepse është i thjeshtë si “arbitri dha 11-metërsh” lëvizjen e diellit që përjetojmë, jo s’do kishte kuptim në vitet 1700 të tokës që rrotullohet rreth diellit. p.sh., kur s’kishte lindur akoma Është prapavija e njohurive, në futbolli, ose në një lojë tenisi. Një këtë rast teoria e inercisë, ajo që na fakt i tillë ka domethënie vetëm nëse mundëson gjykimin nëse vëzhgimet është brenda kontekstit përkatës, në tona, si “toka nuk lëviz”, janë të këtë rast një lojë futbolli, e cila vjen vlefshme. Me një fjalë faktet nuk me rregullat e terminologjinë e vet. mund të jenë vetvetiu themele të dijes Si rrjedhojë, kushti i grumbullimit shkencore; ato janë gjithmonë të të fakteve për formulimin e teorive mbarsura me një teori e botëkuptim është i pamundur të përmbushet, të caktuar. përkundrazi, mund të themi se faktet Është e qartë se asnjëra nga e vëzhgimet shkencore mund të presupozimet bazë shkenciste formulohen dhe kanë kuptim vetëm nuk qëndrojnë të formuluara në në kontekstin e prapavijës disiplinore atë mënyrë. Megjithatë joshja e teorike. e botëkuptimi shkencist, me Presupozimi i tretë thotë: faktet parulla si “shkenca bazohet në përbëjnë një themel të besueshëm për fakte”, qëndron te siguria që u dije shkencore, ose se shkenca bazohet ofron njerëzve, nënkuptuar nga palëkundshmëria e fakteve dhe 12. Shih Smith, Science and Myth, f. 8. Sipas e shkencës që i interpreton ato. teorisë së flogjistonit, formuluar rreth Shkencizmi nuk premton shpëtim, vitit 1667 nga Johann Joachim Becher dhe siç do ta formulonte një teolog, por Georg Ernest Rahl, ai ishte elementi që çlirohet nga djegia. 46 Studime ofron një të ardhme ku shkenca ka njëjta gjë. Dikush mund të dyshojë zgjidhur çdo problem dhe njerëzit nëse një kritikë e tillë ia vlen. Mirëpo jetojnë në paqe të plotë. Kjo nuk pasojat e neglizhimit të një kritike të është përveçse aspirata vertikale tillë kanë qenë, e mbesin, serioze jo për parajsën e kthyer në një shpresë vetëm për fetë e besimtarët, por për horizontale për një shoqëri utopike. njerëzimin – qoftë në rang individual Opinione të tilla të rehatshme mund apo shoqëror.13 Mes shumë autorëve të mbahen vetëm në mungesën që kanë shkruar mbi shkencizmin, e plotë të çdo lloj përpjekjeje veçojmë historianin më të madh për t’u verifikuar vlefshmërinë amerikan të religjioneve, Huston presupozimeve e pretendimeve të Smith (v. 2016), i cili e konsideronte tilla. Kjo mungesë pikëpyetjesh e gjendjen aq serioze saqë emëroi përpjekjesh është e mundur ngase veten, jo pa humor, si qen roje ndaj shkencizmi është i gjithëpranishëm shkencizmit.14 Në veçanti për fetë në media e arsim, duke gdhendur, depërtimi i mendësisë së shkencizmit në mos imponuar, një botëkuptim është atrofizues, siç rrëfen më poshtë ku postulatet shkenciste nuk vihen autori Titus Burckhardt: në dyshim. Në mënyrë paradoksale Së fundmi, m’u dha rasti të kjo mungesë është e përbashkët bisedoja me një nga përfaqësuesit ndër shumë ateistë, agnostikë, e më të shquar të kulturës islame në popullarizues të shkencës nga njëra qytetin e lashtë të Fezit. Ruajtës anë, edhe mes jo pak klerikëve e besnik i urtisë tradicionale, i zoti besimtarëve të feve të ndryshme nga në shkencat e së jashtmes (el-dhāhir) ana tjetër. Të dyja palët presupozimet dhe së brendmes (el-bātin), aristokrat shkenciste i marrin si të mirëqena; të në gjak dhe shpirt, dinjitoz e gati dyja palët në shkallë të ndryshme, me madhështor në mantelin e tij të ose pa vetëdije, ndajnë botëkuptimin bardhë, ai s’i hëngri fjalët teksa më shkencist. tregoi se si e shihte mendësinë e bashkëkohësve: Natyrë apo Model i Natyrës? “S’ka dyshim se njerëz të devotshëm, soditës e madje eulijā’ Ndërkohë nënvizojmë se autori të vërtetë ekzistojnë akoma, vetë ka vite përvojë në kërkime shkencore në gjenetikë e biologji 13. Shih Fatos A. Kopliku, A na duhet më molekulare dhe synimi i shkrimit feja?, Zani i Naltë, nr. 12, ff. 18-35 (2015); nuk është kritikë ndaj shkencës si e Sejjid Husein Nasr, Njeriu dhe natyra, kriza shpirtërore e njeriut modern, shqip. Edin Q. tillë – ajo ka vendin, aplikimet dhe Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2013); kufijtë e saj – por ndaj shkencizmit Bryan Appleyard, Understanding the Present: si botëkuptim e prapavijë filozofike: Science and the Soul of Modern Man (NY: shkenca dhe shkencizmi nuk janë e Anchor Pub., 1994). 14. Smith, Why Religion Matters, f. 66. 47 Studime sepse Pejgamberi ka thënë që, në shumë qartë i bën një diagnozë bashkësinë e tij, do të ketë edhe sot mentalitetit të bashkëkohësve të një bërthamë njerëzish të përndritur. tij, diagnozë e vlefshme në fakt për Por, sa për atë që e quajmë kulturë pothuajse çdo popull e bashkësi islame, të them të drejtën një gjë e që është përballur me shkencën tillë nuk ekziston më në këtë vend.” moderne. Kjo e fundit gëzon Natyrisht, ai po ekzagjeronte, shumë prestigj sot, por burimi i këtij ngase vetë prania e tij vërtetonte të prestigji nuk është se doemos na kundërtën. “Si ka ndodhur kjo?” - e ofron një tablo më besnike të botës, pyeta. “Avionët na i kanë nënshtruar por falë teknologjisë moderne, falë mendjet”, - m’u përgjigj ai, me buzë aplikimeve të saj, falë “avionëve”.16 në gaz. Dikush mund të protestojë se Ai po shihte qartë; mirëpo ky shkenca moderne vërtet na jep tablo kapitullim i kulturave tradicionale më besnike të botës ose natyrës se një karshi teknologjisë moderne nuk apo dhjetë shekuj para. Një qëndrim kufizohet si dukuri te bota islame; ai i tillë anashkalon ose s’e bën fare është i përgjithshëm dhe duket më dallimin mes natyrës dhe modeleve sheshit në vendet e krishtera, ku po të saj që shkenca ofron; ajo nuk na gërryen vetë fenë. Çdo ditë bëhemi jep një tablo të mirëfilltë të realitetit. palë e ndonjë kompromisi të ri, një Fizikani Stephen Hawking e shpreh lëshimi të ri nga dinjitarët kishtarë qartë: “[s]ipas nesh, nuk ka tablo ose “për t’iu hapur” botës moderne, koncept të realitetit të pavarur nga diçkaje thelbësisht agnostike dhe teoria. Në vend të saj adoptojmë atë praktikisht antifetare. Shkenca që çka quajmë realizëm model-bazuar: shpiku makinerinë gëzon prestigj ideja që një teori fizike ose tablo e aq të jashtëzakonshëm, saqë shumë botës është një model (përgjithësisht joshen në të pranuarit se është e i një natyre matematikore) dhe një drejtë, madje edhe në fushat ku ajo komplet rregullash që bashkojnë mbetet qartësisht jokompetente. elementet e modelit me vëzhgimet. Është pikërisht sikur ajo të ketë Sipas realizmit model-bazuar, s’ka zaptuar çdo mendim objektiv që kuptim pyetja nëse modeli është i mund të ketë njeriu modern, duke vërtetë, por vetëm nëse përputhet i lejuar kampit tjetër - fetarit - me vëzhgimin”.17 Kujtojmë se, edhe vetëm argumentin e besimit të vet subjektiv.15 16. Për një diskutim të gjerë të efektit të Me fjalët “avionët na i kanë teknologjisë në botën islame shih Sejjid nënshtruar mendjet” urtari maroken Husein Nasr në bisedë me Muzaffer Ikbal, Islami, Shkenca, Muslimanët dhe Teknologjia, shqip. & parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: 15. Parathënie nga Titus Burckhardt për Zemra e Traditës, 2010). librin Ideale dhe Realitete të Islamit, shqip. & 17. The (Elusive) Theory of Everything. parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Stephen Hawking, Leonard Mlodinov në Traditës, 2010) nga Sejjid Husein Nasr. 48 Studime modeli gjeocentrik përputhet me vargjet e Faust-it: Mister i gjallë me vëzhgimin e përvojën tonë në tokë, dritë e diell / natyra âsht, s’lejon kush ta por kjo nuk e bën atë të vërtetë, zbulojë / me e detyrue s’ka levë as vidhë në kuptimin absolut. Çuditërisht, / t’ma hapë çka ajo don të ma mbulojë,19 teoritë moderne shkencore shihen e ku “levat” e “vidhat” janë aplikimet trajtohen si absolute nga shumë njerëz e teknologjisë që burojnë nga meqë përputhen me vëzhgimet e botëkuptimi mekanistik i bazuar në faktet, duke harruar se këto të fundit modele. Nëse mund ta thjeshtojmë, nuk mund të interpretojnë vetveten, Goethe thotë se përparësi ka njohja por interpretohen gjithmonë në e pozicionit të akrepave të orës varësi të modelit ose botëvështrimit për të kuptuar kohën, qëndrimi në fjalë. mekanistik ngulmon se rëndësia Ky botëvështrim shkencor i qëndron tek ingranazhet e zemrekut latuar nga mekanizmi Njutonian të sahatit, aq sa, në ekstrem, thotë është kritikuar me kohë, dhe ia vlen se vendosja e akrepave s’ka kuptim, të përmendim kritikën e Johann sepse diçka si ora s’ekziston fare. E Wolfgang Goethe-s, i cili shkencën sollëm shembullin e Goethe-s, sepse e shihte si diçka thelbësisht cilësore, botëkuptimi i tij është i ngjashëm një theoria në kuptimin origjinal, që me atë tradicional islam, të krishterë, do të thotë “pamje” e jo formulim e çdo qytetërimi botëror të lindur abstrakt apo model matematikor. e rritur nga një shpallje hyjnore, Sipas tij, kjo shkencë ofronte një dije pavarësisht vendit e kohës. intuitive që përftohej nga soditja e Assesi nuk po nënkuptojmë se objektit ose dukurisë në fjalë, pasi ajo i duhet kthyer shpina shkencave e është e mbarsur me kuptim.18 Mund njohurive moderne si fizika, kimia, të thuhet se ai e shihte një dukuri biologjia e me radhë. Qytetërimi si shenjë, ajeh ose vestigia Dei, nëse islam, që herët në ngjizjen e vet, përdorim terma islame e të krishtera. integroi njohuritë e grekëve e Goethe refuzoi ta reduktojë egjiptianëve të lashtë, sabejve, dukurinë në mekanizëm, sepse për persëve, indianëve në një botëkuptim të dukuria ose objekti nuk është të gdhendur sipas parimeve që thjesht shuma e pjesëve, qëndrim rrjedhin nga teuhidi. Ndryshe nga ky i mekanizmit Njutonian, baza e ç’mendojnë akoma disa, Islami nuk botëkuptimit të shkencës moderne. qe thjesht një urë mbi të cilën dituria Ai madje thotë se ky botëkuptim e antikitetit kaloi në Evropën e na pengon të kuptuarit e vërtetë të Mesjetës, pasi, siç thotë një studiues, natyrës, diçka që e shpreh edhe në “asnjë ide, teori, ose doktrinë nuk hyri në kështjellën e mendimit islam The Scientific American, vol. 303, no. 4, ff. 68- 71, October 2010. 19. Johann Wolfgang Goethe, Fausti, shqip. 18. Shih Smith, Science and Myth, ff. 163-169. Pashk Gjeçi (Tiranë: Çabej, 2008), pjesa I. 49 Studime pa u myslimanizuar më përpara...”, e ndërkohë se ka një lidhje direkte mes çfarëdo që s’mund të përputhej me depërtimit të shkencizmit dhe rritjes botëkuptimin islam “u largua nga së ekstremizmit, temë kjo që kërkon arena e jetës intelektuale islame ose u shtjellim në vete.23 shty krejtësisht në periferi të tablosë së shkencave islame”.20 Është e Të kesh opinion të mirë për mundur, në mos detyrë, që shkenca Zotin e teknologjia perëndimore të përvetësohet, pavarësisht nevojave Sa përkojnë në të vërtetë politike e ekonomike, jo verbërisht modelet e shkencës me natyrën? siç ka ndodhur e ndodh akoma, por Kjo s’është pyetje që bëhet shpesh duke u shqyrtuar e filtruar në bazë pikërisht ngaqë “avionët na i kanë të një botëvështrimi të mirëfilltë nënshtruar mendjet” – teknologjia të nxjerrë nga tradita e stërpasur na ka hipnotizuar. Meqë fizikanët, intelektuale e Islamit.21 Hapi i parë inxhinierët e biologët e sotëm na është dhe mbetet kritika thelbësore e kanë dhënë një mori aparaturash e shkencës moderne e prapavijës së saj ndërtesash të mahnitshme, atëherë filozofike – përfshirë idetë e “izmat” çfarëdo që na thonë për botën duhet e importuara nga Perëndimi modern, të jetë e saktë. Mirëpo nëse do të shpesh të pagëzuara si ‘islame’ falë ishte e vërtetë nuk do të kishim interpretimeve jashtë konteksti herë pas here zëvendësim apo të Kur’anit – nga këndvështrimi riciklim të teorive. Kjo s’do të thotë universal islam.22 Theksojmë se shkencëtarët e inxhinierët flasin gjepura, por thjesht se modelet e 20. Seyyed Hossain Nasr, Islamic Science: An teoritë, që ata kanë për strukturën e Illustrated Study (World of Islam Festival Pub. Co., 1976), f. 9. natyrës dhe mënyrën si funksionon 21. Shih Nasr, Islami, Shkenca, Muslimanët dhe ajo, janë e mbesin modele, dhe jo Teknologjia, kreu VII. rrallë kanë pasaktësi. Lind pyetja 22. Të shihet Titus Burckhardt, Mirror se si është e mundur që avionët of the Intellect; Osman Bakar, Tawhid and Science, Essays on the History and Philosophy of veçanërisht The Positive Aspects of Tasawwuf: Islamic Science (Kuala Lumpur: Secretariat Preliminary Thoughts on an Islamic Philosophy of for Islamic Philosophy and Science, 1991); Science (Kuala Lumpur: Islamic Academy of nga S. H. Nasr shih Njeriu dhe natyra, kriza Science, 1981). shpirtërore e njeriut modern, Islamic Science: 23. Të shihet Joseph E. B. Lumbard (ed.), An Illustrated Study, The Need for a Sacred Islami, Fundamentalizmi dhe Tradhtimi i Science (NY: State University of New York Traditës, shqip. & parath. Edin Q. Lohja Press, 1993); shih revistën gjysëmvjetore (Shkup: Logos-A, 2016); Diego Gambetta, Islam & Science, red. Muzaffar Iqbal; dhe Steffen Hertog, Engineers of Jihad: The Rais Ahmad, S. Naseem Ahmad (red.), Curious Connection Between Violent Extremism Quest for New Science (Aligarh: Center for and Education (NJ: Priceton University Press, Studies in Science, 1984). Po ashtu veprat e 2016). filozofit Sejjid Muhammed Nakib el-Attas, 50 Studime fluturojnë, aparaturat funksionojnë në sajë të suksesit të teknologjisë e ndërtesat të qëndrojnë nëse teoritë së tyre. Ndërsa nuk ngurrojmë t’ia shkencore nuk janë pa të meta. Kjo atribuojmë suksesin e teknologjisë do të ishte pyetje e shtruar jo mirë shkencës moderne, çuditërisht nuk pasi nuk njeh dallim mes teknologjisë i njohim shumë merita shkencave të e shkencës, e për shumë njerëz në lashtësisë për arritjet teknologjike të fakt ato konsiderohen e njëjta gjë. tyre, jo pak prej të cilave nuk i kemi Piramidat e Egjiptit ose ato kuptuar e arritur akoma; fjala bie si të Meksikës, p.sh., përveç se maja u ndërtuan piramidat e Egjiptit apo të arkitekturës së njerëzimit, qytete si Machu Pichu në Peru. Ky janë kryevepra nga pikëpamja është qëndrim arbitrar e jo objektiv; teknologjike, aq sa edhe me aq gjë duhet të jetë e qartë. teknologjinë e sotme prapë nuk Të hipnotizuar nga teknologjitë, mund të ndërtojmë vepra të tilla. pasuar nga një kompleks inferioriteti, Teknologjia e egjiptianëve dhe e pjesërisht për të shmangur akuzat majave e aztekëve të lashtë ishte e se feja nuk është në kundërshtim bazuar në shkencat e lashta të atyre me shkencën moderne, disa klerikë qytetërimeve, të cilat kishin një e besimtarë jo vetëm që nuk kanë botëkuptim thelbësisht të ndryshëm ngurruar, por kanë ngulmuar t’u nga ai i shkencës moderne. drejtohen zbulimeve shkencore Zakonisht sot i shohim teoritë e si prova për librat e shenjtë.24 Në modelet shkencore të qytetërimeve fakt, ka pasur një përhapje të një premoderne si të mangëta, ose literature të tillë në botën islame, ku të pasakta, por mrekullohemi me veçanërisht është shumë i njohur arritjet e tyre. D.m.th., e ndajmë libri i Dr. Maurice Bucaille-it, Bibla, kollaj teknologjinë që përdorën nga Kur’ani dhe Shkenca.25 Në përfundim të botëkuptimi shkencor që ata kishin. librit, Dr. Bucaille e pranon Kur’anin Këtë ndarje çuditërisht nuk e bëjmë dhe refuzon Biblën si fjalë hyjnore mes teknologjisë e shkencës moderne, bazuar mbi përputhjen e tyre me dhe falë arritjeve teknologjike faktet shkencore. Silogizma ndjek shkenca moderne përfton një prestigj të padiskutueshëm, dhe po 24. Shih esenë ‘Komenti shkencor mbi çuditërisht shkencave të lashtësisë Kuranin’ nga Muzzafar Iqbal në Study Quran: A New Translation and Commentary, S. H. Nasr s’i jepet ndonjë meritë pavarësisht (ed. in chief), C. K. Dagli, M. M. Dakake, J. arritjeve të tyre teknologjike. Nëse E. B. Lumbard, (gen. ed.); M. Rustom (as. suksesi i teknologjisë sot shihet si ed.), (NY: HarperCollins, 2015), ff. 1680- provë e vërtetësisë së botëkuptimit 1693. të shkencës përkatëse, atëherë, sipas 25. Maurice Bucaille, The Bible, The Qur’an, kësaj vije logjike, duhet t’i shohim and Science: The Holy Scriptures Examined in shkencat e lashtësisë si të vërteta the Light of Modern Knowledge, tr. Alaistair D. Pannell (IL: Kazi Pub, 2003), botuar fillimisht ën frëngjisht në vitin 1976. 51 Studime këtë trajektore: (1) shkenca është e të vërtetohet mesazhi i librave e të vërtetë, (2) Kur’ani përputhet me dërguarve të Zotit, që është Realitet shkencën, (3) atëherë Kur’ani është Absolut, me anë të një realiteti jo të i vërtetë. Kjo nuk është mënyra se tillë, shkencës. Me ose pa vetëdije, si literatura klasike e tradicionale në atë çast besimtari apo kleriku e myslimane në shekuj i është qasur trajton shkencën si realitet më vete, Librit Hyjnor, në fakt krejt e të pavarur prej Zotit. Me terma kundërta. Ky është qëndrim në thelb islamë kjo quhet shirk, që do të shkencist, sepse merr si absolute thotë “të bashkëndash, të bësh dikë faktet shkencore, ndërsa neglizhon pjesëtar, t’i bësh dikujt partner”.27 krejtësisht ekzegjezat tradicionale të Shirku i hapët, adhurimi i idhujve shkrimeve të shenjta të të dy feve. fizikë, kurohet relativisht kollaj, Me pak kujdes problemi bëhet kurse shirku i fshehur – në këtë rast, i qartë pa filluar mirë. Në çastin trajtimi i realiteteve fragmentare të kur dikush thotë se “edhe shkenca shkencës si absolute – është shumë e ka vërtetuar” këtë varg biblik më i vështirë të pikaset e të ndreqet. apo kur’anor, në atë çast ai ose ajo Këtu sfida qëndron se si të sillen, jo ka nënkuptuar shkencën si realitet veprimet, por mendimet në pajtim me absolut e të padiskutueshëm, dhe teuhidin, diçka që pengohet nga zelli duke iu referuar asaj si të këtillë për “fakte” shkencore, simptomë kërkon të vërtetojë mesazhet e kjo e depërtimit të mentalitetit shkrimeve të shenjta e të profetëve. shkencist. Në librin Vizioni i Islamit, Por të qenët absolut është diçka që prof. Murata dhe prof. Chittick e myslimanët, e besimtarët e çdo feje përmbledhin situatën me këto fjalë: në përgjithësi, tradicionalisht e kanë “Njerëzit nuk mund ta aktualizojnë rezervuar ekskluzivisht për Zotin, jo formën e tyre hyjnore dhe do të bien për shkencën, teoritë e paradigmat në shirk, në shkallën që vëmendja e e së cilës ndryshojnë, ose hidhen tyre largohet nga Fjala Hyjnore”.28 poshtë e zëvendësohen, herë pas Tendenca për të sjellë “fakte here.26 Absurditeti i një situate të shkencore” në mbrojtje të fesë tillë qëndron në faktin se kërkohet vazhdon edhe kur njohuritë në lidhje me disiplinën në fjalë janë 26. Njohuritë minimale mbi zhvillimet e të kufizuara. Shkrime e kumtesa historinë e shkencës moderne katër shekujt të tilla nuk janë sporadike, por e fundit mjaftojnë për të hedhur dritë mbi fatkeqësisht periodike, e duhet të natyrën e shkencës e teoritë shkencore që trajtohen kryesisht si fenomene sesa ndryshojnë e zëvendësohen herë pas here. si problem i një autori, gazete, apo Shih veprën tashmë klasike nga Thomas Kuhn, The Nature of Scientific Revolution 27. Sachiko Murata, William C. Chittick, (University of Chicago Press, 1962), ku Vizioni i Islamit, shqip. Sokrat Ahmataj trajtohen zhvendosjet e paradigmave (Tiranë: Albpaper, 2008), f. 113. shkencore në disiplina të ndryshme. 28. Po aty, f. 407. 52 Studime libri të vetëm. Prandaj e shohim si do të zhdukeshin nga antibiotikët e pavend adresimin me citat specifik tokës, siç pretendohet në shkrim, do në këtë rast, pasi do të ishte e ashpër, të pamundësonin fiksimin e azotit në mos e padrejtë, një kritikë e një nga gjendja gazore, parakushti për besimtari të sinqertë që zgjedh ta transformimin e integrimin e tij në mbrojë Librin e besimin e vet në lëndë organike. Megjithatë, zelli për këtë mënyrë. Në njërin prej tyre të “vërtetuar” thënien e Profetit thuhej se shkencëtarët kishin zbuluar mbi pastërtinë e tokës duket se ka se toka prodhon antibiotikë, që do triumfuar mbi shqetësimin minimal të thotë është e pastër – fakt ky që të autorit në lidhje me vlefshmërinë mbështet një thënie të Profetit se e fakteve, përfshirë edhe ngatërrimin toka i është bërë truall për adhurim në mendjen e tij të pastërtisë me dhe për pastrim!29 Por, një argument sterilitetin. i tillë nuk qëndron. Antibiotikët janë Deri diku ky zell për të gjetur mjaft efikasë ndaj baktereve pasi u mbështetje në shkencë është i shkatërrojnë muret qelizore ose u kuptueshëm pasi ajo ka prestigj e bllokojnë metabolizmin, por mbi autoritet të padiskutueshëm sot, 99% e baktereve nuk shkaktojnë dhe natyrisht që jo vetëm bota infeksione, përkundrazi, ato janë të akademike, por deri edhe industritë e dobishme, madje të domosdoshme reklamave, e përdorin shkencën për për jetën e njerëzve,30 kafshëve, të bindur klientët për superioritetin bimëve, e vetë tokës. Një tokë e origjinalitetin e produkteve të tyre.31 pa baktere nuk mund të marrë Por ky zell, para se të ushtrohet, “frymë”, ajo do të “asfiksohej”. Cikli duhet të gjykohet nga kriteret i azotit, pa të cilin jeta në tokë, siç e parimeve islame32 (në rastin e e dimë, nuk do të ekzistonte, do të Kur’anit) sepse Fjala Hyjnore nuk reduktohej shumë, në rastin më të është në rangun e produkteve që mirë, ose do të ndalonte fare. Kjo ka nevojë të shitet duke bindur ngaqë gazi i azotit fiksohet kryesisht myshterinjtë e mundshëm. Dijetarët nga baktere (rhizobia) që jetojnë në myslimanë, në veçanti, e kanë parë rrënjët e disa bimëve, të cilat nëse Kur’anin si kriterin me të cilin kanë gjykuar vlefshmërinë e diturive në 29. Sahih al-Bukhārī, 335. fusha nga më të ndryshmet; në 30. Njerëzit përdorin antibiotikë për të fakt një nga emrat e Kur’anit është luftuar infeksione bakteriale, dhe çdo mjek e di se antibiotikët do të zhdukin 31. Chalmers, What is this thing called Science? të gjithë bakteret në trup, të dobishmit Hyrje. e të dëmshmit bashkë. Pas trajtimit me 32. Në një tjetër shkrim, një tjetër autor antibiotikë pacientëve u dobësohet sistemi kishte gjetur mbështetje për teorinë e imunitar pikërisht pasi bakteret e dobishme evolucionit në shkrimet e Mulla Sadrës e janë eleminuar, dhe kjo është periudhë Rumīut, të cilët i paskan marrë këto ide nga kritike për ta. Kur’ani! 53 Studime Furkan, që do të thotë kriter. Në shfaq kuptimin rëndom një detari në çastin kur thuhet, siç deklarohet shekullin e XX-të (pse jo një detari jo rrallë, se shkencëtarët dita-ditës në shek XIX, XVIII, ose XII?). po mrekullohen nga Kur’ani, sepse Nëse dikush do të kishte njohuritë shkenca vërteton vargje të tij, ky minimale mbi komentimet madhore titull kur’anor i mvishet shkencës mbi domethënien e “dy deteve” zor – ajo tani është kthyer në furkan, se do i kishte kushtuar vëmendje kriteri për dallimin e së vërtetës më shumë se kalimtare interpretimit nga e pavërteta. Ky është një sipërfaqësor të vargjeve të tilla. qëndrim i huaj për një botëkuptim P.sh., prof. Hugh Talat Halman nga të rrënjosur në teuhid, kryeparimin Central Michigan University pak vite islam, e në kundërshtim me rregullat më parë botoi një studim mbi 300 e kortezisë shpirtërore islame faqesh me temë takimin e profetit (edeb), që këshillojnë besimtarin ose Musa (Moisi) me Khidrin, profetin besimtaren që të kenë gjithmonë një e gjelbër. Libri34 sjell pjesë nga tre opinion të mirë për Zotin. komentime klasike nga Kushejrīu Ç’do të thotë kjo? Marrim (v.1072), Rūzbīhān Baklīu (v.1209), shembullin e historisë së konvertimit dhe Kāshānīu (v.~1330) vetëm mbi në Islam të eksploratorit francez vargjet kur’anore 18:60-82 që flasin Jacques Cousteau, pasi ai dëshmoi mbi ngjarjet fill pas takimit të tyre takimin e ujërave që nuk përzihen aty ku takohen detet (maxhma’ al- dhe iu tregua se kjo dukuri është bahrajn). Uroj që lexuesi do të ma e rrëfyer në Kur’an. Është histori lejojë sugjerimin që ata vetë të gjejnë e përsëritur shpesh, pavarësisht rastin për të krahasuar domethëniet se është përgënjeshtruar nga nxjerrë nga historia me kapiten fondacioni Cousteau dhe familja e Cousteau-në35 me ato që këta tre tij.33 Edhe sikur kapiteni Cousteau ekzegjetë, pa përmendur shumë të me të vërtetë do të kishte pranuar tjerë, kanë nxjerrë nga këto vargje – Islamin, është vështirë të shpjegohet lexuesi le ta gjykojë cilat interpretime se çfarë mund të ishte arsyeja që i japin hakun këtyre vargjeve. Zoti lejoi 14 shekuj të kalojnë pa Gjithashtu vetë Kur’ani thotë asnjë besimtar, apo edhe eulija, të se askush s’e prek Librin përveç të kuptojë vargjet që aludojnë për ujërat që nuk përzihen pasi kanë një 34. Hugh Talat Halman, Where the Two Seas barrierë mes tyre (shih Kur’an 18:60, Meet: The Qur’anic Story of al-Khidr and Moses 25:53, 27:61, ose 55:19-20) dhe ia in Sufi commentaries as a Model of Spiritual Guidance (KY: Fons Vitae, 2013). 33. Përgënjeshtrimi është bërë nga Didier 35. Sidoqoftë e vërteta rreth kapiten Cercau i Fondacionit Cousteau me datë 2 Cousteau-së, ka rëndësi që interpretimi nëntor, 1991, kur Cousteau ishte gjallë, dhe është tipik për sa i përket frymëzimit e është ndjekur nga një tjetër deklaratë e vetë zellit për zbulime shkencore që gjenden në familjes Cousteau. Kur’an. 54 Studime dëlirësuarve (56:79), varg që dijetarë – jomyslimanë, agnostikë e ateistë, si Ibn ‘Axhiba (v. 1809) e kanë të cilët nëse besojmë deklaratat e komentuar se askush s’duhet ta prekë disave, “po mrekullohen dita-ditës Kur’anin përveç atyre me abdes (të me Kur’anin”. (?!) pastruarit ritualisht) dhe se askush Dikush mund të thotë se Zoti nuk do të depërtojë në kuptimet është Zot dhe bën çfarë të dojë e ia e Kur’anit përveç atyre me zemër shfaq shenjat e Tij kujt të dojë. Ajo të dëlirësuar.36 Imam Ghazzālīu (v. është e vërtetë, por ka edhe disa gjëra 1111) në magnum opus-in e tij Ringjallja që Zoti “s’mund” t’i bëjë, nëse është e Shkencave të Fesë (Ihyā’ Ulūm al-dīn) e mundur një shprehje e tillë, pasi Ai shkruan se “kuptimi i brendshëm i ka parashkruar Vetes së Tij Emrat [i Kur’anit] është i veluar, falë e Bukur (‘esmā’ al-Husnā); Zoti është autoritetit të madhështisë e fuqisë I Gjithëfuqishëm (al-Kādir), por së tij, nga aspekti i brendshëm i s’mund të jetë kapriçioz, Ai është I mendjes së lexuesit, përveç se kur Drejtë (al-‘Adl) e jo arbitrar, Ai është është e dëlirë nga çdo njollë dhe e I Urtë (al-Hakīm), por s’mund të jetë përndritur nga drita e madhërimit leshko. Vështirë të thuhet se Zoti po dhe përnderimit. Ashtu si çdo dorë e tregon Veten e Tij si të Urtë nëse s’është e denjë ta prekë kapakun e besojmë se Zoti i ka lënë të gjithë librit, po ashtu jo çdo gjuhë është myslimanët në errësirë vetëm që e denjë t’i këndojë germat, e jo çdo vargjet e Librit të Tij të kuptohen mendje e aftë t’i rrokë kuptimin.”37 e vërtetohen pas 14 shekujsh Nëse ngulmojmë se veç shkencëtarët nga shkencëtarë, të cilët nuk janë i qasen e kuptojnë më mirë Kur’anin, myslimanë, ose nuk besojnë fare duhet që ata të bëjnë përjashtim në Zot. Me një fjalë, të ngulmosh nga parakushti i dëlirësisë, – diçka në vërtetimin e librave hyjnorë që nuk e shohim në Kur’an e as në nga shkencëtarë e teori shkencore komentimet tradicionale – ose që na sjell në një situatë ku mund të duhet të jenë zemërdëlirë nga natyra. hidhet dyshim mbi Urtësinë e Tij. Në këtë rast, me të drejtë lind pyetja Kësaj i thonë të mos kemi opinion se pse u dashka që njeriu të besojë një të mirë për Zotin, diçka me peshë Zot që nga një anë udhëzon ritualet, madhore për ekzegjetë tradicionalë kultivimin e virtyteve sipas këshillave si Ibn ‘Arabiu: “Nëse do të mbahen kur’anore e profetike, ndërsa në anën përgjegjës për interpretimet e tjetër ia shfaq sekretet e Librit të Tij tyre, interpretuesit e Kur’anit do shkencëtarëve – a priori zemërdëlirë duheshin kujdesur natyrshëm për ta interpretuar librin siç i ka hije 36. Cituar nga The Study Quran, f. 1327. Shih edhe ‘Fjalë e Zbritun, Gjuhë e Nâltsueme’ autorit. Ibn ‘Arabiut i pëlqen të nga Fatos A. Kopliku në Zani i Naltë, vol. citojë thënien hyjnore (hadith kudsi) 16, ff. 30-44 (2016). të përcjellë nga Profeti: “Unë jam 37. Cit. po aty. 55 Studime me opinionin e shërbëtorit Tim për filozofike e shkencës moderne, është Mua, ndaj le të ketë opinion të mirë me të vërtetë një Kalë Troje, që kur për Mua!” Atyre, që kanë opinion të sillet brenda mureve të fortesës së mirë për Zotin, do t’u jepet e mira besimit, përfundimisht, bëhet shkak i prej Tij, ashtu siç do të gjejnë belà dobësimit, në mos shkatërrimit të saj. ata, që kanë opinion të keq për Të: Nëse me raste vihet re një ton alarmi Ata, që mendojnë keq për Zotin, do t’i mes rreshtave të këtij shkrimi ia vlen godasë rrota e keqe e fatit (48:6).”38 të kujtojmë se edhe Kassandra nuk i paralajmëroi trojanët me pëshpëritje Përfundime për gjëmën që Kali i Trojës do të sillte. Kur bie zjarr askujt nuk i Sinqeriteti e qëllimet e mira, mbetet hatri nga tingujt e alarmit apo në vetvete, nuk janë garanci e thirrjet e zjarrfikësve. Megjithatë, komunikimit të dobishëm dhe krahasimet ndalojnë këtu, sepse mbrojtja e fjalëve të librave hyjnorë ky nuk është as i pari e as i fundit e profetëve nga sulmet me prapavijë shkrim që tërheq vëmendjen mbi materialiste e agnostike nuk mund rrezikun e depërtimit të shkencizmit të bëhet me anë të një shkence e në religjion dhe – ndryshe nga teknologjie, si ajo e Perëndimit Kassandra, së cilës trojanët s’i vunë modern, që adopton një prapavijë vesh dhe e quajtën të çmendur – filozofike që parimisht s’e njeh, ose tanimë ka jo pak autorë myslimanë39, edhe e kundërshton Zotin si Burimin e jo vetëm, që kanë filluar me kohë prej nga çdo gjë merr ekzistencë e jetë. kritikën e botëkuptimit shkencist Njohuritë e sotme shkencore mund nga perspektiva intelektuale e të integrohen e interpretohen në një shpirtërore tradicionale. Shpresojmë botëvështrim me qendër Hyjnoren, që ky të jetë një kontribut modest në diçka që ka ndodhur me mjaft sukses këtë vazhdë. në të kaluarën, jo vetëm të Islamit, 39. Shih shënimin 22, si edhe Science and the por edhe traditave të tjera autentike Myth of Progress, ed. Merhdad Zarandi (IL: religjioze. Shkencizmi, prapavija World Wisdom, 2003), Gjithashtu shih nga Wolfgang Smith, Science and Myth, dhe The 38. “William C. Chittick, Ibn ‘Arabiu: Wisdom of Ancient Cosmology: Contemporary Trashëgues i Profetëve, shqip., parath. & shën. Science in Light of Tradition (VA: The Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, Foundation for Traditional Studies, 2009); 2012) f. 140. dhe nga Huston Smith, Why Religion Matters.

56 Histori

Korpusi i mbishkrimeve osmane në Tepelenë dhe Delvinë

Dr. Mehmet Tütüncü Qendra Botërore e Kërkimeve për Gjuhën Turke dhe Arabe, Haarlem, Hollandë

Abstrakt Ky është një studim dhe botim rreth mbishkrimeve osmane në jug të Shqipërisë, të përcaktuara si zona ndërmjet Vlorës dhe kufirit grek. Gjatë viteve të fundit janë zbuluar shumë mbishkrime të reja (kryesisht të varreve), nga studiues të huaj dhe vendës. Mbishkrimeve të njohura nga literatura (Evlia Çelebi dhe të tjerë) u janë shtuar këtu edhe mbishkrimet e reja të zbuluara. 25 mbishkrime nga kjo zonë, të cilat datojnë nga viti 1542 deri më 1897, vijnë këtu si pjesë e Korpusit të mbishkrimeve osmane në Shqipëri. Mbishkrimet janë studiuar në kontekstin e tyre historik dhe kulturor. Ato përmbajnë informacione në lidhje me aktivitetet në fushën e ndërtimit, jetën dhe kulturën të zonës së cilës i përkasin gjatë shekujve të sundimit osman në Shqipëri.

Fjalë kyçe: Osmane, mbishkrime, Shqipëria.

57 Histori

1. Hyrje të kontrolluar shtigjet dhe rrugët. Tepelena u bë e njohur si vendlindja 1.1 Korpusi i mbishkrimeve e Ali Pashë Tepelenës, Vezirit të osmane në Shqipërinë Jugore Janinës, i cili, në fund të shekullit të (mbishkrimet e varreve dhe 18-të dhe në fillim të shekullit të 19- themelet në të, e futi të gjithë Shqipërinë e Jugut Tepelenë dhe Delvinë) dhe pjesën më të madhe të Greqisë kontinentale nën sundimin e tij. Tabela 1. Inventari i Kalaja është ndërtuar më 1820 dhe ka mbishkrimeve mbetur e papërfunduar. Ekzistojnë 2 Vendi Data mbishkrime të cilat mund të gjenden Tepelenë, Xhamia e Kalasë 1819 E.S në Tepelenë dhe që i referohen Ali Delvinë, Gurvarri 1240 Hixhri - Pashës dhe veprimtarisë së tij. 3 1824-25 E.S mbishkrimet në vijim u zbuluan dhe fotografuan nga z. Auron Tare, i cili elvinë, Gurvarri na i ka ofruar bujarisht këto foto për Xhermëhallë, 1315 studimin tonë (Fig. 19). DHixhri -1897 E.S Tepelenë, Gurvarri i komandantit Guri i varrit të Bimbashit të Ali të ushtrisë së Ali Pashait Pa datë Pashait Lufta e Tepelenës, Prevezës dhe Korfuzit Pa datë Delvinë, Grafit në Xhaminë e Gjin Aleksit Pa datë Delvinë, Grafit në Xhaminë e Gjin Aleksit Pa datë

Tabela 2. Mbishkrimet publikohen në vijim sipas qyteteve ku janë Huvel Baki gjetur Bir Murad ede Bahadir Düunyada ismi nadir Delvina 5 mbishkrime Tepedelenli Ali Paşa Tepelena 3 mbishkrime Efendimizin Binabaçisi

2. Tepelenë Ai është i vetmi i Gjallë Tepelena është një vendbanim Dhe jep lumturi për të gjithë i vogël malor. Ajo u themelua nga Ai nuk ka të tjerë të krahasueshëm osmanët në 1482, si një fortesë për Koloneli i Ali Pashait të Tepelenës [vdiq]. [Mbishkrim 38 x 24 cm]

58 Histori

Ky gur varri është i një personi Tepelenë: Mbishkrim në greqisht emri i të cilit ka humbur, por nga teksti që daton në vitin 1819 i ruajtur ne mund të lexojmë se ai ishte oficer i Ali Pashë Tepelenës, i cili kishte Ky mbishkrim i famshëm është krijuar një shtet gjysmë-autonom shkruar me shkronja greke dhe arabe. në Janinë. Ai kishte shërbëtorët dhe Ai përmban emrin e Ali Pashës dhe oficerët e tij. Ky person e përcakton vitin 1819. Përveç kësaj, ai paraqet veten si «kolonel i ushtrisë së Ali pamjen qendrore të xhamisë. Pashës». Kjo është një dëshmi e Mbishkrimi është raportuar nga karakterit autonom dhe autoritar të Ali Machiel Kiel dhe ndodhej në hyrje Pashës. të Kalasë së Tepelenës (cit. Machiel Kiel, 2013 f. 475-479). Mbishkrimi i fragmentit (të një ndërtese) i ruajtur pjesërisht

Fig. 19. Gurvarri i bimbashit të Tepelenës Fig. 20. Mbishkrimi i Allah ey vezir-i kâmgâr Aferin sad Tepelenë Prevezës (binlerce) aferin... devlettir ki der ceng-i ibtidâ Breveze-i korfu [...] hususa bu bahr-i gevherler zuhûr Ahmed-i Muhammed... hayra

Ky mbishkrim i fragmentuar (38 x 33 cm) (Fig. 20) duket shumë i vjetër. Duke gjykuar nga stili, ndoshta ai mund të jetë i periudhës së Sulejmanit të Madhërishëm dhe Betejës së Prevezës (28 shtator 1538). Figura 21. Mbishkrimi në greqisht dhe osmanisht në kalanë e Tepelenës

59 Histori

3. Delvina Teqeja e Baba Azizit Delvinë E themeluar si kryeqendra (1173/1759-1760) e një sanxhaku, dikur ajo ishte një qendër administrative dhe Mbishkrimi më i vjetër në ushtarake. Numri i madh i veprave Delvinë ndodhet në Teqenë e Babait monumentale: kështjella, xhamia, (Fig 22.): teqeja Halveti, Hamami dhe teqeja Bektashi na kujtojnë të kaluarën e saj Teqeja e dytë e Delvinës, e të lavdishme. Në Delvinë gjenden njohur nga vendasit si teqeja e Baba disa mbishkrime, kryesisht varresh, Azizit, duket të jetë e lidhur me por gjithashtu edhe disa mbishkrime valën e parë të misionarëve Halveti në portikun e xhamisë së “Gjin në fund të shekullit të 16-të. Teqeja Aleksit.” Mbishkrimet e vogla janë e Bektashinjve ndodhet në drejtim disa lutje dhe vargje të thjeshta të të kthesës, e ndërtuar në anë të pelegrinëve, të cilët vizitonin këtë shkëmbit të thepisur konik të kalasë. vend të rëndësishëm. Delvina ishte Teqeja e Bektashinjve ishte e lidhur edhe qendër e dervishëve Halveti, me një mulli uji, që tani ndodhet nën sekt i cili u përhap në drejtim të rrënojat pranë mureve rrethuese dhe Shqipërisë, rreth vitit 1530/937 nga lumit. Dy tyrbet në kopsht janë ende Jakub Efendiu, i cili pat ndërtuar në këmbë; njëra e mbuluar me çati me një teqe në Vlorë. Por ndodhet tjegulla, dhe ende e ruajtur në gjendje edhe një teqe bektashiane në zonën të mirë, e cila mbart cenotafët e pesë Xhermahalle të Delvinës. Pjesa më dervishëve; ndërsa tjetra relativisht e e madhe e Delvinës është djegur rrënuar dhe pa çati në pjesën më të menjëherë pas luftërave ballkanike madhe të saj. Teqeja e Bektashinjve dhe gjatë Luftës së Parë Botërore ka qenë e konceptuar fillimisht si nga banditë grekë. Për një përshkrim një enklavë e vogël, e mbrojtur nga më të hollësishëm të trashëgimisë mure dhe pemë të mëdha me portë kulturore dhe arkitektonike të kryesore në anën e lumit, përmes Delvinës shihni dy artikuj të një korridori të harkuar në zonën e shkëlqyer shkruar nga Gianclaudio tyrbes (Macchiarella, Tütüncü 2012, Macchiarella (Macchiarella, 2012a, f. 551). 2012b; Macchiarella, Tütüncü 2012). Aty ndodhet një mbishkrim, i cili nuk është publikuar më parë. Për fat të keq, mbishkrimi është me ngjyrë të bardhë dhe për shkak të cilësive

60 Histori kaligrafike, është mjaft i vështirë Mbishkrimi i gurit të varrit në për t’u deshifruar. Unë e kam lexuar Xhermahalle, Delvinë (1211) pjesërisht mbishkrimin dhe datën, e cila i takon vitit 1173 Hixhri, pra Ky gur varri që daton nga viti 1759-1760 E.S. Ky është mbishkrimi 1796/1797 është varri më i vjetër i i dytë më i vjetër i periudhës osmane Korpusit tonë. Ai ndodhet në teqenë që ka mbijetuar (më i vjetri është Xhermahalle dhe është në emër të Ahmedit, i cili vdiq më 1211. Për fat të mbishkrimi i Sulejmanit [nr. 1] në keq, mbishkrimi është mjaft i dëmtuar Vlorë, i cili daton që nga viti 1542). për të pretenduar një lexim të plotë (Fig. Mbishkrimet e tjera (nr. 2-5) janë të 23). dëmtuara. Delvina Baba Aziz Tekkesi 1173 = 1759/1760 Satir 1 : Nedir bu Resûlullah(?) Satir 2: Bu kâfidir...... uşşâkın...... Sene 1211 = 1796/1797 ra’nà... Dirîgâ kim fenâdan eyledi rihlet Satir 3:...... olup ol efendi Ahmed-i mîr ol Bekâya iftihâr edüp feth-i ebvâb-i safâ bihiçt azmine tutdu yol mu’tâdi(?) Satir4: Sanma kim sahib emr-i bi’1-ma’rûf idi herdem Satir 5: Bu ali...... alâmâti... nâir olup her daim mele’-i a’la Satir 6:...... şehsüvâr-i. kahramân-i...... âlemin Satir 7: şâh-sûret sâfî-sîret ol Hazret-i Muhtâr Paşa Sene 1173

Figura 23. Mbishkrimi i gurit të varrit në Xhermahalle, Delvinë Figura 22. Mbishkrimi në Teqenë e (1211/1796) Baba Azizit, Delvinë 61 Histori Ky mbishkrim është thyer???, por është i ruajtur pothuajse plotësisht (Fig. 24). Ai jep datën e vdekjes së një shejhu lokal, që ishte nga Delvina, shejh Emin efendiu, i biri i Mustafa Ebu Bekrit. Ai vdiq në 1240/1824. Ai ishte një shejh nga Delvina dhe me sa duket kishte drejtuar kuvendin e Xhermahalles. Mbishkrimi është i botuar (cfr. Macchiarella 2012, fq. 15-16).

b. Gurvarri i vitit 1315

Figura 24. Mbishkrimi i gurit të Kiydi Yazik pençe-i mevt varrit në Xhermahalle, Delvinë Tarih-i dar-i fena oldu ufül itdi beden (1240/1824) Aglasun mader-ü eb ya da getirdkçe beni Sene 1315 a. Mbishkrimi i Gurvarrit Shejh Emin Efendi Xhermahalle, Delvinë Unë jam mbërthyer nga kthetrat e (1240/1824) vdekjes, mjerisht! Trupi im është tretur duke e lënë këtë botë kalimtare Le të brengosen babai dhe nëna ime për kujtesën time. Viti 1315 = 1897

Mbishkrimi është vetëm një fragment dhe pjesa e sipërme me vargjet hyrëse dhe emrin e të ndjerit janë fshirë (Fig. 25).

c. Grafite të Xhamisë “Gjin Aleksi” Tarih vefat merhum Rusan We gafur Cennetmekan Al-shaykh Amin Afandi Grafite nga xhamia në Rusan ibn Mustfa abu Bakr Devlvinevi ruhiyçün Al fatiha Kim bir alime ikram ederse Allahda ona sene 1240 ikram eder.

62 Histori

Zoti do t’i ndihmojë njerëzit të Ya Muhammed Ya Ali Ya Ebu cilët ndihmojnë një dijetar [njeri të bekr Ya Umar Ya Osman ya Huseyin shkolluar]. Ya ebubekr Ya Mustafa Oh Muhammed, Oh Ali, Oh Ebu Bekër, Oh Umer, Oh Osman, Oh Hysejn Oh Mustafa. Düçse zülfünden arak? zemheri? yar canan üstüne Güya çebnem? Düşen? en berk-i? [...] üstüne Nëse nga flokët tuaja bie nga si [...] Ajo bie në një Handan Berki.

4. Libohova

Libohova është një vendbanim i vogël, por i rëndësishëm në një kala pranë Gjirokastrës, e ndërtuar në vitin Figura 25. Mbishkrimi në gurin 1809 nga Ali Pashë Tepelena, për arsye e varrit në Xhermahalle, Delvinë se ai ishte martuar me një anëtare të 1315/1897 klanit të Libohovës. Motra e tij Sehinşah është varrosur në fshatin Libohovë. Në varrezat e familjeve të Libohovës, bëjnë pjesë varret më të bukura në Shqipëri nga periudha osmane, të cilat janë të ruajtura mjaft mirë. Ne kemi zgjedhur 5 varre, të fotografuara nga z. Auron Tare (Fig. 27).

a. Gurvarri i Ahmed Bej (1278 / 1861-1862) Figura 26. Xhamia “Gjin Aleksi”, Rusan, Delvinë Një nga mbishkrimet më të gjata të varrezave të Libohovës, i cili është Ky vend u shndërrua në Qaben edhe më i vjetri, është mbishkrimi në e të dashuruarve [Sufive], të cilët vinin Fig. 28. Mbishkrimi është i vitit 1278, këtu me të meta dhe bëheshin pastaj por ai është i dëmtuar dhe ndotur aq njerëz të përkryer (Fig. 26). shumë sa ishte e pamundur të lexohej 63 Histori

dhe deshifrohej plotësisht. Vetëm emri i Figura 28. Mbishkrimi i personit të vdekur Ahmed bej dhe data Varrezës së Familjes Libohova nga e vdekjes së tij (1278), mund të lexohen. viti 1278 Figura 29. Guri i varrit i zonjës b. Gurvarri i zonjës Rejhan Rejhan (1283/1867) Unë kam pirë Sherbet (Shurup) Mbishkrimi i dytë nga Libohova në zonën Çame (të Çamërisë) i është kushtuar një gruaje me emrin Kam ikur nga kjo botë e sotme Rejhan, e cila thuhet se ka qenë nga Nuk kam kohë të lë një testament Kazaja (qarku) Çam (Çamëria) (Fig. sepse 29). Vdekja e saj gjithashtu thuhet se ka Allahu më ka dhuruar gjendjen e ardhur përmes martirizimit (Sehadet shehadetit (Martirizimit) Devlet). Ajo është «Nëna e Husejin Unë kam qenë njeri i vetmuar Efendiut». Ne nuk qemë në gjendje të (garibe) më përpara o Shahu im identifikonim as atë e as djalin e saj. Ky Unë kam gjetur në këtë vend (në gur varri është unik dhe i rëndësishëm mërgim) mëshirën e Allahut për shkak se ai përbën të vetmin varr Rejhan nëna e Husejin Efendiut të një gruaje, të cilin ne kemi qenë në Fatiha për shpirtin e saj. gjendje të identifikonim. 22 Shevaal 1283 (27 shkurt 1867)

Hüvelbaki c. Gurvarri i «... i biri i Ali efendi nuş edüb çam-i kazadan şerbeti Shemsi Hoxha» eyledim fani cihandan uzleti kalmadi vaktim vasiyyet edeyim Mbishkrimi i tretë nga Libohova verdi hak bana şehadet-i devleti është gjithashtu i dëmtuar dhe ne kemi garibe idim bu vakt ey şah kim një foto shumë të dobët për ta lexuar Hakka gurbetimle buldum rahmeti atë plotësisht (Fig. 30). Ne mundëm Hüseyin efendinin validesi ta deshifronim mbishkrimin vetëm Reyhan ruhuna fatiha pjesërisht. Ai është varri i Shemsi fi 22 s sene 1283 Hoxhës, i cili ka vdekur në 1287.

1. Boyle buldum bu civan alinin bir zilh huda 2.... 3. ... 4. Çün ezelden bôyle takdim eylemiç ol hüda 5. Merhum cennetmekan Firdevs açiyan eçraf

64 Histori 6. ... Šefendi bin Âli 7. Šemsi hoca ruhuna fatiha sene 1287 Kështu ka vendosur Perëndia, I ndjeri fisnik ... efendi i biri i Aliut, destinacioni i të cilit do të jetë parajsa, të këndojmë një Fatiha për jetën e tij. Viti 1287 (1871/72)

d. Guri i varrit i Maliq Pashës

Mbishkrimi i katërt nga Libohova është ai i një personaliteti mjaft të rëndësishëm (Fig. 31). Është varri i Maliq Pashës, i cili ishte mjaft i njohur në atë zonë. Ai e kishte prejardhjen nga familja e Arsllan Pashës nga Yanya (Janina) dhe i ati kishte qenë në ushtrinë e Ali Pashës dhe kishte shërbyer si ruajtës i thesarit. Ai vdiq më 1893. Mbishkrimi nuk është shkruar edhe aq lehtë, por gdhendur në një gur të zi bazalt.

Ah minelmevt Vezir şehid Yanyah arslan Pasan sülalesinden ve tepe delenli Ali paşanın müşir-i ordusu ve hazinedari (mer)hum begin ogullarindan Rumeli Beglerbegi payelulerinden Malik Paçanin ruhuna Fatiha sene 1309

Figura 30. Mbishkrimi në varrezat e familjes Libohova. Mbishkrim nga viti 1287 (1871/72)

Figura 31. Mbishkrimi në varrezat e familjes Libohova. Mbishkrim nga viti 1309

65 Histori Nga familja e vezirit dhe atje, Malik Pasha, nipi i famshëm i martirit Asllan Pashës së Janinës Shanishahut, motrës së Ali Pashës dhe Gjeneralit të ushtrisë së Ali së Janinës, erdhi për të vizituar Akif Pashë Tepelenës dhe djalit të të Pashën dhe e ftoi atë në shtëpinë ndjerit hazinedar [bartës i thesarit] e tij në Libohovë, e cila atëherë dhe Bejlerbegut [Komandanti i ishte një fortesë e ndërtuar që nga komandantëve] të Rumelisë Maliq koha e gjyshes së tij. Ne përputhje Pasha. Këndoni një Fatiha për me rrethanat, ne shkuam atje të shpirtin e tij. Viti 1309/1893. nesërmen, dhe u larguam dy ditë më Në ‘Sicili Osmani’ një gjë e vonë drejt Gjirokastrës. (Aksut, Ali tillë është konfirmuar nëpërmjet Kemalî 1944, f. 237) informacionit të mëposhtëm: Maliq Naili Pasha është shqiptar. Ai ka e. Gurvarri i Safet beut, bir i jetuar një jetë të gjatë dhe atij i është Maliq Pashës dhënë titulli bejlerbeg i Rumelisë. Ai ishte 85 vjet kur vdiq në Janinë Mbishkrimi i fundit nga Libohova me 5 Ramadan 1309 (23 mars është në emër të Safet beut, bir i Maliq 1893). Trupi i tij me sa duket më Pashës (Fig. 32). Ai ishte kryetopçiu pas është transferuar në Libohovë [Topçubaşı] i ushtrisë perandorake. dhe është varrosur atje. Në Kujtime Data e vdekjes së tij nuk është e të Ali Kemalît kemi informacion të dukshme në fotot që kemi marrë. mëtejshëm rreth Malik Pashës dhe Libohovës. Ah Minelmevt Malik Paşa hazretlerinin Nga fundi i muajit shtator Mahdumu rikab-i humayun 1862, Guvernatori i Përgjithshëm topcubaşlarından rifatlu pat vendosur të ndërmerrte një Abd Muhammed Saffet bek udhëtim nëpër Shqipëri. Ai m’u lut Efendinin ruhuna fatiha sene... ta shoqëroja dhe unë isha shumë i kënaqur që m’u dha një mundësi e Oh i vdekur, tillë për të vizituar përsëri vendin tim Këndoni Fatihanë për shpirtin e tij të lindjes pas tetë vitesh mungesë. Të Muhammad Safet Bej Efendiut, Pra, pasi lamë Janinën, fillimisht Të birit të Shkëlqesisë Maliq Pashës, shkuam në Voshtinë, një qytet i dhe komandantit perandorak të vogël, që ishte kryeqendër në rrethin e topçinjve. Pogohisë, në vijën kufitare midis zonës shqiptare dhe greke. Ndërsa ne ishim

66 Histori

5. Përfundim Këto 25 mbishkrime nuk duken shumë për rreth 400 vjet të sundimit osman në Shqipëri. Sigurisht, ka pasur shumë më tepër të tilla, por, fatkeqësisht, përgjatë viteve, me sa duket ato kanë humbur ose janë shkatërruar. Megjithatë, ajo që ka mbetur dhe ato që kemi publikuar janë një kontribut i rëndësishëm për kulturën dhe historinë e Shqipërisë së Jugut. Shpresojmë se më shumë mbishkrime do të dalin në dritë në të ardhmen, veçanërisht varre, të cilat janë ende të pazbuluara ose të fshehura në vende të ndryshme. Unë do të desha të falënderoj drejtorin e Agjencisë shqiptare të bregdetit, të nderuarin Auron Tare dhe Prof. Gianclaudio Macchiarella, të cilët kanë dhënë një ndihmesë të madhe dhe na kanë ndihmuar të gjejmë e të studiojmë mbishkrimet osmane në Shqipërinë e Jugut.

Figura 32. Mbishkrimi në varrezat e familjes Libohova (Safet bej)

67 Histori

Bibliografia Dankoff, Robert; Elsie Robert (eds.) (1999). Evliya Çelebi in Albania and adjacent regions (Kosovo, Montenegro, Ohrid). The relevant sections of the Seyahatnama botuar me përkthim dhe hyrje, vëll. 4. Leiden; Boston; Koln: Brill Academic Pub. Frashëri, Gjergj; Dashi, Sulejman (1987). Zhvillimi i arkitekturës islamike shqiptare të xhamive (Probleme të periudhizimit). Monumentet, 2, fq. 51-76. Macchiarella, Gianclaudio (2012a). Delvina, Albania: A Sufi Architectural Enclave. Në: Cret Ciure, Fiorina; Nosilia, Viviana; Pavan, Adriano (bot.), Multa & Varia: Studi offerti a Maria Marcella Ferraccioli e Gianfranco Giraudo. Milano: Biblion, fq. 9-32. Macchiarella, Gianclaudio (2012b). Delvina: a Mystic Architectural Enclave. Türk Donemi Kazilari ve Sanat Tarihi Araçtirmalari Sempozyumu (Eskiçehir, Turkey, 19-21 October 2011). Macchiarella, Gianclaudio; Tütüncü, Mehmet (2012). «Delvina Kitabeleri». Gjatë punimeve të konferencës (Eskiçehir, Turkey, 19-21 October 2011), pp. 549- 558. Kiel, Machiel (1990). Ottoman architecture in Albania (1385-1912). Istanbul: Research Centre for Islamic History, Art and Culture. Kiel, Machiel (2013). «Tepelene, Türkiye Diyanet Vakfi».Islam Ansiklopedisi, vëll. 40, fq. 475-479. Tütüncü, Mehmet (2006). Turkish Jerusalem (1516-1917), Ottoman Inscriptions from Jerusalem and Other Palestinian Cities. Haarlem. Aksut, Ali Kemalî (1944). Sultan Aziz’in Misir ve Avrupa seyahati. Istanbul: Ahmet Sait Oglu Kitabevi. Islam Ansiklopedisi (2011), 40. Cilt, Tanzimat-Teveccüh. Ankara.

68 Histori

Një vështrim historik mbi librin “Historia e pashallarëve shqiptarë në Perandorinë Osmane” të Syrja bej Vlorës

Pjesa e I

Dr. Hasan Bello Instituti i Historisë, QSA, Tiranë

Abstrakt Libri i Syrja bej Vlorës1 “Historia e pashallarëve shqiptarë në Perandorinë Osmane” është një përpjekje modeste për të hedhur dritë mbi një numër të konsiderueshëm personalitetesh, të cilët kanë jetuar, vepruar dhe kontribuar në një shtet perandorak, pjesë e të cilit ishin edhe shqiptarët për pesë shekuj. Në këtë libër jepen të dhëna me karakter të përgjithshëm, të cilat për hir të së vërtetës, sot mund të quhen të tejkaluara për ata studiues që do të merren me hulumtimin e thelluar të periudhës osmane. Ndërsa për lexuesit e pasionuar të historisë, ato përbëjnë një kontribut të vyer, me informacion pak ose aspak të njohur. Autori shpalos të dhëna me interes për emra të njohur dhe të panjohur nga historiografia shqiptare. Ndoshta për faktin se për këto personalitete, në vend të arsyes, ka mbizotëruar paragjykimi. Ky libër në dorëshkrim është shkruar në gjuhën osmane dhe së bashku me përkthimin

1. Mbi jetën dhe veprimtarinë e Syrja bej Vlorës nuk po zgjatemi për arsye se autorë si Hasan Kaleshi, Eqrem bej Vlora dhe sidomos botuesi i kujtimeve të Syrja bej Vlorës “Shqipëria pasosmane 1912-1920” nga osmanishtja në gjuhën turke Prof. Abdülhamit Kırmızı, në parathënien e këtyre kujtimeve, ka shpalosur një punim serioz ku veprimtaria e këtij personaliteti përshkruhet në mënyrë të detajuar. Shih: Avlonyalı Süreyya Bey, Osmanlı Sonrası Arnavutluk, Istanbul: Klasik Yayınları, 2009. 69 Histori në gjuhën shqipe gjendet në Arkivin Qendror të Shtetit-Tiranë.2 Ai ka 144 faqe në osmanisht dhe 52 faqe në gjuhën shqipe, të cilat janë përkthyer nga orientalisti Jonuz Tafilaj. Në inventarin e hartuar nga përgjegjësi i sektorit të dorëshkrimeve turke në arkivin historik, orientalisti Haki Sharofi, shkruhet data e marrjes në dorëzim të këtij përkthimi 26 qershor 1963.3 Ndërsa për kohën se kur është shkruar nga Syrja bej Vlora, ende nuk kemi asnjë të dhënë. Megjithëse ky përkthim në dorëshkrim është në dialektin verior dhe përmbante një sasi të konsiderueshme gabimesh, ne jemi përpjekur që të ndërhyjmë vetëm aty ku ishte domosdoshmërisht e nevojshme. Kjo, sepse dialektet së bashku me përkthimet e realizuara në një periudhë të caktuar janë një pasuri e jashtëzakonshme dhe mbajnë vulën e kohës. Por nga ana tjetër, për t`i ardhur në ndihmë lexuesit, vitet e kalendarit hënor i kemi konvertuar në kalendarin diellor, duke i vendosur ato në kllapa, pa e prekur origjinalin. Aty ku ka pasur ndonjë term historik osman jemi përpjekur që t`i shpjegojmë me shenjën (*) në nëntekst. Ndërsa për disa personalitete, për të cilët ekzistojnë datëlindjet, viti i vdekjes dhe koha se kur kanë shërbyer si kryeministra, ato i kemi vendosur në kllapa.

2. AQSH, F: S.Vlora, D. 9. 3. Po aty.

Hyrje ishte kusht që, në një formë apo erandoria Osmane ishte në një tjetër, të ishe i lidhur me një shtet multietnik, dinastinë dhe t`i përkisje fesë Pashtu sikurse ishin edhe zyrtare. Por, me modernizimin e dy perandoritë romake (Roma Perandorisë Osmane, e sidomos e Vjetër dhe Bizanti). Në këtë pas Reformave të Tanzimatit (1839) perandori ekzistonte një veçanti ku qytetarëve u sigurohej barazia cilësore e quajtur osmanizëm dhe një para ligjit, pavarësisht përkatësisë grup njerëzish të quajtur osmanë.4 fetare, vihet re një pjesëmarrje Qytetari i këtij shteti, që nga lindja e akoma më e madhe e individëve deri në vdekje, ishte anëtar i familjes jo myslimanëve në administratën së tij, i komunitetit fetar dhe i grupit shtetërore. Tani, ata i hasje në çdo etnik ku ai bënte pjesë. nivel e në çdo gradë, duke e folur Në periudhën klasike, e cila dhe shkruar gjuhën osmane me po përfshinë vitet 1300-1600 për të aq korrektësi, saç flisnin edhe gjuhët qenë pjesë e administratës osmane, perëndimore.5 Duke pasur parasysh,

4. Ilber Ortaylı, Imparatorluğun En Uzun 5. Gülnihal Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Yüzyılı, Istanbul: “Timaş”, 2008, s. 67. Vatandaşların Hukuki Durumu (1839-1914), Ankara: “Türk Tarih Kurumu Basımevi”, 70 Histori se një pjesë e tyre kishin studiuar jetëshkrimin nëpunësve të saj. Për në shkollat e huaja, brenda dhe këtë, në vitin 1879 u themelua një jashtë perandorisë, falë njohurive komision i veçantë (Sicill-i Ahval të marra në këto institucione, pjesa Komisyonu) i cili deri në vitin 19097, dërrmuese e diplomatëve osmanë pra relativisht brenda një kohe vinin pikërisht nga kjo shtresë.6 të shkurtër, arriti të grumbullojë Edhe rasti i këtyre pashallarëve nuk informacion për 92.000 nëpunës, bën përjashtim, ata megjithëse ishin në gjithsej 201 defterë. Të dhënat shqiptarë, myslimanë, katolikë, etj., kanë karakter të përgjithshëm, gëzonin po të njëjtat privilegje si mbi vendlindjen, nivelin arsimor, çdo nënshtetas tjetër osman. Madje, gjuhët e huaja që zotëronte personi, krahasuar me shumë nëpunës të funksionet, gradat, medaljet dhe titujt tjerë të perandorisë, siç do të shihet e fituar gjatë karrierës administrative dhe më poshtë, këto personalitete ose ushtarake.8 Shumica e nëpunësve, çmoheshin dhe vlerësoheshin me fillimisht e ka shkruar personalisht titujt më të lartë të shtetit osman. biografinë e vet dhe më pas iaka Libra të ngjashëm me këtë paraqitur atë komisionit, anëtarët e libër të Syrja bej Vlorës mbi jetën të cilit e kanë plotësuar duke ndjekur dhe biografinë e personaliteteve ecurinë. osmane kanë shkruar edhe autorë Një kontribut të madh për këtë të tjerë. Madje, ne jemi të mendimit nismë ka dhënë historiani dhe juristi se me disa prej tyre duhet të jetë i njohur i Perandorisë Osmane konsultuar edhe Syrja bej Vlora. Si Ahmed Xhevdet Pasha, sekretar dhe burim relevant, përveç librave, këtyre përkthyes i të cilit ka qenë, për një autorëve i ka ardhur në ndihmë edhe kohë të shkurtër, edhe rilindasi ynë një drejtori e posaçme e krijuar në i shquar Pashko Vasa. Prandaj, dosja Stamboll. Kështu, me zgjerimin e parë me të dhënat personale mban dhe modernizimin e administratës pikërisht emrin e Ahmed Xhevdet osmane, lindi nevoja për krijimin Pashës.9 e një zyre, e cila do të merrej me 7. Güldem Sarıyıldız, Sicill-i Ahval 1989, s. 153-169. Komisyonunun Kuruluşu ve Işlevi (1879-1909), 6. Sinan Kuneralt, Bir Osmanlı Diplomatı Istanbul: 2004, s. 23-24. – Kostaki Musurus Paşa, Belleten, nr. 3, 8. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Ankara: 1970, s. 429; Adnan Şişman, İstanbul: “T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Osmanlı Öğrencileri (1839-1876), Ankara: Başkanlığı”, 2000, s. 240. “Türk Tarih Kurumu Basımevi”, 2004, 9. Talip Mert, Sicill-i Ahval Defterleri ve s. 54; Cengiz Orhonlu, Osmanlı Devletinde Buna Dair Yayımlanan Nizamnameler, Arşiv Tercümanlık, Ankara, “Türk Tarih Kurumu Araştırmaları Dergisi, nr. 2, İstanbul: 2000, s. Basımevi”, 1975, s. 5-6. 97. 71 Histori

Nga hulumtimet paraprake në 22. Ahmed Pasha arkivin e Perandorisë Osmane na 23. Ferhad Pasha rezulton se ekzistojnë afërsisht rreth 24. Turhan Bej 1500 autobiografi të personaliteteve 25. Dervish Çelebi me origjinë shqiptare. Kjo, sigurisht 26. Hafiz Ahmed Pasha vetëm për periudhën midis viteve 27. Hasan Pasha 1879-1909. 28. Hasan Pasha Gjithsesi libri i Syrja bej Vlorës, 29. Muhji Bej i cili mund të jetë shkruar në vitet 30. Mustafa Efendi 20-30-të të shek. XX-të, përbën një 31. Bajram Pasha kontribut të çmuar historiografik për 32. Omer Pasha kohën. 33. Koçi Bej 34. Maksut Pasha Historia e pashallarëve shqiptarë 35. Bektash Aga në Perandorinë Osmane 36. Ibrahim Uzun Pasha 37. Hasan Pasha nga Syrja bej Vlora 38. Kanakxhi Hasan Pasha 39. Hasan Aga Çollaku 1. Ajas Pasha 40. Ahmed Pasha 2. Lutfi Pasha 41. El’haxhi Zulfikar Pasha 3. Kara Ahmed Pasha 42. Mustafa Pasha 4. Ahmed Pasha 43. Koxha Halil Pasha 5. Koxha Sinan Pasha 44. Abdurrahman Pasha 6. Ferhat Pasha 45. Sulejman Pasha 7. Hasan Pasha 46. Adem Pasha 8. Hasan Pasha (Ohri) 47. Ejup Pasha 9. Hysejn Pasha (Mere) 48. Bektash Mehmet Pasha 10. Tabanijasi Mehmed Pasha 49. Bejli Hysejn Pasha 11. Kemankesh Mustafa Pasha 50. Kapllan Mehmed Pasha 12. Kara Murad Pasha 51. Xhaferr Pasha 13. Tarhanxhu Ahmed Pasha 52. El’haxhi Ali Pasha 14. Arabaxhi Ali Pasha 53. Osman Pasha 15. Dalltaban Mustafa Pasha 54. Ibrahim Pasha 16. Halil Pasha 55. Ebu Beqir Pasha 17. Memish Pasha 56. Hasan Pasha 18. Mustafa Naili Pasha 57. Rexhep Pasha 19. Ferid Pasha 58. Kurd Mehmed Pasha 20. Mirahor Eljaz beu 59. Ahmed Pasha (Dervishi) 21. Hamza Beu 60. Ahmed Pasha

72 Histori

Ajas Pasha (1483 Vlorë – në Stamboll 929 h (1522) me gradë 13.7.1539 Stamboll): Mbasi Shqipnia të vezirit të tretë, tue u naltësue ma u ba pjesë e Perandorisë Osmane vonë n’atë të vezirit të dytë. Prap filluan të dalin prej saj, ashtu si u ndodh me sulltanin n’ekspeditë nga vendet e tjera, njerëz me vlera kundra Rusisë, bani edhe këtu shtetnore që i banë shërbime të shumë shërbime, por s’dihet se si, mëdha mbretënisë e popullit (në ra në mëni të sulltanit, humbi gradat tekst përdoret fjala “komb”, por dhe u zmbraps, por mandej u fal, tue Perandoria Osmane s’përbahej prej iu kthye kështu gradat e funksionet. një kombi, por prej shumë kombesh, Mori pjesë n’ekspeditë të Moldavisë prandaj përdora fjalën “popull”- ku u përpoq me çdo mënyrë dhe si J.T.). Ma i pari ndër shqiptarët, që ndër lufta ashtu dhe të tana çështjet xuni ma të naltën seli të mbretënisë, e lidhuna me funksionet e tija Sadriazemllëkun*, qe Ajas Pasha. zyrtare dhe dha shërbimet e tij deri Ky person shërbeu n’Endurunë** sa u çque me të drejtë në Kubbe- ndër detyra të ndryshme, deri sa Vuzerasë*****. Kështu mbas një jete hypi në fron Javuz Sulltan Selimi. shërbimesh besnike, hypi në selinë Mbrapa hyni në mes të dijetarëvet të e kryeministrit, në vend t’Ibrahim Birunit*** me gradë t’Agallëkut, deri Pashës, i cilësue në këtë seli prej një sa në pak kohë arrijti me pasë gradën e periode të gjatë katërmbëdhjet vjet, agajit (komandant) të Jeniçerëvet 923 gjatë vdekjes së pa pritun në vitin h (1517). Në ekspeditën e Egjiptit u 942 h (1535). ndodh pranë sulltan Selimit dhe për Ajas Pasha në këto pozita ma hirë të guximit, të zotësisë e të disa të nalta të mbretënisë punonte me propozimevet që bani, propozimet drejtësi pa i ba kam kërkujtë. Në të cilat tue u dukë t’arsyeshme e të tretën vjet të funksionit të tij si t’urta dhanë përfundime të mira, kryeministër vdiq prej murtajës, që fitoi simpatinë e sulltanit sa që mrapa në formë epidemie ra në Stamboll. u emenue Bejlerbej i Kastamonusë E vetmja e mbetë e këtij njeriu, 925 h (1519). Mbasi hypi në fron i drejtë, i urtë e bamirës qe emni i sulltan Sulejmani, u ba Bejlerbej tij që arrijti deri më sot ndër veshë i Anadollit 926 h (1520) dhe pasi tanë me emnin e lagjes “Ajas Pasha”, shtypi kryengritjen Xhanberdi në Stamboll, mbi Kabatash, në një Gazaliut**** dhe e vrau këtë u kodër përballë detit, qe prirja e tij transferue vali në Sham për randësinë ndaj seksit femnor. që kishte ky vend, deri sa më në fund erdhi si Bejlerbej në Rumeli. Në këtë *Në periudhën klasike të funksion qëndroi pak kohë dhe, si Perandorisë Osmane Sadr-ı âzam shpërblim të meritave të tij, u suell quhej personi që kryente detyrat më

73 Histori të larta administrative pas sulltanit. kulturë. Qe shumë i ndershëm. I preu Me modernizimin e aparatit organin gjenital një grueje që e diktoi administrativ ky emërtim u sinjifikua në kurvëri. Bile, kjo vepër e egër e me postin e kryeministrit. tij arriti sa m’u bisedue dhe në Saraj **Enderuni ishte pjesa e të sulltanit dhe veçanërisht me gjet brendshme e oborrit perandorak. Ai kundërshtim tek e shoqja e tij, motra u themelua në periudhën e sulltan e sulltan Sulejmanit. E Lutfi Pasha, Muratit II (1421-1451) dhe shërbeu në hov të nervozitetit, që asht një si një shkollë për përgatitjen e cilësi shpirtnore e shqiptarit, mësyeni kuadrove të lartë të perandorisë që të shoqen e cila mundi t’i shpëtoj merreshin si devshirme nga vise të në saj të xharijeve dhe agallarëve ndryshme. të haremit që hynë ndërmjet. Por ***Biruni ishte pjesa e jashtme kjo ngjarje shkaktoi pushimin e tij, e oborrit perandorak. Nëpunësit e mbas tri vjetësh të shërbimit të tij si Birunit merreshin me zgjidhjen e kryeministër (13.7.1539 - prill 1541). problemeve të ndryshme të shtetit I larguem prej jetës politike u tërhoq osman. në Dimetokë (Edrene) dhe këtu u **** Në vitin 1421 Xhanberdi mor me studime, dhe shkroi disa Gazaliu në kohën që ishte Bejlerbe vepra. Vdiq në vetmi në vitin 1564, i Shamit u rebelua ndaj sulltan Hammer-i flet me mburrje për të, Sulejmanit. për aktivitetin e tij kulturorë. *****Kubbe Vuzera ishte organi më i lartë ekzekutiv që në këtë *Jozeph von Hammer (1774- periudhë sinjifikohej me qeverinë 1856) historian austriak, diplomat osmane. dhe specialist i problemeve të Lindjes. Ai është autor i një studimi Lutfi Pasha (1488 ? – 27.3.1564 disa vëllimesh mbi historinë e Dimetoka): Autorët osmanë e qesin Perandorisë Osmane. prej Shkodre, ndësa Hammer* e tregon Vlonjat. Arriti me këcye Kara Ahmed Pasha (? – deri në seli kryeministrore. Qe vali 28.9.1555 Stamboll): U muer me në Sham, dhe mandej u suell në harem si zakoni që ishte atëherë Stamboll si shpërblim të meritave të dhe në pak kohë përparoj ndër tij në punë, me gradë Kubbe-Vuzera. nëpunsina të ndryshme derisa mbeti Mori pjesë në një ekspeditë kundra aga (komandant) i jeniçerëvet, Venedikut. Qe dhëndërr i sulltan Bejlerbej i Rumelisë dhe mandej në Selimit I. kohë të sulltan Sulejmanit u suell Lutfi Pasha erdhi si kryeministër në Stamboll me gradën vezir. Fitoi në vend të Ajas Pashës, qe njeri me dy lufta: Kundër Persisë e kundër

74 Histori Austrisë në Temeshvar*, sa që ma Mirahor** i parë dhe aga i mbrapa u thirr “Hero i Temeshvarit”. jeniçerëvet. Mbasi u pushue një herë Në një kryengrite të jeniçerëvet u u muer prap në shërbim si Bejlerbej emnue kryeministër (6.10.1553- i Rumelisë dhe u thirr në Stamboll 28.9.1555). N’ushtri vuni qetësi. Për me gradë vezirnije. Mbasi u pushue shkak t’intrigavet të rivalëvet të tij u dhe një herë, ma mrapa u emënue si dënue me vdekje dhe u ekzekutue kryeministër (1.8.1591 – 4.4.1592). në vitin 962 h (1555). Qe një vezir i I emnuem si Serdar*** në luftën patundun, i drejtë e inteligjent. kundër Vllahisë, kur po ndiqte një urë mbi Danub u pushue befas. Në *Temeshvar - qytet në pjesën vend që me u kthye në Stamboll, u perëndimore të Rumanisë, sot mban mshef në çiflikun e vet që kishte emrin Banat. aty afër, por mandej doli, sepse ndërmjetësuen për të Kajmekani Ahmed Pasha (1492 Shqipëri i Stambollit Ibrahim Pasha dhe – 24.4.1580 Stamboll): Në kohë të nana-mbretneshë. Me gjithë këtë, sulltan Sulejmanit u ba Kapëxhë- u ekzekutue. Qe një person aktiv e Bash (një gradë n’oborr Mbretnorë, trim. U ekzekutua në vitin 1595. si shambelan sot-J.T.). Jeniçeri- agasë (Komandant i Jeniçerëvet), *Në turqishten osmane Harem-i Bejlerbej i Anadollit, Bejlerbej i Hümayun. Këtu e ka fjalën për Rumelisë, Kubbe-Vuzera dhe ma familjen perandorake osmane. në fund kryeministër (11.10.1579 - **Mirahor quhej personi i 28.4.1580). Në pikëpamje dijenije qe cili kujdesej për kuajt e oborrit mesatar. Vdiq në vitin 1580. perandorak. ***Kryekomandant. Koxha Sinan Pasha (1520 – 3.4.1596): Në kohë të sulltan Muradit Jemishçi Hasan Pasha (? – të III e Mehmedit të III (1577-1610) 4.10.1603 Stamboll): Në vitin 984 pesë herë u ba kryeministër, mbasi h (1576) hyni në grupin e Zylyfli për deri sa arriti këtu pati funksione Ballaxhivet (një repart ushtarak), të ndryshme shtetnore. Mori pjesë mandej me rend u ba Kapëxhllar- dhe ndër shumë luftra tokësore e Ket’hudasë, Cashneqir-Bashë, detare. Vdiq në vitin 1596. Kapëxhë-Bash e Jeniçeri-agasë; Vezir e kryeministër (10.7.1601 – Ferhat Pasha (? – 1595 24.9.1603). Në vitin 1012 h (1603) iu Stamboll): I dashur nga Haremi- pre koka. Humajun*, pati një mbas një kto funksione: Kapëxhë-Bash,

75 Histori

Hasan Pasha (? – 20.5.1622): jepte në gjuhën shqipe, siç ishte edhe Është djalë i një spahiu prej Ohri. fjala “mere” ose merrjani kokën. Karriera e tij fillon me një shërbim në kopshtin mbretnor, mandej emnohet Tabanijasri Mehmed Pasha (? aga i jeniçerëvet, Bejlerbej i Rumelisë, Tashllëxha – 1639 Stamboll): Erdhi Kubbe-Vuzera e ma në fund në Stamboll për të kërkue jetesën dhe kryeministër (9.3.1621 – 17.9.1621). u vendos pranë Haxhi Mustafa agait, U vra në një kryengritje që shpërtheu aga i Stambollit, me ndërmjetësimin në Stamboll, ku pat gjetë vdekjen dhe e të cilit dhe për hirë të zellit, të besës vetë sulltan Osmani II, në vitin 1031 e t’inteligjencës së vet nisi karrierën h (1622). e tij si Myteferrika. Kapëxhëllar- Ket’hudasë, Mirahor, vali i Misirit dhe Hysejn Pasha Mere (? – ma në fund, në vjetin 1041 h (1632) korrik 1624 Stamboll): Erdhi në kryeministër (18.5.1632 – 2.2.1637). Stamboll dhe punoi si gjellëbamës, Tue pasë këtë funksion të fundit, u iu qas Sturxhi Mehmed Pashës dhe ngarkue edhe me shërbime tjera. Por, u ba kryegjellbamës i tij. Mandej u viktimë e një intrige u burgos dhe pak regjistrue si spahi. Kohët e turbullta më mbrapa iu pre koka 1049 h (1639). që vazhdojshin në Perandori, favorizojshin aventurierët guximtarë Kemankesh Kara Mustafa me u futë ndër shërbime qeveritare. Pasha (Vlorë ose Elbasan ? – Një ndër këta qe dhe ky Hysejn 31.1.1644 Stamboll): Ardhurin i ri në aga. Dalë kadalë nisi të bëj karrierë, Stamboll u fut nën sqetulla të Kara çaush, Sokak-Silahdar, Agnam- Hasan agës dhe me rekomandim të tij Enimi, Kapëxhë-Bash, Kauxhullar hyni mdis t’oficeravet të Jeniçerëvet Ket’hudasë, Mirahor i dytë, vali i si çorbaxhi për zotësinë që kishte Misirit e ma në fund kryeministër në të hudhun të shigjetave. Në pak (13.6.1622 – 8.7.1622 dhe 5.21623 kohë u ba Kull-Ket’huda, Sekban- – 30.8.1623). U ekzekutue kur hypi Bash e aga i Jeniçerëvet. Në këtë cilësi në fron sulltan Muradi IV, në vitin vuni rregull e disiplinë në oxhak te 1033 h (1624). Qe një tiran dhe pa një jeniçerëvet dhe riorganizoi këtë ushtri edukatë të shëndoshë*. që kishte fillue të dalë dore. Në vitin 1048 h (1638) u emënue kryeministër *Mbiemri i Hysejn Pashës (23.12.1638 – 31.1.1644) për meritat e “Mere” i ishte vendosur nga urdhri që tija që iu çmojshin fort prej sulltanit. ai jepte për t`ju prerë koka personave Flij e një intrige iu pre koka në vitin që ai e shikonte të arsyeshme. Hysejn 1053 h (1644). Njeri aktiv, la shumë Pasha ishte i vetmi kryeministër që vepra, si medrese, xhami, hamam e nuk dinte turqisht, prandaj urdhrat i tjera.

76 Histori

Kara Murad Pasha (1611 – deri sa në vitin 1103 h (1691) u ba 19.8.1655 Hama-Siri): Mbasi pati kryemninistër (19.8.1691 – 27.3.1692). nëpunësina të ndryshme, dy herë u Në vitin 1104 h (1693) iu pre koka. emënue kryeministër (21.5.1649 – Qe njeri i dijtun por zemërak e i egër 19.8.1650 dhe 11.5.1655 – 19.8.1655 për natyrë, vese këto që i atribuohen ). Dhe ky qe ndër asi aventurierësh karakterit nervoz të kombit shqiptar. guximtarë që koha i favorizonte. Por trimnija e tij qe shkak që pati *Me termin Ilmije (Ilmiye) quhej pozita të nalta. Ia doli me fitim klasa e dijetarëve dhe e hoxhallarëve ndërrmarrjevet që morri ne luftën e të nivelit më të lartë të Perandorisë Gjiritit dhe kundër venedikasvet që Osmane. kishin rrethue Stambollin me flotë të tyne. Kur për të tretën herë dha Dalltaban Mustafa Pasha dorëheqjen si kryeministër dhe po (? Manastir – 27.1.1703 Stamboll): shkonte në Sham, i emënuem atje, si Mbasi pati funksione të ndryshme vali, vdiq rrugës. dhe ushtarake, në vitin 1113 h (1702) iu dha vula e kryeministrisë (4.9.1702 Tarhonxhu Ahmed Pasha – 24.1.1703). Kishte një natyrë të (? – 21.3.1653 Stamboll): Është çuditshme si të çuditshme ishin dhe prej Mati. Ardhun i ri në Stamboll, punët që dilshin nga dora e tij. Iu dhe kur Silahdari* mbretnorë Musa ndrroi veshjen gravet myslimane, agai po shkonte n’ejalet të Misirit, kristjane e çifute, urdhënonte me dhe Ahmed agai u bashkue me të. iu dhanë njëmij shkopinj atyne që I dalluem për zell e besnikëri, pati bajshin një fjalë të vogël. Kujtonte nëpunësina të ndryshme deri sa u ba se me terror rregullohen punët. Por kryeministër në vitin 1062 h (1652). me këto vepra shkaktonte ankime Ma në fund nga intrigat e shokëvet iu të shumta kundra tij. Mbrenda një pre koka. Me gjith se analfabet qe një kohe të shkurtë 4 muejsh ç’prej se administrator trim e i besës. u emënue kryeministër u pushue, u burgos dhe mbas tri ditësh iu pre *Silhdar ishte personi i cili kishte koka, tue iu konfiskue edhe pasunija. si detyrë mbrojtjen dhe përkujdesjen e armëve të pallatit sulltanor. Halil Pasha (? – 1733 Gjirit): Është prej Elbasani. Erdhi në Arabaxhi Ali Pasha (? Ohër Stamboll te vëllau i tij Sinan aga, – 1693 Rodos): Është nga Ohri. që ishte Bostanxhibash* dhe me Mbiemnin e ka Behadrizade. Qe i intervenim të tij u shkrue n’Oxhak karrierës s’ilmijes*, por mrapa mori (n’ushtri të jeniçerëvet-J.T.). Si punësina shtetnore të ndryshme shërbeu ndër funksione të ndryshme,

77 Histori

u emënue Serdar** dhe kryeministër Mustafa Nail Pasha (1798 (5.8.1716 – 26.8.1717). Vdiq në Polenë - 1871): Mustafa Nail Pasha, vitin 1146 h (1733), tue qenë në një i cili njihet me emnin Gjirithi pse moshë ma se tetëdhjetë vjeç. Kishte pat ndej në Gjirit si vali gati tridhet natyrë dervishi, modeste e fetar. Por vjet, asht i biri i Ismail Beut, parësi njëkohësisht një dijetar shteti bamirës. e Bilishtit të Korçës. Në vitin 1242 Afër trembëdhjetë muej qëndroi si h (1826) u emënue vali në Gjirit, kryeministër. ku u përpoq me vu qetësi në këtë vend ku qetësia ishte prishun nga *Bostanxhibashi (Bostancıbaş) brigandazhi i vendsavet. Ia arrijti ishte kryekopshtari i pallatit sulltanor, me i sigurue ishullit qetësinë dhe njeriu që merrej me përkujdesjen e shtini në dorë Haxhi Mihalin, shefin pjesës së jashtme të pallatit dhe me e rebelëvet. Në saj të zotësisë së tij kalimin e viteve edhe me mbrojtjen shpëtoi Gjiriti, megjithse i bllokuem e tij. nga flota ndërkombëtare. Në vitin **Serdari ishte kryekomandant 1256 h (1840) u ba vezir e myshir* në ushtrinë osmane. dhe u emënue kryeministër (6.8.1857 – 22.10.1857). Qe i zoti i punës, Memish Pasha (? – 8.7.1809 besnik e trim. Shum i pasun, por dhe Sakëz Adasë): Memish Pasha që zuri në këtë përpjestim bujarë sa me u ba vendin si kryeministër (19.11.1808 legjend bujaria e tij. – 1.1.1809) mbas ngjarjes tragjike të vdekjes të Alemdarit në kohën e *Myshir ose marshall ishte grada sulltan Mahmudit, pati ardhë tue qenë më e lartë në ushtrinë osmane. ende i ri në Stamboll dhe tue pasë një shërbim të disa personalitetevet, Ferid Pasha (1851 Vlorë – mësoi pak me këndue e me shkrue, 1914 San Remo): Prej Vlore njeri ndërsa titulli “agë” që kishte, iu me kulturë. I shërbeu mbretnisë në shndrue në “efendi”. Pasi pati disa funksione të ndryshme. Më 12 janar funksione, iu dha grada e vezirnisë 1318 h (1902) u emënue kryeministër bashkë me vulën e kryeministrisë. Por (15.1.1903 – 22.7.1908). Qe dhe antar tue mos qenë i zoti me i ardh rreth një i Senatit e Ministër i Brendshëm. funksioni kaq me rëndësi, mbas dyzet Vdiq në vitin 1914. ditësh t’emënimit u pushue, iu mor grada e vezirnisë dhe u internue një herë në Bursa e prej këtu i internuem Mirahor Eljaz beu (? Panarit u transferue në Sakëz, ku dhe vdiq. I - 1512 Korçë): Eljaz beu që njihet pazoti në punë, i pafat, i butë dhe i si themelues i Korçës, ka lind në drojtun për t’i ba keq kujt. Panarit, një ndër katundet e Përmetit.

78 Histori Në ekspeditën kundër Shqipnisë të sot administrohen, kjo domenë e Muradit II, hyni në shërbim të tij, u këto vakufe nga bejlerët e Korçës ba mysliman dhe si nën mbretnimin që janë trashëgimtarët e tij.) Eljaz e këtij Padishahu ashtu dhe nën atë të beu konsiderohet nga vendasit si një pasardhësit të tij Muhamedit II. Pati shejt. Në popull ka nxanë vend një shkollë, nëpunësina të ndryshme, legjendë si mbas të cilës kur sulltan tue marrë pjesë edhe në rrethimin Bajazidi e ka nderue tue shti në radhë e Stambollit. Një xhami afër Jedi- të favoritëvet të tij, e ka urdhënue Kul’le-s (Stamboll), që tue qenë me marrë një kalë prej stallavet kishë e shndroi ai si t’atillë me leje perandorake dhe i ka premtue se të Padishahut mori emnin Xhamija do t’ia njihte si pronë të tij private e Emir-Ahurit ose Xhamija e Kishës. ato toka që do t’i shëtiste ai me kalë Për mbi këtë asht një Dergjali (Teqe) mbrenda një afati të caktuem. Eljaz Synbylishë. Pushtuesi i Stambollit beu mer një mushkë të shpejtë dhe Mehmeti II, për besnikëri e zotsi të bredh ndër tokat e dëshirueme, por, si tij e emënoi si Llalla (kryekujdestar- mbaron qarkullimin mushka pëlcet e J.T.) të djalit të tij Bajazidit II. E kur bahet mbrapa gurë tue i dalë ujët curil hypi ky në fron, iu dha titulli Mirahor nga kurriza. Afër Korçës ka vërtetë (princ i stallavet, një titull ndere i një gurë, në këtë trajtë, nga i cili, gadi naltë në Perandorinë Osmane-J.T.), në mes del një ujë mineral i bardhë dhe kështu me këtë u ba i njohun si shkum. Këtë gurë populli i vendit në histori të mbretënisë. Mirahur e mer për mushkën e Eljaz beut që beu i cili gëzoi kaq tepër simpatinë e plasi e u gurzue. Këtë legjendë krijoi sulltanit, u ba dhe një ndër favoritët e përgjasim i gurit me mushkën dhe tij tue iu falë disa katunde si maliqane kjo kaloi gojë në gojë ndër brezni të (domene) disa katunde në vend- ardhme nga mbrapa. Eljaz beu vdiq lindjen e tij. Eljaz beu por sa u kthye në vitin 917 h (1512) dhe u varros në n’atdhe të tij bleu një kishë që ishte një tyrbe që qe ndërtue apostafat në e ndërtueme në një vend fort të Korçë. Ma i madhi ndër dy djemt e bukur të domenës së tij dhe e shëmbi tij, Ajna beu ra dëshmor në luftë të këtë tue ngrehë në vend të saj një Bagdatit. Një xhami afër Jeni Kapë- xhami e aty afër një ndërtesë dhe një së në Stamboll mban emnin e tij. (Ky imaret`hane (haspie). Me ngrefjen e përshkrim biografik u përkthye at këtyne ndërtesavet vuri themelet e literam, mbasi ban pjesë integrale të qytetit të Korçës. Mbrapa u emënue historisë së qytetit të Korçës-J.T.) vali në Janinë dhe pati disa funksione Hamza Beu: Është nipi i të të tjera shtetnore. Domenin e vet si famshmit Skandërbeg. Tue qenë dhe vlijte-in (kujdestarinë e vakufevet edhe në moshë të re u muer peng ua la djemëvet të tij, kështu që edhe bashkë me vëllanë at botë që qe

79 Histori marrë peng Skëndërbeu; u edukue mund të përligjet Hamza beu duket në saraj mbretnor dhe këtu u ba se bani këtë premtim për t’i shpëtue Islam Hamza beu i edukuem si kularit të robnisë; pse, në kryeqytet mysliman, në të cilin mishnoheshin e nën roje si do t’ishte ai, nuk ishte gjith aftësitë, iku nga saraj mbretnor punë e lehtë t’arratisej bashkë me bashkë me Skëndërbenë, dhe në familjen. Por Skëndërbeu e liroi atë fuqitë ushtarake që organizoi ky, për të mos egërsue sulltan Mehmetin, bashkë me të marrë komandën nga në fakt kishte bindjen dhe sepse ai shkaku se ushtarët osmanë nuk nuk mund t’i sillte ndonjë dam. Pra ishin mësue me luftë ndër vende Skëndërbeu ia pranoi propozimin malore, ata psojshin disfatë, nër të sulltanit e para se nuk do të humbte cilat kishte rolin e vet pozitiv edhe gja nga lirimi dhe e dyta se për kokë Hamza beu. Por, shkak ambicjesh, të tij do të jepeshin të holla. Kështu Hamza beu nuk e pa t’udhës të mundi Hamza të jetë bej. qëndrojë ma në Shqipni e pranë ungjëvet të vet, dhe u paraqit e kërkoi Ahmed Pasha (? – 1524 ?): strehim te sulltan Mehmeti, i cili nën Në moshë të vogël hyni në saraj komandë të tij e t’Evrenos-zade-Isa mbretnorë dhe arriti shkallë shkallë beut çoi në Shqipni një fuqi prej me pasë funksione të ndryshme deri 40.000 kalorësish. Të parat ndeshje sa me funksion të agait (komandant) u kryqëzuen me sukses të tyne të jeniçerëvet, u bashkue me dijetarët dhe Skëndërbeu u shtrëngue me u e Birunit (në Birunë hyjnë tanë ata tërhjek në Lezh që ishte nën sundim që dolën nga pallati me funksione të Venedikut. Por Skëndërbeu për të nalta-J.T.). Për shërbime të mira e hirë të aftësive e të dredhive të tija, zellë që tregon në luftë të Bagdatit u fitoi ma në fund ndër këto luftime ba Bejlerbej i Rumelisë e mandej hyni të përgjakshme që u zhvilluen midis në radhë të Kubbe-Veziravet. Mrapa dy ushtrinavet, Isa beu ra i vraun e shkoi si vali në Misir. Këtu desht Hamza beu rob. Padishahu kërkoi me sigurue për vehte autonominë nga Skëndërbeu t’ia kthente Hamza e Misirit, por në kryengritjen që benë kundrejtë një shpërblimi. bani u mund, iku dhe iu pre koka. Skëndërbeu nuk deshti njëherit t’ia Në këtë vepër u mbiquejt “hain” lironte, por Hamza beu premtoi se (tradhtar-J.T.), me të cilin propozim por sa t’arrinte në Stamboll do të hyni në histori: Tradhëtar-Ahmed merrte të shoqen e fëmitë dhe do të Pasha. Qe njeri guximtar dhe do të kthehej. Atëherë Skëndërbeu e liroi. përfitonte prej tij të mos qe kryenaltë Por Hamza beu pak mbas lirimit e ambicjoz. vdiq, e premtimi i tij mbet pa u çu në vend. Por simbas një konjekture që

80 Histori

Ferhad Pasha (? – Tetor 1595 h (1589), në vitin 1003 h (1594) vali Stamboll): Vezir i dy sulltanëvet, i në Bosnje. Në vitin 1006 h (1597) Javuz Sulltan Selimit dhe i Kanuni pushohet pse humbë një luftë në Sulltan Sulejmanit, Ferhad Pasha, i Danub. Por tue u marrë vesht se nuk edukuem në saraj u ba aga i jeniçerëvet kishte pasë faj, emënohet Kubbe- dhe mandej Bejlerbej i Rumelisë për Vezir, zëvendës kryeministër. Vdiq shërbimet që bani në të shuem të në vitin 1022 h (1613). Qe njeri një kryengritje n’Anadoll, e cila gati bamirës dhe la vepra bamirësie. pat marrë përpjestime të rrezikshme për Perandorinë, e mbrapa Bejlerbej Hasan Pasha (Allaxha-Etli): i Shamit. U tregue i guximshëm në Shkallë shkallë arriti ndër funksione ekspeditën kundra Hungarisë dhe shtetnore, në vitin 1001 h (1592) si shpërblim u emënue kryeministër Bejlerbej i Kanizhes, në vitin 1008 h (1.8.1591 – 4.4.1592 dhe 16.2.1595 (1599) Bejlebej i Belgradit, në vitin – 7.7.1595). Në fund për veprimet 1012 h (1603) Bejlerbej i Erzurumit. arbitrare e t’egra që zhvilloi në popull Vdiq në vitin 1013 h (1604). Qe njeri në lidhje me funksionet që pati, iu trim e luftëtar. pre koka, pa u marrë para sysh hirin që gëzonte prej sulltanit. Qe një ndër Hasan Pasha: Në pak kohë, vezirët shum i zoti. për zotësinë që tregoi në çdo punë që iu lëshue në dorë, mbrrijti deri Turhan Bej: Hyri në shërbime të në Jemerallëk. Në vitin 994 h (1585) Perandorisë dhe shkallë shkallë pati me gradë Bejlerbeu u dërgue në arritje ndër funksione të ndryshme, Jemen, për 10 vjet që ndej këtu deri n’Janinë (dinjitar shteti). Në siguroi aneksimin e këtij vendi me Delvinë u emnue Bej (guvernator). perandorinë dhe rregulloi Jemenin, Vdiq në vitin 960 h (1552). Qe njeri tue lanë përshtypje të mira ndër bamirës, në Malkadra la shumë vepra vendas dhe tue fitue kështu simpatinë bamirësie. e Padishahut, i cili në shpërblim të meritavet të tija e emënoi atë vali në Misir. Hasan Pasha dhe këtu Dervish Çelebi: Në vitin 987 h ndeji ma se 10 vjet, dhe kjo kohë e (1579) u ba Reisulkittab (si ministër i funksionit të tij qe për të e ndritun Jashtëm sot-J.T.); por tue mos qenë i dhe për Misirin e dobishme. Tue e zoti sa duhej u pushue. pasë kënaqë Padishahun sukseset e Hasan Pashës në çdo shërbim që ju Hafiz Ahmed Pasha (Hadëm): besue, Padishahu e ftoi në kryeqytet Vali në Qipro, mandej me gradë me funksionin e naltë si Kubbe- vezirnije vali në Misir në vitin 998 Vuzera. Vdiq mbas gjashtë muajsh

81 Histori që erdhi në Stamboll. Qe trim, bujar, dha grada honorare Anadollu pajesi. modest e sidomos trim. Është i Vdiq pa kalue akoma një vjetë mbasi varrosun në varrezat e xhamisë Alikë u nderue në këtë gradë. Vdekja e tij Ali Pasha në afërsi të Çenberlitashit. dëshpëroi shumë kend, ndër këta dhe vetë Padishahun. Qe i dijtun, Muhiji Bej: Muhiji bej erdhi me moral të naltë e bujar. Kishte i vogël në Stamboll me qëllimin që prirje dhe për poezi. Ka lanë vepra të lehtësonte vuajtjet e jetesës që të shkrueme për histori e fe. kishin randue në vendin e vet dhe hyri në Marinë ku provoi zotësinë e Bajram Pasha: Tue e tij deri sa sulltani për meritat e tij e pasë provue zotësinë e vet të emënoi Bej në Tarabullus (Tripoli). jashtzakonshme ndër shumë lufttra Por s’dihet për ç’arsye, u pushue, ku mori pjesë, arrijti në gradën e u ftue në kryeqytet dhe u emënue komandantit dhe në vitin 1021 h në Tersane*. Por ky dizgrac nuk e (1612) u emënue Bejlerbej i Bosnjes. demoralizoi, punoi, kreu detyrat e U pushue një herë por prap u emënue veta ndaj atdheut, dhe ma në fund po n’atë ved, mbasi bani shërbime në tue i çmue zelli e puna u emënue luftë në vitin 1024 h (1615). Vdiq në Bejlerbej i Rodosit në vitin 1018 h Bosnje në vitin 1036 h (1626). Qe i (1609) dhe korri sukses në punë. zellshëm, luftëtar e trim. Vdiq heroikisht në një luftim detar. Omer Pasha: U dërgua në një *Tersane ishte vendi ku luftë kundër persianëvet, por tue pasë riparoheshin anijet e flotës ushtarake nxanë këta më parë pritat strategjike, osmane në Stamboll. u thye keqas në një ndeshje që pati dhe tue lanë gjithë bagazhet në dorë Mustafa Efendi: Është prej t’armikut mori rrugën e Mosulit. Horpishtit të Kosturit që shkon në Serdari (gjeneralizmi) i zemruem Korçë. Ka studiue në Stamboll në si nga kjo mundje ashtu dhe nga medrese, prej ku ashtë diplomue. shenjat e disfatës që u duken dhe Kur ishte imam e hatib në një xhami ndër anë tjera, ia preu kokën në vitin të Qemlikut, vazhdonte mësimet 1038 h (1628). e nalta teologjike. Në vitin 1010 h (1601) për kulturë e za të bukur që Koçi beu (? - 1650): Është nga kishte u suell në Stamboll si imam në Korça. Në moshë të re ka ardhë në xhaminë që kishte ndërtue Xherrah Stamboll dhe ka hye në saraj si aga Ahmed Pasha. Në vtin 1015 h e mbrapa ka mbrijtë në funksionin (1606) u emënue si imam i pallatit e Odabashit. Simbas zakonit mbretnor. Në vitin 1024 h (1615) iu t’atëhershëm Oda Bashi kishte

82 Histori gjithmonë takim me Padishahun, në një projekti ku shpjegonte me prova shërbim të cilit ishte direkt. Kështu e dokumenta shkaqet që mbajnë në dhe Koçi beu me këtë cilësi piqej kur këmbë një perandori si dhe ato që ishte nevoja me sulltan Muradin IV, e tërheqin rrëshane kahë gremina pushtuesin e Bagdatit, dhe i tërhiqte 1041 h (1631), tue dhanë kështu edhe këtij vrejtjen zotnija e zgjuarsija e recetën si mund të shpëtonte ajo nga tij. Ajo kohë ishte ma e turbullta kjo greminë. Pushtuesi i Bagdatit ku punët e mbretënisë shkojnin (sulltan Murati IV) këtë projekt, keq. Mbreti ishte i vogël kur hypi shkrue me një gjuhë fort të qartë dhe në fron e nevoja e donte që punët vërtetë me një zotësi, e lexoi me atë e perandorisë t’administroheshin vrejtje e kujdes që meritonte dhe, për prej nanës Mbretëreshë. Kjo ma tepër, mori iniciativën e zbatimit gjendje ndikonte ndër veprime të të tij. Ky zbatim do t’i sillte mjaft të shtetit, të cilat në fakt ishin ç`thurë, mira shtetit e popullit, sikur sulltan e mbështjellimet që kishin fillue Murati të mos kishte mbetë akoma shumë kohë më parë në këtë kohë nën mëninë e hakmarrjes kundra sidomos ishin shtue. Mbrapa sulltan atyne fëmijëvet e përbuzjevet, Murati arrijti moshën madhore përpara të cilavet ishte ndodhë në dhe filloi me rregullue punët e fillim të hypjes së tij në fron ose sikur mbretërisë me dorën e tij të çelikët. të ndodheshin në midis vezirëvet e Por punët nuk ndreqeshin kurrësesi ministravet persona të kalibrit të dhe kryengritjet ndiqnin njëra- madh sa me zbutë qëndrimin e egër e tjetrën. Në këtë kohë, në pallat të bile të pa nevojshëm t’atij monarku. sulltanit ra rrufeja dhe këtë fatkeqsi Në rast të tillë, fatkeqsitë e s’ardhmes e ndoqi vdekja e trishtueshme e do të ngjajshin ndryshe nga ato që princavet mbretnorë. Kryengritjet e u vërtetuen. Por mjerisht, s’ndodhi anarkia në punët qeveritare, të zeza kështu, e ky mbret kapidan vdiq e këto që pasojshin njana-tjetrën, shkoi në një moshë fort të re. Vdekja kishin ngjallë në këdo dyshime për e Muratit IV e pikëlloi në zemër Koçi ekzistencën e perandorisë dhe këto benë; sepse ky n’atë Sovran shihte ngjarje morale ma tepër se material virtyte që do të kontribuojshin në kishin forcue këtë dyshim. Qe Koçi shpëtim të perandorisë, e frikësonte beu i cili i jetonte vetë këto kohë dhe atë për ma tepër e meta e fuqisë kishte formue bindjen se vazhdimi mendore e princit trashigimtarë i kësaj gjendjeje do t’a shtynte në Ibrahimit. Por u ba ç’u ba, Ibrahimi shkatrrim perandorinë, pa nevojën, hypi në fron. Koçi beu i cili sido i shtyem nga besnikëria, me ia qoftë, kishte ngulë kambë m’e ngrejtë parashtrue Padishahut gjendjen perandorinë nga gremina drejtë së ashtu lakuriq siç paraqitej me anë të cilës po rrokullisej, nuk rrinte duer

83 Histori kryq, megjithse nëpunësia e naltë që “… shkurt, padrejtësia që po i bahet kishte; kështu i paraqiti edhe sulltan sot shtetasvet të vorfën nuk asht ba Ibrahimit një projekt të ri, mbasi ia në asnjë kohë, n’as një klimë e n’as një kishte marrë fjalën ma përpara për vend. Po t`i bahet kujt një padrejtësi një gja të tillë. Dhe në këtë projekt në një vend të botës islame, në ditën Koçi beu shtronte mendime mjaft e Gjygjit të Amshuem mbretnat kanë me rëndësi dhe i çfaqte krejt haptas për ty pyetur për të, e jo ministrat e pikat që i dukeshin të nevojshme tij. Nuk mundet të përgjigjet mbreti për shpëtimin e mbretënisë, që për përpara Zotit se këtë punë ia kam të ishte kryeqëllim. Veç çka se ky pasë lanë në dorë ministravet. Vaji e Padishah nuk ishte n’atë shkallë dënesat e viktimavet shuejnë vatrat. zotësie sa m’e shpëtue perandorinë Lotët e syvet të të shtypunëvet mbasi n‘atë fatkeqsi ku kishte ranun. Dhe botën në vijë të mjerimit. “Me të ata që mbajshin në dorë frenat e pafetë qëndron në kambë bota, me shtetit, ishin njerëz të mallkuem që padrejtësi jo”. Drejtësia të zgjat jetën. s’mendojshin tjetër veç me hangër Rregullimi i gjendjes së të varfënvet shoqishojnë. E Koçi beu i ngratë u siguron parajsën mbretënvet. prekej thellë në shpirt kur shihte Këto fjalë që po i them nuk janë se dëshirat e tij s’po realizoheshin. të mijat, janë fjalët e Ulemavet e të Por në fund vdekja e shpëtoi këtë Shejhlerëvet. Në mos besoni, pyetni që të ia arrinte me ditë mjerimet që ata. Gjendja kështu qëndron. Fundi: kishte përpara. Koçi beu nuk pati urdhnëni i përket lumnueshmit një punë fort të naltë shtetnore. sulltanit t’em”. Preukupacioni i tij qe m’u dhanë mbas ditunije. Ditunija më njen anë Maksut Pasha: Është nga e mendja e tij e mprehtë n’anë tjetër Prizreni. Me radhë u ba Defterdar- e stërvitën atë ndër punë politike ma Ket`huda, Mirahur, vali në fort se ata që mbajshin në dorë frenat Dijarbakër e mandej në Misir. Në e shtetit. Në projektet në fjalë, ai e ka vitin 1054 h (1644) iu pre koka. Qe provue në kulm këtë zotësi. Mjerish një njeri modest e bujar. Pati një farë i dyti ndër kto projekte nuk ekziston, soj ditunije. Të mos qe përkdhelë ndërsa i pari fatbardhsisht ka arrijtun nga padronët e vet dhe të mos qe ndër duer tona për me dhanë një ide futë në një mënyrë ekstreme ndër mbi stilin që ka përdorë në projektin disa punë që nuk i përkitshin, mund e vet të parë. Koçi beu dhe mbi t’i shërbente mjaft perandorisë. mendimet që ai ka shprehë n’atë projekt, po japim këtu tekstualisht Bektash Aga: Bektash aga me pak rreshta të projektit, për ata që qëllim që të siguronte gjallnesën s’kanë dijeni mbi ekzistencën e tij: erdhi në Stamboll, hyni n’Oxhak të

84 Histori Jeniçerëvet dhe këtu shkallë shkallë plaçkitej e Kara Mustafa Pashës s’do përparoi deri sa u ba Aga i Jeniçerëvet t’i rinte gja për vedi. Kara Mustafa në vitin 1051 h (1641). Mbas dy Pasha për me mbulue fajin e vet për vjetësh doli në pension. Zaten këtë disfatë ia veshi Ibrahim Pashës, s’kishte nevojë ma për nëpunësi, se dhe shtini e i preu kokën tue qenë ky kur ishte në Oxhak të Jeniçerëvet në moshën 90 vjeç. kishte ba pare shumë dhe ishte ba mjaft i pasun. Në fakt shpenzime nuk Hasan Pasha: Është prej Dibre. kishte shumë dhe ishte dorë rrudhë. Në saj të suksesevet që tregoi në çdo Në fund, u përzie në një kryengritje punë që ju ngarkua, mbrijti në pak ku gjet vdekjen, tue iu pre koka në kohë me hye në rend t’Jeniçerëvet vitin 1061 h (1650). dhe për trimninë që provoi ndër lufta të ndryshme u emërue rojtar Ibrahim Uzun Pasha (? – i Ujvarit me pajë të Bejlerbeut 1683 Hungari): I dalun nga oxhaku 1095 h (1683). Qe dhe Bejlerbej i i Jeniçerëvet u ba Kukull’Ket-Huda Rumelisë. Kur u thye Kara Mustafa e në 1075 h (1644) aga i Jeniçerëvet. Pasha përpara Vjenës, Hasan Pashës Mori pjesë në luftën e Gjiritit dhe që ishte në kala t’Ujvarit iu prenë për shërbime që bani këtu, u emënue rrugët gjithkohë prej austriakëvet Kajmekam i Stambollës në 1078 h dhe ushtria e tij ngeli pa buk e pa (1667). Qe vali në Budin e në Bosnje municione. Hasan Pasha me gjith dhe kudo tregoi zotësi të madhe dhe ushtri shpoi rrethimin tue dalë e ku ndodhi, për pak kohë vuni rend tue sulmue austriakët, por mbet i e qetësi. Kur Kara Mustafa Pasha, vramun si ky si një pjesë e madhe e kryeministër vendosi me i ra Austrisë shokëvet të tij në vitin 1096 h (1684). 1093 h (1682), Ibrahim Pasha e kundërshtoi, jo pse trembej prej lufte, Hasan Pasha (Kanakxhi): Ende por sepse qeveria s’ishte e pregatitun tue qenë i ri erdhi në Stamboll për për një ndërrmarrje të tillë. Me gjithë të fitue bukën dhe i mbrojtun prej këtë Këshilli Perandorak vendosi për musahib (titull funksioni në pallat- luftë. Ibrahim Pasha u nis dhe rrethoi J.T.) Mustafa Pashës u ba qehaja Vjenën bashkë me Kara Mustafa i këtij. Në vitin 1092 h (1681) me Pashën, i cili ishte komandant. cilësi Kankxhiu shkoj Mytesarrif në Vjenezët u mbrojtën, Kara Mustafa Çermen e në 1094 h (1682) Bejlerbej u kthye, pse s’ndigjoi me mësye si i Kanizhës; mbrapa u transferue në propozojshin komandantët e tjerë. Sajda. Vdiq në vitin 1098 h (1687). Kara Mustafa Pasha mendonte m’e marrë Vjenën me uri e jo me mësymje se në këtë rasë Vjena do të

85 Histori

Hasan Aga (Çollaku): Ka hye në Tue pasë shërbye mirë në detyra që moshë të re n`Oxhakë të Jeniçerëvet pati, pa kalue dhe dy vjet arrijti m’u Zagarxhi-bash e 1095 h (1683) Kull- ba Kubbe-Vuzera, shkallë kjo ma e Ket’huda. Shkruan se ish i smuet e naltë ndër funksionet e shtetit. Por nuk kish fuqi t’i shërbente shtetit, u n’atë kohë tue pasë marrë randësi pushue mbas një vjeti, por me qenë ishulli i Sakëzit (Kio) dhe Kandja, se u shërue u muer prap në shërbim, u dërgue atje një mbas një si rojtarë dhe u gradue si aga i Jeniçerëvet në në vitin 1098 h (1686). Në vitin që vitin 1097 h (1685). Por i smuem shkojë atje ushtria që ruente kalanë prap, u nxuer në pensjon e mbas pak e Kandjes organizoi një revoltë kohe vdiq. kundra komandantavet të vet, kështu që i vrau këta të gjithë, ndër të cilët Ahmed Pasha (Burunsız-i dhe El`Haxhi Zulfikar Pashën. pahunda-J.T.): I edukuem n’Oxhak të Jeniçerëvet, u emënue një herë Mustafa Pasha: Mbasi hyni në Kull-Ket’huda e mandej dy herësh shërbimin qeveritar, në vitin 1100 h Sekban-bash*. Tue pasë kundërshtue (1688) u emënue Allaj Beg i krahut të ekspeditën e Vjenës, u qit në pension. majtë e mbrapa mytesarrif i Allaxha Por u mor prap në shërbim me Hisarit; mbrapa, pa kalue dhe një ndërmjetsime në Kandjes. Megjithse vjetë, u gradue Bejlerbej i Rumelisë. ishte i ndaluem shitja e drithit ndër Mustafa Pasha, u pa se po i çmohet vende armike, iu shiti Gjenevizvet shërbimi vendosi m’u sakrifikue tue 40.000 akë grunë nga një flori (s’dihet dhanë ma në fund jetën në luftë në sa ish vlefta e kësaj monedhe-J.T.) vitin 1102 h (1690). aken. Sulltani i irrituar nga kjo vepër e tij, dha urdhën të vritej, dhe u vra. Koxha Halil Pasha: Një kohë të gjatë qe komandant i ushtrivet *Sekbanbash-i ishte një në Bosnje. Mandej Bejlerbej i garnizon ushtarak i lidhur me Tarabullus Shamit, serasqer i Moresë korpusin e jeniçerëve. Në rastet kur me rang vezirnije, serdar në Hungari komandanti i jeniçerëve nuk ndodhej në luftën kundra Austrisë në vitin në Stamboll, ai ishte i ngarkuar me 1102 h (1690). Së dytit herë prapa detyrën e mbrojtjes së qytetit. serasqer në More, ku qëndroi 4 vjet e mandej doli në pensjon nga shkaku El’Haxhi Zulfikar Pasha: Në i moshës së kalueme. Pa kalue dhe vitin 1080 h (1669) Kull`Ket’huda, shumë kohë në pension vdiq. në vitin 1085 h (1674) sekbanbash, ku qëndroi 9 vjet. Në vitin 1094 h (1682) u gradue aga i jeniçerëvet.

86 Histori

Abdurrahman Pasha: Hyni h (1694) mytesarif në Ohër, në vitin i ri n’ushtri t’jeniçerëvet dhe në 1107 (1695) në Elbasan e në 1112 h vitin 1079 h (1668) u emënue aga (1700) në Delvinë. i kësaj ushtrie. Megjithse disiplina ishte prishun në këtë ushtri, Ejup Pasha: E para nënpunsi Abduhrrahman Pasha kreu me e tij Ket’huda pranë Koxha Halil sukses detyrën e tij dhe si shpërblim Pashës, mbrapa me ndërmjetësi të në krye të gjashtë vjetëve si aga i zotënisë (të padronit) të tij u emënue Jeniçerëvet, u emënue vali i Bagdatit Kapëxhë-Bash. Mandej Mirmiranë, tue iu pasë qenë dhanë dhe grada serasqer në More me gradë vezirnije e vezirnisë. Prej këtu u transferue e vali në Selanik. Mbas dy vjetësh në një detyrë ma me rëndësi, vali i vali në Anadoll e prej këtu në Konjë. Misirit në vitin 1087 h (1676) e në Vdiq në vitin 1113 h (1701-1702) tue vitin 1092 h (1681) u transferue vali qenë në këtë vend. Qe trim e i zoti në Bosnje. Abduhrraman Pasha, në në punë. za për trimni, u emënue ma mbrapa rojtar (komandant garnizoni) në Bektash Mehmed Pasha: Kamenicë, mbas dy vjetësh vali në Si hyri në shërbim të shtetit, u Budin, kryeqendër e Hungarisë, vali fut në rradhë të ylemavet, dhe u në Halep, tue pasë dhe gradën e dallue sidomos në shërbimet që serdarit të Hungarisë, në vitin 1097 h bani n’anë të Bosnjes. Përherë u (1685) për së dytit herë vali i Budinit ndodh ndër kufij dhe mori pjesë ku edhe u vra në vitin 1098 h (1686). personalisht ndër të ndeshuna (luftime) që vazhdojshin pa pushim Sulejman Pasha: Qe emënue dhe gjithmonë, me pjesmarrjen e tij bej i vilajetit, e mandej rend mbas luftimet përfundojshin me fitim për rendi mytesarif në Shkodër, osmanllijtë. Kudo i kishte sigurue në Ersekë, në Delvinë dhe në vehtes nderim, kështu që, ma në Elbasan. Kudo u tregue besnik dhe fund, Stambolli dëshroi t’a gradonte i zellshëm, deri sa, në vitin 1107 h dhe prandaj u thirr në kryeqytet (1695) u emënue vali i Rumelisë me dhe u emënue rojtar (komandant gradë vezirnije, mandej komandant garnizoni) në Jallovë ku ndei disa garnizoni në Tamishvar e në Nish. vjet e mandej u gradue vali në Janinë I qitun në pension nga mosha e në vitin 1108 h (1696). Mbas një viti kalueme, vdiq mbas dy vjetësh. mori pjesë në lufte të Sitnes ku edhe u vra në vitin 1109 h (1697). Qe trim Adem Pasha: U emënue e njëkohësisht dashamirës i shtetit. Sevendatë-Bashbogu (komandant i rojës së shtigjevet-J.T.), në vitin 1106

87 Histori

Bejli Hysejn Pasha: Hyni në të mëdha. Qe muhafëz (rojtar) në pallat perandorak dhe direkt në Vlonë dhe Mirmiranë dhe ma në shërbim të sulltanit. Pak më vonë u fund u vra në luftë të Seutenës (?) në emënue Kahvexhi-bash, por dëshira vitin 1109 h (1697). e tij qe me i shërbye mbretnisë ndër fusha lufte. Kështu gjeti rastin me Xhafer Pasha: Pinjoll i një i marrë pëlqimin sulltanit, i cili e familje të njohun e fisnike mori pjesë emënoi aga (komandant) i kavalerisë si vullnetar ndër shumë lufta kur erdhi në vitin 1090 h (1679). Mbrapa, në moshë me kapë pushkën. Kudo u në vitin 1098 h (1686) Bejlerbej i dallue për trimninë e tij, e cila i siguroi Tarabullus Shamit, në vitin 1100 h një famë sa që si shpërblim iu dha (1688) mytesarrif në Qengri, në vitin mutesarriflliku i Vlonës me gradën 1102 h (1690) Bejlerbej i Shehrizarit. Mirmiranë. Si në luftë u tregue i zoti Vdiq në vitin 1106 h (1694). Qe dhe n’administratë, kështu u emënue shum zemrak, prandaj kur e deshti me gradën Bejlerbej i Rumelisë në nevoja me punue me egërsi ia doli vitin 1102 h (1690). Mbas një viti u qëllimit e humbi aty ku duhej butësi dërgue në sanxhak të Qastendilit, ku e xhentilesë. Ky karakter i tij rridhte qëndroi pesë vjet e mandej iu dha nga injoranca që kishte. valilleku i Rumelisë në vitin 1108 h (1696). Në vitin 1109 h (1697) u vra Kapllan Mehmed Pasha: në luftë. I njohun për trimninë e tij të jashtëzakonshme, të cilën e provoi El’Haxhi Ali Pasha: Ndër ma në fund tue dhanë jetën, dinjitarët më në za. Për zellë e trimni Kapllan Mehmed Pasha qe i klasës të tregueme, si pat hye në radhë të së pasanikëvet e të fisnikëvet që dinjitarëvet qe emënue mytesarrif thirreshin “ajanë” (notabël). Ishte i Hersekës. Në vitin 1105 h (1693) një sistem që kishte provue shteti ra rob në luftë, por mandej i liruem osman me marrë në shërbim në vitin 1114 h (1702) u emërue persona të tillë, të cilëve iu ishte mytesarrif në Karasi, mandej në provue besniknija. Ky sistem i solli Qastendil, mbrapa vali në Nigebollu të mira dhe të liga perandorisë, sepse (Nikopolis) e ma në fund rojtar shpesh njerzit e arrijtun me pasë n’Ajne Bahti (Sepanti) në vitin 1123 influencë nga përkrahja që kishin e h (1711) del në pension dhe pa përdorën këtë influencë në dobi të kalue shumë kohë vdes në Midili tyne e në dam të perandorisë. Por (Mitelenë). Kapllan Mehmed Pasha qe ndër ato që i përkitëshin kategorisë së parë, kështu i bani perandorisë shërbime

88 Histori

Osman Pasha: Ardhun në ku dhe vdiq. Megjithse jo aq i zoti moshë të re në Stamboll u fut n’Oxhak në punë shtetnore, prap iu doli me të Jeniçerëvet, dhe dalëkadalë tue sukses shumë punëvet që ia mori iu çmue zelli e besnikërija iu dha mendja se i kryente. grada e Zagarxhi-bashit, mandej në vitin 1114 h (1702) Kull’Ket`huda Ebu Beqir Pasha (Deli- i e pa kalue një vjet aga i jeniçerëvet marri-J.T.): I ardhun në moshë të mbrapa, tue iu njoftë zotësia e urtësia re në Stamboll, hyni n’Oxhak të iu dha grada e vezirnisë. U emënue Jeniçerëvet dhe shkallë shkallë, por vali në Sham, tue pasë në ngarkim me kadalë u ba Kull’Ket’huda. Mbas dhe imaretin e Haxh’xhit. U pushue një kohe që u pushue, u muer prap prej këtu dhe qëndroi në pushim në në shërbim dhe u emënue Sekban- Tarabullus Sham 7-8 vjet, mandej u bash në vitin 1123 h (1711), e mbas emënue vali i Anadollit. Mbas një dy vjetësh aga i Jeniçerëvet. Tue vjet shërbim u pushue prej këtu e, tue qenë fort idhnak punonte në krye qenë në moshë të kalueme, u nxorr të vet e kjo natyrë e tij i shkaktoi që në pension me dëshirë të tij. Banoi në të mos mbahej në detyrë si aga, dhe Bursa ku dhe vdiq. Ishte i zoti ndër në krye të katër muajvet u dërgue në punë shtetrore, puntorë dhe besnik. Qastendil si Mirmiranë e mbas një Dy herë që u pushue, nuk erdhi në viti në sanxhak të Qelisit e mbrapa kryeqytet, por preferoi me banue në në Billiqe, ku dhe vdiq i vram në vitin provincë, pse e shihte se në Stamboll 1127 h (1715). Për trim e guximtarë jeta e tij ishte në rrezik, nga shkaku se kish shokun; por tue qenë i rreptë se nuk u vinte veshin urdhnavet të në punë shtetnore, filluen bota t’a Stambollës që iu dukshin pa vend. quejnë me mbiemnin “i çmendun”.

Ibrahim Pasha: I përkrahun Hasan Pasha: Është djali i prej patriotit të tij Dalltaban Mustafa Mustafa bej Matjanit. Tue pasë Pashës që qe kryeministër, arriti banue qysh i vogël n`Ejub (asht një m’u ba Ket’huda i tij. Një kohë ra lagje në Stamboll-J.T.), u thir Ejubli. në disgrace bashkë me patronin Në fillim, nën hije të Kara Mustafa e tij, por tue u reabilitue ma vonë, Pashës nga i cili përkrahej arrijti u ba Silahdar aga e në pak kohë t’emënohet aga i Enderunit, prej aga i Spahivet. Mbrapa Bejlerbej i ku u fut në Saraj si Çakëxhi-bash i Selanikut e mandej i Sajdas në vitin Miri-alem tue u qitë në pensjon në 1119 h (1707). Në vitin 1122 h (1710) vitin 1105 h (1693). Në hypjen në u pushue, e mbas pesë vjetëvet që fron të sulltan Mustafajt II u emënue ndej i pushuem, në vitin 1127 h Ket’huda i Kapëxhivet me gradë (1715) u emënue vali në Shehri’Zor, “Rumeli pajesi”. Në vitin 1109 h

89 Histori (1697) vali në Bosnje e mbrapa në një vend në një tjetër, por këto Baba Dag. Mandej në vitin 1110 h transferime nuk ngjajtën për ndonjë (1698) muhafiz n’Edrene, prej këtu ankim që bahej kundra tij, por për vali në Halep, mbas një viti në Reka, kundra sepse qeveria shihte nevojën në vitin 1113 h (1701) serasqer në m’e çue aty ku randësia e punës Bagdat, mbas një kohe të Dijarbakër, paraqitej ma imperative. Krushqia në Shehrizor, në Bagdat vali, ma që bani me sulltanin asht prova e vonë në Kastamonu dhe prap në çmimit të meritavet të tij të ndrituna. vitin 1116 h (1704) vali në Bagdat. Por dhe mbas kësaj krushqie, ai prap Kjo nëpunësi në të cilën qëndroi u shpue nga një vend në tjetrin, deri njëzet vjetë i siguroi Hasan Pashës sa në vitin vitin 1128 h (1715) vdiq një emën e një famë të përjetshme; në Sivas ku kishte nëpunsinë ma të sepse tue shtrue në një anë beduinët, mbrame si vali. Rexhep Pasha qe një n’anë tjetër u muer me rivendosjen e personalitet bujar, drejtonjës, i matun qetësisë dhe për hirë të kësaj qetësie e trim e sidomos, gja që në kohë të e shpjen vendin prej lumtënije tij shihej rrallë, mprojtës i rajes (raje në lumtuni. Sidomos pushtimi i ka dy kuptime, edhe i krishtenë Qermanshkakut ia dyfishoi famën. dhe shtetas-J.T.). Sa qe gjallë emni Vdiq në Bagdat në vitin 1136 h e fama e tij u përhapën n’Anadollë, (1723), tue ba me qa të madh e të bile në të tanë perandorinë sa që vogël përpara kësaj tragjedie. La kushdo u përul përpara kësaj figure shumë vepra bamirsie. të nderueme.

Rexhep Pasha: Ardhë i ri në Kurd Mehmed Pasha: Si fitoi Stamboll, u fut në saraj perandorak famë në vend të vet (Shqipni-J.T.) dhe i zgjuet për natyrë, përparoi deri si serqerde (ka dy kuptime: shef i sa arrijti m’u ba Ket’huda i visarit një bande dhe komandant trupash perandorak. Por sa i siguroi vehtes të parregullta-J.T.) u bashkue si në këtë mënyrë një pozitë të naltë në vullnetar me ushtrinë perandorake mes të personaliteteve t’Endurunit në ekspeditën kundra Austrisë e (të Sarajit), dëshroi të ketë një Gjermanisë dhe u gjykue tue pasë shërbim ndër provincë, dëshirë e cila korrë gjithëkohë suksese sikurse do iu muer parasysh, tue u emënue vali të shërbente në këtë luftë e ashtu i Dijarbakërit me rangun e vezirnisë dhe mbrapa, iu dha nga qeveria në vitin 1119 h (1707). Si ndej këtu grada e Mirmiranllëkut, bashkë me tri vjet, në vitin 1122 h (1710) u ba arpallëkun e sanxhakut të Bouzokut. vali i Vanit, në vitin 1123 h (1711) i Mbrapa iu dha sanxhaku i Manisës Sivasit e në 1124 h (1712) i Trabzonit. në vitin 1115 h (1703) e mbas katër Një mend u transferue shpesh nga vjetëvet që qëndroi në këtë vend, për

90 Histori suksese që korri edhe ndër punët (Meke) si Surre-Emiri (asht person t’administratës ashtu si në luftë, u që dërgohej në çdo vjet prej sulltanit emënue në sanxhak të Akshehirit me dhurata në Meke, për ata që i ngarkuem edhe me dalë në luftë shërbejshin në varrin e profetit-J.T.) 1123 h (1711). Në vitin 1127 h dhe më këtë mision e shoqëroi edhe (1715) muhafis i Shkodrës dhe i Ahmed Pasha. Hasan aga vdiq në Ulqinit. Në këtë funksion të fundit Meke e Ahmed Pasha i dëshpruem u emënue për ma tepër dhe Bash- u kthye në Stamboll (në këtë kohe ky Bug (titull komandam-J.T.). Tue pasë qe i ri e titullin Pashë e mori vonë- fitue në këtë kohë një luftë kundra J.T.); e me ndërmjetësi të një miku Venedikut. Sulltani çfaqi në një anë u emënue nëpunës finance në Sakëz. kënaqsinë e tij të jashtëzakonshme Në vitin 1143 h (1730) me këtë cilësi ndaj tij dhe n’anë tjetër e dërgoi në u transferue në More e në vitin luftë që u hap kundra Iranit. Dhe këtu 1144 h (1731), kryetarë i bashkisë së si gjetiu, i siguroi vehtes suksese dhe Stambollit, mandej Mutbah-Emini ma në fund, në vitin 1138 h (1725), (shef i kuzhinavet-J.T.) e Shiir-Emin u emënue mytesarif i Dukagjinit. U (shef i drithnavet-J.T.). Në vitin dallue si me trimni ashtu dhe me zell 1148 h (1735) u ba Ruznamexhi e besnikri. (nëpunës që mbante shënim hyrjet dhe daljet e financës-J.T.), mbas një Ahmed Pasha (Dervishi): kohe që u largue prej këndej, prap Është agë e parësi e Shqipnisë dhe u suell në këtë post në vitin 1154 h tue pasë shërbye e tue pasë tregue (1741). Mbas tri vjetëvet u emënue zellë ndër lufta të ndryshme, si Defterdar (financier-J.T.) i ushtrisë shpërblim iu dha grada e mirmiranit së Korsit. Në vitin 1159 h (1746) dhe u emënue në vitin 1157 h (1744) prap Ruznamexhi. Po në këtë vit mytesarrif i Prizrenit e mbas një vjeti me gradë vezirnije u emënue vali në i Dukagjinit. Vdiq në këtë vend. Sivas dhe u dërgue edhe në Iran, me funksion të shtuem, si ambasador. Ahmed Pasha: I biri i Sadik Në të kthyem prej këndej, në vitin agës, ajanë i Kosturit të sanxhakut 1161 h (1748), u ba vali në Bagdat e të Korçës. Në moshë të re, në vitin mbas një pushimi të shkurtër vali në 1114 h (1702) erdhi në Stamboll ku Marash. Vdiq këtu në vitin 1162 h studioi me ndërmjetësinë e Hasan (1749). Qe njeri i urtë dhe bamirës, agës, nga akrabat e tij. Hasan agaj, në cilësi kjo që e provoi me ndërtim vitin 1126 h (1714) shkoi në Hixhaz çezmesh, etj.

91 Gjeografi

Kontributi i El-Khvarizmit dhe Ibn Fadlanit në zhvillimin e shkencës së gjeografisë

M.sc. Artan S. Mehmeti, Prizren, Kosovë

Abstrakt U lind në rajonin persian të quajtur Chorasmia. Në këtë kohë ky rajon i takon Uzbekistanit. El-Khvarizmi ishte një matematikan, astronom, astrolog, gjeograf, etj. Si shkencëtar u rrit në kohën kur punoi në Shtëpinë e Urtësisë në Bagdad. Kjo shtëpi ishte një qendër shkencore e cila merrej me përkthimet dhe hulumtimet e teorive shkencore dhe filozofike, e në veçanti të atyre greke. Në këtë qendër, gjithashtu, kryheshin hulumtime në fushat e ndryshme shkencore dhe fetare, si dhe mbahej mësim për studentet e rinj. Kontributi i El-Khvarizmit, në fushën e gjeografisë së mesjetës ishte i madh. Ai i korrigjoi dhe i sistematizoi hulumtimet e Ptolomeut, duke i përdorur rezultatet e gjetura gjatë hulumtimeve të tij. Ibn Fadlan lindi në vitin 877. Ai ishte një udhëtar i shekullit të X – të, i cili ishte dërguar si sekretar i ambasadës së Kalifatit të Abasidëve nga Bagdadi në Mbretërinë e Vollgës Bullgare. Ai është i njohur edhe si shkrimtar, historian, udhëtar dhe gjeograf.

Muhammad bin Musa el- ishte një matematikan, astronom, astrolog, Khvarizmi (780 – 850) gjeograf, etj. Si shkencëtar u rrit në kohën lind në rajonin persian kur punoi në Shtëpinë e Urtësisë të quajtur Chorasmia. në Bagdad. Kjo shtëpi ishte një UNë këtë kohë ky rajon qendër shkencore e cila merrej i takon Uzbekistanit. El-Khvarizmi 92 Gjeografi me përkthimet dhe hulumtimet e Ai tregon edhe disa karakteristika teorive shkencore dhe filozofike, gjeografike të këtyre qyteteve. Një e në veçanti të atyre greke. Në dorëshkrim i këtij teksti edhe sot këtë qendër, gjithashtu, kryheshin ekziston, por fatkeqësisht hartat nuk hulumtime në fushat e ndryshme janë ruajtur. Shkencëtarët e kohëve shkencore dhe fetare, si dhe mbahej moderne arritën që t’i ripunojnë këto harta duke u bazuar nga përshkrimet e mësim për studentet e rinj. dhëna nga el-Khvarizmi. Në shtesën e përmbledhjeve të rëndësishme rreth astronomisë, ai shkruan një libër rreth tabelave astronomike. “Kuarizmit Zij al-Sindhind” është një libër tjetër i tij, që ka të bëjë me vëzhgimet astronomike. Këtë libër el-Khvarizmi e ndan në rreth 37 kapituj. Në këtë libër ai pasqyron përllogaritjet rreth kalendarit, si dhe përllogaritjet që ka bërë në fushën e astronomisë. Në këtë libër El- Khvarizmi, gjithashtu pasqyron 116 tabela me të dhëna kalendarike, astronomike, astrologjie, si dhe një tabelë me vlera sine. Ky libër është i Figura 1. El-Khvarizmi. pari libër nga një autor mysliman që bazohet në metodat e vëzhgimeve Kontributi i El-Khvarizmit, në astronomike indiane, e njohur si fushën e gjeografisë së mesjetës ishte Sindhind, i cili përmban tabela i madh. Ai i korrigjoi dhe i sistematizoi rreth lëvizjeve të Diellit, Hënës dhe hulumtimet e Ptolomeut, duke i pesë planetëve të njohur deri më përdorur rezultatet e gjetura gjatë tani. Deri në këtë kohë astronomët hulumtimeve të tij. Këto hulumtime i myslimanë, kishin adaptuar një qasje botoi në librin me titull “Kitab Surat kërkimore kryesisht të bazuar në el-Ard”. Ky libër ndryshe njihet edhe vëzhgimet në terren, si dhe bënë si Gjeografia e el-Khvarizmit. Në përkthimin e veprave të autorëve këtë libër, Ai formulon një listë prej tjerë jo myslimanë, që të fitojnë sa 2.402 qytetesh, duke iu shtuar edhe më shumë njohur. Pas kësaj, ata vetë koordinatat gjeografike për secilin zbuluan njohuri të reja dhe shkruan qytet. Pas një hyrje të përgjithshme, libra për këto njohuri.

93 Gjeografi instrument tjetër i zbuluar nga El- Khvarizmi në shekullin e IX – të në Bagdad. Edhe ky instrument përdoret për të përcaktuar kohën, si dhe kohët e namazit, i cili mund të përdoret në çdo kohë, në të gjitha pjesët e Tokës. Gjithashtu ky instrument shërben edhe për hulumtime trigonometrike dhe astronomike. El-Khvarizmi shkroi dy libra mbi përdorimin dhe ndërtimin e astrolabes. Kontributet e tjetra të dhëna zhvillimit të shkencës janë rezultatet origjinale të hulumtimeve të kryera nga ai vetë. Përpunimi dhe përmirësimi i njohurive greke, indiane dhe burimeve Figura 2. Quadrant – i, instrument i të tjera shkencore në fushat e ndryshme përdorur për përcaktimin e kohës, si si: gjeografi, matematikë, astrologji dhe kohëve të namazit. dhe astronomi. Udhëhoqi punën e 70 gjeografëve, të cilët krijuan një hartë El-Khvarizmi bëri disa përmirësime për botën e njohur deri në atë kohë. të rëndësishme si në aspektin teorik, El-Khvarizmi, korrigjoi ashtu edhe në atë praktik në ndërtimin mbivlerësimin e madh të bërë nga e “sundials – orës diellore”, të cilën e Ptolemeu për gjatësinë e Detit Mesdhe trashëgoi nga paraardhësit e tij indianë të matur nga ishujt Kanaire e deri në dhe helenë. Ai formuloi disa tabela, brigjet lindore të Mesdheut. Ptolomeu të cilat ndihmuan në shkurtimin e e mbivlerëson atë në 62 shkallë, ndërsa kohës së nevojshme për llogaritjet el-Khvarizmi, këtë gjatësi e vlerëson specifike të kryera përmes “sundials më saktë në rreth 52 shkallë. Ai – orës diellore”. Gjithashtu zbuloi përshkruan edhe Oqeanin Atlantik dhe orën diellore, e cila më pas u përhap atë Indian si organe të hapura të ujit dhe u bë një orë ndërkombëtare, dhe jo tokë e bllokuar nga deti ashtu duke e vendosur pothuajse në të siç i përshkruan Ptolomeu. Meridiani gjithë pjesët e Tokës. Nga ajo kohë kryesor sipas el-Khvarizmit ishte në kjo orë është vendosur nëpër xhami ishujt Fortunate, rreth 10 shkallë në për të përcaktuar kohën, si dhe kohët lindje të meridianit të përdorur nga e namazit. Quadrant-i, është një Marinus dhe Ptolemeu. Shumica e 94 Gjeografi hulumtuesve mesjetarë myslimanë Ibn Fadlan më shumë është kanë vazhduar ta përdorin si meridian i njohur për librin e tij, i cili ka të kryesor meridianin e el-Khvarizmit. bëjë me përshkrimin e vikingëve të Vollgës, ku në një rast ka qenë dëshmitar okular i ritualit të varrosjes me anë të anijes. Përveç përshkrimeve për vikingët, Ai ka bërë përshkrime edhe për popuj tjerë të ndryshëm, e veçanërisht për popujt turq si: Oghuzes, Pechenegs, Bashkirs dhe Kha-zars. Për një kohë të gjatë, është njohur një version jo i plotë rreth veprës së tij, siç përshkruhet Figura 3. Harta e Botës e punuar nga në fjalorin gjeografik të Jakutit (në el-Khvarizmi. kapitujt Atil, Bashgird, Bulghar, Khazar, Khwarizm, Rus), botuar më Ahmad bin Fadlan (877 – 960) 1823 nga Christian Martin Frähn. Vetëm në vitin 1923 është zbuluar U lind në vitin 877. Ibn Fadlan ishte një dorëshkrim nga dijetari turk me një udhëtar i shekullit të X – të, i cili ishte origjinë Bashkire i quajtur Zeki Validi dërguar si sekretar i ambasadës së Kalifatit Togan, në Kuds Muzeun Astanë, që të Abasidëve nga Bagdadi në Mbretërinë e ndodhet në qytetin Mashhad në Iran. Vollgës Bullgare. Ai është i njohur edhe si Ky dorëshkrim (Razawi Library MS shkrimtar, historian, udhëtar dhe gjeograf. 5229), i cili daton nga shekulli i XIII – të, përbëhet nga 420 faqe (210 folia), dhe përveç përshkimeve të tjera gjeografike, ai përmban një version të plotë të tekstit të shkruar nga Ibn Fadlan (faqe 420 – 390). Fragmente të tjera të ruajtura e që nuk figurojnë në MS 5229, janë cituar në veprën e gjeografit persian të shekullit XVI të quajtur Amin Razi në veprën e tij më titull “Haft Iqlim”. Ibn Fadlani nuk ka qenë gjeograf dhe kjo shpjegon mungesën e përshkrimeve gjeografike në Figura 4. Ibn Fadlan. vëzhgimet e tij, si dhe mungesën e

95 Gjeografi gjatësisë dhe gjerësisë gjeografike, sekretar i ambasadës. Pasi arriti megjithatë, ai kishte parasysh në qytetin Bolgar, Ibn Fadlani gjatësinë ekstreme të natës gjatë shkoi edhe në qytetin Wisu, ku në dimrit dhe gjatësinë e ditës në verë, vëzhgimet e tij, ai shënoi tregtinë që një fakt ky që e bënte llogaritjen e bëhej në mes bullgarëve dhe fiseve kohëve të namazit shumë të vështirë. lokale finnc. Një pjesë e rëndësishme Vëzhgimet e ekspeditës ishin shkruar e të dhënave të Ibn Fadlanit i si një raport për el-Muktedirin. dedikohen përshkrimit të njerëzve të Raporti ishte konciz, i saktë dhe quajtur rus ose russyyan. plotë fakte, por ka më shumë se Studimet e shumta të cilat u kaq, ajo rrjedh si një histori e gjallë. bënë për identifikimin e rusëve ose Vërtetuesi i ekspeditës se tij ka thënë varangias, mundësuan që të kuptohet për të: “Ai nuk largohet nga stili prej se të dhënat e Ibn Fadlanit të jenë një autori, dhe nuk është i afërt me ndër shënimet më të hershme rreth traditat e gjeografëve.” vikingëve. Në shënimet e tij, ruset u Një nga përshkrimet më të shfaqën si tregtarë që dyqanet e tyre hershme i detajuar për vikingët është i vendosnin afër lumenjve të kampit gjetur në shënimet e Ibn Fadlanit, Bolgar. Ai ata i ka përshkruar si të cilat i shkroi pas udhëtimit të tij më trup të gjatë si pema e palmës, në Evropën Veriore. Në vitin 921 me flokë bionde dhe lëkurë të shkrimtari dhe udhëtari i njohur kuqërremtë. Ata janë me tatuazhe mysliman Ibn Fadlan ishte dërguar me figura të thonjve me ngjyrë blu si sekretar i ambasadës së Kalifatit të errët apo jeshile të errët, struktura të Abasidëve nga Bagdadi në peme, apo figura të tjera, ku të Mbretërinë e Vollgës Bullgare, që gjithë burrat janë të armatosur me shtrihej nga Deti i Zi deri në Detin sëpata dhe thika (shpata) të gjata. Kaspik. Edhe pse misioni i tij ishte Higjienën e ruseve Ibn Fadlanit për të mbledhur të holla për të e përshkruan si të neveritshme ndërtuar një kështjellë, ai në këtë (gjithashtu ai vuri në dukje që ata vend bëri përshkrimin e takimit të tij krihnin flokët e tyre çdo ditë), si dhe me një grup tregtarësh nga veriu. ata i konsideron si vulgarë dhe pa Ibn Fadlani i Rus ose Russyyan përvojë. Këto përshkrime të tij ranë Ai ishte një shkrimtar arab i në kundërshtim me ato të udhëtarit shekullit të X, i cili shkroi të gjitha persian Ibn Rustah. Ai gjithashtu shënimet të cilat i mblodhi gjatë përshkruan në detaje funeralin e një udhëtimeve të tij në kohën sa ishte udhëheqësi të tyre (anijen e varrimit

96 Gjeografi përfshirë sakrificën njerëzore). Disa Pas rikthimit të tij në Bagdad, studiues besojnë se ajo u zhvillua në ai e shkroi relacionin e udhëtimit kompleksin modern Balymer. Ibn të tij. Pjesa përfundimtare që më sa Fadlan në përshkrimet e tij vikingët i duket tregon kthimin e tij, si dhe quajti “fëlliqësira e krijesave të Zotit” jetën e tij të më vonshme është me një bukuri akoma më të bukur humbur, por fragmentet që kanë fizike që kurrë nuk i kishte parë “të mbijetuar i bëjnë informacionet më gjatë si një palmë e vjetër, biond dhe të jashtëzakonshme dhe disa herë faqekuq”, ishte një nga paragrafët e më tërheqës për tu lexuar. shënuar në shënimet e tij.

LITERATURA

M.sc. Artan S. Mehmeti, Të kërkuarit e diturisë sipas Islamit, EDUKATA ISLAME nr. 107, Prishtinë 2014, Dr W. Hazmy C.H. Dr Zainurashid Z. Dr Hussaini R., BIOGRAPHY Muslim Scholars and Scientists, Published by: Islamic Medical Association of Malaysia N. Sembilan, (http://www.social-sciences-and-humanities.com/ PDF/Biographies-of-Muslim-Scholars-and-Scientists.pdf), Dr. Muhammad Adil Afridi, CONTRIBUTION OF MUSLIM SCIENTISTS TO THE WORLD: AN OVERVIEW OF SOME SELECTED FIELDS (http://irep.iium.edu.my/8415/1/Contribution_of_Muslim_Scholars_ to_the_world.pdf), https://www.en.wikipedia.org/wiki/List_of_Muslim_geographers, https://it.wikipedia.org/wiki/Ahmad_ibn_Fadlan, http://www.muslimheritage.com/article/ahmad-ibn-fadhlan-northern- europe-survey-his-account-russian-vikings-10th-century, http://www.alrahalah.com/2010/09/ahmad-ibn-fadlan/, https://en.wikipedia.org/wiki/Muhammad_ibn_Musa_al-Khwarizmi, http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/history/Biographies/Al- Khwarizmi.html,

97 Gjuhë-letërsi

Poemë satirike, që lexohet për vlerat semantike, gjuhësore e stilistike, artistike e letrare

Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi Universiteti Bedër

Abstrakt Kohët e fundit, si pasojë e hulumtimit profesional, u zbulua në Arkivin e Shtetit në Tiranë një poemë tjetër satirike e publicistit tiranas Hafiz Ibrahim Dalliu. Poeti i shquar i viteve ‘30, po i ofrohet lexuesit bashkëkohor, falë interesimit të studiuesit Dr. Genti Kruja, sepse komunikimi me autorin kishte mehur, për arsye jashtëletrare, pas përfundimit të Luftës II Botërore. Poema e shkruar në vitin 1922 (?) titullohet “Nji andërr e ime”. Poema satirike e Hafiz Ibrahim Dalliut (1878-1952) ka gjithsej 681 vargje, të shkruara njëshkolonë, me strofa treshe por të pandara. Tercina është e pandarë nga njëshkolona, me varg dhjetërrokësh, me rimë të përputhur AA për dy vargjet e fillimit, kurse vargu i tretë B, që është tetërrokësh, rimon me vargun e tretë B të tercinës që vjen pas e kështu në vijim. Daktilografimi është realizuar në 16 fletë me shkronjën “e” në vend të shkronjës “ë”, por sidomos mangësitë në vendosjen e shenjave të pikësimit, si dhe cilësia e dobët e daktilografimit paraqet vështirësi në leximin e origjinalit, por jo në vlerësimin e veprës. Objekt i metodës filologjike do të jetë zbulimi i vlerave gjuhësore, që realizojnë komunikimin kontekstual dhe lokal dhe si dokumentim real i ekstremizmit gjuhësor që zuri fill ato kohë.

Fjalët kyçe: semantika, stilistika, gjuha e mjedisit, gnomika, diskursi komik 98 Gjuhë-letërsi

Hyrje i shërben zhvillimit dhe përparimit. hqipërinë e bënë entitet E kthyer në fjalë kyç në ligjërimin letrat, por menjëherë e kohës, sipas Lumo Skendos, ajo Spas themelimit të kishte zënë vendin e kryefjalës: shtetit të lashtë shqiptar, u dukën zbrazëtitë humane dhe veçmas ato “P.S. Fjala më e përdorur shumë profesionale të banorëve të tij. Më e në gjuhët tënë është para dukshme ishte kjo në administratën Cilësit e inteligjencëse, të shtetërore. Sa herë i kthehesh kësaj karakterit, zotësinë, diturinë, s’e zënë periudhe kohore, të dalin parasysh ngoje figurat e shquara kombëtare që Do të them se, mbase i vetëmi guxuan dhe tërtherën (fjalë e vënt në botë ku paraja s’bën para, krijuar nga Naum Veqilharxhi për është Shqipërija.” të zëvendësuar huazimin sakrificë, R. O.) veten për të vënë themelet Mungesa e motivimit dhe e shtetit. Një pjesë e madhe e tyre mosvendosja e rregullave të tregut u kthyen nga Perandoria e sëmurë, të lirë, shto mungesën e rendit dhe ndaj më tej të shkon në mendje edhe të qetësisë, si dhe të një tradite se cilat ishin profesionet e shtetarëve pluraliste, jo vetëm që nuk po nistorë, cilësia e arsimimit të tyre. ndihte në zgjidhjen e problemeve, Të mësuar të drejtoheshin nga të përkundrazi. tjerë për periudha kohe të gjata, administrata shqiptare u vu në sprova Kleriku dhe publicisti të shumta. Idealistët e ardhur, që iu shtuan nëpunësve vendas, për të Vepra e parë e botuar nga ky kthyer ëndrrën në realitet, filluan të autor titullohet “Grenxat e kuqe të shfaqnin zhgënjimet e para. Shoqëria Tiranës”, poemë satirike në vargje, shqiptare, sidomos shtresa e ulët 1915, për të vijuar një heshtje edhe ajo e mesme, prirej nga interesa disavjeçare, që domosdoshmërisht kryesisht materiale, duke dëshmuar ka lidhje me luftërat ballkanike, mungesën e një formimi të mirëfilltë Luftën e Parë Botërore dhe pasojat dhe të plotë. Interesi material, paraja e tyre, që përfshinë Shqipërinë ishte kthyer jo vetëm në mjet për të dhe veçmas Tiranën, ku jetonte, jetuar, por në synim, duke lënë në punonte dhe publikonte autori. hije tiparet e tjera të nevojshme, pa Kongresi i Lushnjës, 1920, duket të cilat nuk mund të mbahej shteti filloi zgjidhjen institucionale të dhe jo më të rritej cilësisht. Kur problemeve të rënda. Nis themelimi kthehet në mani, ky mjet shkëmbimi i shtetit modern shqiptar, që duhej t’i i nevojshëm zhvlerësohet, sepse nuk shërbente shqiptarit, i cili në kushtet

99 Gjuhë-letërsi e reja rrekej të krijonte ndërgjegjen të sedrës kombëtare që po kalonte kombëtare. I bindur se edukimi fetar natyrshëm gjatë kësaj periudhe në i shërbente edhe forcimit të identitetit ndërgjegjen kombëtare, i dha forcën kombëtar, H. Ibrahim Dalliu u kthehet e duhur të dalë para lexuesit të etur botimeve të shumta. Emri i tij shfaqet për këtë lloj problematike me botimin në kapakët e librave botuar në vitin “Patriotizma në Tiranë”, 1930. 1921: “Texhvidi (Rregullat e leximit të Krijimi nga ky dëshmitar okular, Kuranit)”, “Ilmihali (Mësime të Fesë është njëherazi një fakt me vlerë që Islame)”, “Dhanti e Ramazanit”, vepër zgjon ide të fuqishme. Në kontekstin që u ribotua dhe “Ajka e kuptimeve të kulturor dhe socio-politik të kohës Kur’ani Qerimit” (u botuan vetëm 7 lexuesi shqiptar kishte në dorë dhe xhuze, duke pritur botimin e veprës po e shijonte pamfletin e Hafiz Ali së plotë). Faktet flasin që ai vijon të Korçës, Tiranë, 1925, “Bolshevizma punojë e publikojë intensivisht në të a çkatërrimi i njerëzimit”. Me fakte dyja lëmitë, ku kishte mundësi më të tronditëse Korça analizoi gjëmën që dukshme. do t’i shkaktonte botës zbatimi në Në vitin 1922 i kthehet përsëri jetën shtetërore dhe atë shoqërore i krijimtarisë artistike të mirëfilltë, ideologjisë komuniste, duke e parë të duke i dhënë publikut poemën pamundur realizimin e tij në Shqipëri. satirike “Dokrrat e Hinit”. Dëmtimin Bashkë me të lexuesi shqiptar kishte e identitetit kombëtar ai e shihte përpara idetë e Branko Merxhanit mbi edhe në përdorimin vend e pavend neo-shqiptarismën, të shfaqura qysh të huazimeve dhe për këtë ai në vitin 1929 te gazeta “Demokratia”, qesëndiste njerëzit e kafeneve, që sa që botohej në Gjirokastër. Çami i vinin e shtoheshin në kryeqytetin krishterë, që kishte mërguar në Turqi, e saposhpallur, në Tiranë. Diku aty ishte shkolluar në një kolegj britanik qesëndisja kalon në ironi e deri në në Izmir, duke i plotësuar njohuritë satirë, sepse autori zbulon cektësinë në me studime të tjera më të plota formimin kombëtar të bashkatdhetarit filozofike në Gjermani apo Austri, dhe të vet, që synon ta kthejë në qytetar kishte rënë në kontakt me mendësinë aktiv. perëndimore, që i ecte paralel me atë Koha nuk priste, prandaj bashkë lindore, të cilën ia mëkoi djepi ku u me krijimet artistike që ftonin lexuesit rrit: t’u jepnin jetë, ka veprimtari të pasur në publicistikë, që e boton si libër më “Qe ndër të rrallët e ditur që u vete: Publicistikë në gazetën “Dajti”, burrërua nëpërmjet mentalitetit të 1924. botës lindore e u brumos nëpërmjet Nevoja për shtimin e forcimin diturisë dhe përparimit të botës e identitetit kombëtar, të forcimit perëndimore.”

100 Gjuhë-letërsi Duke mos mbetur në nivelin shoqëria e kohës. Botimi pasohet e informimit, vëzhgimit, analizës nga libri “Ç’është Islamizmi”, 1935, sociologjiko-antropologjike dhe për një studim i mirëfilltë teorik mbi më tepër në ngujimin e studimeve elementin bazik të kulturës islame, shkencore që ushqenin përqendrimin “Islami”, i plotësuar nga dy të tjerët: e ndrydhur në mefshtësinë “Imani” (Besimi) dhe “Ihsani” tipografike, Branko Merxhani (Njerzillëku). Dy vjet më pas, 1937, hodhi në tryezën e diskutimit dhe të autori i jep lexuesit një vepër tjetër, që analizës dilemën e kohës: Nga Lindja pos vlerës teorike mund të përdoret apo nga Perëndimi, si një grishje edhe praktikisht prej besimtarit që e shkaktonte çasti historik, pas mysliman, “Libri i së falmes”. lëvizjeve revolucionare që shkaktoi Në morinë e botimeve intensive Revolucioni i Tetorit në Rusi, jehona të këtij autori duhet shtuar dhe e të cilit po ndihej edhe në Shqipërinë botimi “Udha Muhamedane” e pa klasë punëtore, por ku amplifikimi Muhamed Bergjiviut, përkthim rreth realizohej nga radikalë naivë, me 500 faqesh, që iu dha lexuesit në qasje të majta deri bolshevike. vitin 1936. Oksidentalizmi që mori përparësi Autoriteti prej shkrimtarit, i krahasuar me termin Orientalizëm, fituar mes lexuesve të shumtë, i diktoi u bë temë kryesore bisedash në kafe themeluesit e institucionit kulturor që Kursal, Berlin apo Bella Venezia, po u ngjiz fill pas lufte, që ta pranonin si edhe objekt debatesh, opinionesh anëtar të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe dhe analizash në gazetat e kohës Artistëve të Shqipërisë, anëtarësim së artë të kulturës shqiptare, që do që nuk e shpëtoi dot nga kalvari i të mbyllet me përfundimin e luftës. persekutimeve që filluan bashkë me Duke qenë me këmbë në tokë, Dalliu anëtarësimin në të. e titulloi veprën e vet “Patriotizma”, që do të thotë se e vendos në mes dy Poema e pabotuar ekstremeve, që mund të shkaktonin probleme sociale, atëherë kur duhej Poema e panjohur prej lexuesit më tepër se kurrë qetësi e paqe dhe u hulumtua nga studiuesi dhe jo vetëm në Tiranë. botuesi Dr. Genti Kruja, i cili vijon Në vitin 1934 H. Ibrahim Dalliu të nxjerrë nga harresa e qëllimshme i paraqitet lexuesit me kryeveprën shkrimtarë që duhen lexuar. e tij “E lemja dhe jeta e të Madhit Materiali i fotokopjuar u përcoll për Muhamed a.s.”, me 6143 vargje, botim te një revistë, me synimin i bindur se edukimi fetar ndih që të vlerësohet më imtësisht dhe jo pak në forcimin e ndërgjegjes gjerësisht në një punim tjetër më të kombëtare, për të cilën kishte nevojë plotë. Në dosjen e ruajtur në Arkivin

101 Gjuhë-letërsi e Shtetit ka një gabim qysh në titull, dhimbshëm e harrim të qëllimshëm sepse shkruhet: NJI ANDËRR E institucional, sepse vitet e fundit të IMJA (NJI ANDERR E IME, në jetës, pas përfundimit të Luftës së origjinal). Të larguarit e mjegullës Dytë Botërore, Dalliu i shtyu në burg së rënë mbi letërsinë e dënuar me politik, la pas veprën e tij, më së shumi harrim e zhdukje bëhet pjesë aktive krijime letrare me tharm fetar, që u e aktit civilizues të krejt historisë vunë në shërbim të shkollimit dhe të sonë kombëtare, aq më tepër kur edukimit me besimin islam shqiptar, vepra ka për autor një të nëmur edhe studime historike dhe sociologjike si politikisht. dhe krijimtari e mirëfilltë artistike, Poema satirike e Hafiz Ibrahim kryesisht në vargje. Dalliut (1878-1952) ka gjithsej 681 Poema që botohet për herë të vargje, të shkruara njëshkolonë, me parë, afrohet në kohë me satirën në strofa treshe, por të pandara. Tercina vargje Dokrrat e Hinit, e botuar në është e pandarë nga njëshkolona, vitin 1922. Koha që nuk po mundte me varg dhjetërrokësh, me rimë të sillte heroikën e vet, zvarritej të përputhur AA për dy vargjet e me dukuri të kundërta të saj, deri fillimit, kurse vargu i tretë B, që është komike, që i jepnin frymëzim satirës tetërrokësh, rimon me vargun e tretë e në jo pak fakte letrare, që afrohen B të tercinës që vjen pas e kështu në me ato historike, edhe groteskut. vijim. Pasqyra satirike e kohës sociale dhe Daktilografimi është realizuar politike, zbulon ide morale dhe etike. në 16 fletë A4 me shkronjën “e” në Qeveria e Xhaferr Ypit, si pasardhëse vend të shkronjës “ë”, por sidomos e asaj të Omer Vrionit dhe e pasuar mangësitë në vendosjen e shenjave nga qeveria Ahmet Zogolli, që të pikësimit si dhe cilësia e dobët e erdhi në fuqi në janar 1922 dhe shtypjes paraqet vështirësi në leximin drejtoi shtetin e brishtë shqiptar e origjinalit. deri më 26 dhjetor të atij viti, kishte sjellë në sofrën e historisë partinë Për këtë vepër artistike në vargje, e parë politike, Partia Popullore, që të pabotuar, mësohet nga botimi mbështeste bejlerët. Një kundërshti enciklopedik 100 personalitete e tipit të oksimoronit, e cila i jep shqiptare të kulturës islame, shek. autorit material të bollshëm faktik XIX-XX, botimet KMSH, botimi për të ngjizur subjektin poetik. Në i tretë, Tiranë, 2015 si dhe nga këtë kontekst historiko-social, që monografia e studiuesit Xhemal prodhon edhe atë artistik, lëvrijnë Balla: H. Ibrahim Dalliu, jeta dhe figura të shumta të historisë, vepra, Tiranë, 2008. I dënuar mjaft prej të cilave të rënduara me institucionalisht me heshtim të ngjyra të errëta. Qëndrimi kritik

102 Gjuhë-letërsi por dhe mosnjohja e të gjitha Kriza e brendshme politike ka fakteve historike, ka sjellë krijimin e kapluar dhe gjunjëzuar popullin personazheve që shkaktojnë humor shqiptar, Tiranën, Krujën, Elbasanin të zi. Të duket se ka një ngjashmëri duke u dëshmuar si institucionale, me Korbin e E. Poes, që do ta sillte morale, sociale dhe etike. E njëjta në shqip Fan Noli, sepse ëndrrën ia gjendje dëshmohet gjithkund në shkakton një qyqe, që për vetëdijen atdhe: shqiptare ndjell veç keq. Në poemën e bukur dhe të fisme Si ndo j’zog po neper deget ndërthuren historia me imagjinatën, Her kah Tosket her kah Geget duke krijuar situata që i shërbejnë Mendja ime zue me shkue. njohjes së të vërtetës historike, madje dhe që krijojnë mundësinë Ministri i Brendshëm, ‘po korr për jetësimin e saj edhe sot, duke fitoret e para’, që do t’i shërbenin dëshmuar kësisoj se arti nuk vjetrohet. qetësimit të gjendjes, rendit dhe Figura e ministrit të Brendshëm, që qetësisë publike. Stabiliteti i rendit do të jetë Kryeministri dhe më pas del parësor, kurse demokracia Mbreti i Shqipërisë, është dhënë me vetëm sa pranohet me emra partish: realizëm, pa ngjyrën e elementeve Partia Popullore (Popllore në të komike, siç janë dhënë mjediset apo folmen e Tiranës). Qetësia po figurat e tjera, që i ka sjellë imagjinata vendoset me dhunë policore, me e tij e begatë. taksa, që po prodhon poshtërim Toposi i kësaj poeme satirike, edhe në ekonomi, edhe në vlera mbi të cilën veproi hirnaja e harresës morale. Ndihet përmbysja politike ideologjike, është përdorur si topikë që nuk dihet çfarë sjell, sigurisht jo për të bindur lexuesit se jo pak demokraci (tredhje, fjalë e stilit të gjëra po shkonin keq e më keq. ulët e përdorur në poemë). Pas veprave ku qëllimi kombëtar Hafiz Ibrahim Dalliu nuk fal vihej në themel të çdo synimi, duke lëshime apo symbyllje, edhe pse filluar pas vitit 1900 e këtej, i ishin është besimtar e klerik universitar, dhënë lexuesit krijime të fuqishme, sepse këtu është krijues që zbulon ku mahia, tallja e hidhur, parodia po e jo kurues, shërues plagësh a bari i shpërfaqte pamjen e përgjithshme të turmës që pret kujdes e mbrojtje. realitetit shqiptar. Tematika aktuale Stabiliteti pa demokraci i çel udhë shtjellimit të temës që është litar dhe hu, taksa dhe satirizon realitetin politik, me ndikim korrupsion. Duhen të dyja, gjykon në atë ekonomik, social, shpirtëror ai: stabiliteti, paqja sociale, por edhe të shoqërisë shqiptare të fillimit të demokracia, që krijohet e mbrohet viteve ‘20. institucionalisht.

103 Gjuhë-letërsi Simbolika e qyqes që e vë Ymer Vrioni, Sotir Peci, Refik Topija në dialog me shqipen e ndihmon dhe Ndoc Pistoli. Për mendimin krijuesin të zhvillojë qëndrimin e autorit “Tjeret shkruejne kta i qortues. E ka bindje që duhet të vulosin”. largohet sa më shpejt nga drejtimi i Po kështu mosbesues është vendit aristokracia feudale, për t’i lënë dhe për nivelin profesional, moral vendin asaj intelektuale, që kishte e intelektual të qeverisë së Xhaferr nisur të krijohej. Kërkon që të dalin Ypit, që asokohe quhet Këshilli në krye njerëzit që do të shërbejnë, Veprues. Aq i shqetësuar është sa nuk madje përdor terma politike si i rëndet të thotë se ndonjë ministër bolshevikët dhe menshevikët, duke ngjan me majmunin, si fytyrë, duke e rreshtuar veten me të parët. Është e rënduar llojin e fjalëve që përdor. i bindur se ‘burrat e dheut’ do të I tillë është edhe parlamenti i vendit, dinë sesi ta udhëheqin popullin drejt i përfaqësuar me opozitën që ‘fliste Evropës. pak’, si fakt për të treguar gjendjen Udhëtimi imagjinar nëpër e tij reale. Mundohet të shpërthejë ferrin shqiptar e vë në kontrast qelbin e mbledhur në thellësi të me një mjedis përrallor, në të cilin shpirtit kur thotë zbulimin dhe e jeton administrata e lartë, e porsa mbyll mendimin me vargun ironik, vendosur në kryeqytetin e ri. Me anë ku duhet menduar e kundërta, si lloj të enumeracionit autori jep gjendjen i komizmit: e nderë që kanë krijuar shtetarët e papërgjegjshëm. Lumte na per Parlament Autorit i bie në sy se ka filluar të mos respektohet kontributi i Është i shqetësuar deri dhe prej krijuar prej rilindësve, që mundën të organizimit të institucioneve fetare, vendosnin në themel të së ardhmes prej përfaqësimit intelektual që nuk sedrën kombëtare. Dyshon në vlerat po arrin të udhëheqë me idetë e tij... e krijuara nga vendimet e Kongresit Llafazanëria po arrin kulmin. E të Lushnjës, që nuk po arrijnë të nisur me anën heroike, gjithçka po zbatohen institucionalisht. përfundon me anën e vet komike. Duke pasur njohuri juridike Në vend të betejave për të vendosur e kushtetuese, e ndjen që Statuti popullin në pushtet, do të ketë (Kushtetuta) i pazbatuar apo i spektakle që vetëm kurdisen e pastaj zbatuar keq paraqet rrezikshmëri. nuk sjellin zgjidhje, por mysibet Asambleja nuk po arrin të zbatohet (fatkeqësi të mëdha, gjëma). Çuditesh në bazë, sepse katër këshillat e kur lexon se deri dhe autori që e krijuara, nuk japin siguritë e duhura. stilizon veten si të djathtë, merr në Këshilli i Naltë përbëhet nga mbrojtje me përdëllimtari dhe patos,

104 Gjuhë-letërsi nëpërmjet një fjalori agresiv, veprime bubullimë, gaddare1, hata, kobë, të dhunshme, të cilat krijojnë dhe një tauna, jargë, raki, birrë, vermut, mendësi të tillë. I ngjashëm ky me fërnet, shampanjë, konjak, çengi, frenezinë (ngasje tërbimi) që u pa jezid, zullum, Domuzdovë (për në shtypin shqiptar të viteve ‘20, kur Domosdovë), rebel, xhahil, Libibi Avni Rustemi, ‘Aj far Avniut’, vrau (një i marrë në Tiranë), namuz, turi si në Paris Esat Pashë Toptanin. majmun Sudani, tyleka, fa xhangen, Kjo duket ishte gjendja e opingaret, spiun, jeniçer, vidhni, formimit ideologjik të kohës, ndaj rripni, burgimi, gjoba, mysibet, u nuk krijoi iluzione, por një botë që varren ca persona… mund të jetë. Këtu është një prej Autori e përgatit atmosferën vlerave të shumta të poemës, që e kohës dhe nuk kishte si të mos porsa iu përcoll publikut për lexim. Si mbaronte po me një gjendje të njeri i letërsisë, Dalliu ka operuar me dhunshme. Gjithçka e realizuar me ‘idealin e së ardhmes’, ndërkohë që anë të fjalës, që do të krijonte frymën politika është mekanizëm i mjeteve e kohës që u përcoll gjatë. të së sotmes. Autori dokumenton Nëpërmjet këtij komunikimi një aleancë ‘zagarësh’ në kasaphanën kontekstual kulturor, mësojmë për e kohës, që përsëritet si ‘aleancë rolin negativ që luan fjala artistike, qelbësirash’ në kohën e ardhshme. në krijimin e gjendjes shpirtërore Është po ai zhgan i neveritshëm që të banorit të kohës. Edhe për këtë bën zëvendësimin e heroikes me funksion artistik, poema që porsa satiriken, duke i mbetur si rezultat iu paraqit lexuesit, duhet të lexohet, kënga shpëtimtare, ajo që vdes e vlen të lexohet dhe do të lexohet, fundit. edhe sot e nesër, për shumë vlera të Ibrahim Dalliu ngrihej mbi saj semantike, gjuhësore e stilistike, vullkanin politik, në përpjekjen për artistike e letrare në përgjithësi. ta ftohur atë magmë, e cila kur kohët të kalonin do të bëhej ndërgjegjja Diskursi satirik si diskurs social dhe historia e popullit të tij, që është diçka tjetër nga ajo e nëpunësve të Kur u shkrua poema, po të lartë, që nuk arritën të krijonin shtet. ishte botuar, do të kishte pasur Lexuesi bashkëkohor i poemës shumë dëgjues dhe sigurisht shumë satirike bie dakord me autorin e më shumë lexues. Tani që iu “per siperfaqen e jo per brendine paraqit lexuesit, ka vetëm lexues që e premises” që formon silogjizmin e përjetojnë ligjërimin poetik si të e shpërfaqur mes fjalëve kyç: vetmin realitet të mundshëm social, ëndërr, zhgjëndër, qyqe, pasiguri, sidomos kur shijojnë vargje: muzgëtim, pezmatim, dhunë, 1. Mashtruese, arab. (shënim i redaksisë). 105 Gjuhë-letërsi Ktu filloj burgimi e gjoba Jemi përballë një simulakre. T’pa fajshmit mbare i zu koba Simulakra (njëjës simulacrum), janë Mysibet mbi mysibet. kopje të gjërave që nuk ekzistojnë ose nuk kanë origjinal. Jean Baudrillard, Realiteti i zbuluar prej poetit është një filozof i njohur bashkëkohor, ka i dallueshëm prej atij konkret, sepse argumentuar se simulakra kanë të është virtual dhe sa e sa më i zmadhuar, bëjnë me zëvendësimin e realitetit por gjithnjë shumë personal. Autori me simbole dhe shenja, në mënyrë është i lirë të hyjë në mjedise të tilla ku që përvoja njerëzore të jetë produkt nuk ka mundësi të vëzhgosh. Hapësira i saj. Baudrillard thotë se këto e lirisë i është bërë e mundur atij për simulakra nuk janë thjesht ndërhyrje të mbajtur qëndrim kritik shumë në realitet, as ndërhyrje iluzive në të guximshëm. Më shumë se petku realitet: Ato nuk janë të bazuara i klerikut të ditur dhe të urtë, këtë në një realitet, as nuk fshehin një mundësi ia jep zgjerimi i hapësirave të realitet, ato thjesht fshehin që lirisë në krijimtari. Poema është kthyer gjithçka si realiteti, gjithçka reale të kësisoj në një pasqyrë që zbulon të jetë përcaktuese mbi të kuptuarit vërteta që nuk vjetrohen. tonë. Simulakra, të cilës i referohet Po të kemi parasysh maksimën Baudrillad, janë domethëniet dhe e Zigmund Frojdit: “Qytetërimi filloi simbolizmi i kulturës dhe medias, që kur, për herë të parë, një njeri hodhi ndërton realitetin e perceptuar. një fjalë në vend të një guri.”, mund të Se sa ndikim pati në krijimin e jemi më të saktë në përcaktimin e rolit ndërgjegjes kombëtare, në forcimin të madh që luajti gjuha e krijimeve e identitetit dhe mbrojtjen e traditës, artistike në krijimin e paqes sociale, e dëshmoi ardhmëria. U prish apo në të kundërt, aq të nevojshme paqja sociale dhe u krijuan kushtet për atëherë, e gjithmonë. Që shkrimi që propaganda e shfrenuar të në shqip po fiton ngjyresa kritike, kjo zëvendësonte komunikimin kulturor, duhet përshëndetur, por toni i tij do pasojat e të cilit ndihen ende. parë me kujdes. Edhe ky personalitet i kohës, bëhet pjesë e mendësisë që po Përfundime krijohej, në periudhën kur po krijohej ndërgjegjja kombëtare. Nëse kemi Zgjedhjet e kryera për herë të parasysh thënien e Abraham Linkolnit parë në Shqipëri, menjëherë pas se e fiton të drejtën për të kritikuar, Kongresit të Lushnjës, nxorën një ai që ka zemrën për të ndihmuar, qeveri që po rritte varfërinë e dhunën. kuptohet sesa i madh është ndikimi Ato nuk arritën të jenë një instrument i realitetit të krijuar mbi realitetin që demokracie, por u shfrytëzuan për të jetohet. marrë pushtet, kur duhej të ndodhte

106 Gjuhë-letërsi e kundërta. Roger Sherman, njëri Doktor Gjilpëra (1924), që jep luftën nga etërit themelues të SHBA, ka politike të kohës, kur vepron shteti mbështetur idenë se zgjedhjet janë tragjiko-komik shqiptar. Poema e një mjet për ta lënë pushtetin, jo për panjohur është krijimtari artistike ta fituar. Kur veprohet kësisoj dalin që i ka çliruar dogmat e kufizimet e zgjidhjet e duhura dhe shmangen kohës, është poemë ku kryqëzohen konfliktet. Atje ku fituesit përcaktohen kohë, kultura, besime, filozofi, mite, nga shkathtësia apo manovrat e mendësi, është poemë ku ndërthuren qeverisë dhe jo nga pëlqimi i publikut realja me fantastiken, ku ndeshen që voton dalin në pah autoritarizmi, kontrastet e antitezat e fuqishme, korrupsioni dhe dhuna shtetërore. ku mbruhen simbole që përcillen në Ndoshta ajo mendësi punon me kohë, ku marrin kuptime sipërore e mjete edhe për të krijuar dhunën me sfidohen njeriu me të gjitha ato që anë të fjalës, që vihet në të kundërt të përbëjnë jetën e tij sociale, ëndrra funksionit që ka. e zhgjëndrra. Ndonëse në kushte të Konteksti letrar ku u zhvillua kjo vështira, në këtë poemë ndihet fort poemë satirike është nacionalizmi, si përcëllimi i fjalës që vret, ku shijohet ideologji e madhe kolektiviste. Porsa thellë idhtësia e urrejtjes, njelmësia kanë heshtur luftërat ballkanike dhe e fuqia jetësore e smirës, ku regjet pas tyre Lufta e Parë Botërore. Pas e dergjet populli ‘me pes qint halle Kongresit të Lushnjës, filloi ngjizja ne shpine’, ku të rreh padrejtësia e e demokracisë shqiptare, që ka në paaftësia po aq sa jeta, ku mallkimi themel pluralizmin. Nacionalizmi po mundon të mëdhenj e të vegjël, ushtroi dhunë mbi autorin, mbi ku liria dëshirohet e duhet më shumë individualitetin e tij krijues dhe se ëndrra. Me pak fjalë e vërteta që veçantinë e veprës duke lënë si nuk vjetrohet, nuk i jep mundësi trashëgim një botë që mund të mbivlerësimi të kontekstit letrar, ndodhë, e cila u pranua si kontekst i sepse mbron vlerën e formës. kohës. Ky rilexim i parë i poemës “Nji Poema Nji anderr e ime, siç po e andërr e ime”, që flinte në arkiv, mësojnë ata që kanë nisur ta lexojnë, zbulon edhe shumë të fshehta të artit është poemë e veçantë; është krijim i të H. Ibrahim Dalliut, edhe shumë të shkruar në kohën e trysnisë së madhe pathëna e të heshtura të tij, që dalin si ideologjike, por që i ka shpëtuar asaj nëntekst shumështresor e që zbulojnë trysnie më shumë se ç’ ka qenë e hibridizimin e tij kulturor, që i theksoi mundur dhe se ç’ka qenë e menduar. ngjyrat e dramës së tij vetjake, por që Vlera e tekstit artistik ngrihet mbi atë asokohe iu bë krah në krijimin artistik. të kontekstit letrar lokal, që dallon Bashkë me to zbulohet edhe rreziku nga dritarja e Faik Konicës te novela që krijon mendësia kolektiviste, që u

107 Gjuhë-letërsi mbars me agresivitet e deri me urrejtje, e cila përjetohet si kontekst lokal duke u çelur udhë sistemeve politike e kulturor, poema, së bashku me ekstreme: fashizmit e komunizmit. veprat e botuara, e bëjnë autorin Poema shërben si dokument për krijues kanonik, sepse me letërsinë të provuar sesi fjala artistike mund e re ushqeu letërsinë e traditës, të krijojë një realitet vrastar, pra të ndonëse duke i ndihur krijimit të kryejë funksionin e kundërt të atij për kujtesës ideologjike. Mjegulla e rënë të cilin është krijuar. Fjalori agresiv i mbi letërsinë e dënuar me harresë, regjistrit të ulët, që jo pak herë afrohet pati dhe një shërbesë konkrete për me stilin funksional të publicistikës këtë poemë. Ajo nuk u përdor për letrare, i ndihu kohës historike që do t’u mbivendosur konteksti ideologjik të synonte të vinte në krye të vendit mbi tekstin artistik, siç ndodhi me anën ideore mbi vlerat artistike. tekste të tjera që ofrojnë deformime Duke i ndihur shpërfaqjes së në interpretimin e teksteve, sidomos një bote të irrituar, nuk mundim të pas Luftës së Dytë botërore. gjejmë Tiranën pa plagë, me jetë të Botimi i veprës së H. Ibrahim zakonshme, ku jetohet, ku ka varreza, Dalliut në Tiranë, shërbeu në hedhjen xhami, kisha, pazar, klube e vese. e urave midis veprave të krijuara, duke Sidoqoftë, duke qenë një personalitet iu larguar letërsisë ishullore që nuk plot impulse njerëzore, që nuk mund ishte e pakët te ne. Vepra e paraqitur të shpersonalizohej, me veprën e për lexim rrëzon mitin e mosleximit, vet artistike ai dokumenton se çfarë sepse leximi filologjik prish leximin mund të krijojë gjuha e hakërruar prej ideologjik, ndonëse krijimi vijon të fjalorit ideologjik. anojë më fort kah përmasat e një Edhe me këtë dokumentim letërsie misionare. të problemit që krijon një botë,

Bibliografi

- Balla, Xh. (2014) Personalitete të kulturës fetare dhe atdhetare në Tiranë, Tiranë. - Dizdari, T. (2005) Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe, Tiranë. - Hamiti, S. (2010) Poetika shqipe, Tiranë. - Ombashi, R; Kruja, G. (2017) Nji andërr e ime, “Zani i Naltë”, 19, Tiranë. - Shehri, Dh. (2013) Statusi i kritikës, Tiranë.

108 Mjekësi

Ushqimet dhe barnat, të lejuara dhe të ndaluara, përballë zhvillimeve të shekullit XXI

Ilir Akshija, M.D., M.Sc. Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza”, Departamenti i Statistikës, Tiranë

Abstrakt Një literaturë e bollshme flet për hallallin dhe haramin për sa i përket ushqyerjes dhe barnave. Me gjithë ngjashmëritë që mund të ketë me strukturat moderne që përcaktojnë rregulla apo japin rekomandime Islami ruan veçantinë e përhershme të referimit ndaj Kur’anit. Prandaj lind nevoja e përkthimit të përhershëm të këtyre rregullave transcendentale në masën e kohës kur jetojmë, detyrë kjo e shkollarëve myslimanë. Ata vendosen ndërmjet Kur’anit dhe detyrimit të interpretimit në kohë reale, duke vendosur kështu dy nivele interpretimi të domosdoshme. Në nivelin më të lartë rregullat e Kur’anit për të lejuarën dhe të ndaluarën kuptohen nga ana e tyre dhe mbeten mjaft abstrakte, duke kërkuar edhe një nivel të dytë, praktik, interpretimi të lehtë për tu kuptuar dhe zbatuar nga qytetarët. Kjo punë e përhershme në të vërtetë nuk sjell asgjë të ndryshme nga burimi ku merren këto rregulla, por interpretimi i tyre është gjithmonë një sfidë që e sjell koha. Ndër më të rëndësishmet që rezultojnë është rritja e sasisë dhe kohës së përdorimit të barnave dhe ushqimeve me natyrë komplekse ku ndërhyn teknologjia. Zhvillimet demografike dhe teknologjike të panjohura më parë kanë sjellë plot risi në krahasim me jetën shumë më të thjeshtë të paraardhësve tanë. Në këtë situatë nuk mund të mohohet mangësia në përgjigjen e organizuar të këtyre sfidave, me gjithë përpjekjet e vazhdueshme, por me shpresën që jep pasja në duar e një pasurie me vlerë të pafundme si Kur’ani, përballë të cilit na mbetet sprova për të zbuluar dhe praktikuar. Një vend të pazëvendësueshëm zënë edhe shkollat klasike të mendimit Islam edhe pse disa vendime të tyre kërkohet të ndryshohen në kontekstin e kohës, por duke ruajtur modelet e tyre të të menduarit si pjesë e ruajtjes së identitetit tonë si vazhdimësi historike e tyre.

Fjalëkyçe: Hallall, haram, barna, ushqime, teknologji, demografi, duhan, mish 109 Mjekësi ë diskutosh rreth një lejueshmërinë e saj si në fshat, si në subjekti menjëherë qytet. Në rastin e parë nuk ka nevojë Tke marrë parasysh që për ndonjë diskutim për arsye të e ke kufizuar atë në mundësinë pamundshmërisë së përfshirjes të individuale të njohjes dhe shprehjes. produkteve përbërës me origjinë E njëjta zbatohet edhe kur diskutohet nga derri. Në rastin e dytë po i njëjti për hallallin dhe haramin, megjithëse ushqim duhet shmangur patjetër në pamje të parë duket një temë që i kur xhelatina e tortave mund të jetë ka marrë të gjitha përgjigjet. Kriteret me origjinë të dyshimtë. Vetëm po e përcaktimit të hallallit variojnë duke të analizojmë situatën e mësipërme filluar nga më e thjeshta, të tipit kur do të shohim që definicionit bazë ka vetëm dy mundësi, p.sh., nëse një për hallallin, të zbatuar pa sforcim ushqim ka apo nuk ka mish derri. në fshat, menjëherë sapo futemi në Por situata komplikohet kur shkojmë qytet, duhet të përballemi me një te një mik për drekë. Fillimisht duhet komplikim madhor të pyetjes, nga të dimë nëse ushqimi ka apo jo mish çfarë është haram në çfarë është derri, së dyti duhet të dimë nëse ka hallall?! përmbajtje alkooli dhe madje nëse E gjithë kjo duket si lojë fjalësh, përveç këtyre, e ka blerë me para sepse në fund të fundit flitet për të të marra si ryshfet apo të grabitura, njëjtën gjë dhe parimi është i njëjtë, prapë do të përbënte problem serioz. çdo gjë është hallall përderisa të mos Përgjithësisht situatat janë të llojit të provohet e kundërta. Ndryshimi dytë. Situatat e thjeshta zakonisht është në mënyrën e përafrimit ndaj mund të ekzistojnë në shoqëri çështjes. Në thjeshtësinë e fshatit rurale ku zakonet e popullatës rregulli është njohja e haramit janë homogjene. Po të kthehemi dhe aty mbaron edhe zbulesa, në te konsumi i mishit të derrit, dimë momentin e njohjes së të ndaluarës që në Islam, konsumi i tij është i të tjerat automatikisht bëhen së ndaluar dhe lejimi i tij bëhet vetëm paku të tolerueshme për konsum. në rastin ekstrem të mungesës së Ndërkohë në një supermarket njohja çfarëdo lloj ushqimi tjetër, dhe kur e kategorive të haramit është vetëm jeta rrezikohet seriozisht. Konsumi fillimi i vlerësimit të një malli. Blerësi në këtë rast është minimal, aq sa i drejtohet një malli ushqimor nga mjafton për të mbijetuar. Në një dy arsye, së pari nga nevoja për të fshat ku nuk ka ekzistuar asnjëherë mbijetuar dhe së dyti për plotësimin derri nuk ka nevojë fare për të e nevojave estetike, qoftë kjo edhe kontrolluar ushqimet e gatuara vetëm shija e mirë. Në momentin në këtë aspekt. Një tortë nuk ka që merr një produkt në dorë e të njëjtat kritere të kontrollit për konsideron si mundësisht hallall dhe

110 Mjekësi në vazhdim lexon përbërësit për lartësinë e situatës kur jetësohet. të përjashtuar elementet e haramit. Vetë imamët, sipas terrenit ku Megjithëse për arsye shpjeguese veprojnë, e trajtojnë sipas xhematit problemi është thjeshtuar në që kanë përballë. Nuk është e ekstrem mund të përfundojmë se vështirë të dallohet kjo në sjelljen e mënyra e të menduarit në dy situatat tyre kur i drejtohen xhematëve, që e mësipërme është e ndryshme: jetojnë në situata përgjithësisht të - rasti i thjeshtë thotë që nëse thjeshta, imamët zakonisht mjaftohen nuk është haram hahet, me sqarimin e haramit. Në shumë - dhe rasti i komplikuar thotë ligjërata dëgjon imamin duke folur që e konsideroj hallall të mundshëm me një ritëm të tillë, “haram... haram... derisa të kontrolloj për të gjithë haram”. Vlerësimi duke vlerësuar faktorët që e bëjnë të ndaluar dhe hallallin ka disa karakteristika si; pastaj e konsumoj. kërkon shumë kohë, është specifik Një arsyetim i ngjashëm është për çdo situatë dhe duhet ndjekur rasti kur hedhim një monedhë rast pas rasti. Megjithatë mund të dhe nëse nuk është kokë është konkludojmë se në rastet e thjeshta lek, kategoritë e mundësive janë vlerësimi mund të bëhet rast pas përjashtuese dhe aty mbaron rasti ndërsa në prodhimin në masë edhe diskutimi. Por kur shumë kërkohet që artikulli të ketë një faktorë ndërhyjnë në përcaktimin vlerësim për të gjithë prodhimin. e një fenomeni, atëherë duhet të Ndërsa flasim në terma teorikë përjashtojmë jo vetëm mundësinë nuk kemi marrë në studim kategori tjetër si në rastin e parë, po duhet të tjera të vlerësimit të ushqimeve të përjashtojmë ose jo sa më tepër dhe barnave të tilla si mekruh (të mundësi. papëlqyerat) dhe të tjera. Një arsyetim i tillë mendoj se nuk bie në kundërshtim me Kur’anin. Në Një parantezë për duhanin perfeksionin e Tij, Kur’ani i tregon me thjeshtësi kategoritë e haramit, Konsumimi i duhanit në vendet por në tërësinë e Tij është i lartësuar myslimane filloi në Marok në vitin dhe i pakapshëm përveç ndonjë 1598 dhe dy fetvatë e para që e shkëndije, e cila është edhe vetë ajo ndalojnë rezultojnë pas takimit të si dhuratë. Do të ishte një shpjegim mbretit të Marokut, Ahmad Al- minimalist nëse e reduktojmë Mansoor, me dy nga krerët më të interpretimin vetëm në njohjen e lartë religjiozë të mbretërisë në vitin kategorive të haramit dhe do të ishte 1602. Gjykimi që përdoret ndaj e dëshirueshme interpretimi sa më duhanit thuhet është i ngjashëm me kompleks me ajete të tjera dhe në atë ndaj intoksikantëve dhe substancave

111 Mjekësi të dëmshme. Sigurisht që këto fetva vazhdim fetvaja plotësohet me ajete nuk arritën ndalimin e konsumit të Kur’anore në mbështetje të ruajtjes duhanit, por tregojnë përgjigjen e së fesë, mendjes, trupit, pasurisë dhe hershme të korpusit të shkollarëve nderit dhe me fakte të evidencës myslimanë ndaj këtij fenomeni. mjekësore rreth dëmit organik të Fetvatë moderne janë të shumta duhanpirjes, duke përfunduar me dhe në vazhdim Grand Imam Gadul ndalimin e përdorimit të duhanit.” Haq Ali Gadul Haq, nga imamët Të tjerë shkollarë të njohur si e mëdhenj të Al-Azharit: “që në Muhammad Al-Ghazali i shtojnë fillim të fetvasë përmend dy grupe qëndrimit të mësipërm edhe autoritetesh në lidhje me problemin, komponentin e varësisë dhe dëmtimit shkollarët myslimanë dhe kërkuesit fetal që shkakton duhanpirja. shkencorë, në mungesë të teksteve Duke shpjeguar përgjegjësinë e specifike në lidhje me duhanin në rëndë të kategorizimit hallall apo Kur’an dhe në synet. Së dyti studion haram por duke parë evidencën spektrin e vendimeve që nga lejimi shkencore autori merr vendimin dhe rekomandimi deri në ndalimin dhe e konsideron të ndaluar. Emra e plotë, duke referuar se shkollarët të tjerë në këtë referencë janë, myslimanë i morën këto vendime Youssef Al-Qaradhawi (Drejtor edhe duke ju referuar qëndrimeve të i Qendrës të Synetit dhe Siras, mjekëve të kohës, pro qofshin apo Universiteti i Katarit), Nasr Fareed kundër. Por të gjitha këto vendime Wassil (Myfti i Egjiptit), Abdul Galil ishin të bazuara në një nga parimet e Shalabi (Anëtar i Akademisë Islame rëndësishme të Fikhut Islam, që gjërat për Kërkime), dhe të tjerë në këtë presupozohen të bien në kategorinë material pozicionohen të gjithë në hallall përderisa të provohet që ndalimin e duhanit. Të gjithë titujt janë haram. Raste të imamëve të në kllapa janë të kohës së referencës.1 shkollës hanefite, që e lejojnë në Këtu nuk mund të lë pa përmendur mungesë të teksteve të qarta për një qëndrim të përmbledhur të ndalimin dhe evidencës për dëmin Hasan Tahsinit (vd. 1881) për organik, vazhdojnë me qëndrime duhanin. Ka shkruar një broshurë të tjera tolerante që e konsiderojnë dhe i ka kushtuar një kapitull të vetëm të papëlqyeshëm konsumin veçantë në një vend tjetër. Pasi i bën e duhanit në ambientet e xhamive një shtjellim shumëdimensional, gjë dhe gjatë leximit të Kur’anit por jo të që nuk haset sot, thotë ndërmjet neveritshëm, pra përgjithësisht, duke të tjerash që: “Dëshira e madhe iu referuar parimit të mësipërm ligjor e duhanpirësve ndaj duhanit bën dhe dëmit shëndetësor, të njohur, së 1. Al Khayat MH, editor. Islamic ruling on bashku me dëmin ekonomik. Në smoking. World Health Organization; 2000. 112 Mjekësi që ata mos ta ndiejnë dëmin që i nisur nga ajeti që thotë: “Shejtani shkakton duhani frymëmarrjes dhe nuk dëshiron tjetër, përveç se zemrës.” Pasi përmend edhe dëmin nëpërmjet verës dhe bixhozit të ekonomik në veçanti kur vjen puna hedhë armiqësi mes jush, t’ju për ta ndaluar rreptësisht nëpërmjet pengojë nga të përmendurit e një fetvaje megjithëse thotë që Zotit dhe t’ju largojë nga namazi. edhe mund të ndalohet rreptësisht Pra, a po i jepni fund (alkoolit duke u bazuar tek arsyet, prapë e bixhozit)?3”4 Ky ajet merr në një fetva e tillë “duhet të marrë konsideratë efekte të alkoolit si hedhja parasysh rrethanat dhe të mos e e armiqësisë, pengesa e përmendjes çojë popullin në humnera fetare, së Zotit dhe largimi nga namazi, prandaj mjaftohemi ta quajmë të që nuk sjell ngjashmëri mes dy papëlqyer”. Një qëndrim që do të substancave për pa kaluar një studim ishte i respektueshëm për çdo prijës të hollësishëm. Por nga ana tjetër fetar të shekullit të XXI-të.2 kushdo që pranon klasifikimin e Pse kjo zgjatje për duhanin? duhanpirjes si haram mbështetur Sepse e gjej si subjektin më në kombinimin e teksteve fetare, domethënës të vendimmarrjes së bashku me evidencën shkencore, për një dukuri të caktuar nga ana duhet ta bëjë të njëjtën gjë edhe e shkollarëve myslimanë, duke për të gjitha produktet e tjera, ose u bazuar njëkohësisht në tekste të kërkojmë metoda të tjera më të fetare dhe evidencë shkencor. Pirja sofistikuara. e duhanit mbetet një subjekt që Ndërkohë që evidenca i ndryshon statusi sidomos nga mjekësore, herë pas here, ka evidenca shkencore në ndryshim nga edhe ndryshime radikale ndaj alkooli rreth të cilit vendimi është qëndrimeve të mëparshme. P.sh., përfundimtar. Qëllimi im në rastin marrja e kolesterolit me ushqim konkret nuk ka të bëjë me lejimin është rekomanduar të kufizohet apo ndalimin e duhanit, por me deri në jo më shumë se 300 mg/ metodën e përafrimit që shkollarët ditë. Ky rekomandim thuhet të mos myslimanë kanë ndjekur ndaj merret parasysh në vazhdim duke subjekteve, për të cilat nuk ka tekste mos gjetur lidhje të rëndësishme të qarta fetare, por evidencë të qartë ndërmjet marrjes së kolesterolit mjekësore, të paktën në momentin e nga dieta dhe kolesterolit në serum, lëshimit të fetvasë. Barazimi i alkoolit me duhanin në gjykim kërkon një 3. Kur’ani, El-Ma’ide 5:91. studim të veçantë sidomos duke u 4. Të gjitha ajetet e Kur’anit janë marrë nga “Përkthimi me komentim i H. Sherif 2. Tahsini H., Hoxha Tahsini, Vepra 2. 1st Ahmetit”, OPGBG -“Rilindja”-Prishtinë, ed. Tiranë: Onufri; 2013, f. 198-200. 1990. 113 Mjekësi

mbikonsumimi i të cilit nuk paraqet Këtu gjëja më e rëndësishme shqetësim.5 dhe me përdorim praktik nga Në vazhdim diskutimi do të konkluzionet e përmbledhura përqendrohet në katër plane, të cilat është që toleranca e përdorimit mendoj se janë edhe sfidat moderne të ushqimeve të ndaluara në raste të një platforme interaktive me ekstreme është më e madhe se zhvillimet e kohës; Ushqimet dhe ndaj barnave. Nëse për ushqimet barnat, teknologjia, përballja nuk ka kontradiktë se mund të nëpërmjet Kur’anit dhe disa përdoren në raste ekstreme, për aspekte të platformës teorike. barnat ekzistojnë dy mendime; pra qëndrimi ndaj barnave është Ushqimet dhe barnat më i rreptë ndërkohë që parimet e gjykimit për ato janë të njëjta. Një qëndrim përmbledhës të Vetëm kaq do të mjaftonte që ti krahasimit të ushqimeve me barnat vendosnim së bashku në të njëjtën mund ta gjejmë te “Hallalli dhe kategori, mbi të cilat zbatohen të harami në Islam” ku tregohen dy njëjtat parime gjykimi ndërkohë që qëndrimet kufi për këtë çështje. diferenca në gjykim mund të jetë e Në njërin pol janë të vendosur ndryshme. ata që mendojnë se ushqimet janë Ky gjykim vetëm sa do na jepte të ndryshme nga barnat për sa i mundësi për të filluar diskutimin përket lejueshmërisë së përdorimit rreth kësaj teme. Barnat dhe të hallallit në raste ekstreme, duke ushqimet janë subjekt ndryshimi në lejuar ushqimet por jo barnat, dhe kohë dhe kur shikohen në kohë kemi grupi tjetër që i konsiderojnë të mundësi të themi se ka një histori njëjtë dhe duke zbatuar të njëjtat të tyre ku ato janë diversifikuar. parime në gjykim për të dy grupet. Ushqimet dhe barnat e shekullit të Zgjedhja në këtë rast bëhet në favor VII-të janë mjaft të ndryshme nga të lehtësimit të përdorimit të tyre, ato që përdorim sot, pa diskutuar sigurisht si zgjidhje në pamundësi diversitetin gjeografik nga një popull për të gjetur alternativa hallall.6 te tjetri. Flamurin në këtë vorbull ndryshimesh e mbajnë barnat, ku 5. Dietary Guidelines Advisory Committee. numri dhe sidomos teknologjia “Scientific Report of the 2015 Dietary Guidelines Advisory Committee.” e prodhimit të tyre është rritur Washington (DC): USDA and US Department në mënyrë të paimagjinueshme, of Health and Human Services (2015), 17. sidomos gjatë shekullit të XX-të 6. Al-Qaradawi Y. The lawful and the dhe duke mbërritur një stanjacion të prohibited in Islam (Al-Halal wal Haram fil çuditshëm në shekullin e XXI-të. Islam). American Trust Publications; 1999 Jan 30, pp. 27-28. 114 Mjekësi Me gjithë këto ndryshime, e sëmundjeve kronike dhe paaftësinë fatmirësisht, numri i parimeve të për shkak të moshës. Gjithashtu përdorshme në gjykim nuk është ndryshimet e stilit të jetesës, drejt rritur me numrin dhe ndërlikimet e një jete sedentare, kanë rritur riskun tjera të këtyre produkteve, por kanë për sëmundje kronike. Sëmundjet mbetur ato të ardhura së bashku kronike në rritje janë diabeti, artriti, me Pejgamberin a.s. dhe shpalljen, osteoporoza, fibromialgjia, dhimbjet por që kërkojnë tu mvishen këtyre e shpinës, sëmundjet kardiovaskulare ndryshimeve. Sfida më e madhe dhe tumoret, që shoqërohen me mbetet përballja amatoriale. Ka dhimbje dhe vuajtje të vazhdueshme, edhe një artificë që e ndryshon duke u bërë faktorë madhorë të nga ushqimi te barnat, por me paaftësisë dhe vdekshmërisë. Po të përmasa shumë të mëdha në pasoja, krahasohet struktura demografike e nëse gjykohet gabim. Në rastin e popullatave në kohë është e pritshme ushqimeve individi pasi informohet që këto sëmundje të kenë rritje në se çfarë dhe kur i lejohet ti përdorë kohën tonë, duke shfaqur rritje të merr një vendim personal, ndërsa padiskutueshme të sëmundjeve në rastin e barnave vendimin e kronike. Gjithashtu sëmundjet merr mjeku apo farmacisti dhe kronike bashkëshoqërohen me gjykimi i individit del në plan të sëmundje të tjera dhe sidomos dytë, duke hapur një diskutim rreth me depresionin.8 Duke bërë një përgjegjësisë. Megjithëse në pamje përmbledhje mund të themi se të parë përgjegjësia për marrjen e rritja e jetëgjatësisë me popullatat e vendimit bie mbi mjekun nuk janë të mëparshme, pavarësisht dyshimeve pazakonta historitë që përgjegjësinë që lindin për arsyet e rritjes së ia mveshin edhe individit që ka jetëgjatësisë, e sigurt është rritja e pranuar, pavarësisht se e ka bërë pas përdorimit të barnave dhe shfaqja e një rekomandimi mjekësor.7 sëmundjeve shoqëruese, që edhe këto Se si kanë ndryshuar barnat kërkojnë trajtim medikamentoz. Në dhe gjykimi ndaj tyre është jashtë një paciente kemi parë përdorimin mundësive dhe objektivit të këtij e tetëmbëdhjetë preparateve në diskutimi, por mund të bëjmë një ditë në mënyrë të vazhdueshme. analizë të shkurtër të ndryshimeve Ndryshimi i këtij raporti në favor që kanë kërkuar dhe mundësuar këtë revolucion teknologjik. 8. Morewitz SJ. Chronic diseases and health Rritja e jetëgjatësisë sjell shtimin care: new trends in diabetes, arthritis, osteoporosis, fibromyalgia, low back pain, 7. Adh-Dhahabi M. B. The Major Sins (al- cardiovascular disease, and cancer. Springer kabai’r). Dar Al-kotob Al-Ilmiyah, Beirut, Science & Business Media; 2006 Oct. 16. 1, Lebanon, 2009, p. 83. 20. 115 Mjekësi të sëmundjeve kronike sjell edhe merret vetëm në formë suplementi, ndryshimin e trajtimit mjekësor dhe sepse për të njëjtën sëmundje zgjat kohën e marrjes së tij. Mjafton mjekimi është medikamentoz. Po të përmendet fakti se vendet e të shikohet sjellja e të sëmurëve para si shkaqe të vdekshmërisë kronikë, le të themi të sëmurët e në shekullin e XVIII-të i zinin prekur nga patologji malinje, që tuberkulozi, kolera dhe dizenteria, marrin kimioterapi, mjekimi merr ndërkohë që në shekullin e XXI- përparësi ndaj ushqimit, i cili del në të kemi mbizotërim të sëmundjeve plan të dytë. Rezultatet e mjekimit kardiovaskulare, tumoreve dhe dhe efektet anësore, shpeshherë sëmundjeve cerebrovaskulare, këto katastrofike, janë një fenomen krejt i të fundit me ecuri kronike dhe që ri për shoqërinë tonë, që kërkon një kërkojnë trajtim të vazhdueshëm përafrim sa më të shpejtë si nga ana me barna. Gjithashtu ndryshimi fetare edhe shkencore, përafrim që i strukturës moshore lidhet fillon me përcaktimin e lejimit apo drejtpërdrejt me sasinë dhe llojet e ndalimit të tyre dhe të kategorive barnave të konsumuara. të tjera të ndërmjetme nga aspekti Një skemë “e vjetër” e zhvillimi fetar. Duket paradoksale që ka fetva të sëmundjes kronike tregon këto të rrepta kundër duhanit, por nuk ka etapa; zhvillimet para diagnostikimit, asnjë të tillë për barnat antidepresive, diagnostikimin dhe periudhën ndërkohë që që të dyja veprojnë në fillestare të përshtatjes, fazën kronike sistemin nervor qendror, por këto të zgjatur dhe fazën preterminale dhe të dytat me një efekt shumë më të vdekjen deri në pranimin e humbjes madh. Lënia në kompetencën e nga të afërmit dhe rezolucionin.9 mjekut nuk është asgjë më tepër se Në fazën klinike dhe një justifikim, ndërkohë që fetvatë preterminale merren sasi të mëdha kundër duhanit janë të bazuara, si barnash. Studimet tregojnë se në tekste fetare, si në studime që konsumi më i madh i barnave gjatë provojnë dëmet e tij si një zinxhir gjithë jetës ndodh në 6 muajt e fundit shkak-pasojë. Studimet që provojnë të saj dhe fenomeni është krejt i ri, se pirja e duhanit shkakton kancer me fillesa në shekullin e XX-të. Nga të mushkërive datojnë që në vitin ana tjetër barnat janë komplekse 1950.10 Ndërkohë që në mbështetje nga aspekti i përbërjes së tyre. Nëse të luftës kundër duhanit ka rreth mjalti në formën e tij të thjeshtë 400 fetva dhe një pjesë e tyre e quhej një formë mjekimi, sot ai 10. Brownson RC, Bright FS. Chronic 9. Rolland JS. Chronic illness and the life disease control in public health practice: cycle: A conceptual framework. Family looking back and moving forward. Public process. 1987 Jun. 1:26(2):203-21. Health Reports. 2004 May. 119(3):230-8. 116 Mjekësi përcaktojnë si haram.11 Një pyetje metoda çon në rritjen e përdorimit e ndershme është: a janë hallall të të barnave. gjitha barnat që veprojnë në sistemin Së fundmi një përshkrim i nervor qendror?! shkurtër i rritjes së numrit të barnave Në lidhje me barnat duhet dhe shitjeve do të shërbente për të përmendur edhe përdorimi i vlerësuar njëfarësoj edhe shtimin e trajtimeve alternative si plotësues rrisqeve me të cilat do të përballen e deri zëvendësues i barnave. Ka popullatat. Sipas DrugBank, një një mbivlerësim të këtij fenomeni burim elektronik bioinformatike ndërkohë që nuk arrihet të dhe kemioinformatike, numri i përfitohet me të vërtetë nga kjo përgjithshëm i barnave në vitin pasuri për arsye të mosnjohjes 2017 është 8261, nga të cilat, pjesa profesionale. Shpeshherë abuzohet më e madhe, përbëhet nga barnat edhe nga autoritete fetare, ndoshta në fazë eksperimentimi, 5019, një edhe vetëm me qëllimin e mirë potencial shumë i madh i pritshëm për të propaganduar besimin fetar, për konsumin e barnave. Në këto ose traditat vendore. dhe duke bëjnë pjesë edhe 94 përbërje të ofruar zgjidhje alternative me pak konsideruara si barna nutricionale, efekte anësore. E vërteta është apo ushqime, me efekte të provuara që konkurrenca që i bëhet me mbi shëndetin, që përdoren edhe si këto metoda terapive me barna barna12.13 Shifrat e kësaj tregtie në është e përkohshme dhe ndoshta nivel global, për vitin 2015, janë 742 e dëmshme. A jam kundër këtyre trilion $ dhe pritshmëritë për vitin metodave? Absolutisht, jo! Jam 2022 janë 1,121 trilion $.14 Një situatë përkrahës i fuqishëm i tyre, por e tillë nuk është e çuditshme duke duhen promovuar njohësit e vërtetë marrë parasysh rënien e vdekshmërisë të tyre, që nuk janë të shumtë, sepse foshnjore dhe rritjen e jetëgjatësisë përdorimi në mënyrë amatoriale që, duke u kombinuar me zhvillimet sjell shkatërrimin e efiçencës dhe teknologjike, sjell këtë rritje të madhe ul besimin te këto metoda, duke sabotuar përfitimet e mundshme 12. Wishart D. DrugBank: a comprehensive prej tyre. Ajo që dua të them është resource for in silico drug discovery and që trajtimi joprofesional me këto exploration. Nucleic Acids Research. 2006;34(90001):D668-D672. 13. [Internet]. 2017 [cited 26 May 2017]. 11. Cigarette smoking fatwa | Dr. Zakir Available from: http://”Statistics - Naik, Question & Answer [Internet]. Drugbank”. Drugbank.ca. N.p., 2017. Web. Zakirnaikqa.wordpress.com. 2017 [cited 26 May 2017. 29 March 2017]. Available from: https:// 14. EvaluatePharma® World Preview 2016, zakirnaikqa.wordpress.com/tag/cigarette- Outlook to 2022. 9th ed. Evaluate Ltd.; smoking-fatwa/ 2017. 2. 117 Mjekësi të konsumit. Një ndryshim i tillë i është prodhimi i sallameve. Nëse strukturës së popullatës ka ndodhur mishi është një produkt i thjeshtë edhe në Shqipëri. Në vitin 1969, natyror, sallamet janë produkte vdekshmëria foshnjore ishte 112 për mjaft të sofistikuara, madje edhe po mijë dhe jetëgjatësia ishte 66.5 vjeç, të krahasohen me ato tradicionale. vdekshmëria foshnjore në vitin 2011 Teknologjia ka ndryshuar që nga kishte rënë në 15,3 për çdo njëmijë forma e përfitimit të lëndës së parë, lindje. Ndërkohë që në vitin 2014 te përpunimi dhe në fund te ruajtja jetëgjatësia e meshkujve ishte 76.4 dhe konsumi. Këtu jemi të detyruar vjet dhe për femrat 80.3 vjet15.16 të bëjmë lidhjen me duhanin. Nëse duhani konsiderohet haram, edhe Fig. 1 Ndryshimi në kohë i balancës në të dhëna shkencore, a duhet në konsum ndërmjet ushqimit dhe të aplikohet e njëjta metodë për barnave produktet që si pasojë e ndikimit të teknologjisë mund të jenë karcinogjene?! Gjetja e shkakësisë është një proces jashtëzakonisht i vështirë dhe janë të pakta rastet e njohura të provuara nga mjekësia moderne, ndërkohë që hipotezat, edhe pse të mbështetura nga studime, janë të shumta dhe mbeten hipoteza. Një rast i tillë është edhe konkluzioni i nxjerrë në vitin 2015 se konsumi i mishit të procesuar klasifikohet si “karcinogjen te njerëzit”, kjo Zhvillimet teknologjike bazuar në evidencë të mjaftueshme Zhvillimet teknologjike janë në lidhje me kancerin kolorektal, ndërsa mishin e kuq si “probabilisht aspekti tjetër që duhet marrë 17 në konsideratë. Një rast krejt karcinogjen te njerëzit”. Te i zakonshëm i implikimit të mishrat e procesuar futen proshutat, teknologjisë në produktet ushqimore salçiçet, hot-dogët, sallamet, mishi

15. Shqipëri Popullsia dhe Dinamikat e saj 17. Bouvard V, Loomis D, Guyton KZ, - Horizonte të reja demografike. 1st ed. Grosse Y, El Ghissassi F, Benbrahim- Tirana: INSTAT; 2014. 6. Tallaa L, Guha N, Mattock H, Straif K. 16. Mplakja e Popullsisë: Situata e të Carcinogenicity of consumption of red and moshuarve në Shqipëri. 1st ed. Tirana: processed meat. Lancet Oncology. 2015 INSTAT; 2015. 1. Dec 1;16(16):1599. 118 Mjekësi i kripur si dhe mishi në kuti dhe mirëqenë dhe e përdorin së bashku mishrat me salcë të konservuara. me tekstet fetare për të vendosur. Nuk duhet harruar që, përveç Një pyetje që nuk duhet ti fshihemi këtyre konkluzioneve, edhe cilësia është: a janë të gjithë faktorët e mishit është faktor i rëndësishëm, karcinogjenë të provuar haram? ku mishrat e lirë, jo-organikë, me Përveç konkluzioneve aditivë si nitritet dhe nitratet, nga përfundimtare shkencore, duhen kafshë të ushqyera me hormone diskutuar edhe metodat statistikore dhe antibiotikë, bëjnë diferencë që kanë bërë të mundshme jo vetëm në shije me prodhimet nxjerrjen e këtyre rezultateve. cilësore, por sidomos në impaktin Metodat statistikore të përdorura që kanë te shëndeti i njeriut. Të sot masivisht njihen edhe nga FDA gjitha këto produkte janë subjekt i (Food and Drug Administration) teknologjive moderne të përpunimit për mbështetjen e konkluzioneve dhe të substancave shtesë, qoftë për eksperimentale. Zakonisht këto rregullimin e shijes, apo për ruajtje vendime mbështeten në konkluzione në kohë të gjatë. Përgjithësisht probabilitare, që do të thotë se një konsiderohen të rrezikshme për konkluzion pranohet si i vërtetë, kancerin kolorektal. Bëhet fjalë pra që mund të ketë një mekanizëm për një sëmundje që megjithëse ka shkak pasojë, dhe jo një ngjarje e një variacion shumë të madh hasje ndodhur rastësisht. Edhe në rastet sipas rajoneve është përgjegjës për kur pranohet hipoteza mbeten rreth 9% të të gjithë kancerave të mundësi që, nëse i njëjti eksperiment diagnostikuar.18 Nga ana tjetër edhe përsëritet, rezultatet mund të jenë dëmi i duhanit shkaktohet nëpërmjet të ndryshme nga ato të cilat i kemi komponentëve kancerogjenë.19 marrë si të suksesshme. Zakonisht Përveç dëmit ekonomik, që për një përdoret një vlerë p<0.05 për të pjesë të madhe të të pasurve nuk treguar sinjifikancën statistikore, që ka pse llogaritet, dëmet e duhanin tregon edhe se, rezultati, një herë në qëndrojnë pikërisht te karcinogjenët njëzet raste, mund të jetë i gabuar. që transmeton në organizëm gjatë Një logjikë e tillë është e njëjtë edhe konsumit. Fetvatë e marrin këtë të për testimet më të ndërlikuara.20 Këtu nuk bëhet fjalë për një kundërvënie 18. Haggar FA, Boushey RP. Colorectal cancer epidemiology: incidence, mortality, ndaj rezultatit shkencor nga autoriteti survival, and risk factors. Clinics in colon fetar, por vetëm njohja e nivelit të and rectal surgery. 2009 Nov;22(04):191-7. pasigurisë që ofron ky rezultat, në 19. Hecht SS. Cigarette smoking: cancer risks, carcinogens, and mechanisms. 20. Pena-Rodriguez ME. Statistical process Langenbeck’s Archives of Surgery. 2006 control for the FDA-regulated industry. Nov. 1;391(6):603-13. ASQ Quality Press; 2013 Apr. 11. 81. 119 Mjekësi

ato nivele që ky i fundit ja njeh vetes, duke mos anuar dhe duke mos sidomos në rastet kur në diskutim pasur qëllim mëkatin, All-llahu falë është përcaktimi i lejueshmërisë së shumë dhe është mëshirues.”21 një produkti. Jemi përqendruar te ky ajet me A duhet të përqëndrohemi qëllim marrjen e tij si shembull, duke te Kur’ani në lidhje me parë edhe thjeshtësinë me të cilën komplikimet e kohës? ka klasifikuar kategoritë e haramit në lidhje me ushqimet shtazore. Në “Juve u janë ndaluar (t’i paraqitjen më poshtë kemi treguar në hani): ngordhësira, gjaku, mishi i mënyrë skematike këtë fakt. derrit, ajo që theret jo në emrin e Shikohet që pasi përmenden All-llahut, e furmja, e mbytura, e fillimisht disa kategori harami me rrëzuarja, e shpuarja (nga briri i natyrë endogjene, ku ndalesa qëndron tjetrës), ajo që e ka ngrënë egërsira, në të gjitha rastet si pjesë e natyrës përveç asaj që arrini ta therni (para së tyre, pastaj kemi shprehjen “ajo se të ngordhë), ajo që është therur që theret jo në emrin e All-llahut” për idhuj, dhe (u është e ndaluar) të pastaj prapë disa kategori të cilat në kërkoni me short fatin. Kjo është vetvete nuk janë haram, por kthehen mëkat ndaj All-llahut. Tashmë, ata të tilla nga veprimi i faktorëve të që mohuan, humbën shpresën për jashtëm, pastaj prapë shprehja “ajo që fenë tuaj (se do të ndërroni), andaj është therur për idhuj”. Kjo na jep mos u frikësoni atyre, por Mua të mundësinë për ta skematizuar ajetin më frikësoheni. Sot përsosa për Kur’anor. ju fenë tuaj, plotësova ndaj jush dhuntinë Time, zgjodha për ju Fig 2. Klasifikimi i ajetit të Kur’anit islamin fé. E kush detyrohet nga sipas kategorive të haramit që trajton uria (të hajë nga të ndaluarat), 21. Kur’ani, El-Ma’ide 5:3.

120 Mjekësi

Nëse do të kërkonim një ndarje Klasifikimi Ndërkombëtar të tillë të ngjashme në fushën e Statistikor i Sëmundshmërisë dhe mjekësisë do të gjenim ngjashmëri Problemet e Lidhura me Shëndetin në Klasifikimin Ndërkombëtar (ICD-10) Statistikor të Sëmundshmërisë Kapitulli XIX - Dëmtime (plagë), dhe Problemeve të Lidhura me 22 helmime dhe pasoja të tjera të Shëndetin (ICD-10). Ky klasifikim përcaktuara të shkaktarëve të përdoret si standard nga Organizata jashtëm. (S00-T98) Botërore e Shëndetësisë dhe pavarësisht se është ekskluziv për Kapitulli XX - Shkaqe të njerëzit, ngjashmëritë në kodifikimin jashtme të sëmundshmerisë dhe e shkaqeve të vdekjeve janë të vdekshmërisë. (V01-Y98) pakontestueshme. Në kapitujt XIX T71 Asfiksia dhe XX, që i dedikohen plagëve, W74 Mbytje dhe fundosje e dëmtimeve, helmimeve dhe shkaqeve papërcaktuar të jashtme të sëmundshmërisë dhe Y30 Rrëzim, kërcim ose shtytje vdekshmërisë, mund të gjenden nga një vend i lartë, qëllim i kode siç tregohet në tabelën më papërcaktuar. poshtë. Kodet T71, W74, Y30 dhe W55 kanë ngjashmëri grupin e W55 I kafshuar ose i sulmuar nga termave të përdorur në Kur’an, [e gjitarë të tjerë. furmja, e mbytura, e rrëzuarja, e shpuarja (nga briri i tjetrës), ajo që e Po ta thjeshtojmë diskutimin ka ngrënë egërsira]. Ndërsa të gjithë rreth ajetit deri në përcaktimin e kapitujt e tjerë mund të projektohen dy grupeve të shkaqeve të ndalesës në termat e përmendur në pjesën e si të brendshme (endogjene) dhe parë të sures (cofëtinë, gjak i derdhur të jashtme (ekzogjene), duhet edhe ose mish derri). të mendojmë që ndarja nuk është e rastësishme. Grupi i parë ku futen Tabela 1. Pjesë nga Klasifikimi cofëtinë, gjak i derdhur dhe mishi i Ndërkombëtar Statistikor i derrit kanë karakteristikë ndalesën që Sëmundshmërisë dhe Problemet e e ka origjinën nga ana mjekësore në Lidhura me Shëndetin (ICD-10) vetitë e tyre të brendshme. Cofëtina mund të ketë ngordhur nga vdekje natyrore për shkaqe të brendshme, 22. International Classification of Diseases si sëmundje infektive dhe të tjera [Internet]. World Health Organization. por statusin e haramit e ka marrë pas 2017 [cited 29 March 2017]. Available from: ngordhjes, duke e ndarë ekzistencën e http://www.who.int/classifications/icd/ en/ kafshës në dy segmente kohore, para 121 Mjekësi dhe pas vdekjes, tek e para lejohet zbulesa të tjera të dobishme. dhe tek e dyta ndalohet. Gjaku është Nuk është qëllim i këtij diskutimi pjesë e indit lidhor të kafshëve në të merret me analizë të hollësishme fjalë, pra nga e njëjta kafshë ka pjesë të fenomeneve të hallallit dhe haramit, që lejohen për ngrënie dhe të tjera jo vetëm se nuk është subjekt i tij, por jo. Së fundmi është derri, kafshë që së pari nga pamundësia profesionale i përket familjes Suidae të klasës së për ta ndjekur nga aspekti fetar gjitarëve. Është në të njëjtin rend këtë çështje dhe për të nxjerrë (Artiodactyla) me delet, dhitë dhe konkluzione, apo për të marrë gjedhët por i ndaluar për tu ngrënë. vendime. Qëllimi është për të treguar Po ti përmbledhim tre ndalesat që, në Kur’an, mund të ballafaqohet vërejmë se ndalohen një segment shumë mirë shkenca moderne dhe të i gjendjeve (cofëtinë), një ndalesë shikohet si në një pasqyrë perfekte e një segmenti nga organet (gjaku) për të vlerësuar veten dhe të shikojë dhe një segment nga kategoritë e mangësitë. Gjithashtu një sure kafshëve (derr). Klasifikimi, aq sa Kur’ani nuk mund të studiohet e është i thjeshtë për tu njohur dhe shkëputur pa ndjekur marrëdhëniet respektuar, aq komplikohet nëse e saj me pjesët e tjerat të Kur’anit, fillojmë ta analizojmë, qoftë edhe shpjegimet nëpërmjet hadithit dhe duke bërë pyetjen, pse! Për shembull, mendimin shkencor Islam, të kohës derri është i ndyrë, është një arsye që dhe atë historik. Megjithatë mund përmendet në Kur’an, por nuk mund të shikohet pa hezitim se mund të ndalemi me kaq. Kjo mund të të gjejmë në Kur’an mundësinë jetë një arsye në planin shëndetësor e ballafaqimit me platformat më dhe tashmë është e pranuar por nuk komplekse moderne, dhe, sigurisht, mjafton. Edhe nëse rritja e kësaj nëse kemi aftësi, edhe ti korrigjojmë kafshe në ambiente plotësisht sterile e ti çojmë ato përpara. dhe me ushqim të pastër, nuk do ta Do të kufizohem për të mos bënte ngrënien e saj të lejuar. Por interpretuar dy format e therjes ‘jo prapë duhet kërkuar për lloje të tjera në emër të Allahut’ dhe ‘për idhuj’ papastërtie meqenëse ajeti Kur’anor por duke hipotezuar në ruajtjen vazhdon të mbetet në fuqi. Grupi e ngjashmërisë me ndarjet e tjera tjetër me kafshët e ngordhura nga në endogjene dhe ekzogjene, ku faktorë të jashtëm nuk është kufizuar në rastin e parë ndalesa bëhet ndaj në shprehje të tipit, “të ngordhura një veprimi të ndaluar me natyrë të në mënyrë traumatike” por i ka brendshme dhe në rastin kur therja specifikuar në pesë kategori gjë që bëhet për idhujt, si ekzogjene. Përse të detyron të mendosh që studimi përmendet shorti në të njëjtin vend sipas kësaj ndarje do na orientojë në me këto ushqime haram?!

122 Mjekësi

Aspekte teorike dhe po i njëjti autor thotë që, në rast të gjetjes së papërshtatshmërive me Një problem teorik serioz është tekstet e shenjta, përsëri qëndrimi edhe ndjekja apo jo e shkollave duhet modifikuar, duke shtuar që të caktuara juridike në çështje të edhe vetë shkollari, po të ishte në hallallit dhe haramit. Dy ekstremet dijeni, do të bënte të njëjtën. Duke e përmendura nga Youssef Al- i dhënë Ixhmasë, një mirëkuptim Qaradhawi (Jusuf Kardavi) në kaq të madh ndërmjet shkollarëve, librin e tij të famshëm “Hallalli dhe një funksion kohor, atëherë çfarë harami në Islam” janë liberalizmi mbetet për çështje për të cilat i plotë ndaj kulturës perëndimore merren vendime duke u mbështetur dhe të qëndruarit ngurtësisht në në qëndrime shkencore vazhdimisht përfundimet e një shkolle të caktuar të ndryshueshme. Pra vendosja juridike. Qëndrimi i shejhut është e një gjykimi në kohën e dhënies i qartë, duke u pozicionuar për dhe mundësia për të gabuar nga moskompromentimin e inteligjencës, shkollarët e kohës, sado e vogël duke ndjekur verbërisht një shkollë të jetë, duhet marrë parasysh. të caktuar.23 Mendimi im personal, Megjithatë mundësia e gabimit meqenëse duke marrë përsipër të është kaq e vogël dhe e pamundur diskutoj minimalisht një përafrim të gjendet nga ana jonë, saqë ndaj hallallit dhe haramit, që kanë përgjithësisht duhet të fokusohemi lidhje me ushqimet, është se çfarë te faktori kohë, duke e parë një komponentësh duhen marrë në vendim të caktuar si një përkthim, ose konsideratë për të ndërtuar një shkollarin si një ndërfaqe ndërmjet platformë bashkëkohore, është që nesh dhe tekstit të shenjtë. Ndërkohë shkollat juridike me veçantitë e tyre që mund ta gjykojmë qëndrimin nuk mund të përjashtohen. si të modifikueshëm në kohë të Realiteti i Ixhmasë është që ndryshme, nuk duhet të humbasim ulematë e një kohe të caktuar me aspektin tjetër të vendosjes së këtij unanimitet bashkohen rreth një shkollari si interpretues i Kur’anit, që qëndrimi të caktuar.24 Ky definicion është një mënyrë të menduari, që i ka ka të veçantë futjen e faktorit kohë kaluar të gjitha sprovat e mundshme, përfshirë edhe pamundësinë e këtij 23. Al-Qaradawi Y. The lawful and the personi për të ndryshuar tashmë prohibited in Islam (Al-Halal wal Haram fil Islam). American Trust Publications; 1999 qëndrim ngaqë ka kaluar shumë Jan. 30. 9. kohë. 24. Moulana Ashraf Ali Thaanwi. The Shkollat juridike sigurisht që nuk principles and codes of law in Hanafi Fiqh. janë të paprekshme nga gabimet. Por 1st ed. Pakistan: ZamZam Publishers; 2007. duhen dalluar çfarë janë gabime dhe 24-28. 123 Mjekësi çfarë duken si gabime në projeksionin rastin më të mirë, mësimet që mund e Islamit në kohën e sotme. Kjo të përfitohen nga mënyra e tyre e të është një punë tejet e vështirë, madje menduarit dhe, në rastin më të keq, në kufijtë e të pamundurës, sepse interpretime që nga nxitimi mund kërkon vlerësimin dhe në njëfarë ti quajmë të ngurta apo të gabuara mënyre edhe gjykimin e figurave të për kohën tonë, por po ti studionim shkëlqyera të Islamit. Mendoj se të me vëmendje në kontekstin e kohës gjykosh ndryshe, por nga të njëjtat kur janë zbatuar do na mësonin baza fetare, sepse veprohet në një shumë si të realizonim interpretime terren socio-kulturor të ndryshëm, të sakta. Kjo do na vononte shumë është e pranueshme. Nga ana dhe do na detyronte të bëjmë hapa tjetër, gabimi i juristëve të mëdhenj më të ngadalshëm, meqenëse jemi të myslimanë është i mundshëm, por detyruar të rrisim masivisht bagazhin me shanse të vogla, prandaj njohja tonë me këto vepra të vjetra, që dhe vazhdimi i traditës së tyre, kërkojnë kohë për tu studiuar dhe, duhet të jetë pjesë e platformës që meqenëse janë më shumë se një, do duhet të krijojmë që në fillim për kishim edhe opinionet tona më të vendimmarrje. Aftësia dhe mundësia degëzuara, por do fitonim një ecje më e tyre për të qenë në kontakt me të të sigurt dhe pluralizëm mendimesh, vërtetën duhet të jenë pjesë integrale që nuk kanë të bëjnë me bazat e fesë, e studimit. Nëse një ndryshimi por me probleme të reja, përafrimet modern të teknologjisë së prodhimit ndaj të cilave do ishin aq më pozitive të ushqimeve jemi të detyruar ti sa më shumë ide të shkëmbehen. bëjmë një analizë dhe të vendosim për vulosjen e tij me termin hallall ose Diskutimi haram, duhet të kemi parasysh që ky zhvillim i kësaj teknologjie ka ardhur Po të shikohet literatura për si një proces historik studimi dhe çështjet e hallallit dhe të haramit, provash të vazhdueshme, ashtu edhe në lidhje me ushqimet dhe barnat, gjykimi jonë duhet të jetë rezultat i vihet re shpejt që është mjaft e reflektimit të një procesi historik fragmentuar pavarësisht impenjimit mendimi që e ka origjinën tek të për ta garantuar hallalin. Librat vërtetat absolute të Kur’anit. Në të që qarkullojnë janë për përdorim kundërt një fenomeni historik, edhe praktik nga individë dhe zakonisht pse është pastërtisht shkencor, ne i vendimet janë në formë të fetvave vendosim një arsyetim që përjashton dhe reflektim i tyre në kodifikimet në mënyrë arbitrare “vendimet e ndërkombëtare për ushqimin. ngurta të shkollës juridike”, duke Por nuk ka struktura që merren humbur kështu në këtë ballafaqim, në vazhdimisht me studimin e këtyre

124 Mjekësi fenomeneve dhe që kanë për të ndaluar janë të pamjaftueshme, qëllim të arrijnë integrimin drejt sepse nuk marrin në konsideratë as krijimit të një strukture universale, minimalisht efektet e elementeve që të prodhojë vazhdimisht kimikë në organizmin e njeriut, rekomandime ose të japë përgjigje rasti i barnave, dhe as efektet joindividuale për këto çështje. e teknologjisë në prodhim dhe Sidomos, ndarja e ushqimeve nga ruajtje. Iniciativa individuale dhe barnat, është mjaft e dukshme, ku në forma eksperimentale mund të për të parat punohet vazhdimisht gjenden si në rastin e ngritjes së dhe të dytat u besohen autoriteteve platformave të krijimit të parimeve shkencore. Konkretisht në CODEX të logjistikës hallall, që kanë të bëjnë Alimentarius jepen standardet me ruajtjen, transportimin dhe në formën e udhëzuesve, gjithsej veprimet e fundme në shpërndarje, dy faqe dhe nuk përmenden duke ruajtur produktet hallall nga barnat në veçanti.25 Ndërkohë që kontaminimi me produkte haram.27 propozimet e reja vijnë vetëm nga Duhet të rikthehemi te dy vende, Turqia dhe Egjipti, të diskutimi i fillimit që ka të bëjë cilat janë marrë në konsideratë për me pamjaftueshmërinë e zgjidhjes ndryshime që nuk kishin ndodhur rast pas rasti dhe në formulimin që nga viti 1997, por nuk përmendin e përgjigjeve komplekse siç janë as barnat dhe as implikimet strukturat dhe prodhimet e kohës teknologjike.26 Listat me përbërës sonë. Qytetari kërkon një përgjigje të thjeshtë, përfundimtare nëse 25. CODEX Alimentarius: List of Standards produkti është haram apo hallall. [Internet]. Fao.org. 2017 [cited 29 March Pjesa tjetër, përgjithësisht për 2017]. Available from: http://www.fao.org/ produktet komplekse, e sidomos fao-who-codexalimentarius/standards/list- of-standards/en/ për barnat, nuk është detyrë e tij. Në 26. CODEX Alimentarius: Search results [Internet]. Fao.org. 2017 [cited 29 March 4933%253Ai-zresgmxec%26cof%3DFO 2017]. Available from: http://www.fao.org/ RID%253A11%26q%3Dhalal%26sa.x% fao-who-codexalimentarius/search-results/ 3D7%26sa.y%3D10%26sa%3Dsearch%26 en/?cx=018170620143701104933%3Ai- siteurl%3Dhttp%253A%252F%252Fwww. zresgmxec&cof=FORID%3A11&q fao.org%252Ffao-who-codexalimentarius =halal&sa.x=0&sa.y=0&sa=search& %252Fen%252F%26siteurl%3Dwww.fao. siteurl=http%3A%2F%2Fwww.fao. org%252Ffao-who-codexalimentarius%25 org%2Ffao-who-codexalimentarius%2 2Fen%252F%26ref%3Dwww.google.al%2 Fen%2F&siteurl=www.fao.org%2Ffao- 52F%26ss%3D1737j1154411j6&ss=677j1 who-codexalimentarius%2Fabout- 22585j5 codex%2Fen%2F&ref=www. 27. Tieman M. Establishing the principles fao.org%2Ffao-who- in halal logistics. Journal of Emerging codexalimentarius%2Fsearch-results%2F Economies and Islamic Research. 2013 en%2F%3Fcx%3D01817062014370110 Oct;1(1):1-3. 125 Mjekësi këtë realitet nuk mund ti thuhet që ketë në disa ushqime proteinë nga produkti është hallall pjesërisht ose derri nën vlerën 0.5% dhe nuk që garantojmë vetëm një pjesë të raportohen, atëherë përdorimi i tij karakteristikave që kërkon hallalli. ‘lejohet’ dhe diskutimet e ngjashme Përfshirja e fesë në vlerësimin e për birrën dhe birrën pa alkool. cilësisë nuk mund të mohohet, si në E njëjta situatë mund të kërkojë rastin e hadithit që flet për grurin e edhe diskutim të ligjeve aktuale që lagur dhe as në rastin e masave ku dalin jashtë rrethit të diskutimit Kur’ani është i qartë për njerëzit ndërmjet shkollarëve të fesë që peshojnë dhe masin mangët, ku Islame, por për të cilat ata mund për analogji mund të përmendet të bashkëpunojnë me specialistë një komponent farmaceutik hallall të disiplinave të tjera. Konkretisht në parim por me sasi të mangët, Ligji për Ushqimin thotë në Kreun i cili nuk jep efekt nga sasia e X, Neni 36, për vendosjen e pakët e barit dhe rrezikon jetën etiketave që e kërkon në rastet kur ose shkakton vdekjen e pacientit. sasia e alkoolit kalon vlerën prej Në ngjashmëri me klasifikimin %1.2 të vëllimit.29 Këto kontradikta që i kemi bërë më sipër ajetit në pamje të parë, mund të sjellin të Kur’anit, ku ndarja e mishit zhvillim pozitiv nëse kërkohet me haram bëhej sipas karakteristikave sinqeritet bashkëpunimi në favor endogjene apo ekzogjene që e bëjnë të konsumatorit, ku të përfshihen, haram, kemi edhe klasifikimin që përveç të tjerave, edhe respektimi e ndan në atë që është haram në i preferencave të tij. Në Fig. 3 në vetvete (liajnihi) dhe shkaqe të mënyrë skematike tregohet se si jashtme, si rasti i përvetësimit të një bar/ushqim konsiderohet si gabuar apo ligajrihi ose bilvasita subjekt vlerësimi njëkohësisht si (i shkallës së dytë).28 Megjithëse i lejuar apo jo nga ana fetare dhe është me të vërtetë e komplikuar, gjithashtu si subjekt rregullash dhe arrijmë të gjejmë disa dimensione rekomandimesh, bashkëpunim të hallallit që, megjithëse nuk investigues që do të ishte në të mund të garantohen nga një burim mirë të konsumatorit. i vetëm, mund të realizohet në bashkëpunim. Kjo nuk përjashton kontradiktat e pritshme si në 29. Ligji për Ushqimin; Nr. 9863, rastin kur, megjithëse mund të datë 28.1.2008 [Internet]. Ministria e Shëndetësisë. 2017 [cited 6 June 2017]. 28. Ekipi i Studimeve Akademike. Available from: http://www.shendetesia. Udhërrëfyesi i një myslimani, Ilmihali II gov.al/al/baza-ligjore/legjislacioni/ (Adhurimet). 1st ed. Tiranë: PRIZMI; 2010. ligje1486633274 19-20. 126 Mjekësi

Fig. 3 Një skemë përfitimi diskutim multidisiplinar, vlerësim nga aspekti fetar dhe ligjor në të ndërhyrjeve dhe vendimmarrje vlerësimin e lejueshmërisë së dinamike e në bashkëpunim me barnave dhe ushqimeve vende të tjera. Të flasësh është më kollaj se të veprosh sidomos sipas parimeve universale si hallalli dhe harami, që duhen zbatuar në situata lokale gjithmonë të ndryshueshme. Megjithatë nuk shikoj se ekziston ndonjë zgjidhje tjetër përveç përafrimit holistik që ofron Islami, duke synuar gjithnjë ruajtjen e caqeve të përcaktuara nga feja. Ndërkohë që këtij problemi nuk mund të mbetet pa ju bashkëngjitur Konkluzione çështja e barnave, e cila nuk lidhet vetëm me aspekte të ngushta të Etiketa hallall, nëse nuk është hallallit dhe haramit në konsum, pjesë e një sistemi administrimi, por edhe me adhurime të tjera, si garanton produktin vetëm në rasti i agjërimit kur marrja e barnave momentin e vendosjes së saj. Më pas nga mosha të vjetra, gjithnjë duke produkti mund të mos ruhet si duhet, u shtuar në numër dhe që vuajnë duke e humbur këtë vlerësim, apo në nga sëmundje kronike janë subjekt rastin më të keq, mund të abuzohet i kombinimit të marrjes së barnave duke u përfshirë me komponentë të për të ruajtur shëndetin me agjërimin haramit. Prandaj, duhet konsideruar dhe adhurime të tjera. nevoja e ndërtimit të sistemit të Së fundmi duhet të ndryshojë hallallit, si një sistem informacioni i edhe qëndrimi që kërkon vazhdimisht bazuar në indikatorë me prejardhje mosgjetjen e kontradiktave në nga caktimet fetare. Kjo është Kur’an me faktet shkencore, në një subjekt i një vendimmarrje jo vetëm burim ku shkenca gjen frymëzim, nga shkollarë të fesë, por kërkon fakte dhe miratim të vetes.

127 Shkenca komunikimi

“Drita Islame” - një shkëndijë e dritës së fesë islame në Shqipërinë paskomuniste

“Duan të shuajnë me gojën e tyre Dritën e Allahut, por Allahu e plotëson Dritën e Tij edhe pse e urrejnë mohuesit.” (Saff, 8)

Dr. Qani Nesimi Myfti i Tetovës, Maqedoni

Abstrakt “Drita Islame” ka një barrë të rëndë që të edukojë brezin e ri me fenë, e cila aq sa ka potencial të ndikojë pozitivisht, po aq ka të ndikojë edhe negativisht. Ajo, sa mund ti bëjë mirë njeriut, po aq mund ti bëjë edhe keq atij; sa mund të krijojë paqe në një vend, mund të jetë shkak edhe për luftë. Luftërat në Ballkan midis serbëve e boshnjakëve, midis serbëve e shqiptarëve, midis shqiptarëve dhe maqedonasve, midis serbëve e kroatëve, midis grekëve e shqiptarëve, sa mund të jenë me përmasa nacionale, po aq janë edhe me përmasa fetare, në mënyrë direkte ose indirekte, si motivuese e luftës, apo si mbështetëse e saj. E gjithë kjo, varet nga mënyra e përdorimit të fesë, mënyra e trajtimit të saj. Pra, ai që e beson dhe e praktikon fenë varet se si e përdor atë. Kurse ai që duhet të marrë një vendim ose të mbajë një qëndrim ndaj fesë, varet se në çfarë rrethanash dhe me çfarë bindje e ka bërë atë ose, se sa serioz është ai në qëndrimin e tij. Prandaj, për mendimin tim, periodiku “Drita Islame” ka luajtur rol shumë të rëndësishëm në prezantimin dhe në interpretimin e drejtë të fesë Islame, e cila është kundër dhunës, vrasjes, keqpërdorimit të fesë, keqtrajtimit të tjetrit etj.

128 Shkenca komunikimi ë vitet ‘90-të në botë, në tërë botën. Varësia reciproke, e sidomos në Bashkimin cila ritet bashkë me globalizmin, në NSovjetik dhe në mënyrë të vazhdueshme përpiqet që Ballkan, u përjetuan ndryshime të jetën e çdo njërit ta bëjë edhe më të mëdha politike, të cilat ndikuan edhe varur ndaj vendimeve dhe lajmeve në fillimin e ndryshimeve në aspekte që vijnë aq larg sa që njeriu nuk ka të tjera në shoqëri. Kjo periudhë, për mundësi që në një mënyrë tjetër t’i shumë popuj, shpreh edhe procesin posedojë ato pranë vetes. kalimtar nga një sistem në tjetrin. Ndërsa, në anën tjetër, shpreh Madje, në fillim të shekullit XXI, kalimin nga një botëkuptim lokal e edhe shtetet më të përparuara dhe më nacional në atë global, pra, nga një të fuqishme kanë qenë të detyruara të sistem komunist, gjegjësisht sistem ballafaqohen me nevojën e varësisë monist, në një sistem demokratik. reciproke. Shtetet nacionale, që në Demokracia, në krahasim me bazë janë shtete me kufij të caktuar, komunizmin, është një sistem shumë janë të detyruara të ballafaqohen më i përshtatshëm për jetën fetare. me ndikimin pa kufij të teknologjisë Me një fjalë, në sistemin demokratik së komunikimit, të qarkullimit të banorëve, të acarimeve dhe të u përjetua një rikthim fesë dhe konflikteve rajonale, shoqatave/ aktiviteteve fetare në përgjithësi. organizatave multinacionale dhe të Kurse në aspektin global, kjo është problemeve të tjera ekonomike. një kohë kur më veç bëhen hapat e Kështu që, në Shqipëri një para në kalimin prej kohës moderne rikthim dhe një rizgjim i këtillë filloi në atë postmoderne. Prej një kohe me shkatërrimin e regjimit komunist kur feja mohohej krejtësisht, në një të Enver Hoxhës. Kështu ato pak kohë kur feja luan një rol shumë të xhami dhe kisha që kishin mbijetuar rëndësishëm për njeriun dhe për në atë sistem barbar iu kthyen përsëri shoqërinë në përgjithësi. Këtë kohë jetës, gjallërisë dhe aktiviteteve fetare, postmoderne e karakterizon edhe një ashtu si edhe ato pak klerikë fetarë dukuri shumë e rëndësishme që është që kishin mundur të mbijetonin në globalizmi, i cili pretendon dy fakte atë periudhë të vështirë, iu kthyen shumë me rëndësi. I pari, globalizmi përsëri obligimit të tyre fetar, nëpër pretendon që edhe politikisht, edhe xhami dhe nëpër kisha (qofshin ato ekonomikisht, edhe në aspektin kisha ortodokse ose kisha katolike). social të dominojë ndikueshëm në Përsëri filluan të dalin në dritë tërë botën. Kurse i dyti, globalizmi librat, broshurat, fletushkat, revistat, pretendon të shtojë ndikimin, gazetat dhe shkrimet e tjera fetare, varësinë dhe lidhjen reciproke në të cilat gjatë sistemit monist ishin të dhe mes shteteve dhe shoqërive burgosura nëpër arkiva, biblioteka

129 Shkenca komunikimi shtetërore apo private. Sidomos, në vend gjeografik i ka përjetuar gati fillim u punua për restaurimin dhe të gjitha llojet e sistemeve politike e për ndërtimin e tempujve të ri. U administrative, kurse ky sistem ateist hapën edhe shkolla të mesme dhe i llojit të veçantë, që u instalua në fakultete (akademi) fetare. Kështu Shqipëri, është i pakrahasueshëm. jeta fetare filloi në çdo aspekt të Kështu që, pas rrënimit të këtij riorganizohet dhe zhvillohet. Këtij regjimi totalitar fillojnë të rilindin zhvillimi i ndihmuan jo vetëm populli vlerat kombëtare e fetare që kanë fetar i Shqipërisë, ndihmën e tyre u qenë të ndaluara gati një çerek munduan që ta japin edhe fetarët, pa shekulli. Në këtë periudhë rilind marrë parasysh se cilës fe i takonin, edhe periodiku islam i titulluar e shteteve ku feja më parë ka qenë “Drita Islame”, për të cilin mendoj e lejuar për veprim. Prej ndihmave se kuptimisht është vazhdimësi e që vinin në Shqipëri, krahas atyre që periodikëve që botoheshin në botën ishin me qëllim të pastër fetar, kishte shqiptare para ndalimit te fesë si edhe të atilla që kishin prapavijë “Zani i Naltë”, “Kultura Islame”, politike dhe kulturë asimiluese. “Njeriu”, etj. Pra, pas lëkundjeve të themeleve Drita Islame ka një barrë të totalitarizmit në përgjithësi të rëndë që të edukojë brezin e ri në Ballkan, madje shembjes së me fenë, e cila aq sa ka potencial tërësishme në Shqipëri, edhe organet të ndikojë pozitivisht, po aq ka të periodike, këtu mund të përmendim ndikojë edhe negativisht. Ajo, sa edhe revistën Drita Islame, jepnin mund ti bëjë mirë njeriut, po aq shpresë se po ringjallet jeta fetare mund ti bëjë edhe keq atij; sa mund dhe se me demokratizimin e jetës të krijojë paqe në një vend, mund të politike do të përmirësohet edhe jeta jetë shkak edhe për luftë. Luftërat në fetare në përgjithësi, e ajo islame në Ballkan midis serbëve e boshnjakëve, veçanti. midis serbëve e shqiptarëve, midis Ballkani është një botë më vete. shqiptarëve dhe maqedonasve, midis Ai nuk mund të mendohet pa disa serbëve e kroatëve, midis grekëve gjuhë, disa fe/religjione, disa kultura e shqiptarëve, sa mund të jenë etj. Dhe të gjitha këto kanë luajtur me përmasa nacionale, po aq janë rolin e tyre në këtë vend, në krijimin edhe me përmasa fetare, në mënyrë e identitetit të këtij vendi, qoftë direkte ose indirekte, si motivuese pozitiv apo negativ. Pa një islam, e luftës, apo si mbështetëse e saj. krishterizëm, gjegjësisht katolicizëm E gjithë kjo, për mendimin tim, e ortodoksizëm, pa hebraizëm, varet nga mënyra e përdorimit të paganizëm e dualizëm (Maniheizëm), fesë, mënyra e trajtimit të saj. Pra, edhe pa ateizëm definimi i Ballkanit ai që e beson dhe e praktikon fenë do të ishte i mangët. Me një fjalë, ky varet se si e përdor atë. Kurse ai që

130 Shkenca komunikimi duhet të marrë një vendim ose të për fetë tradicionale dhe se njerëzit mbajë një qëndrim ndaj fesë, varet do ta margjinalizojë idenë fetare. se në çfarë rrethanash dhe me çfarë Një situatë e ngjashme është duke u bindje e ka bërë atë ose, se sa serioz përjetuar edhe me globalizimin dhe është ai në qëndrimin e tij. Prandaj, sfidat që njerëzimi po përjeton me për mendimin tim, periodiku Drita të. Islame ka luajtur rol shumë të Kështu që, “Drita Islame”, rëndësishëm në prezantimin dhe në edhe pse në fillim përbëhej prej interpretimin e drejtë të fesë Islame, disa faqeve dhe disa shkrimeve, ajo e cila është kundër dhunës, vrasjes, simbolikisht përfaqësonte zërin e keqpërdorimit të fesë, keqtrajtimit të fesë. Duke u nisur nga kjo, mund të tjetrit etj. themi se: Pikërisht për këtë, feja është -“Drita islame” e vitit ‘92 një koncept që zhvillohet brenda të shekullit të kaluar ka qenë zëri i kornizave të shpalljes hyjnore parë zyrtar i shkruar për shqiptarët dhe përcjelljes profetike. Tradita myslimanë të Shqipërisë, pas konstituive e Islamit, e njëkohësisht shkatërrimit të sistemit totalitar edhe e feve të tjera qiellore, e quan komunist; fenë dhuratë të jashtëzakonshme -Ajo u ka dhënë mundësi hyjnore, dobiprurëse dhe liridhënëse. njerëzve të edukuar fetarisht Feja është sistem hyjnor, i cili më herët, të cilët kanë arritur të njerëzve të arsyeshëm u mundëson t’i mbijetojnë në sistemin komunist, që kahëzojnë ndjenjat e tyre dhe të bëjnë ti shprehin mendimet e tyre fetare vepra të mira. Duke e përfaqësuar lirshëm dhe të njëjtat t’ua kumtojnë themelin e jetës kuptimore të njeriut të tjerëve; dhe shoqërisë, feja është tejet -Ajo e ka mbrojtur dimensionin funksionale në aspektet sociale dhe sunit dhe hanefit fetar të fesë islame, psikologjike të jetës. Pikërisht për dimension ky që në Shqipërinë këtë paraqet edhe një dukuri, e cila parakomuniste ka qenë dominant; nuk mund të lihet pas dore. Historia, -Ajo ka qenë diga e parë që në çdo epokë, flet për marrëdhëniet shqiptarët i ka mbrojtur nga ndikimet e ngushta mes fesë, njeriut dhe e fraksioneve të ndryshme të botës shoqërisë. Dukuria e fesë ka ekzistuar islame. në çdo shoqëri njerëzore dhe ka Sot, si gjithmonë, janë tre ndikuar dukshëm në formimin dhe premisa bazë pa të cilat nuk mund ndryshimin e sistemeve mendore të bashkëjetohet dhe nuk mund të dhe shoqërore. Pikërisht për këtë formohet një shoqëri tolerante e edhe u tregua si i pabazë dhe joreal të thuhet se jemi një vend pluralist. pohimi se me zhvillimin e shkencave E para premisë është pranimi i pozitive do të mënjanohet nevoja tjetrit. Të pranohet kultura, besimi,

131 Shkenca komunikimi tradita folklori i grupit tjetër etnik vetëm mundësi të mbjellë urrejtje. e religjioz, gjegjësisht të gjithë Për këtë, çdo udhëheqës, qoftë duhet të pajtohen me diversitetin shtetëror apo joqeveritar, në lidhje kulturor, fetar e tradicional në vend. me periodikun në përgjithësi, e me E dyta ka të bëjë me njohjen e tyre, “Dritën Islame”, në veçanti, duhet pra nuk mund të bisedojmë vetëm të ketë parasysh sa vijon: për një pranim verbal dhe të thatë 1-Vetëdijësimin për periudhën pa praktikë. Por pranimi duhet të postmoderne që na ndan nga pasohet nga njohja e asaj që i takon periudha moderne, kurse Ballkanin tjetrit. Kurse premisa e tretë, ka të edhe nga periudha komuniste; bëjë me shpëtimin nga vetizolimi, 2-Duhet mbjellë ndjenja e gjegjësisht të jemi të hapur ndaj njëri rëndësisë së fesë në riparimin e tjetrit, çështje kjo të cilën e kërkon marrëdhënieve ndërnjerëzore, edhe procesi i globalizimit sot. dialogut, tolerancës etj; Vetizolimi e bën njeriun, kulturën, 3-Duhet dhënë shumë rëndësi fenë, grupin më të ashpër dhe më njohjes së historisë, kulturës, fesë të rrezikshëm për veten dhe për të së vet, po edhe të historisë, kulturës tjerët. E nëse e kemi parasysh se e fesë së tjetrit, me të cilën jepet një njeri, një kulturë, një fe është e mundësia e njohjes së tjetrit, sa pamundur që të jetë i vetizoluar deri më tepër njohje aq edhe më tepër në fund, atëherë kuptohet se nëse respekt reciprok. vetë ai ose ajo nuk çlirohet nga ai 4-Duhet zhdukur ndjenja e vetizolim, më vonë kur të kuptohet urrejtjes ndaj njëri tjetrit, që është realiteti që deri në atë moment ka mbjellë gjatë historisë. Këtë duhet qenë i izoluar, do të dalë në pah e ta bëjnë institucionet shtetërore, vërteta, që në atë rast do të jetë edhe bashkësitë fetare, shkollat fillore, faqja e zezë e asaj apo atij. shkollat e mesme si dhe universitetet. Prandaj është e një rëndësie Ende, për fat të keq, në Ballkan, për të të veçantë që shteti dhe të gjitha cilën mendoj se është një sëmundje e institucionet qeveritare dhe trashëguar nga periudha komuniste, joqeveritare, secili në formën e vet, të ka problem midis “intelektualëve kontribuojnë sinqerisht dhe realisht fetarë” dhe “intelektualëve laikë”, pa në këtë drejtim. Pra të mundësojnë dallim kombësie dhe feje. As të parët që njerëzit, kulturat, fetë etj., të nuk i pranojnë si duhet të dytët, e as pranojnë njëra tjetrën. Institucionet të dytët s’i pranojnë si duhet të parët. këtë mund ta bëjnë vetëm duke u Ata as nuk dinë por as që duan të dhënë atyre mundësi më të mëdha, dinë sinqerisht për njëri tjetrin. Ende që ata ta njohin njëra tjetrën më mirë është gjallë ajo ndenja antitjetër në dhe më së afërmi, dhe në fund të kombësi, kulturë, gjuhë dhe fe. shpëtojnë nga vetizolimi, i cili sjell

132 Shkenca komunikimi 5-Për ta arritur këtë duhet Kurse e dyta, ishte sistemi shkruar dhe lexuar për njëri tjetrin si sekular i shtetit, i cili ishte shtet i dhe duhet takuar sa më shumë njëri ndarë nga kisha, por vetë shteti ishte me tjetrin, duke biseduar dhe qarë “fetar”, dhe askund nuk pashë ose halle në këtë drejtim. të paktën nuk dëgjova për ndonjë Këtu do të përmend vendim që ishte antifetar. Kryetari i mendimtarin dhe intelektualin e shtetit sekular amerikan, bën betimin njohur gjerman, Hans Kung, i cili në librin e shenjtë, kurse dollari merret me çështjen e dialogut dhe të amerikan përmban fjalë religjioze. bashkëjetesës. Ai në thënien e tij të E njëjta gjë shihet edhe në fjalët, njohur: “Pa paqe ndëreligjioze, nuk ka bisedat, debatet parazgjedhore të paqe ndërnacionale; pa dialog ndërreligjioz, kandidatëve për president të ShBA- nuk ka paqe ndërreligjioze; pa njohjen dhe ve. Kështu, do të pajtohesha me hulumtimin e themeleve fetare, nuk mund idenë e papës, Benedikti XVI, i cili të ketë dialog ndërreligjioz”, thekson se në vizitën e tij në ShBA (prill-2008), paqja ndërnacionale dhe ndërfetare ndër të tjera tha se, Evropa duhet të janë të lidhura ngushtë njëra me marrë për model sistemin sekular tjetrën. Por në fund potencon se ato amerikan. varen prej një njohjeje reciproke të Në fund dua të theksoj se themeleve të njëra tjetrës. periodikët islamë, konkretisht Dua të përmend edhe dy “Drita Islame”, duhet të gjëra me rëndësi që më kanë lënë mundësojë që të gjitha institucionet përshtypje shumë të madhe nga një relevante në vend dhe më gjerë të trajnim i realizuar në ShBA. kuptojnë peshën e fesë, pasi për E para, ishte mosekzistimi i fenë duhet të mendojnë të gjitha kompleksitetit te njerëzit, madje instancat shoqërore e shtetërore në edhe nëpër institucionet edhe më vend. Këtu nuk mendoj se të gjithë të mëdha dhe të nivelit më të lartë duhet patjetër të besojnë. Besimi shkencor si universitete etj., se kanë është çështje individuale. Por që ta të bëjnë me një njeri që është tjetër shfrytëzojnë fenë pozitivisht, që ajo etnitet, racë, religjion apo ndonjë të jetë në shërbim të shoqërisë, ajo bindjeje tjetër çfarëdo qoftë ajo. duhet trajtuar si shumë serioze, e jo Mendoj se ne që jetojmë, si diçka me të cilën merren njerëzit sidomos në Gadishullin Ballkanik, e prapambetur, naivë, primitivë e të kemi më së tepërmi nevojë për ta pashkolluar. Ky lloj mendimi, sipas zhdukur ndjenjën, edhe atë shumë të meje, është rezultat i një qasje shumë theksuar, të ekskomunikimit të tjetrit naive dhe injorante ndaj fesë. nga rrethet tona, pse nuk është si ne, Dhe si rezultat i kësaj, ajo mund nuk mendon si ne, nuk beson si ne, të dalë prej kontrolli, jo për arsyen se etj. feja është diçka e keqe, por sepse feja

133 Shkenca komunikimi është diçka e madhe dhe nuk mund të shtetërore është rrezik e jo më të mbahet e mbyllur. Shtetet në Ballkan, bëjnë ndonjë veprim të hapur në nuk duhet që fenë ta shfrytëzojnë për atë drejtim. Vetëm në këtë formë qëllimet e tyre politike, por ata duhet ka mundësi që të ruhet shoqëria të investojnë në këtë drejtim në nga paraqitja e grupeve radikale dhe mënyrë të barabartë. Vetëm në këtë shqetësuese për mesin tonë. formë krijohet stabilitet në vend. Në të kundërtën komunitetet fetare Urime “Drita Islame”! edhe kur heshtin ndaj padrejtësisë Urime botuesve të saj!

134 Personalitete

Haxhi Ibrahim Kaduku (1869-1949)

I dekoruar me urdhrin “Naim Frashëri të Klasit I” me mo- tivacionin: “Klerik që iu kushtua tërë jetën çështjes së lartë të edukimit fetar dhe atdhetar të popullit, i devotshmërisë së lartë, i formimit intelektual, mësues dhe edukator i nde- ruar”, 1995, “Qytetar Nderi” në Shkodër dhe Kavajë, 2012.

Abstrakt Haxhi Ibrahim Kaduku me formimin e tij intelektual, bëri që fama e tij të kapërcente kufijtë e Shqipërisë, duke u bërë i njohur në tre kontinente, Evropë, Azi dhe Afrikë. Haxhi Ibrahimi kreu studimet fillimisht në qytetin e lindjes, në Shkodër, duke u evidentuar si nxënës i zellshëm, me prirje të veçanta, sidomos në mësimin e gjuhëve të huaja dhe të lëndëve shoqërore. I ati, i cili ishte tregtar e merrte shpesh në dyqan për ta ndihmuar, por një ditë duke bërë llogaritë e shitjes, sheh se të ardhurat ishin më të pakta nga ato që ishin shitur. Kur e pyet të birin Ibrahimin, ai i përgjigjet, se ia ka shitur më lirë, atyre që ishin në nevojë. Atëherë i ati, duke parë shpirtin dhe humanizmin e tij, vendos ta shkëpusë nga dyqani dhe ta dërgojë për studime në Stamboll, në Medresenë dhe Universitetin e famshëm Fatih, për shkencat islame, studime të cilat i përfundoi me rezultate të shkëlqyera në vitin 1893. Për rezultatet shembullore, për opinionin pozitiv të formuar në personelin pedagogjik e në drejtuesit e fakultetit, për aftësitë intelektuale që manifestoi gjatë shkollimit, u ndal atje si pedagog në universitet për të dhënë gjuhën osmane dhe arabe. Ky ishte një rast i rrallë në praktikën e universiteteve botërore. Kjo tregonte qartë përgatitjen e tij të thellë në linguistikë dhe teologji. Pas sukseseve në mësimdhënien e këtyre lëndëve, ai u caktua që t’i jepte këto lëndë në Akademinë Ushtarake të Stambollit.

135 Personalitete huaja dhe të lëndëve shoqërore. I ati, i cili ishte tregtar e merrte shpesh në dyqan për ta ndihmuar, por një ditë duke bërë llogaritë e shitjes, sheh se të ardhurat ishin më të pakta nga ato që ishin shitur. Kur e pyet të birin Ibrahimin, ai i përgjigjet, se ia ka shitur më lirë, atyre që ishin në nevojë. Atëherë i ati, duke parë shpirtin dhe humanizmin e tij, vendos ta shkëpusë nga dyqani dhe ta dërgojë për studime në Stamboll, në Medresenë dhe Universitetin e famshëm Fatih, për shkencat islame, studime të cilat i përfundoi me rezultate të shkëlqyera në vitin 1893. Për rezultatet shembullore, për opinionin pozitiv të formuar në H. Ibrahim Kaduku personelin pedagogjik e në drejtuesit e fakultetit, për aftësitë intelektuale brahim Kaduku, djali i dytë i që manifestoi gjatë shkollimit, u ndal Ismailit, nga pesë djemtë që atje si pedagog në universitet për të Ikishte, ka lindur në Shkodër dhënë gjuhën osmane dhe arabe. Ky më 5.08.1869 në një familje të njohur ishte një rast i rrallë në praktikën e dhe të nderuar qytetare, në një universiteteve botërore. Kjo tregonte mjedis fisnor me interesa arsimore, qartë përgatitjen e tij të thellë në profesionale e intelektuale, me linguistikë dhe teologji. Pas sukseseve vetëdije kombëtare e me pikëpamje në mësimdhënien e këtyre lëndëve, përparimtare. ai u caktua që t’i jepte këto lëndë në Haxhi Ibrahim Kaduku me Akademinë Ushtarake të Stambollit. formimin e tij intelektual, bëri që Haxhi Ibrahimi, krahas fama e tij të kapërcente kufijtë e osmanishtes (turqishtes së vjetër), Shqipërisë, duke u bërë i njohur në persishtes dhe arabishtes, zotëronte tre kontinente, Evropë, Azi dhe edhe gjuhët perëndimore, si Afrikë. Haxhi Ibrahimi kreu studimet frëngjishten dhe italishten. Njohja e fillimisht në qytetin e lindjes, në gjuhëve perëndimore dhe orientale e Shkodër, duke u evidentuar si nxënës bëri atë një personalitet me kulturë të i zellshëm, me prirje të veçanta, dyfishtë. sidomos në mësimin e gjuhëve të

136 Personalitete Në vitin 1905 kthehet në Shkodër, të plotësuar kërkesat e kohës dhe ku martohet dhe ushtron detyrën nevojat e së ardhmes. Kjo medrese e imamit, të mësuesit të besimit në u hap në vitin shkollor 1925-1926 mejtepe (mektebe) dhe në shkollat nga Haxhi Ibrahim Kaduku, i cili qe shtetërore si në atë Ruzhdije. Kurse drejtori i parë i saj. Medreseja e Re në vitet 1913-1914 ishte mësues në ishte vazhdimi i traditës për shkollat e shkollën e Parrucës, e cila drejtohej këtij profili në Shkodër, i asaj të lagjes nga personaliteti i kohës, Hafiz Qafë të Bushatllinjve që në shekullin Abaz Golemi.1 Këtu Haxhi Ibrahim XVIII e pastaj të pasardhëses së saj, Kaduku bëri një punë kolosale për të asaj të Pazarit, që u quajt edhe nxitjen e rritjes së numrit të nxënësve, Medreseja e Epërme. duke komunikuar direkt me popullin, Medreseja e Re u konceptua, u e duke thënë se kjo shkollë duhet organizua, u administrua dhe u drejtua ndjekur se i shërben përparimit të si shkollë moderne, me programe, vendit, duke bashkuar dijet e fesë me me tekste e mësues shqiptarë. ato të shkencave. Dokumentacioni i kësaj shkolle qe Në këtë veprimtari Haxhi tepër i rregullt, amzë, regjistra, orar, Ibrahimi u radhit në anën e popullit dëftesa e karakteristika nxënësish. arsimdashës, që vlerësonte shkollën Kjo shkollë punonte me një plan dhe mësuesin, që dëshiron zhvillim e mësimor të studiuar, që përmbante përparim. Nga viti 1914-1924, për një mbi 20 lëndë. Nga analiza e këtij plani periudhë afro 10 vjeçare shkoi përsëri mësimor rezulton se lëndët e kulturës në Turqi, ku punoi gjithnjë si pedagog së përgjithshme përfshinin shkenca në shkolla të ndryshme, si për lëndët shoqërore, si: këndim, gramatikë, e gjuhës turke, ashtu edhe për lëndët hartim, drejtshkrim, bukurshkrim. teologjike në Edirne dhe Stamboll. histori-gjeografi e logjikë, ndërsa Me një punë të kujdesshme autoriteti shkencat natyrore, lëndë si: aritmetikë, i rritej gjithnjë e më dukshëm, ai gjeometri, botanikë, shkencë (kimi, shfaqte përsëri aftësitë e tij shkencore, fizikë). Përveç këtyre, në planin pedagogjike, teologjike e metodike.2 mësimor si lëndë fetare mësoheshin, Në Shkodër flitej, diskutohej Kur’an, besim e moral dhe si gjuhë dhe kërkohej hapja e një medreseje të huaja mësoheshin arabishtja e të re, si një domosdoshmëri për frëngjishtja. Në dëftesat e nxënësve ishte nota edhe për sjellje e zell. 1. Lista emërore e mësuesve të besimit islam Në veprimtarinë e tij si drejtor në shkollat shtetërore në Shkodër, mësues në shkollën e Parrucës në vitin 1913-1916, shkolle, Haxhi Ibrahimi u ndikua f. 1. nga teoria pedagogjike e didaktike e 2. Luli, Faik; Dizdari, Islam; Bushati, njohur e Gazaliut, të cilën ia përshtati Nexhmi, “Në kujtim të brezave”, Rozafat, kushteve të shkollës. 1997: 193. 137 Personalitete Më pas Medreseja e Epërme drejtues, si organizator, si teolog, si u bashkua në Medresenë e Re, ku studiues, si përkthyes e si punonjës në vitet shkollore 1926-27 deri shkencor, krahas detyrës si myfti. në fund të vitit shkollor 1928-29, Në radhë të parë ai u mor me Haxhi Ibrahim Kaduku qe mësues plotësimin e organikave të imamëve i lëndëve fetare dhe i gjuhës arabe e të myezinëve, me caktimin e në Medresenë e Re, ku gjithnjë dha nëpunësve, me inventarizimin e ndihmesën e vet të papërtuar për pasurisë së Vakëfit, me administrimin konsolidimin e shkollës dhe për e mirë të buxhetit, me thirrjen e përgatitjen e duhur të nxënësve. popullit për të kryer ritet fetare e Më 1929 të gjitha medresetë për të zbatuar detyrimet bazë të e qarqeve të Shqipërisë u mbyllën fesë, me caktimin e mësuesve të në bazë të vendimit të Kongresit besimit për nxënësit e shkollave III Mysliman të Shqipërisë, ku në fillore shtetërore, në realizimin e Statutin e miratuar në këtë kongres, bursave etj. Me përkushtimin që e në kreun X, në nenet 55-57 thuhej se karakterizonte, ai shpejt e përmirësoi “do të ketë një institut në qendrën gjendjen, xhamitë tërhiqnin gjithnjë e e Komunitetit me emër “Medrese më shumë besimtarë. Ai u bë shumë e Përgjithshme” (në Tiranë), e cila popullor me predikimet e tij ditët e përfshin kategoritë e mësimeve fillore xhuma e me rastin e festave. Duke e të mesme... “Medresetë e qarqeve njohur mirë psikologjinë e popullit, suprimohen dhe vakfet e tyne bahen duke qenë një teolog i përgatitur, t’ardhuna të Komunitetit”.3 duke pasur një horizont të gjerë Pas kësaj Haxhi Ibrahimi kulturor, e duke pasur përvojë në emërohet me dekret të Kryesisë së komunikimin me njerëzit, trajtonte Këshillit të Naltë të Sheriatit, myfti tema interesante të ditës, shqetësuese, në Kavajë. Myftiu i përgjithshëm në për të cilat njerëzit bënin pyetje e dekretin në fjalë shprehej: “Pres prej kërkonin përgjigje. Haxhi Ibrahimi Z. s’Uej besnikri dhe zell në detyrë, punonte me popullin tema të tilla shërbime të drejta, me ndërgjegje si: “Shtyllat e besimit”, “E mira të pastër fetare e kombëtare për dhe e keqja”, “Dituria e injoranca”, xhemaati Islamijen në Shqypni”. Në “Fjala dhe vepra”, “Prindërit dhe këtë detyrë të rëndësishme ai punoi fëmijët”, “Veset dhe virtytet”, derisa ndërroi jetë. Ndërkohë, me “Feja dhe ateizmi”, “Liria dhe të njëjtin funksion për një kohë të robëria”, etj. Këto tema me karakter shkurtër punoi edhe në Vlorë. Për një të përhershëm e të përjetshëm periudhë gati 20-vjeçare ai u shqua si mbushnin boshllëkun e edukimit shpirtëror të masave. Bisedat me 3. Statuti i Komunitetit Mysliman Shqiptar, popullin e rininë Haxhi Ibrahimi Tiranë, shtypshkronja “Tirana”, 1929: 13. 138 Personalitete i bënte tërheqëse, me material të Një gjest tjetër atdhetar i tij u bollshëm, me citime Kur’ani e hadithe shfaq më 7 prill 1939, ku u ftua për të profetike, me fakte të ilustruara nga marrë pjesë në pritjen e italianëve. Ai jeta e përditshme, me një metodikë të këtë e kundërshtoi me këmbëngulje, qartë, në formë tregimi, të cilat bënin duke i shprehur që pushtuesi nuk shumë efekt te dëgjuesit. pritej me lule e brohoritje. Si gjatë Në vitin 1940, për autoritetin e pushtimit, ashtu edhe më vonë pas erudicionin e tij u zgjodh nënkryetar çlirimit, gjatë monizmit nuk bëri i Këshillit të Ulemave të Shqipërisë asnjë deklaratë në favor të tyre. Ai dhe kryetar i komisionit të përkthimit me ndërgjegje ishte në opozitë të të Kur’anit në gjuhën shqipe. Në plotë me ta, ishte për Shqipërinë e të bënin pjesë studiues të njohur lirë nga pushtuesit, ishte për lirinë të kohës, si: Haki Sharofi, Hasan e besimit në një shtet demokratik Tahsini e Junuz Bulej. Ky komision shqiptar. kreu një punë tepër të dobishme për Nëpërmjet predikimeve ai fliste besimtarët islamë.4 haptas, qartë e prerë për dashurinë Haxhi Ibrahimi gjithnjë ndaj atdheut, për vlerën e lirisë, për qe profesor, myderriz. Statuti i të drejtat e detyrat e qytetarit e të Komunitetit Mysliman lejonte që besimtarit, demaskonte pushtuesit vaizët, myderrizët e funksionarët e çdo ngjyre, dënonte sundimtarët e tjerë të njohur prej Komunitetit antipopullorë, kritikonte qëndrimet mund t’u jepnin mësime fetare atyre antifetare, nuk pajtohej me asnjë lloj që dëshironin, pas pëlqimit të marrë padrejtësie në kurriz të njerëzve, të prej superiorit të qarkut të vet. Në popullit e të vendit. këtë mënyrë, ai mësonte të rinjtë për Edhe në rrethanat e frenimit të t’u përgatitur si kuadro të ardhshëm veprimtarive fetare nga ana e shtetit fetarë. ateist, H. Ibrahimi nuk e pushoi H. Ibrahim Kaduku, si fetar nuk kurrë punën e tij të devotshme u mor asnjëherë drejtpërdrejt me për prezantimin e Fesë islame, për politikë, por pavarësisht nga kjo, ai kryerjen e riteve në faltore, në shtëpi, shquhej edhe për vetëdije kombëtare. etj. Ai me fjalën dhe veprën e tij qe Edhe në këtë drejtim qe vazhdues i një shembull i bukur i njeriut të traditës familjare. Në vitin 1925, para përkushtuar ndaj problemeve të fesë, se të kthehej në Shqipëri i propozuan qe një model i kujtuar me nderim e që të qëndronte në Arabinë Saudite, vlerësim të veçantë. Turqi dhe në Egjipt, por ai zgjodhi t’i Në këtë kuadër duhet vënë shërbente vendit të tij. në dukje bindja, qëndrimi dhe veprimtaria e tij e pandërprerë për 4. Luli, Faik, gazeta “Drita Islame”, nr. (16) harmoninë ndërfetare. Ai nuk linte 77, 1995: 3-4. 139 Personalitete

Foto nga vizita e hoxhallarëve shqiptarë në Universitetin El Ez’her - Kajro, 1941. Në rreshtin e parë majtas: H. Sulejman Gavoçi, H. Ibrahim Kaduku, Mustafa el Meragi (Rektori i Universitetit), H. Ismail Durrësi.

rast pa shfrytëzuar për të folur Shqipëri, duke ia përshtatur kushteve me njerëzit, me të rinjtë, që ata të e rrethanave të vendit, por në të shoqëroheshin, të bashkëpunonin, njëjtën kohë ka krijuar në ato vende të miqësoheshin, të duheshin dhe një opinion të mirë për vendin tonë, të jetonin së bashku me mirëkuptim ka bërë miq të Shqipërisë, me cilësitë dhe tolerancë, si njerëz të një gjaku, e tij të bukura ka paraqitur veçoritë të një gjuhe, të një vendi, si njerëz me pozitive të popullit tonë. interesa, histori dhe me perspektiva H. Ibrahim Kaduku ka qenë të përbashkëta. 7 herë në Haxh. Gjatë këtyre H. lbrahimi ka punuar jo vetëm udhëtimeve, ai është ndalur në në qytete të ndryshme të Shqipërisë, Kajro të Egjiptit, ku ka pasur takime por ka jetuar e punuar edhe në vende pune me rektorin e Universitetit të të huaja, si: në Turqi, në Arabinë “El-Ez’herit, Muhamed Mustafa el Saudite e në Egjipt. Në këto vende ai Meragi. H. Ibrahimi, herë vetëm e ka mësuar, është ngritur në pikëpamje herë me delegacione nga Shqipëria kulturore dhe fetare, ka fituar përvojë, ka shkëmbyer mendime për punën të cilën e ka sjellë dhe e ka përdorur në mësimore e teologjike, ka përfituar

140 Personalitete Gjatë qëndrimit të tij në Egjipt ai ishte vizitor i përhershëm i bibliotekave të pasura të këtij vendi, ku gjente materiale të nevojshme shkencore, teologjike, kulturore, gjuhësore, që ishin ushqim i vazhdueshëm për të si njeri i dijes e i fesë. Në Egjipt Haxhi Ibrahimi ka qëndruar në vitet 1937, 1939 e 1941 për periudha të caktuara. Këto qëndrime, përveç takimeve i shfrytëzoi edhe për të bërë botime. Këtu ai botoi një libër me përmbajtje filozofike-fetare në gjuhën arabe, të titulluar “Standardet e gjurmëve të të përzgjedhurve dhe ndryshimet me të Libri i H. Ibrahim Kadukut huajt dhe të tjerët”, i cili u recensionua “Standardet e gjurmëve të të përzgjedhurve dhe ndryshimet me nga Muhamed el Tahir bin Ashuri, të huajt dhe të tjerët”, botuar në Myfti i Tunizit, që e çmoi lart për Aleksandri, Egjipt, 1939. përmbajtjen e për vlerat edukative si një dijetar me famë botërore. Libri nga përvoja shekullore e këtij shtë botuar në Aleksandri, Egjipt, më universiteti dhe nga drejtuesit e tij, 1939. Edhe djali i dytë i tij, Thabiti, ka siguruar ndihmë për literaturë, mbaroi studimet e larta në Ez’herin për bursa, për organizim e drejtim e famshëm dhe me këshillën e të të punës etj. Takimeve të H. Hafiz atit vazhdoi të jetonte dhe punonte Ibrahim Kadukut me rektorin e derisa vdiq në Egjipt.5 Universitetit u bën jehonë vlerësuese Vlerësime të larta për H. Ibrahim edhe shtypi arab me shkrime Kadukun bëri nëpunësi i Ministrisë nderuese, me fotografi, ku shprehte së Punëve të Jashtme të Egjiptit, ndjenja miqësie e bashkëpunimi Abdulhafidh Mahmud Besjuni, i cili për mysafirët nga Shqipëria. Kulmi shkroi për të një broshurë te veçantë i vlerësimit të tij në këtë universitet të titulluar “I nderuari, bujari, zotëria ka qenë ftesa për të mbajtur ligjërata ynë dijetar Ibrahim Kaduku, myftiu në fakultetin teologjik, ku Haxhi Ibrahimi paraqiste me kompetencë 5. Kjo për arsye se në Shqipëri më 1944 erudicionin e tij teologjik, kulturor e kishte hyrë komunizmi dhe ishte krijuar gjuhësor. një atmosferë përjashtuese për të gjithë të shkolluarit jashtë. 141 Personalitete i Shqipërisë”. Në hyrje të kësaj përvojë të madhe e me autoritet të broshure autori thekson se e shkroi merituar, një personalitet i njohur në këtë libër në kujtim të humbjes së gjithë vendin e jashtë tij. dijetarit Ibrahim Kaduku. Ai vë në Një tregues i qartë i dhimbjes që dukje se takimi e njohja me të në krijoi vdekja e H. Ibrahim Kadukut vitin 1939 ishte “prej kohërave më është paraqitja e ndjenjave miqësore të mira të jetës sime”, e çmon atë si të studiuesit egjiptian, që me këtë pasqyrë për shokët, që me formimin, rast në broshurën kushtuar atij sjelljet e veprimet është model për t’u shprehet në mënyrë mallëngjyese: ndjekur. Në vazhdim ai paraqet disa “Nuk e di në këtë çast kujt me ia nga cilësitë më kryesore të tij, të cilat dërgue ngushëllimet, a myslimanëve i shprehu kështu: “Ishte bashkuar të Shqipërisë, të Ballkanit, apo të tek ai madhështia, mundi fetar, Lindjes. Qoshe më qoshe? E vërteta ishte i shprehur nga dituritë logjike, unë ia dërgoj ngushëllimet gjithë kulturore dhe gjuhësore”.6 Në botës islame. Vërtetë thirrja e tij përshkrimin e karakteristikave të tij ishte e fortë, humbja është shumë ai vazhdoi: “Ishte dijetar, veprimtar. e madhe dhe ngushëllimi shumë i Ligjërimet i kishte ndikuese, fjalimet rëndë’’. të kuptueshme, thirrës i sinqertë, Në kujtesën e qytetarëve të myfti i ndershëm, kishte njohuri Shkodrës, Kavajës, Vlorës e Tiranës, të shkëlqyeshme, ishte i sinqertë, ku ai jetoi e punoi duke kryer detyra praktikonte diturinë në vepra... Emri të ndryshme arsimore e fetare, është i tij u bë i përhershëm nëpër fletët gjithmonë i pranishëm me nderim të e historisë. E meritoi një respekt të veçantë. Ish-nxënësit e mejtepeve, ndershëm, të naltë dhe një vend të të shkollave fillore shtetërore dhe lavdërueshëm prej Allahut, Zotit të të medresesë që e kanë pasur botëve”.7 mësues, profesor e drejtor, tregonin Vdekja e Haxhi Ibrahim për të episode të paharruara. Ata Kadukut më 23 maj 1949, krijoi një nuk gjenin fjalë për të shprehur boshllëk të ndjeshëm në kuadrot përshtypjet, mbresat e kujtimet intelektualë islamë shqiptarë, sepse pozitive për të. Ata, në vend që të ai qe një figurë shumëplanëshe, thonin kam mësuar në Medresenë me potencial të fuqishëm filozofik, e Re, shpreheshin “Kam mësuar kulturor e shpirtëror, një mësues në Medresenë e Kadukut”, “Kam i përgatitur, një drejtues i aftë, me pasur drejtor të parë të famshmin Ibrahim Kadukun”. “Babai im ka 6. Luli, Faik; Dizdari, Islam; Bushati, pasur myderiz për gjuhën arabe e Nexhmi, “Në kujtim të brezave”, Rozafat, për mësimet fetare të nderuarin H. 201 :1997. 7. Po aty. 142 Retrospektivë Ibrahim Kadukun”, etj.8 shquar arsimor, fetar dhe kulturor H. Ibrahim Kaduku ka meritë është dekoruar nga Presidenti i të veçantë për propagandimin e atëhershëm Sali Berisha, me urdhrin fesë në qytetin e Kavajës, ku për “Naim Frashëri të Klasit I” me një kohë të gjatë ushtroi detyrën e këtë motivacion: “Klerik që iu myftiut. Ai këtu fitoi një popullaritet kushtua tërë jetën çështjes së lartë të gjerë, një dashuri të veçantë, një të edukimit fetar dhe atdhetar të nderim të rrallë, një autoritet të popullit, i devotshmërisë së lartë, madh. Një tregues i këtij vlerësimi i formimit intelektual, mësues dhe është korrespondenca në revistën edukator i nderuar”. “Kultura Islame” me titullin “Si u Ndërsa në vitin 2012 me rastin festua Mevludi në Kavajë” (maj, e 100-vjetorit të pavarësisë me 1944).9 propozim të Komunitetit Mysliman Edhe Hafiz Sabri Koçi ka të Shqipërisë, shpallet “Qytetar qenë një nga ata studentë, që gjatë Nderi” nga Këshillat e Bashkive praktikës nëpër xhami, nxiteshin që Shkodër dhe Kavajë me këto të kërkonin ndihmën e dijetarëve moticacione: më kompetentë. Kështu p.sh., ai shkonte për t’u këshilluar me “Prijës i shquar Islam, myfti, profesorin e nderuar, Haxhi Ibrahim drejtor i parë i Medresesë Shkodër, Kadukun. Tek ai gjente një pritje të klerik që ia kushtoi tërë jetën çështjes veçantë. Profesori jo vetëm i jepte së lartë të edukimit fetar dhe atdhetar shpjegimet e duhura, por edhe libra të popullit, i devotshmërisë së lartë, për të studiuar. i forcimit intelektual, mësues dhe Vitet e fundit Haxhi Ibrahim edukator i nderuar.” Kaduku ka pasur nderime dhe Këshilli i Bashkisë Shkodër vlerësime të shumta të merituara. Kështu në vitin 1995, një grup “Për kontributin e shquar dijetarësh, edukatorësh dhe në themelimin, ngritjen dhe hoxhallarësh të famshëm të konsolidimin, kontributin për gjuhën Shkodrës, e një ndër ta edhe Haxhi shqipe, arsimin dhe teologjinë në Ibrahim Kaduku, një intelektual i qytetin e Kavajës.” 8. Po aty. 9. Revista “Kultura Islame”, Maj 1944: 261. Këshilli i Bashkisë Kavajë

143 Retrospektivë

Mëshira Hyjnore ka mbulue çdo gjâ »وسعت رحمتي كل شيء« Mirësia triumgon mbi keqësin. »من جاء بالحسنة فله عشر أ�مثالها و من جاء بالسيئة فلا يجزى �إلا مثلها و هم لا يظلمون«. Hysni Hoxha

o thuej të gjithë, pa u stolis kryet e këtij artikulli, t’a shkoqis përjashtim e pohojnë pak në bazë të mësimeve qi kam marrë me fjalë, qi Mëshira nga ky Institut i Shejtë, abolla qi të ja P u zbus nji fije zemren atyne qi kanë Perendijore âsht e madhe dhe e rebelue kundra logjikës e arsyes e janë pákufizueme, mirëpo të pakë janë shmangë nga rrug’ e drejtë. ata qi e dinë realitetin asaj dhe fort Libri Hyjnor në versetin e naltë: »من جاء بالحسنة فله عشر أ�مثالها« �إلى �آخره... pak kanë konviksjon për Mëshirën e Amshueme qi ká ndërhye kudo, urdhënon tekstualisht këto fjalë: por ká edhe asijsh qi dëshirojnë të «Kush ushtron nji vepër të mirë marrin vesh e të kuptojnë Mirësin shpërblehet dhet fish dhe ay qi ushtron Perendijore. nji vepër të keqe ndeshkohet nji per nji pá pësue ndo nji pá drejtësí – qi Prandaj un për t’i ardhë në ndihmë të shtohet ndeshkimi e të pakësohet e në rreth klasës së fundit qi thamë mâ shpërblimi.» Ky verset përnjiherësh âsht sipër e qi s’ka pasë fatin me vazhdue edhe mëshirë Hyjnore, pse Perendija i mësimet Theologjike në ndonji Medrese Plot-Pushtetshëm tregohet i kënaqun, a po qi s’ka pasë rastë me ndenjë e me n’âsht se bâjmë nji mirësí, për të cilen ndígjue fjalë e këshilla të dobishme prej na dhuron mjaftë shpërblime si dhetë ndonji dijetari fetár – pse edhe këjo âsht fish e mâ të tjera e m’anë tjetër çfaqet nji dije në vedi – e pásh t’arsyeshme qi i dhimbshëm, po qe se ushtrojmë nji propozitën e natë Hyjnore, me të cilën 144 Retrospektivë veper të keqe, mbassi për të nuk na të së keqes, deri sá efekton mjanimin e .denon mâ vetëm se nji fish mendjes mâ tepër për të bâmit e veprës Mbassi të bâjmë nji interpretim së ligë, d.m.th. mendja e jonë ká peshue indirekt në rastin e parë kuptojmë dhe mâ teper për ushtrimin e asaj vepre. marrim vesh se Perendija, na shtyen të 5-ta Në radhën e pestë kemi atë rrokim veprat e mira dhe në rastin e idé, e cila tue u ngulë krejtësisht në dytë na ndalon nga e keqja. mëndje t’onë, diftohet përjashta me anë Nga ky verset mësojmë qi Perendija të Shqisave, por me konditë qi mos të kundrejt njeriut paska kujdes dhe shkaktojë vepren e ligë im-morale. dashurí, prandaj gjendjes s’onë kritike Prá, të ndershëm lexues, të pesë duhet t’i apim nji drejtim të mbarë dhe korrentet mendore të sipër-spjegueshme të prekemi thellësisht në zemër. qi qarkullojnë në trurin t’onë formojnë Po edhe Profet’ i Shejtë, frymzue atë qëllim qi ushqen realizimin e vepres nga verset’ i Shejtë qi shënuëm sipër së dobët e qellimi kësodore âsht falë nga urdhënon: i madhi Perendi «qoftë falënderue qi na «.ká dhanë këtë mirësí من هم بحسنة فلم يعملها كتبها الله حسنة كاملة و �إن Nga shpjegimi i deri-këtueshëm هم بها فعملها كتبها الله عنده عشر حسنات �إلى سبع مئة kurse qellim’ i keq, i cili merrte faza – ضعف غلى أ�ضعاف كثيرة. و �إن هم بسيئة فلم يعملها كتبها të ndryshme në mendjen t’onë, deri الله عنده حسنة كاملة و �إن هم بها فعملها كتبت سيئة. Qi d.m.th. kush vendos me ba nji sa nuk u kryente nji veper e tillë, s’u të mirë e s’e bân i shkruhet dhe ay qi ká numëronte delikt dhe nuk shkruhesh, qellim të bâjë një të keqe e nuk e vepron, ndërsa qellimi i vepres së mirë ndonëse nuk i shkruhet: nuk âsht realizue numërohesh nji mirësí T’a shpjegojmë mâ gjatë: dhe rregjistrohesh nji shpërblim – Si mbas Fés Islame rrymat kuptohet çiltas mirësija dhe mëshir’ e mendore qi paraqiten në trunin e atij Perendís. Pastaj kuër njeriu vepronte nji njeriu, i cili ushqen realizimin e veprës të keqe i shkruhesh vetem nji ndeshkim, së ligë, ndahen në pesë kategorí. në sá qi kuër bajshim nji veper të mirë 1-ra Së parit këtij lloj njeriut i u rregjistroheshin 10 shperblime. Nga përshkon në mendje qellimi për me krye këjo rezulton se mirësija triumfon mbî vepren e ligë, por nuk qëndron as pak. të keqen. Pra mjerim i madh âsht për 2-ta Kuër qellimi për veprimin e atë njerí qi të këqijat i kalojnë të mirat e së keqes qendron pak, por e shumëta tij. Këjo periudhë e fundit nuk âsht gjâ e mendjes voton për të larmen e tjeter veç se kuptimi i nji hadithi Sherifi: »ويل لمن غلبت �آحاده عشراته« sáj atëherë ky lloj mendimi hyn në kategorinë e dytë. Të ndershëm lexues me versetin 3-ta Asht të paraqitunit e nji ideje e naltë shenuem nuk kemi qellim të në trû, ku ngulet deri sá shkakton kufizojmë mirësín Hyjnore se mundet barazimi e peshimit të mendjes, e cila për nji, ká 100 shpërblime a po 1000 për vendimin e gjâs immorale ashtu e tjera, sikur e verteton këjo propozitë dhe për lanëjen e sajë âsht e barabartë Hyjnore: »مثل الذين ينفقون أ�موالهم في سبيل الله كمثل حبة d.m.th. nuk priret n’asnji anë; as për të أ�نبتت سبع سنابل في كل سنبلة مئة حبة« �إلى �آخره... .mirë as për të keqe 4-ta Asht të qindruemit e kujtimit e cila na ep të kuptojmë se për

145 Retrospektivë

nji të mirë ká 100, por se ky caktim jo mâ të plotë. Prandaj kësaj kreatore i ká me dhjetë, jo me nji qind ká ardhë mâ hije morali, virtyti, karakteri e ndërgjegja tepër për me ju përshtatë mendjeve e pastër. Po qe se njeriu i shkretë i t’ona, shumica e të cilave s’kanë shtëmanget kësáj rrugé, atëherë âsht bâ kompetencë me përfshí mirësin e fajtor i vetes së tijë dhe nesër kuër do mëshiren Prenedíjore qi ká mbulue të dalim n’ Audijencat Hyjnore, do të gjithësinë tansisht tue mos lanë jashta as jetë përgjegjës i shpirtit të tijë, të cilin nji atom (thermie) pa ndërhy, gjâ këjo Perendija ja ká lanë në dorëzim. të cilen e vërteton Ajeti qi kemi marrë Çdo gjâ në gjithsí i shtrohet Fuqís për subjekt. Edhe me të vërtetë po të s’ Amshueme vetem e vetem me ju hedhim një sŷ në Natyrë, shohim se falndrue për të mirat qi ká shpërdá ku çdo gjâ âsht krijue për të miren t’onë si: do: Shpezërija sipër në shtresat ajrore shtazët, bimët, toka me minerale e ç’ka qi mbyllin dhe hapin krahët, pendët qi brenda, Qielli me Hyj të shkëlqyeshem, herë e stolisin dhe e zbukurojnë natyren në krye të të cilve zen vend Dielli qi me bulzimin e tyne e herë thahen, Dielli me rrezet e dritës së tij mban gjallë çdo qi lenë nga nji pikë e horizontit dhe gjâ në jetë e tjera, qi të gjitha këto nuk perëndon n’anë tjetër, ernat qi mbushin janë gjâ tjetër veçse nji begatí hyjnore. hapsinën me zhurmë, rrëfeja qi mbushë Gjithashtu edhe njerzit shofin mâ teper qiellin me krisma të tmerrshme, deti qi mirësí: Bje fjala mâ shumë ká njerëz, përpînë me dallgat e tijë barkat, malet të shëndoshë se të smundë, mâ shumë qi shumë herë çelen copa copa tue u ká njerz të plotsuem n’organe e në rrokullisë, temperatyra qi shkakton gjymtyrë, se sá ká të verbët e të çalët, ndryshimin e çdo gjaje në natërë e tjera; memecë e shurdhë; ashtu edhe sasija e të gjitha këto objekte veprojnë mbas të mendshëmëve âsht mâ e madhe se e urdhënit t’Efektuesit qi âsht vetë Zoti të marrve. (xh. xh.) bashkë me këtë dëshmojnë dhe Të gjithë këto shembulla janë fakte Unitetin e Tijë, por njeriu qi ká këtë titull të gjalla për me vertetue se Mëshira të naltë, i cili vetem atij i meriton, pse Hyjnore âsht e madhe dhe pá kufí. âsht krye në sistemin mâ të mbaruem Prandaj nji njerí qi ká mend e gjykon ato dhe i pajuem me arsye e gjykim, si mos qi u thânë sipër natyrisht do të bindet e të lëkundet e të tronditet nga Mirësija do t’i shtrohet Perendís, se kah do qi të Hyjnore? Pra duhet të mjerohemi e hapë sytë, shef: mirësín Perendijore e do të pikëllohemi thellsisht në zemer, të t’ulë kryet para Fuqís Supreme qi e kreu. qajmë e të vajtojmë hallin t’onë, se Ky konviksjon do t’i api me kuptue qi vetem atëherë mund të gjejmë rrugën e vetem te Fuqija Hyjnore mund të gjejë shpëtimit e do të dalim faqe bardhë në nji mburojë për të shpetue nga smundjet të dy jetët. morale e matrejale, qi shpartallojnë pa nji Perendija na plotësoftë qëllimin.1 pá dy naltësín e njeriut, i cili âsht krijue në formen mâ të bukur e n’organizmin 1. Marrë nga revista “Zani i Naltë”, nr. 2, viti XI, 1936, f. 45 – 50.

146

Abstracts in English

Abstracts in English

STUDIES

1. Learning the Civil Norms in the Madrassas of Albania II Prof. Asoc. Dr. Gentiana Skura, Universitety of Tirana Dr. Robert Gjedia, “Marin Barleti” University Dr. Genti Kruja, “Bedër” University

Abstract The curriculum of civic education in pre-university educational system includes the subjects of “Education for Society” and “Citizenship” and aims at the formation of students’ knowledge, skills, attitudes and civic values in this educational cycle, relying heavily on philosophies, good practices and citizenship models of the democratic world in general and that of Western European countries in particular, where in essence individual rights and responsibilities, law enforcement, environmental protection, employment rights, human security and coexistence in the community remain as core values. However, the content of the aforementioned subjects does not provide any information or educational practice related to matters regarding the religious instruction and education. This kind of education also has a special place in the curriculum that is sufficient to achieve the desired goals and competencies for the students, considering the number of lessons, the specific weight of the curriculum area, as well as the actual subjects of civic formation being taught in all three pre-university education cycles, compared to the curricula of European education systems. Madrassas develop the official curriculum of pre-university education cycles, but they also include a part of the curriculum that has a religious orientation, which is also approved by the Ministry of Education. Religious subjects are integrated into the official curricula of the madrasas in such a way as to support the topics covered by civic education subjects. Since the people living in the democratic system are very much in line with the believers (regardless of religious affiliation), the common themes of these subjects are numerous.

148 Abstracts in English

2. Call in Islam among Albanian people in the actual geocultural, geopolitical and postmodernist environment Dr. Milazim Krasniqi, University of Pristina, Kosovo

Abstract A highly selfish, alienated, nihilistic and hermit man must be offered a presentation and interpretation of Islamic religious belief, which has to be a powerful consoling and saving offer - an offer that does not ignore its real state of affairs; an attractive and benevolent offer that gently attires the attention; that helps not sinking into the mire of disappointment and which is offered as a lifeboat. However, the postmodern perspective on the world has already been imposed and it is becoming dominant even among the new generations of Albanian people. Therefore, it must be recognized by Muslim pilgrims and scholars as a separate worldview and state, in the totality of its values and controversies, in order to be effective in communicating with the public (jamaat) originating in this sphere. By contrast, even their religious life will be increasingly involved in improvisations, spontaneity, obscurity, and finally in indifference. This would also open a new opportunity for the de-Islamization of Albanians, but in this case not in the circumstances of totalitarian terror - as was the case of the communist regime - but in the circumstances of freedom, where religious elites have abolished communication with people because of their inability to orient themselves in the new geopolitical, cultural and social realities.

3. Sciencism – The modern Trojan Horse Fatos A. Kopliku, M.S. Washington DC, USA

Abstract Sincerity and good intentions in themselves are not a guarantee of useful communication, so the protection of the words of the divine books and prophets from materialistic and agnostic background attacks cannot be done through science of technology - such is the case of the modern West - rather, adopting a philosophical background that in principle does not reject or even contradict God as the Source of everything that gets existence and life. Today’s scientific knowledge can be integrated and interpreted in a Divinity-centered worldview; something that has happened with success even in the past - not only of Islam - but of other authentic religious traditions. Scientism - the philosophical background of modern science - is really a Trojan Horse, which, when brought within the walls of the stronghold of faith, ultimately becomes the cause of its weakness, if not of its destruction. If you occasionally notice an alarm tone between the rows of this article, it is worth remembering that even Cassandra did not warn the trojans whispering about the horse Trojan would bring but

149 Abstracts in English loudly. When there is a fire, nobody complains about the alarm sounds or firefighting loud voice. However, comparisons stop here, because this is neither the first nor the last writing that draws attention to the risk of penetrating the scienticism in religion and - unlike Kassandra, whose words the Trojans didn’t take into consideration and called her crazy - already there is a considerable number of Muslim authors - and not only - that have begun the criticism of the scientific worldview from a traditional intellectual and spiritual perspective.

HISTORY

4. Corps of Ottoman graffitti in Tepelena and Delvina Dr. Mehmet Tütüncü World Research Center for Turkish and Arab Languages, Haarlem, The Netherlands

Abstract This is a study and publication about Ottoman graffitti in southern Albania, defined as the area between Vlora and the Greek border. Over the past few years, many new graffitti (mainly gravestones) have been discovered by foreign and local scholars. Many graffitti mentioned in some writings of well-known authors (Evlia Çelebi and others) have been added to these new ones. 25 graffiti from this area, dating back to 1542 to 1897, are published here as part of the Corps of Ottoman graffitti in Albania. These graffitti are studied in their historical and cultural context. They contain information on activities in the field of construction, life and culture of that area during the centuries of Ottoman rule in Albania.

Keywords: Ottoman, graffitti, Albania.

5. An Historical view on the book “History of Albanian Pashaliks in the Ottoman Empire” of Syrja bej Vlora Part I Dr. Hasan Bello Institute of History, Center of Albanological Studies

Abstract The book “History of Albanian Pashaliks in the Ottoman Empire” of Syrja bej Vlora is a modest attempt to shed light on a number of personalities who have lived, worked and contributed for an imperial state, part of which were also Albanians during five centuries. In this book, data of general character are given, which for the sake of truth can now

150 Abstracts in English be considered as outdated from those scholars who want to deal with a profound research of the Ottoman period. As for passionate readers of history, they are a valuable contribution, with little or no previously known information. The author discloses interesting data for familiar and unknown names from Albanian historiography, perhaps for the fact that for these personalities, prejudice instead of sound reasoning did prevail. This book in manuscript was written in the Ottoman language and now it can be found at the State Central Archive of Tirana together with the translation into Albanian. It has in total 144 pages in Ottoman and 52 pages in Albanian translated by the orientalist Jonuz Tafilaj. In the inventory compiled by the orientalist Haki Sharofi, the manager of the Turkish manuscript section in the historical archive, the date of receipt of this translation June 26, 1963 appears. As for the time when it was written by Syrja bey Vlora, we still have no data. Although this manuscript translation is in the northern dialect and contains a considerable amount of errors, we have intervened only where it was indispensably necessary. This because dialects along with translations made in a given period are a tremendous asset and bear the stamp of the time. But on the other hand, in order to help the readers, we converted the years of lunar calendar to the solar calendar by placing them in parenthesis without changing the original text. In the sections in which an Ottoman historical term appears we tried to explain it with the sign (*) in the subtext. As for some personalities - whose birthdays, the year of death and the time they served as prime ministers is shown - we have placed them in brackets.

GEOGRAPHY

6. Contribution of Al-Khwarism and Ibn Fadlan to the development of the science of geography M.sc. Artan S. Mehmeti, Prizren, Kosovo

Abstract He was born in the Persian region called Chorasmia. Nowadays this region belongs to Uzbekistan. Al-Khwarizmi was a mathematician, astronomer, astrologer, geographer, etc. As a scientist, academically he made a huge progress during the period he worked at the House of Wisdom in Baghdad. This house was a scientific center that dealt with the translation and research of scientific and philosophical theories, and in particular the Greek ones. In this center, research in various scientific and religious fields was also carried out as well as teaching the young students. The contribution of al-Khwarism, in the field of geography during the medieval era, was enormous. He corrected and systematized Ptolemy’s research using the findings found during his research.

151 Abstracts in English Ibn Fadlan was born in 877 AD. He was an X-th century traveler, who was sent as secretary of the Embassy of Abbasid Caliphate from Baghdad to the Kingdom of the Bulgarian Volga. He is also known as a writer, historian, traveler and geographer.

LINGUISTICS

7. Satirical poem reading for semantical, language, stylist, artistic and letter values Associate Prof. Dr. Rahim Ombashi, BEDER University College

Abstract Recently, as a result of professional research, it was discovered in the State Archives in Tirana, another satirical poem of the creator (publicist) of this city, Hafiz Ibrahim Dalliu. The prominent poet of the 1930s is being offered to contemporary readers, thanks to the interest of the researcher Genti Kruja, because communication with the author had been, for reasons beyond the borders, after the end of World War II. The poem written in 1922 (?) is titled “A dream of mine”. The satirical poem of Hafiz Ibrahim Dalliu (1878-1952) has a total of 681 verses, written in one column, with triple but inseparable verses. Triple verse is inseparable from one colon, with a string of dotted lines, with rhymed AA for the two beginning strings, while the third verse B, which is tetrocrosis, reinserts with the third row B of the following and then the following. The typing is done in 16 sheets with the letter “e” instead of letter “ë”, but especially the gaps in the placement of the punctuation marks and the poor quality of typing presents difficulties in reading the original, but not in the evaluation of the work. The object of the philological method will be the discovery of linguistic values ​​that realize contextual and local communication and as a real documentation of linguistic extremism that originated those times. Keywords: semantics, stylistics, environmental language, gnomics, comic discourse

152 Abstracts in English

MEDICINE

8. Foods and drugs - permissible and forbidden - in front of the XXI-th century developments Ilir Akshija, M.D., M.Sc. University Hospital Center, “Mother Teresa”, Statistics Department

Abstract A vast body of literature speaks about halal and haram in relation to food and drugs. Despite of all similarities in regard to modern structures which define regulations and offer recommendations Islam preserves the everlasting singularity of reference to Qur’an. That’s why the necessity of the everlasting translation of these transcending rules second the metrics of time we live becomes a mandatory duty to Muslim scholars. They put themselves between Qur’an and the obligation to interpret in real time. Two levels of interpretation become necessary. In the highest level Qur’ans rules about the permissible and the forbidden are understood by them remaining to abstract and requiring a second practical level of interpretation characterized of easiness to understand and utilize from the lay people. This duty in reality doesn’t bring nothing new to the source this rules derive but their interpretation is always a challenge times bring anew. Among the most important changes result to be the increase of drug quantity and time of consummation and foods of a complex nature where technology interferes. New demographic and technological developments, unknown before our age brought lots of novelties compared to the simple life of our ancestors. In this situation we can’t negate the shortcomings of an organized response, although continuous efforts are present, but hoping that possessing a treasure of invaluable assistance as the Qur’an is, will guide us toward disclosure of knowledge and practice. Irreplaceable contributions remain to the classical schools of Islamic thought. Although some of their decisions have to change in ours times context we must preserve their models of thought as part of our identity preservation confirming to be their historical continuity.

Keywords: Halal, haram, drugs, food, technology, demography, tabaco, meat

153 Abstracts in English

COMMUNICATION SCIENCE

9. “Drita Islame” - a spark of Islam’s light in post-communist Albania Dr. Qani Nesimi Mufti of Tetovo, Mcedonia

Abstract “Drita Islame” has a heavy burden to educate the new generation on religion, which can either have the potential to positively influence or it can have a negative and destructive impact at the same extent. It can either help the humanity or cause harm to it; can either create peace in one place or can also be a cause for war. Balkan wars between Serbs and Bosnians, between Serbs and Albanians, between Albanians and Macedonians, between Serbs and Croats, between Greeks and Albanians, can be at the same extent of national proportions as well as of religious ones, either directly or indirectly, as motivators of war or as its supporters. All this depends on the way we use religion; the way it is handled. So, one who believes and practices religion has a great responsibility on how he uses it. But one who has to make a decision or hold an attitude on religion is strongly influenced on what circumstances and beliefs he has experienced or how serious he is in his attitude. Therefore, in my opinion, the periodical magazine “Drita Islame” has played a very important role in the presentation and the correct interpretation of the Islamic religion, which is against violence, murder, abuse of religion, mistreatment of others, etc.

PERSONALITY

10. Haji Ibrahim Kaduku (1869-1949)

Abstract Haji Ibrahim Kaduku through his intellectual background made his fame cross over the borders of Albania, becoming known on three continents, Europe, Asia and Africa. Haji Ibrahim originally studied in his hometown of Shkodra, being evidenced as a zealous students with particular skills especially in the teaching of foreign languages and social subjects. His father who was a trader often took Ibrahim to the family store for helping him in trade but one day while making the sales accounts, he noticed that the income was less than the articles that were sold. When he asked his son Ibrahim, the later replies that he sold the stuff at a low price to those in need. Then his father, seeing his altruistic soul and humanity, decided to take him out of the store and sent him to study in Istanbul Madrassa and the famous Fatih University for Islamic sciences, where he graduated with excellent

154 Abstracts in English results in 1893. Because of his exemplary results and of positive opinion created on him among the pedagogical staff and faculty leaders and because of the intellectual abilities he manifested during schooling, he managed being employed as a lecturer at the university where he taught the subject of the Ottoman and Arabic language. This was a rare case in the practice of world universities. This clearly demonstrated his profound preparation in linguistics and theology. After succeeding in teaching these subjects, he was assigned to give these courses at the Istanbul Military Academy.

RETROSPECTIVE

11. Divine Mercy has covered everything »وسعت رحمتي كل شيء« Kindness triumphs over the evil. »من جاء بالحسنة فله عشر أ�مثالها و من جاء بالسيئة فلا يجزى �إلا مثلها و هم لا يظلمون«. Hysni Hoxha

Abstract Almost everyone - without exception - affirm that Divine Mercy is great and infinite, but only a few people who know its reality and again, a very small number of them believe in the Eternal Mercy that has intervened everywhere. But there are also those who want to grasp and understand the Divine Mercy. So, in order to help the last category mentioned above, who did not have the chance to attend the theological lessons in any madrassa, or did not have the opportunity to hear useful words and advice from any religious scholar - because this also constitutes a knowledge on itself - I saw as reasonable that the divine supreme proposition - by which I adorned the head of this article – to explain and elaborate based on the lessons I received from this Holy Institute, so that to soften the heart of those who have rebelled against logic and reason and .who have been diverted from the right path

155 Zani i Naltë

Rregullat e shkrimit

Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm:

1. Artikulli duhet të jetë punë studimore e kërkimore, shkencore origjinale. 2. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që trajton. Ai nuk duhet të jetë më i gjatë se 35 karaktere. 3. Të vihet emri i autorit me gradën shkencore përkatëse. Poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 4. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit, me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 5. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje, sipas tematikës që shtron. 6. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, ku të jepen qëllimi dhe objektivat që e kanë shtyrë autorin për ta shkruar atë dhe rëndësia e botimit të tij. 7. Të gjithë nëntitujt të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Ro- man 12” dhe të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 8. Në fund të artikullit duhet të jetë një nënçështje e posaçme me titull: Sugjer- ime a përfundime. 9. Artikull duhet të ketë në fund bibliografinë. 10. Artikulli duhet të ketë footnote-a dhe referenca në fund të faqes, për të treguar burimin e një citati a të një informacioni që jepet në tekst dhe duhet të shk- ruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë: autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, vitin dhe vendin e botimit, numrin e faqes nga është marrë citati. Shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë duhet të jenë në thonjëza. 12. Kur informacioni merret nga interneti, duhet shënuar data; p.sh., 10 maj, 2008. Në fund të footnote-s vihet pikë dhe ajo rregullohet me «Justify». 13. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 14. Artikulli duhet të respektojë rregullat gramatikore të gjuhës shqipe standarde. 15. Shkrimi duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1”. Të mos mungo- jnë shkronjat “ç” dhe “ë”. I gjithë teksti të jetë “Justified”.

156