P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz TOMASZÓW LUBELSKI (928)

Warszawa 2007 Autorzy: KINGA SAWICKA*, ANDRZEJ BOGACZ*, KRYSTYNA BUJAKOWSKA**, ANNA BLI ŹNIUK***; PAWEŁ KWECKO***, HANNA TOMASSI–MORAWIEC***

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: BOGUSŁAW B ĄK*** Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI*** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA***

*Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA, al. Kijowska 14, 30-079 Kraków **Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA POLGEOL, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ***Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN......

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp (K. Sawicka) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (K. Sawicka) ...... 4 III. Budowa geologiczna (K. Sawicka) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (K. Sawicka) ...... 8 1. Kruszywo naturalne...... 9 2. Piaski kwarcowe...... 12 3. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej (lessy) ...... 12 4. Surowce w ęglanowe...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (K. Sawicka) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (K. Sawicka) ...... 16 VII. Warunki wodne (K. Sawicka) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby (A. Bli źniuk, P. Kwecko) ...... 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi – Morawiec) ...... 23 IX. Składowanie odpadów (K. Bujakowska) ...... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Bogacz) ...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (K. Sawicka) ...... 31 XII. Zabytki kultury (K. Sawicka) ...... 38 XIII. Podsumowanie (K. Sawicka) ...... 39 XIV. Literatura ...... 41

I. Wst ęp

Arkusz Tomaszów Lubelski Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Przedsi ębiorstwie Geologicznym SA w Krakowie (plansza A) i w Przedsi ę- biorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Tomaszów Lubelski Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsi ębiorstwie Usług Geologicznych KIELKART w Kielcach w 2002 roku. (Kwapisz, M ądry, 2002). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geochemii środowiska, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP wraz z systemem Natura 2000, a plansza B – nowe tre ści dotycz ące geochemii środowiska zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, a tak Ŝe w nowych warstwach informacyjnych: składowanie odpadów i system NATURA 2000. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i ad- ministracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowi- ska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawione na mapie informacje śro- dowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gmin- nych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane mi ędzy innymi w Urz ędzie Marszałkowskim w Lublinie i Rzeszowie, Lubelskim Urz ędzie Wojewódzkim w Wydziale Środowiska i Rolnictwa, Wydziale Ochrony Środowiska Podkarpackiego Urz ędu Wojewódzkiego, Starostwie Powiatowym w Biłgoraju i Tomaszowie Lubelskim oraz w Urz ę- dach Gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Informacje archiwalne zweryfikowano w trakcie przeprowadzonej wizji lokalnej.

3 Mapa posiada wersj ę cyfrow ą, a dane dotycz ące złó Ŝ surowców mineralnych zostały przedstawione w postaci kart informacyjnych, opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Tomaszów Lubelski wyznaczaj ą współrz ędne 23˚15’ - 23˚30’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 50˚20’ - 50˚30’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza le Ŝy na pograniczu dwóch woje- wództw lubelskiego i podkarpackiego. W granicach województwa lubelskiego mapa obejmuje fragmenty dwóch powiatów zamojskiego (gmina: Krasnobród) i tomaszowskiego (gminy: Susiec, Tarnawatka, Tomaszów Lubelski, Beł Ŝec, Jaraczów, Lubycza Królewska oraz miasto Tomaszów Lubelski). W obr ębie województwa podkarpackiego, teren mapy obejmuje cz ęść powiatu lubaczowskiego (gmina Narol). Bior ąc pod uwag ę podział fizyczno–geograficzny Polski (Kondracki, 1998), prawie cały obszar arkusza zajmuje makroregion Roztocze wchodz ący w skład prowincji o nazwie Wy Ŝyna Lubelsko - Lwowska (fig.1). Jedynie północno-wschodni fragment mapy obejmuje w nie- znacznym stopniu mezoregion Grz ęda Sokalska, a w cz ęś ci południowo-zachodniej fragmentarycznie zaznacza si ę Kotlina Sandomierska. Do mezoregionów Roztocza, obj ętych arkuszem, zalicza si ę Roztocze Środkowe i Roztocze Wschodnie. Północna i środkowa cz ęść arkusza, nale Ŝą ca do Roztocza Środkowego, jest terenem o zró Ŝnicowanej morfologii, gdzie w krajobrazie obserwuje si ę szereg wzniesie ń, wzgórz i płaskowy Ŝów. Cech ą charakterystyczn ą tej strefy jest wyst ępowanie rozległych powierzchni zrówna ń oraz gł ęboko wci ętych dolin rzecznych. Poziom wy Ŝszy znajduje si ę na wysoko ści 330 – 350 m n.p.m., ni Ŝszy poziom na wysoko ści do 320 m n.p.m. Ponad tymi poziomami zachowały si ę niekiedy wapienne osta ńce denudacyjne. Przykładem mo Ŝe by ć wzgórze Wa- pielnia (386,5 m n.p.m.) poło Ŝone około 2 km na zachód od miejscowo ści Ulów. Południowa cz ęść arkusza, nale Ŝą ca do Roztocza Wschodniego, pod wzgl ędem morfologii, jest zbli Ŝona do Roztocza Środkowego. Teren buduj ą garby, wzniesienia i płaskowy Ŝe. Charakterystyczne poziomy zrówna ń w tym regionie wyst ępuj ą nieco wy Ŝej. Poziom wy Ŝszy osi ąga wysoko ść 350 – 360 m n.p.m. i ci ągnie si ę pasem o szeroko ści 5 km wzdłu Ŝ zachodniej kraw ędzi Roztocza. Poziom ni Ŝszy o rz ędnych 310 – 330 m n.p.m. jest znacznie słabiej rozwini ęty.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tomaszów Lubelski na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu; 4 – granica pa ństwa Mezoregiony Wy Ŝyny Lubelskiej: 343.19 – Padół Zamojski Mezoregiony Roztocza: 343.21 – Roztocze Zachodnie, 343.22 – Roztocze Środkowe, 343-23 – Roztocze Wschodnie Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej: 512.47 – Równina Biłgorajska, 512.49 – Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki Mezoregiony Wy Ŝyny Woły ńskiej: 851.12 – Kotlina Hrubieszowska, 851.13 – Grzęda Sokalska Mezoregiony Kotliny Pobu Ŝy - 851.21 – Równina Bełzka

Na terenie obj ętym arkuszem Tomaszów Lubelski, około 45 % powierzchni zajmuj ą lasy, rosn ące na glebach piaszczystych i piaszczysto – gliniastych, o klasie bonitacyjnej V i VI (ni Ŝszej jako ści). Gleby chronione ni Ŝszych klas bonitacyjnych I – IVa (wy Ŝszej jako ści) stanowi ą około 35 % powierzchni terenu. Roztocze poło Ŝone w regionie wy Ŝynnym charakteryzuje si ę chłodniejszym klimatem, w porównaniu do krain s ąsiednich. Klimat na omawianym terenie kształtuj ą głównie masy powietrza kontynentalnego. Na Roztoczu lato trwa od 90 do 100 dni, zima od 90 do 110. Średnia temperatura roku wynosi około 7,5ºC, temperatura lipca około 19ºC, a stycznia spada poniŜej -4ºC. Średnia roczna suma opadów kształtuje si ę na poziomie od 660 do 730 mm. Okres wegetacji ro ślin trwa od 200 do 210 dni. Wyst ępuj ący w obr ębie arkusza fragment

5 Roztocza zaliczany jest do obszarów wyj ątkowo śnie Ŝnych. Maksymalny opad zanotowano w stacji Narol – ponad 763 mm. Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę 70 – 80 dni. Obszar obj ęty arkuszem Tomaszów Lubelski nie nale Ŝy do silnie uprzemysłowionych. Najwi ększymi o środkami pełni ącymi rol ę centrów usługowo – handlowych s ą Beł Ŝec i To- maszów Lubelski. Przemysł w tym regionie zwi ązany jest głównie z wykorzystaniem surow- ców mineralnych. W Beł Ŝcu eksploatowane s ą piaski kwarcowe, stanowi ące baz ę surowcow ą dla Zakładu Wapienno-Piaskowego „Beł Ŝec”. W miejscowo ści Majdan Górny znajduje si ę Zakład Produkcji Materiałów Budowlanych, wykorzystuj ący surowiec ilasty ze zło Ŝa „Iry- nówka”. Ponadto w Tomaszowie Lubelskim na du Ŝą skal ę rozwini ęte jest przetwórstwo owo- cowo-warzywne „Tomasovia” oraz „S.V.P. Poland” Sp. z o.o. Wa Ŝną rol ę odgrywa te Ŝ go- spodarka le śna. Głównym w ęzłem komunikacyjnym na terenie arkusza jest Tomaszów Lubelski, posiadaj ący poł ączenia drogowe w kierunku Biłgoraja, Hrubieszowa oraz Lubaczowa. Przez omawiany teren przebiega linia kolejowa relacji Zamo ść – Tomaszów Lubelski – Lubycza Kró- lewska – Hrebenne.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Tomaszów Lubelski przedstawiono na podstawie „Szczegółowej mapy geologicznej w skali 1:50 000, arkusz Tomaszów Lubelski” (Buraczy ń- ski i in., 2002 a, b). Omawiany obszar poło Ŝony jest w obr ębie niecki lubelskiej, w jej południowo – zachodniej cz ęś ci. Osady tworz ące serie skalne na omawianym terenie, tworzyły si ę w warunkach płytkiego morza. Poło Ŝenie arkusza na tle szkicu geologicznego regionu pokazuje fig. 2 (Marks i in. (red.), 2006) Roztocze geologicznie odpowiada kredowej niecce lubelskiej, która została wyd źwi- gni ęta pod koniec miocenu, w wyniku młodoalpejskich ruchów tektonicznych. Obszar ten jest tektonicznie aktywny po dzie ń dzisiejszy. Stwierdzono, Ŝe teren obj ęty arkuszem wypi ętrza si ę około 1 mm rocznie. Istotny wpływ na jego rze źbę maj ą uskoki, które doprowadziły do powstania szeregu nierównomiernie wyniesionych bloków (Buraczy ński, 1997). Roztocze jest zbudowane przede wszystkim z utworów górnej kredy i neogenu. Najstarszymi osadami gór- nokredowymi (kampan, mastrycht), jakie odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu obj ętym arkuszem s ą: gezy, opoki margliste i margle. Gezy (kampan dolny, mastrycht dolny) obserwuje si ę w rozległych wychodniach, ci ągn ących si ę z zachodu na południe na linii Łasochy – Kunki – Wólka Łosiniecka – po Narol w południowej cz ęś ci arkusza.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Tomaszów Lubelski na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen - holocen: 2 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 3 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych, 4 –lessy, 5 –lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 6 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno – deluwialne, 7 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 8 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopolskie: 9 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 10 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia południowopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – muł- ki, iły i piaski zastoiskowe, 13 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 14 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Neogen; miocen: 15 - wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy. Kreda górna: 16 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy, 17 – opoki, margle, wapienie margliste z czertami; 18 – granica pa ństwa.

Znacznie wi ększe rozprzestrzenienie wykazuj ą opoki i opoki margliste (mastrycht dolny, mastrycht górny). Tworz ą one form ę antyklinaln ą przebiegaj ącą przez środek omawianego obszaru pasem o szeroko ści 5-6 km, z północnego-zachodu na południowy-wschód (Bura- czy ński i in., 2002 a, b). Margle (mastrycht górny) wyst ępuj ą w północno-wschodniej cz ęści omawianego terenu. Utwory eocenu wykształcone s ą jako mułki i piaski kwarcowo-glauko-

7 nitowe. Wypełniaj ą one rów tektoniczny Sołokiji, gdzie przykryte s ą osadami czwartorz ędo- wymi o mi ąŜ szo ści 2 – 10 m. Piaski i piaskowce eoce ńskie odsłaniaj ą si ę na powierzchni w rejonie Rudy Wołoskiej (255,0 m n.p.m.), buduj ą tak Ŝe bloki skalne w rezerwacie „Piekiełko” koło Łaszczówki. Miocen na omawianym terenie reprezentuj ą wapienie detrytyczne i piaski kwarcowe. Utwory te zaznaczaj ą si ę w strefie kraw ędziowej Roztocza. Wapienie detrytyczne wyst ępuj ą wyspowo w południowo – zachodniej cz ęś ci obszaru. Wraz z przewarstwieniami piaskowców zalegaj ą na skałach górnokredowych, tworz ąc kulminacje o wysokości do 320 m n.p.m. W północnej cz ęś ci obszaru mapy odsłaniaj ą si ę wapienie litotamniowe, które budują wzgórze osta ńcowe Wapielnia (386,0 m n.p.m.). Osady czwartorz ędowe na terenie omawianego arkusza wykazuj ą znaczne zró Ŝnicowa- nie. Na obszarze Roztocza nie tworz ą ci ągłej pokrywy. Wyst ępuj ą przede wszystkim w dolinach rzek i obniŜeniach. W dolinie górnej Tanwi mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych jest najwi ększa, si ęga do 52,0 m, w dolinie Wieprza wynosi 19,0 m, natomiast w dolinie Sołokiji jest najmniejsza, tylko 9,3 m (Buraczy ński i in. 2002 a, b). Najstarszymi utworami czwartorz ędowymi s ą preglacjalne piaski i Ŝwiry rzeczne, które stwierdzono tylko w dolinie Tanwi. Z okresu zlodowace ń południowopolskich pochodz ą gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodno- lodowcowe. Podczas interglacjału mazowieckiego (wielkiego), na gezach, opokach i opokach marglistych tworzyły si ę gliny i Ŝwiry rezydualne. Kolejno osadzały si ę piaski, mułki jeziorne i iły. Doliny rzek wypełniaj ą osady piaszczyste, utworzone podczas zlodowace ń środkowo- polskich i północnopolskich. Z okresu ostatniego zlodowacenia pochodz ą mułki lessopodobne oraz piaszczyste rzeczne, które wyst ępuj ą w górnej cz ęś ci doliny Sołokiji. Kolejnymi utworami s ą piaski rzeczne tarasów nadzalewowych, wyst ępuj ące we wszystkich dolinach rzecznych. Osadami z tego okresu s ą tak Ŝe lessy, tworz ące zwart ą pokryw ę w północnej (lessy piaszczyste) i północno – wschodniej cz ęś ci arkusza, w okolicy Majdanu Górnego. U schyłku zlodowace ń północnopolskich, na wierzchowinach, zboczach i w dnach dolin, formowały si ę utwory piaszczyste pochodzenia eolicznego. Piaski eoliczne w wydmach wyst ępuj ą w dolinie Tanwi, Łosi ńca i Sołokiji a tak Ŝe w suchych dolinach. Najwi ększe skupienia wydm (o wysoko ści do 10,0 m) obserwuje się koło Łosi ńca, Narola, Kadłubisk i Beł Ŝca. Osady holoce ńskie reprezentowane s ą przez piaski i mułki rzeczne oraz namuły, niekiedy torfiaste. Ich wyst ępowanie zwi ązane jest ze współczesnymi dolinami rzecznymi.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Tomaszów Lubelski wyst ępuj ą jedynie kopaliny skalne o znaczeniu lokalnym, nale Ŝą ce do kopalin pospolitych. Znajduje si ę 16 udokumentowanych

8 złó Ŝ w tym: 8 złó Ŝ piasków, 1 piasków kwarcowych, 5 złó Ŝ surowców ceramicznych i 2 skał węglanowych (Przeniosło, Malon (red.), 2006). Charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfika- cj ę złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1.

1. Kruszywo naturalne

Zło Ŝa kruszywa naturalnego na obszarze omawianego arkusza skoncentrowane s ą w jego południowo-wschodniej cz ęś ci, pomi ędzy Tomaszowem Lubelskim i Beł Ŝcem. Zwi ą- zane s ą z wyst ępowaniem osadów eolicznych wydmowych oraz rzecznych. W obr ębie wydm udokumentowanych zostało 7 złó Ŝ: „Rabinówka” (Smuszkiewicz, 1994, Rybicki 2005b), „Jeziernia” (Czaja-Jarzmik, Pikula, 1977), „Kolonia Łaszczówka” (Szyma ńska, 1991), „Łaszczówka” (Wójcik, Giza, 1986), „BełŜec-Podlesina” (Siliwo ńczuk, 1985), „Beł Ŝec-Betoniarnia” (Bielecki, Gałus, 1978) oraz poło Ŝone w zachodniej cz ęś ci arkusza zło Ŝe „Zawadki” (Sierant, 1992, Rybicki 2005a). Zło Ŝa te charakteryzuj ą si ę wysok ą zawarto ści ą ziarn o średnicy do 2 mm (punktem piaskowym), nisk ą zawarto ści ą pyłów mineralnych i brakiem zawarto ści zanieczyszcze ń obcych. Wykorzystywane s ą, b ądź udokumentowane zostały, pod k ątem wykorzystania dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Z uwagi na ich genez ę posiadaj ą korzystne parametry geologiczno-górnicze: kilkudziesi ęciocentymetrowej grubo ści nadkład, kilkumetrow ą mi ąŜ szo ść zło Ŝa i brak zawodnienia. Jedynie zło Ŝe „Łaszczówka” jest cz ęś ciowo zawodnione. Najbardziej interesuj ące jest zło Ŝe „Zawadki” o zasobach wynosz ących aktualnie 1 231 tys. t. Zasoby pozo- stałych s ą niewielkie, od kilkudziesi ęciu do kilkuset tys. t. i maj ą znaczenie jedynie lokalne. Wszystkie zło Ŝa piasków były dokumentowane powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Zło Ŝe piasków rzecznych „Tomaszów Lubelski” (Sokoli ńska, 1985) udokumentowane zostało na tarasach rzeki Sołokiji, w miejscu projektowanego zbiornika wodnego. Rozpozna- ne zostało wst ępnie w kat. C 2, jego zasoby wynosz ą 6 016 tys.t. Kruszywo charakteryzuje si ę wysokim punktem piaskowym w granicach 99,1-100%, średni ą zawarto ści ą siarki całkowitej 0,05 % i zawarto ści ą pyłów mineralnych w granicach 1,4 – 9,9 %. W jego nadkładzie, wynosz ącym średnio 2,3 m wyst ępuj ą torfy i namuły, osi ągaj ące miejscami grubo ść 6,5 m. Mi ąŜ- szo ść zło Ŝa zawiera si ę w granicach od 2,4 do 12,0 m, przy średniej 7,71m. Zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści od 0,4 do 5,5 m. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ piasków oraz sposób ich wykorzystania został przedstawiony w tabeli 2.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan zago- Wydobycie Zastoso- Nr Wiek geologiczne Kategoria Klasyfikacja spodarowa- (tys. t, wanie Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania złó Ŝ nia zło Ŝa tys. m3*) kopaliny konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t, tys. m 3*) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2005 (Przeniosło, Malon (red.), 2006) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Sabaudia I – pole A g(gc) Q 127* C1 G - Scb 4 B W, GL 2 Irynówka g(gc) Q 21* C1 G 1* Scb 4 B W, GL 3 Lipka g(gc) Q 304* C1 Z - Scb 4 B W, GL

4 Tomaszów Lubelski p Q 6 016 C2 N - Sb, Sd 4 B W, GL, NATURA 2000

5 Zawadki p Q 1 231 C1 G 78 Sb, Sd 4 B K, W, L, NATURA 2000 6 Rabinówka* p Q 84 C1 N - Sb, Sd 4 B W, L, NATURA 2000 7 Jeziernia p Q 53 C1* Z - Sb, Sd 4 B W, L, NATURA 2000 8 Kolonia Łaszczówka p Q 311 C1* N - Sb, Sd 4 B W, L, NATURA 2000 9 Łaszczówka p Q 152 C1* Z - Sb, Sd 4 B W, L, NATURA 2000 10 10 10 Beł Ŝec pki Q 2 029* C1+B G - Scb 3 B W, L, NATURA 2000 11 Beł Ŝec - Podlesina p Q 217 C1* G 40 Sb, Sd 4 B W, L, NATURA 2000 12 Beł Ŝec - Betoniarnia p Q 60 C1* Z - Sb, Sd 4 B W, NATURA 2000 13 Płazów w Ng 228 295 C1+B N - Sc 2 B K, NATURA 2000 14 Beł Ŝec - Pa ńska Dolina o Cr 636 C1 N - I 2 B W, NATURA 2000 15 Sabaudia II - pole B g(gc) Q 28* C1 G 1* Scb 4 B W, GL

16 Sabaudia – pole C* g(gc) Q 75* C1 N - Scb 4 B W, GL Rubryka 2: * zło Ŝe nie figuruje w Bilansie, zasoby wg dokumentacji Rubryka 3: g(gc) - gliny ceramiki budowlanej (lessy), p - piaski, pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły wapienno-piaskowej), w – wapienie, o - opoki Rubryka 4: Q - czwartorz ęd, Ng - neogen, Cr – kreda

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1, C 2; zło Ŝa zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) - C1* Rubryka 7: zło Ŝa: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z - zaniechane. Rubryka 9: Kopaliny skalne: Scb – ceramiki budowlanej, Sb - budowlane, Sd – drogowe, Sc – cementowe, I - sorbent do oczyszczania ścieków Rubryka 10: 2 - zło Ŝa skoncentrowane w okre ślonym regionie, 3 – zło Ŝa rzadkie w regionie, w którym wyst ępują, 4 – zło Ŝa powszechne; licznie wyst ępuj ące Rubryka 11: B – zło Ŝa konfliktowe. Rubryka 12: W - ochrona wód podziemnych, L – ochrona lasów, K - ochrona krajobrazu, Gl - ochrona gleb

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kruszywa naturalnego Zło Ŝe Parametry Kolonia Tomaszów Beł Ŝec Beł Ŝec Jeziernia Rabinówka Zawadki Łaszczówka Łaszczówka Lubelski Podlesina Betoniarnia powierzchnia zło Ŝa ha 1,3 3,5 52,7 1,9 3,9 22,0 13,7 1,3 1,6 – 15,0 1,0 – 8,9 2,4 – 12,0 2,0 – 5,6 3,7 – 13,6 2,3 – 14,5 2,0 – 21,8 0,4 – 8,8 mi ąŜ szo ść zło Ŝa m śr. 9,7 śr. 4,12 śr. 7,71 śr. 2,53 śr. 6,5 śr. 6,78 śr. 6,15 śr. 4,2 0,0 - 0,2 0,2 – 6,5 0,2 – 0,4 0,1 – 0,3 0,1 – 1,8 0,1 – 1,0 0,0 - 0,2 grubo ść nadkładu m 0,0 śr. 0,1 śr. 2,3 śr. 0,25 śr. 0,2 śr. 0,33 śr. 0,21 śr. 0,2 stosunek grubo ści nadkładu - 0,03 0,31 0,09 0,03 0,05 0,03 0,04 do mi ąŜ szo ści zło Ŝa punkt piaskowy 99,8 – 100 99,1 – 100 96 – 100 99,4 – 100 % 100 100 100 100 (zawarto ść ziarn (< 2 mm) śr. 99,98 śr. 99,8 śr. 98,9 śr. 99,7 0,5 - 2,6 1,2 – 7,2 1,4 – 9,9 0,4 – 0,8 1,5 – 2,7 0,71 – 9,0 0,6 – 7,3 0,4 – 2,0 zawarto ść pyłów mineralnych % śr. 1,13 śr. 2,6 śr. 5,3 śr. - śr. 1,9 śr. 2,65 śr. 2,35 śr. 1,1 zawarto ść zanieczyszcze ń ob- 0,01 – 0,08

11 11 % brak brak brak brak * brak brak cych śr. 0,04 zawarto ść S całkowitej 0,01 – 0,12 0,04 – 0,14 0,03 – 0,14 % * * * * * w przeliczeniu na SO 3 śr. 0,05 śr. 0,09 śr. 0,07 dla potrzeb dla potrzeb zastosowanie wg dokumentacji budownictwa i dla potrzeb budownictwa i drogownictwa dla potrzeb budownictwa drogownictwa drogownictwa * - nie badano

2. Piaski kwarcowe

Na obszarze omawianego arkusza wyst ępuje jedno zło Ŝe piasków kwarcowych „Beł- Ŝec” (Haas, 1969; Krakowiak, 1978), które wykorzystywane s ą do produkcji cegły wapienno- piaskowej. Zwi ązane jest z wyst ępowaniem wydm, w obr ębie których na ł ącznej powierzchni 45,3 ha udokumentowano w trzech odległych od siebie polach 2 028 tys. ton zasobów. Pola A i B składaj ą si ę z kilku mniejszych obszarów zło Ŝowych. Mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 2,0 m do 17,6 m, przy maksymalnej średniej wynosz ącej w polu C 9,1 m. Nadkład, o średniej grubo ści około 1 m, stanowi gleba i piaski zanieczyszczone cz ęś ciami organicznymi. Kopali- na charakteryzuje si ę zawarto ści ą ziarn poni Ŝej 0,5 mm około 97%, od 0,5 do 2 mm około 2% i brakiem obecno ści ziaren powy Ŝej 2 mm. Zawarto ść zanieczyszcze ń ilastych waha si ę od

0,15 do 8,25% ( średnio ok. 1%), a SiO 2 od 95,00 do 98,78% ( średnio ok. 96,7%). Zło Ŝe udokumentowane zostało powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych.

3. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej (lessy)

Surowcem do produkcji ceramiki budowlanej na omawianym obszarze s ą gliny lessowe wyst ępuj ące w północno-wschodniej cz ęś ci mapy. Udokumentowano tu 5 złó Ŝ glin pylastych (lessów): „Sabaudia I-pole A”, „Sabaudia II-pole B”, „Sabaudia-pole C”, „Irynówka” (Sła- wek, Sierant, 1993) i „Lipka” (Wędzina, 1960). Pierwsze trzy z wymienionych złó Ŝ udokumentowane zostały jako zło Ŝe „Sabaudia” w trzech polach: A, B i C (Trembaczewski, 1958; Kwa- śniewska, 1974). W trakcie udzielania koncesji na eksploatacj ę ze zło Ŝa „Sabaudia” wydzielono dwa obszary zło Ŝowe wykorzystywane przez dwóch u Ŝytkowników tj. „Sabaudia I-pole A” i „Sabaudia II-pole B”, pozostały, niezagospodarowany obszar stanowi zło Ŝe „Sabaudia- pole C”. Pole A nie stanowi zwartej powierzchni, lecz składa si ę z trzech mniejszych pól. Kopalina wyst ępuj ąca w tych zło Ŝach posiada niewielk ą mi ąŜ szo ść , maksymalnie 6,6 m, przy czym w niezagospodarowanym zło Ŝu „Sabaudia-pole C” wynosi ona 3,2 m. Rzutuje to na zasoby złó Ŝ (tab. 1) W zło Ŝu „Lipka”, kopalin ę stanowi ą mułki lessopodobne, do zasobów wł ączona została zwietrzelina margli kredowych okre ślona jako ił. Udokumentowane tu gliny lessowe maj ą niewielk ą mi ąŜ szo ść , rz ędu kilku metrów. Nadkład nad nimi stanowi jedynie kilkudziesi ęciocentymetrowej grubo ści warstwa gleby. Wszystkie zło Ŝa kopalin ilastych ceramiki budowlanej s ą niezawodnione.

Szkodliw ą domieszk ę w kopalinie stanowi margiel - zawarto ść CaCO 3 w zło Ŝu „Iry- nówka” dochodzi do 5 %. Z lessów uzyskuje si ę wyroby o du Ŝej nasi ąkliwo ści i niskiej wy-

12 trzymało ści mechanicznej, przydatne s ą one jedynie do produkcji cegły pełnej najni Ŝszych klas (Wyrwicki, 1984), dlatego zło Ŝa te maj ą niewielkie znaczenie gospodarcze. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kopalin ilastych zostały przedstawione w tabeli 3. Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kopalin ilastych ceramiki budowlanej Nazwa zło Ŝa Lipka Parametry Sabaudia I Sabaudia Sabaudia Irynówka mułki les- -Pole A II- Pole B Pole C iły sopodobne 1 2 3 4 5 6 Parametry zło Ŝowe: powierzchnia zło Ŝa ha 7,9 1,1 2,4 1,5 11,8 2,0-6,3 4,1-6,6 2,5-3,8 4,2-5,8 0,3 – 9,1 mi ąŜ szo ść zło Ŝa m śr. 3,5 śr. 5,2 śr. 3,2 śr. 4,3 śr. 3,5 0,2-0,5 0,3-0,5 0,4-0,8 0,1 – 0,6 grubo ść nadkładu m 0,4 śr. 0,3 śr. 0,4 śr. 0,6 śr. 0,3 stosunek grubo ści nadkładu 0,08 0,08 0,13 0,14 0,15 do mi ąŜ szo ści zło Ŝa Parametry jako ściowe kopaliny: 0,00-0,09 0,01-0,03 0,01-0,10 zawarto ść margla % * 0,00-0,11 0,00-0,01 śr. 0,05 śr. 0,02 śr. 0,03 23,0-29,0 20,2-23,1 19,3-42,5 17,9-18,8 woda zarobowa % 20,2-26,9 26,5-46,2 śr. 24,5 śr. 21,7 śr. 24,1 śr. 18,3 3,4-6,7 5,2-7,2 4,6-11,3 5,6-7,3 skurczliwo ść wysychania % 2,1-6,8 7,0-9,2 śr. 5,3 śr. 5,7 śr. 7,4 śr. 6,5 Parametry jako ściowe wyrobu: temperatura wypalania ºC 950 950 950 960 950 950 11,7-12,2 13,0-15,5 14,1-14,5 14,9-18,5 nasi ąkliwo ść % 11,8-15,4 9,9-15,2 śr. 11,8 śr. 14,2 śr. 14,3 śr. 16,1 7,4-8,9 11,0-11,8 10,2-13,9 8,5-16,7 wytrzymało ść na ściskanie MPa 11,9-19,7 13,3-26,5 śr. 7,9 śr. 11,4 śr. 12,1 śr. 13,7 zastosowanie wg dokumentacji do produkcji cegły pełnej * - nie badano

4. Surowce w ęglanowe

Skały w ęglanowe na obszarze arkusza z uwagi na charakter litologiczny wyst ępuj ących tu utworów nie stanowi ą znacz ącej bazy surowcowej. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę niewielki fragment zło Ŝa wapieni mioce ńskich „Płazów” ( Ślusarczyk, 1962). Całkowita powierzchnia zło Ŝa wynosi 211 ha. Wyst ępuj ą w nim detrytyczne wapienie litotamniowe z wkładkami iłów i margli udokumentowane z przeznaczeniem dla przemysłu ce- mentowego jako surowiec „wysoki”, o zasobach ł ącznych 228 mln t. Ze wzgl ędu na nisk ą wytrzymało ść na ściskanie i zbyt du Ŝą ścieralno ść wapienie te nie nadaj ą si ę do produkcji

13 kruszywa drogowego. W budownictwie mog ą znale źć zastosowanie jedynie jako kamie ń ła- many klasy III i IV. Z uwagi na brak mo Ŝliwo ści wykorzystania zgodnie z udokumentowaniem oraz ochron ę przyrody zło Ŝe w urealnionych granicach mo Ŝe stanowi ć baz ę surowcow ą na cele lokalne dla potrzeb budownictwa i produkcji nawozów mineralnych. Zło Ŝe opok „Beł Ŝec-Pa ńska Dolina” (Czaja-Jarzmik, 1999), poło Ŝone na południe od Beł Ŝca, zostało udokumentowane z przeznaczeniem jako sorbent do oczyszczania ścieków.

Kopalin ę stanowi opoka marglista kredy górnej (mastrycht) o średniej zawarto ści CaCO 3

57,30% i SiO 2 33,45%. Zasoby zło Ŝa wynosz ą 636 tys. t. Dla wszystkich złó Ŝ dokonano klasyfikacji sozologicznej ze wzgl ędu na ich ochron ę oraz ochron ę środowiska. Zło Ŝa piasków wydmowych, jak równie Ŝ lessów s ą powszechnie wyst ępuj ącymi, st ąd zakwalifikowane je do klasy 4. Z uwagi na skal ę konfliktu ze środowi- skiem - poło Ŝenie w obr ębie głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Niecka Lubelska (Chełm – Zamo ść ) wszystkie zło Ŝa zakwalifikowane zostały do klasy B, czyli konfliktowych, mo Ŝliwych do zagospodarowania po spełnieniu okre ślonych wymaga ń. Ponadto zło Ŝe „Za- wadki” znajduje si ę w otulinie Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego. Na obszarach złó Ŝ: „Tomaszów Lubelski”, „Sabaudia”, „Irynówka” i „Lipka” wyst ępuj ą gleby chronione. Zło Ŝa: „Beł Ŝec”, „Zawadki” „Rabinówka”, „Jeziernia”, „Kolonia Łaszczówka”, „Łaszczówka” i „Beł Ŝec – Podlesina” poło Ŝone s ą na obszarach le śnych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Tomaszów Lubelski obecnie eksploatowanych jest 6 złó Ŝ: 2 kruszywa naturalnego „Zawadki” i „Beł Ŝec-Podlesina”, 1 piasków kwarcowych „Beł Ŝec” oraz 3 lessów „Sabaudia I-pole A”, „Sabaudia II-pole B” i „Irynówka”. Eksploatacja złó Ŝ piasków: „Łaszczówka”, „Jeziernia” i „Beł Ŝec - Betoniarnia” oraz lessów – „Lipka” została zaniechana, ich wyrobiska zostały zrekultywowane albo uległy samorekultywacji. Pozostałe trzy zło Ŝa piasków: „Tomaszów Lubelski”, „Rabinówka” i „Kolonia Łaszczówka” oraz zło Ŝa wapieni „Płazów” nie s ą zagospodarowane. Zło Ŝe opoki „Beł Ŝec-Pa ńska Dolina” jest na etapie przygotowania do eksploatacji. Zło Ŝe „Zawadki” eksploatowane jest od 1994 roku przez Lubelskie Kopalnie Surowców Mineralnych, które po sprywatyzowaniu si ę w 2003 roku –Spółka z o.o.- uzyskały przenie- sienie koncesji, która obowi ązuje do 2028 r. Dla zło Ŝa wyznaczono obszar i teren górniczy o powierzchni 23,5 ha. Wydobywany piasek wykorzystywany jest dla budownictwa. Wyrobi- sko jest sukcesywnie rekultywowane i zalesiane.

14 Zło Ŝe „Beł Ŝec – Podlesina” do 1999 roku eksploatowane było przez Polskie Koleje Pa ństwowe Oddział Drogowy w Zamo ściu. Nowy u Ŝytkownik - Zakład Budowlano-Monta- Ŝowy „Spoiwo” Czesław Adamowicz z Zamo ścia, uzyskał w maju 2001 r. koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 2020 r. ZłoŜe posiada wyznaczony obszar i teren górniczy o powierzchni 4,7 ha. Eksploatacja prowadzona jest wyrobiskiem stokowym o wysoko ści ściany eksploata- cyjnej 10 m. Do wyrobiska doprowadzona jest bocznica kolejowa. UŜytkownikiem zło Ŝa piasków kwarcowych „Beł Ŝec” jest Zakład Wapienno-Piaskowy „Beł Ŝec”, który posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do wyczerpania zasobów przemy- słowych z pola B. W zło Ŝu składaj ącym si ę z trzech pól, w 1992 roku zako ńczono eksploatacj ę pola A, teren został zrekultywowany i zalesiony. Wydobycie prowadzone jest obecnie na polu B, dla którego ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 34,2 ha. Wynikiem prowadzonego wydobycia jest wyrobisko stokowe o długo ści ściany 400 m i wysoko ści do 7 m. Wyrobisko jest na bie Ŝą co rekultywowane. Z piasków po odsianiu zanieczyszcze ń pochodzenia organicznego wytwarzana jest cegła wapienno-piaskowa. Produkcja odbywa si ę w zakładzie poło Ŝonym 2 km na południowy wschód od granic eksploatowanej cz ęś ci zło Ŝa. Pole C dotychczas nie zostało zagospodarowane. Zło Ŝe „Sabaudia I-pole A” eksploatowane jest przez Zakład Produkcji Ceramiki Bu- dowlanej Cegielnia Sabaudia I, złoŜe „Sabaudia II-pole B” przez Cegielni ę Sabaudia II. UŜytkownicy posiadaj ą koncesje na eksploatacj ę, wa Ŝne do wyczerpania zasobów przemy- słowych. Dla ka Ŝdego z pól wyznaczono obszar i teren górniczy. Obszar górniczy dla zło Ŝa „Sabaudia I-pole A” jest dwudzielny: składa si ę z OG „Sabaudia I-1” o powierzchni 6,0 ha oraz OG „Sabaudia I-2” o powierzchni 2,2 ha. Teren górniczy dla tego zło Ŝa wynosi 17,2 ha. Obecnie eksploatowana jest południowo-zachodnia cz ęść pola A wyrobiskiem stokowo- wgł ębnym. Zdejmowany nadkład gromadzony jest na zewn ątrz wyrobiska, sk ąd sukcesywnie przemieszczany jest do niego i wykorzystywany do wyrównywania terenu. Cz ęś ci zrekultywowane wyrobisk s ą zalesiane. Zło Ŝe „Sabaudia II-pole B” posiada obszar górniczy o powierzchni 0,9 ha i teren górniczy wynosz ący 2,8 ha. Zasoby tego zło Ŝa s ą na wyczerpaniu, wyrobisko jest w trakcie przygotowania do rekultywacji. Zło Ŝe „Sabaudia- pole C” dotychczas nie zostało zagospodarowane. Zło Ŝe „Irynówka” dostarcza surowca dla cegielni w Lipkach, bazuj ącej wcześniej na zło Ŝu „Lipka”. Eksploatacja prowadzona jest od 1993 roku przez prywatny Zakład Produkcji Materiałów Budowlanych, który posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do wyczerpania zasobów przemysłowych. Zło Ŝe posiada wyznaczony obszar i teren górniczy o powierzchni 2,1 ha. Kopalina urabiana jest przy pomocy koparki i dowo Ŝona do cegielni samochodem.

15 Powstałe wyrobisko, o gł ęboko ści około 8 m, zajmuje obszar około 0,75 ha. Eksploatacja aktualnie prowadzona jest w zachodniej cz ęś ci wyrobiska, cz ęść wschodnia jest cz ęś ciowo zarośni ęta. Zło Ŝe opoki „Beł Ŝec-Pa ńska Dolina” jest na etapie przygotowania do eksploatacji. UŜytkownik posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 2025 r. Dla zło Ŝa wyznaczony został obszar i teren górniczy o powierzchni 1,7 ha. Przed rozpocz ęciem wydobycia konieczne jest sporz ądzenie stosownych dokumentów w zakresie racjonalnej gospodarki zło Ŝem. Zgodnie z udokumentowaniem kopalina wykorzystywana b ędzie dla działa ń proekologicznych jako sorbent do oczyszczania ścieków. Na mapie zaznaczono miejsca niekoncesjonowanej eksploatacji jako punkty wyst ępo- wania kopaliny. S ą to głównie miejsca pobierania piasku na potrzeby gospodarcze, dla jedne- go z nich znajduj ącego si ę w s ąsiedztwie betoniarni w Beł Ŝcu Zagórze, gdzie prowadzone jest wydobycie na większ ą skal ę, opracowano kart ę informacyjn ą. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru nielegalnie wydobywany jest wapie ń litotam- niowy dla potrzeb gospodarczych, co w omawianym rejonie ma wieloletni ą tradycj ę.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy udokumentowania nowych złó Ŝ kopalin na terenie arkusza Tomaszów Lu- belski dotycz ą kruszywa naturalnego (Musiał i in., 1979). Opierając si ę na budowie geologicznej udokumentowanych dotychczas złó Ŝ piasków, za perspektywiczny dla tej kopaliny uznano obszar wydm o wysoko ści od 5 do 8 m wyst ępuj ących w dolinie Potoku Łosinieckie- go i Sołokiji, rozwini ętych na piaszczystych tarasach nadzalewowych zlodowace ń północno- polskich. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Buraczy ń- ski i in., 2002 b) i wizji terenowej wyznaczone zostały dwa obszary perspektywiczne dla złó Ŝ piasków: w rejonie Wólki Łosinieckiej w zachodniej cz ęś ci arkusza i na południe od Rudy śelaznej w cz ęś ci wschodniej. Brak bada ń jako ści kopaliny w obszarach perspektywicznych nie stwarza podstaw do wyznaczenia obszarów prognostycznych. W roku 1991 prowadzono poszukiwania kruszywa naturalnego (piasków) dla potrzeb drogownictwa na obszarze poło Ŝonym na południe od miejscowo ści Łaszczówka. Prace geologiczne prowadzone w obr ębie wydmy poło Ŝonej na zachód od Kolonii Łaszczówka zako ń- czyły si ę udokumentowaniem zło Ŝa (Szyma ńska, 1991). Badania w rejonie Łaszczówka – So- łokije dały wynik negatywny (Czaja-Jarzmik, 1991). Wyst ępuj ące tu piaski charakteryzuj ą si ę du Ŝą zawarto ści ą pyłów i niewielk ą mi ąŜ szo ści ą.

16 Dla wapieni litotamniowych wyst ępuj ących w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza wyznaczono obszar perspektywiczny o powierzchni około 0,3 ha, przylegaj ący do udokumentowanego zło Ŝa Płazów. Kopalina wykazuje du Ŝą zmienno ść parametrów jako ściowych w profilu pionowym, jednak mo Ŝe znale źć zastosowanie na cele lokalne. Na terenie obj ętym arkuszem Tomaszów Lubelski nie stwierdzono występowania tor- fów o znaczeniu gospodarczym. Jedynie przy północnej granicy obszaru arkusza, cz ęś ciowo zaznaczaj ą si ę torfy niskie, turzycowo-szuwarowe, które ze wzgl ędu na lokalizacj ę w obr ębie strefy ochronnej (otuliny) parku krajobrazowego nie zostały zaliczone do potencjalnej bazy zasobowej (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Bior ąc pod uwag ę podział hydrograficzny sie ć rzeczna na obszarze arkusza Tomaszów Lubelski nale Ŝy do trzech zlewni. S ą to: od północy zlewnia rzeki Wieprz – tereny źródlisko- we z podmokło ściami, na zachodzie zlewnia Sanu, z niewielkim odcinkiem Tanwi i jej pra- wym dopływem - Potokiem Łosinieckim oraz na wschodzie zlewnia Bugu z fragmentem rzeki Sołokiji i jej dopływami śyłk ą i Łukawic ą. Małe naturalne jeziorka wypełniaj ą zagł ębienia koło Kadłubisk i Zawadek, sztuczne stawy hodowlane zbudowano w dolinie Sołokiji w Łasz- czówce (Witkowska, 1997). Na omawianym terenie zarejestrowano 22 źródła, o charakterze przewa Ŝnie szczelinowo-warstwowym. Wydajno ści źródeł s ą zró Ŝnicowane, zwi ązane z okresami zasilania, jak równie Ŝ ze strefami tektonicznymi. Wahaj ą si ę od 5,5 m 3 /h do 115 m 3 /h w Jezierni, w Soło- kiji wydajno ść źródeł osi ąga 435,6 m 3 /h. Na terenie obj ętym arkuszem znajduje si ę jeden punkt, w którym Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska prowadzi monitoring jako ści wód powierzchniowych. Ocenie pod- legaj ą wody rzeki Sołokiji w Łaszczówce. Na podstawie przeprowadzonych bada ń, wody zakwalifikowano do V klasy (jako ść zła), ze wzgl ędu na liczb ę bakterii coli, wysok ą zawar- to ść fosforanów, amoniaku, fosforu ogólnego i azotu ogólnego (WIO Ś, 2006). Ponadto na pograniczu miasta i gminy Tomaszów Lubelski znajduje si ę projektowany zbiornik retencyjny o powierzchni około 150 ha.

17 2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne w obr ębie arkusza Tomaszów Lubelski zostały przedstawione na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Witkowska, 1997; Ko- pacz, Rysak, 2002). W granicach obszaru arkusza wyst ępuje główny zbiornik wód podziemnych nr 407 Niecka Lubelska (Chełm – Zamo ść ) (fig.3 – Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Tomaszów Lubelski na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo – porowym; 5 – granica pa ństwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 407 – Niecka Lubelska (Chełm – Zamo ść ), kreda górna (K 2); 428 – Dolina Kopalna Biłgoraj - Lubaczów, czwartorz ęd (Q)

Wody podziemne na omawianym terenie wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych, neoge ńskich i kredowych. Czwartorz ędowy poziom wodono śny wyst ępuje na niewielkim obszarze we wsi BełŜec oraz w Narolu. Zwi ązany jest głównie z piaszczystymi utworami wypełniaj ącymi doliny rzek Tanwi i śyłki. Piaski zalegaj ą bezpo średnio na w ęglanowych utworach górnokredowych. Ze

18 wzgl ędu na brak lub niewielk ą mi ąŜ szo ść warstwy izoluj ącej, wody poziomu czwartorz ędo- wego pozostaj ą w wi ęzi hydraulicznej z wodami poziomu kredowego Omawiane pi ętro wodono śne zasilane jest cz ęś ciowo przez infiltracj ę wód opadowych oraz dodatkowo wodami podziemnymi poziomu kredowego. Wodono śne piaski i Ŝwiry nie maj ą istotnego znaczenia, wykorzystywane s ą przez małe gospodarstwa. W południowo – zachodniej cz ęś ci mapy, na niewielkim obszarze wyst ępuje trzeciorz ę- dowy poziom wodono śny. Wody tego poziomu wyst ępuj ą w szczelinach wapieni i piaskow- ców mioce ńskich. Omawiany poziom pozostaje w ścisłej ł ączno ści z wodono śnymi utworami kredy. Na terenie obj ętym arkuszem, parametry hydrogeologiczne tego poziomu s ą słabo po- znane. W Łazach znajduje si ę jedyna studnia ujmuj ąca wod ę z utworów trzeciorz ędowych, jej wydajno ść wynosi 6,0 m 3 /h, przy depresji 3,5 m. W obr ębie Roztocza wody podziemne zwi ązane s ą głównie z utworami kredowymi wy- kształconymi jako margle, opoki lub gezy. Tworz ą one GZWP nr 407 – Niecka Lubelska (Chełm – Zamo ść ), który został udokumentowany (Zezula i in., 1996). Całkowita jego powierzchnia wynosi 9 015 km 2, a zasoby dyspozycyjne w ilo ści 1127,5 tys. m 3/d. Na powierzchni zbiornika i wokół niego została wyznaczona strefa ochronna. Kredowy poziom wodono śny znajduje si ę w wi ęzi hydraulicznej z poziomem czwartorz ędowym, w strefie kraw ędziowej Roztocza z poziomem trzeciorz ędowym, tworz ąc jeden główny poziom wodono śny. Wody w utworach kredowych i neoge ńskich wyst ępuj ą w szczelinach pochodzenia tektonicznego. Wodono śna jest stropowa cz ęść wymienionych utworów, wyst ępuj ąca na gł ęboko ści około 130 m. Zasilanie poziomu wodono śnego odbywa si ę poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych. Na przewa Ŝaj ącym obszarze zwierciadło wody poziomu kredowego ma charakter swobodny, tylko lokalnie zaznacza si ę jako napi ęte, przewa Ŝnie w strefach mniej sp ękanych. Gł ębokość wyst ępowania głównego poziomu wodono- śnego waha si ę od kilku metrów w zachodniej cz ęś ci obszaru do ponad 60 m na północnym- zachodzie i północnym-wschodzie. Wydajno ści studni wahaj ą si ę od 10-30 m 3 /h (strefa Wa- pielnia – Rabinówka - Pasieki) do 50-70 m 3 /h na przewa Ŝaj ącym obszarze. W Tomaszowie Lubelskim i Narolu dochodz ą do 120 m 3 /h, w północno-zachodniej cz ęś ci Tomaszowa znacznie przekraczaj ą t ę warto ść . Z przeprowadzonych analiz wynika, Ŝe wody podziemne na opisywanym obszarze s ą wysokiej jako ści. Zawarto ść wi ększo ści składników mie ści si ę w granicach dopuszczalnych st ęŜ eń dla wód pitnych. Podwy Ŝszone warto ści dotycz ą niekiedy zwi ązków Ŝelaza, spora- dycznie manganu i amoniaku. Podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza stwierdzono w wodach pod-

19 ziemnych w dolinach rzek Sołokiji i śyłki. Główny poziom wodono śny charakteryzuje si ę dobr ą i trwał ą jako ści ą. Przypowierzchniowe wody podziemne, wyst ępuj ące w utworach czwartorz ędowych i kredowych s ą znacznie gorszej jako ści, ni Ŝ wody poziomu głównego. Charakteryzuj ą si ę zwi ększon ą mineralizacj ą ogóln ą, a tak Ŝe znacznie przekroczon ą zawarto ści ą azotanów w wi ększo ści badanych studni. Stwierdzono tak Ŝe ponadnormatywne zawarto ści siarczanów (Bujsce) oraz miedzi (Ulów). Najwi ększe uj ęcie wód podziemnych, o zatwierdzonych zasobach w ilo ści 940 m 3 /h znajduje si ę w Tomaszowie. Jego eksploatacja doprowadziła do powstania leja depresyjnego (Witkowska, 1997). W miejscowo ściach: Tomaszów Lubelski, Narol i Łukawica zostały na- niesione strefy ochrony po średniej uj ęcia wód.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 928 – Tomaszów Lubelski, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto- ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (naj- mniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze-

20 niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści pierwiastków: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto- ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

21 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 928- dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Tomaszów Lu- bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra belski szu 928- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Tomaszów Lubelski Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść Gł ęboko ść (m p.p.t.) (m p.p.t.) 0,0-0,2 0,0-0,3 0-2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 3-40 9 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-8 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 10-45 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-4 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-7 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <2-8 <2 3 Pb Ołów 50 100 600 <5-11 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 928-Tomaszów 1) grupa A Lubelski w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 8 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 8 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane sza 928-Tomaszów Lubelski do poszczególnych grup i zurbanizowane z wył ączeniem terenów przemy- uŜytkowania (ilo ść próbek) słowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komuni- kacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, 8 tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

22 2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig.4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 10 do około 50 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 20 nGy/h i jest znacznie ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma s ą bardziej zró Ŝnicowane - zmieniaj ą si ę od około 10 do około 50 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 25 nGy/h. Powierzchni ę arkusza Tomaszów Lubelski buduj ą głównie wychodnie utworów kredowych (margle, opoki i gezy). W południowo-zachodnim skraju arkusza odsłaniaj ą si ę tak Ŝe na powierzchni wapienie, piaski i piaskowce neogenu. W dolinach rzek wyst ępuj ą mułki, piaski i Ŝwiry wieku plejstoce ńskiego i holoce ńskiego. W północnej cz ęś ci arkusza do ść du Ŝe powierzchnie zajmuj ą utwory lessowe. Do ść liczne s ą te Ŝ wyst ąpienia piasków eolicznych.

23 i. . aicyzzna lb iriskm promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 928 W PROFIL ZACHODNI 928 E PROFIL WSCHODNI

Lubelski (na osi rz osi Lubelski(na Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5593646 5595709 5593617 5591590 5591523 m m 5589754 ę dnych – opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis – dnych 5589413 5585509 5587605 5583642 5583370 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h

24 24 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego iotwórczymi na obszarze arkusza Tomaszów Tomaszów arkusza obszarze na iotwórczymi 5593646 5595709 5591590 5593617 5591523 m 5589754 m 5589413 5585509 5587605

5583370 5583642 0 1 2 3 4 5 6 0 0.5 1 1.5 2 2.5 2 kBq/m kBq/m 2

W profilu zachodnim najni Ŝsze warto ści promieniowania gamma (<15 nGy/h) zarejestrowano w południowej cz ęś ci profilu. S ą one zwi ązane przede wszystkim z utworami neogenu. W pozostałej cz ęś ci tego profilu, przebiegaj ącej głównie wzdłu Ŝ wychodni utworów kredowych, warto ści promieniowania wynosz ą zazwyczaj 20-50 nGy/h. W profilu wschod- nim ni Ŝszymi dawkami promieniowania (10-20 nGy/h) charakteryzuj ą si ę margle i opoki wieku kredowego oraz piaszczysto-Ŝwirowe osady rzeczne, wyst ępuj ące wzdłu Ŝ południowej i środkowej cz ęś ci profilu, a wy Ŝszymi (40-50 nGy/h) - utwory lessowe, zalegaj ące wzdłu Ŝ północnego odcinka tego profilu. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą niskie i charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 0,5 do około 5,0 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wynosz ą od około 0,5 do około 2,5 kBq/m 2 .

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowa- ne rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpadów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowied- nich władz i słu Ŝb,

25 • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik Składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 5),

26 - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Tomaszów Lubelski Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Witkowska, 1997). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Problem składowania odpadów Teren obj ęty arkuszem Tomaszów Lubelski został wył ączony z mo Ŝliwo ści składowa- nia odpadów. Niemal na całym obszarze wyst ępuj ą utwory kredy górnej (mastrychtu), osi ągaj ące w cz ęś ci południowej mi ąŜ szo ści do 250 m, a w cz ęś ci środkowej i północnej do 500 m (Wit- kowska, 1977). Skały kredowe s ą silnie dyslokowane i poci ęte g ęst ą sieci ą sp ęka ń. Szczeliny w skałach zmieniaj ą swój stopie ń rozwarcia równie Ŝ współcze śnie, na co wskazuj ą obserwacje młodej działalno ści tektonicznej na tym terenie. Utwory kredowe wykształcone s ą w postaci margli, opok marglistych i gez, a w ich obr ębie udokumentowano główny zbiornik wód podziemnych nr 407 Chełm–Zamo ść (Zezula i in., 1996). Naturalne warunki ochrony kwali- fikuj ą zbiornik do obszarów o wysokim stopniu zagro Ŝenia jako ści wód podziemnych. Zasilanie zbiornika odbywa si ę na drodze infiltracji opadów atmosferycznych bezpo- średnio na wychodniach kredy lub po średnio, poprzez przepuszczalne utwory nadkładu. Wo- dy podziemne w osadach kredy maj ą charakter swobodny i najcz ęś ciej wyst ępuj ą na gł ęboko- ści od kilku do kilkunastu metrów. Podrz ędnie wyst ępuj ące poziomy wodono śne: czwarto-

27 rz ędowy (Narol, Beł Ŝec) i neoge ński (Łazy) pozostaj ą w ł ączno ści hydraulicznej z wodami poziomu kredowego (Buraczy ński i in., 2002 b). Na terenie całego zbiornika proponowany jest zakaz lokalizacji składowisk odpadów i wylewisk oraz stacji dystrybucji paliw płynnych niezabezpieczonych przed przenikaniem do podło Ŝa substancji szkodliwych. Składowiska odpadów funkcjonuj ące na terenach w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych „Chełm–Zamo ść ” maj ą zosta ć zlikwidowane, równie Ŝ wszystkie „dzikie” wy- sypiska powinny ulec likwidacji. Na analizowanym terenie składowisko odpadów komunalnych znajduje si ę w rejonie Tomaszowa Lubelskiego i jest odbiorc ą odpadów z terenu gminy. Dodatkowym argumentem przemawiaj ącym za zakazem lokalizacji składowisk odpa- dów na terenie obj ętym arkuszem Tomaszów Lubelski s ą znacz ące w skali regionalnej, krajowej i europejskiej walory przyrodniczo–krajobrazowe. Ochron ą prawn ą w systemie NATURA 2000 obj ęto bezcenne przyrodniczo obszary ochrony ptaków: „Puszcza Solska”, „Roztocze”, „Dolina Sołokiji” oraz obszary ochrony sie- dliskowej „Zarośle”. Utworzono tu Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej oraz Roztocza ński Obszar Chronionego Krajobrazu pełni ący funkcj ę strefy ochronnej Południo- woroztocza ńskiego Parku Krajobrazowego. Unikalne drzewostany jodłowe, jodłowo–bukowe i bukowe obj ęto ochron ą rezerwatow ą w sze ściu rezerwatach, skupisko 68 głazów, w tym 20 bloków eoce ńskich piaskowców o średnicy powy Ŝej 1 m obj ęto ochron ą w postaci rezerwatu geologicznego. Zbiorowiska niele śne: oczka wodne, bagna, śródle śne torfowiska i łąki tworz ą liczne na tym terenie u Ŝytki ekologiczne. Ponadto przewa Ŝaj ąca cz ęść terenu to gleby wy Ŝ- szych klas bonitacyjnych (I–IVa), rozwini ęte na wychodniach skał w ęglanowych i lessowych. W dolinach rzecznych wyst ępuj ą chronione prawnie ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego. Wyrobiska złó Ŝ gliny ceramiki budowlanej (lessów): „Sabaudia I - pole A”, „Sabaudia II - pole B” i „Irynówka” oraz piasków kwarcowych „Beł Ŝec–Betoniarnia” znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów i nie powinny by ć rozpatrywane pod tym k ątem.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), warunki podło Ŝa budowlanego przedstawiono na całym omawianym obszarze z po-

28 mini ęciem: obszarów Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego, Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej, Południoworoztocza ńskiego Parku Krajobrazowego, lasów, chronionych uŜytków rolnych i łąk na glebach pochodzenia organicznego, udokumentowanych złó Ŝ kopalin oraz obszarów miejskich o zwartej zabudowie. W efekcie teren obj ęty waloryzacj ą obejmuje zaledwie około 20 % powierzchni obszaru arkusza. Podstaw ą do opracowania w/w warunków były: mapa geologiczna w skali 1: 50 000 wraz z obja śnieniami (Buraczy ński i in., 2002 a, b), mapy topograficzne w skali 1: 10 000 i obserwacje terenowe. Skorzystano równie Ŝ z materiałów zawartych w dokumentacjach geologiczno-in Ŝynierskich z rejonu: Tomaszowa Lubelskiego (Sierant, Krasowski, 1981; Ha- ber, 1985; Szajner 1986) i Kolonii Łaszczówki (Kosiarkiewicz, 1989). O przydatno ści podło Ŝa pod zabudow ę decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód gruntowych, rze źba powierzchni terenu oraz procesy geodyna- miczne. Zgodnie z wy Ŝej wymienionymi kryteriami wydzielono obszary na których istniej ą warunki korzystne lub niekorzystne dla budownictwa. Wi ększo ść obszarów obj ętych waloryzacj ą to tereny gdzie w podło Ŝu wyst ępuj ą warstwy skaliste: kredowe gezy, opoki, opoki margliste i margle oraz mioce ńskie wapienie detrytyczne. Najwi ększe rozprzestrzenienie maj ą trzy pierwsze typy osadów: gezy, opoki i opoki margliste. Ich wychodnie ci ągn ą si ę pasem wydłu Ŝonym na kierunku południowy wschód- północny zachód o szeroko ści około 9 km od Kotajec poprzez Smoliska, Chy Ŝe, Jezierni ę, Pasieki do Kunek. Stanowi ą dobre podło Ŝe budowlane, cechuj ące si ę odpowiedni ą wytrzyma- ło ści ą, która zmniejsza si ę wraz ze wzrostem zamarglenia. Na du Ŝych powierzchniach utwory te odsłaniaj ą si ę w rejonie Kunek, Pasiek i Beł Ŝca. Powierzchniowa warstwa opok, wapieni i margli jest jednak cz ęsto zwietrzała, sp ękana i skrasowiała, co stanowi ć mo Ŝe utrudnienie dla budownictwa. Na stokach wzgórz szczególnie w warstwach marglistych w pobli Ŝu wy- pływów wód gruntowych, mo Ŝna spodziewa ć si ę spływów i spełzywania przepojonego wod ą rumoszu obrywiskowego. Margle wykazuj ą ponadto potencjalne mo Ŝliwo ści p ęcznienia i skurczu (Dr ągowski, 1981). Dlatego te Ŝ posadowienie budynku na takich obszarach, nale Ŝy poprzedzi ć badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi (opracowanie dokumentacji geologiczno- in Ŝynierskiej). Do terenów gdzie istniej ą warunki korzystne dla budownictwa nale Ŝy zaliczy ć obszary wyst ępowania gruntów niespoistych zag ęszczonych i średnio zag ęszczonych, gdzie zwiercia- dło wód gruntowych wyst ępuje poni Ŝej 2 m p.p.t. Nale Ŝą do nich rzeczne piaski, twardoplastyczne gliny i mułki piaszczyste zlodowace ń północnopolskich. Osady te wyst ępuj ą na du- Ŝych powierzchniach tarasów nadzalewowych w szerokich dolinach Sołokiji i Tanwi oraz na

29 wy Ŝszych tarasach mniejszych cieków wodnych, głównie w zachodniej i południowej cz ęś ci arkusza. W górnej cz ęś ci doliny Sołokiji pojedynczym otworem stwierdzono obecno ść pla- stycznych mułków ilastych (Buraczy ński i in., 2002 b). Do gruntów niespoistych zag ęszczonych zalicza si ę te Ŝ wyst ępuj ące w tym rejonie piaszczysto-mułkowe osady deluwialne. Wypełniaj ą one kilkumetrow ą warstw ą dna dolin denudacyjnych, a tak Ŝe stoki i pochyło ści terenu. O ile litologia podło Ŝa, mi ąŜ szo ści deluwiów i morfologia terenu (spadki powierzchni i odległo ści od kraw ędzi dolin i wąwozów) nie sprzyjaj ą powstawaniu osuwisk, mo Ŝna je zaliczy ć do podło Ŝa o korzystnych warunkach budowlanych. Zmienne warunki budowlane istniej ą w północnej cz ęś ci arkusza, gdzie na wierzchowinach wyst ępuj ą utwory lessowe. We wschodniej cz ęś ci s ą to lessy zaliczone do makroporo- watych gruntów spoistych pyłowych i wapnistych, natomiast w środkowej cz ęś ci omawianego obszaru s ą to lessy piaszczyste. Północno-wschodnia cz ęść arkusza, gdzie wyst ępuj ą lessy niezapiaszczone zlodowace ń północnopolskich, to silnie zró Ŝnicowany morfologicznie teren. Buduj ą go wzgórza o stromych stokach przedzielone gł ębokimi parowami. Morfologia ta przy skłonno ści lessów do osiada ń zapadowych i obrywów zboczowych jednoznacznie wskazuje, Ŝe stanowi ą one pod- ło Ŝe o niekorzystnych warunkach budowlanych. Ze wzgl ędu na zaleganie pod kompleksem gleb chronionych lessy niezapiaszczone, były waloryzowane tylko na małym obszarze koło miejscowo ści Przecinek i w w ąwozie koło Majdanu Górnego. Łagodniej nachylone wzgórza rozci ągaj ące si ę pomi ędzy miejscowo ściami D ąbrowa Tomaszowska i Zielone, gdzie odsłaniaj ą si ę twardoplastyczne lessy piaszczyste, przewa Ŝnie nadaj ą si ę pod zabudow ę. Jedynie na stokach tam, gdzie w podło Ŝu wyst ępuj ą utwory piaszczyste lub deluwialne istnieje niebezpiecze ństwo erozji i powstawania obrywisk zboczowych. Niekorzystne warunki dla budownictwa wi ąŜą si ę głównie z osadami holocenu. Zali- czy ć do nich nale Ŝy piaski, mułki i mady rzeczne tarasów zalewowych wyst ępuj ące w dolinach rzecznych i na niskich tarasach: Sołokiji, Tanwi, Łosi ńca i Wołnianki (zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje tu płycej ni Ŝ 2 m p.p.t), oraz grunty słabono śne: torfy i namuły torfiaste, a tak Ŝe namuły zagł ębie ń bezodpływowych wyst ępuj ące w północnej cz ęś ci arkusza w rejonie Szarowoli, na północ od Kunek i na zachód od Beł Ŝca. Mog ą tam wyst ępowa ć wody gruntowe agresywne wzgl ędem betonu. Niekorzystne warunki budowlane wyst ępuj ą niekiedy w rejonach wyst ępowania osadów deluwialnych: w stromych, w ąskich w ąwozach suchych dolinek oraz u podnó Ŝy stoków i na ich stromych odcinkach, gdzie istnieje ewentualne zagro Ŝenie osuwiskowe. Zagro Ŝenie to

30 zale Ŝy od szeregu czynników i dlatego te Ŝ posadowienie budynku na takim terenie powinno by ć poprzedzone dokładniejszymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi. Mo Ŝliwo ści wyst ę- powania osuwisk istniej ą tak Ŝe na stokach o nachyleniu powy Ŝej 12% w rejonie Zawadek, Woli Łosinieckiej, Pasieki, Justynówki i Majdanu Górnego. Do terenów, gdzie istniej ą warunki utrudniaj ące budownictwo zakwalifikowano obszary pól piasków przewianych i wydm. Przewa Ŝnie wyst ępuj ą one na obszarach le śnych, na terenach waloryzowanych pokrywaj ą wi ększe powierzchnie w okolicy Kolonii Łaszczówki, Ko- lonii Rogo źno i Pasiek. Piaski w stanie lu źnym nie s ą gruntem słabono śnym, jednak z uwagi na zwi ększone osiadania i kłopoty z no śno ści ą nie mo Ŝna ich zakwalifikowa ć do gruntów ułatwiaj ących zabudow ę. Niekorzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na niewielkich obszarach, na wierzchowinach w płytkich zagł ębieniach wypełnionych glinami i Ŝwirami rezydualnymi o mi ąŜ szo- ściach 0,5-1,0 m (niewielkie płaty na południe od Tomaszowa Lubelskiego).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar obj ęty arkuszem Tomaszów Lubelski charakteryzuje si ę znacz ącymi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi. Obszary prawnie chronione zajmuj ą około 45 % powierzchni arkusza. Na omawianym terenie wyst ępuj ą fragmenty trzech parków. S ą to na północy Kra- snobrodzki Park Krajobrazowy (KPK) – jego południowa cz ęść , na południowym-zachodzie fragment wschodniej cz ęś ci Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej (PKPS) oraz na połu- dniu Południoworoztocza ński Park Krajobrazowy (PPK). Pomi ędzy granicami dwóch pierw- szych wymienionych parków oraz na wschód od nich wyznaczona została strefa ochronna (otulina). Na terenie województwa podkarpackiego funkcj ę strefy ochronnej PKPS oraz PPK pełni Roztocza ński Obszar Chronionego Krajobrazu (ROCHK), utworzony w 1992 r. Na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej najciekawsz ą form ą geologiczno- topograficzn ą jest kraw ędź Roztocza, przez któr ą przełamuj ą si ę rzeki Tanew oraz cz ęś ciowo Potok Łosiniecki, tworz ąc system małych wodospadów. Park został utworzony w 1988 r., przejawia typowo le śny charakter, 85% powierzchni zajmuj ą bory sosnowe. Ponadto wyst ę- puj ą tu torfowiska niskie i wysokie, bagna i ł ąki. W faunie spotyka si ę płazy, gady oraz rzadkie i chronione ptaki m.in.: orlika krzykliwego, pustułk ę, cietrzewia, puchacza, dudka, Ŝura- wia i bociana czarnego. Krasnobrodzki Park Krajobrazowy został utworzony na obszarze Roztocza Środkowego w 1988 r. Ponad połow ę powierzchni zajmuj ą lasy reprezentowane przez bory sosnowe oraz cz ęś ciowo bory jodłowe. Rze źba Parku jest urozmaicona przez zaznaczaj ące si ę gł ębokie

31 wąwozy i paraboliczne wydmy. Pomimo prowadzenia intensywnej gospodarki le śnej, lasy zachowały cechy naturalnych zbiorowisk. Południoworoztocza ński Park Krajobrazowy (utworzony w 1989 r.) na omawianym terenie wyst ępuje w niewielkim fragmencie. Lasy zajmuj ą około 67% powierzchni parku, wśród nich cenne bory buczyny karpackiej i jodłowe. Krajobraz charakteryzuje teren pagór- kowaty urozmaicony wciętymi dolinami, w ąwozami i wydmami. Na terenie obj ętym arkuszem utworzone zostały trzy rezerwaty le śne „Zaro śle”, „Mino- kąt” i „Bukowy Las”, z uwagi na wyst ępowanie cennych drzewostanów jodłowych, bukowych, jodłowo-bukowych z udziałem sosny, lipy i świerka. W przyszło ści planuje si ę tak Ŝe obj ąć ścisł ą ochron ą projektowany rezerwat „ Źródła Ró Ŝańca”, który fragmentarycznie zaznacza si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru oraz rezerwat „Ruski Las”, poło Ŝony na południe od Beł Ŝca. Na wschód od Tomaszowa Lubelskiego poło Ŝony jest rezerwat geologiczny „Piekiełko”. Utworzony w celu zachowania skupiska 68 głazów narzutowych, które buduj ą eoce ńskie piaskowce skrzemieniałe. Nagromadzenie głazów ma charakter budowli ziemnej, w postaci wałów o wysoko ści od 4 do 6 m. Średnica ich wynosi powy Ŝej 1 m. Re- zerwat pełni rol ę naukow ą i dydaktyczn ą. Na obszarze arkusza znajduje si ę 36 pomników przyrody Ŝywej (tabela 6). S ą to skupiska drzew lub drzewa pojedyncze (ł ącznie 247 drzew). Dominuj ącym gatunkiem s ą lipy, na- st ępnie klony, jesiony, buki, d ęby i jałowce. Ponadto proponuje si ę obj ąć ochron ą kolejne obiekty, s ą to dwie lipy drobnolistne i jodła pospolita. W śród pomników przyrody nieo Ŝywio- nej wyst ępuj ą skałki wzgórza „Wapielnia” oraz dwa źródła. W miejscowo ści Majdan Górny, za u Ŝytek ekologiczny uznano obszar wyst ępowania ro ślinno ści kserotermicznej „Biała Góra”, o powierzchni 33,72 ha. Wyst ępuj ą tu liczne ga- tunki ro ślin rzadkich i chronionych. Mieszane lasy wilgotne, olsy, śródle śne torfowiska, ł ąki, bagna czy oczka wodne, to tereny cenne przyrodniczo, st ąd te Ŝ proponuje si ę je obj ąć ochron ą w formie u Ŝytków ekologicznych. Na omawianym obszarze wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego s ą gleby chronione klas bonitacyjnych I – IV a. S ą to przewa Ŝnie gleby brunatne, ich wyst ępowanie zwi ą- zane jest głównie z wychodniami skał w ęglanowych oraz lessami. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego obserwuje si ę wzdłu Ŝ dolin cieków wodnych (głównie w dolinie Sołokiji) i w obni Ŝeniach terenu. W rejonie Tomaszowa Lubelskiego na marglach wykształciły si ę r ę- dziny (Kern i in., 1990).

32 Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Numer Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Tomaszów Lubelski L – „Zaro śle” 1 R Ulów 1998 tomaszowski (64,02) Tomaszów Lubelski N – „Piekiełko” 2 R Łaszczówka 1962 tomaszowski (1,24) Narol L – „Minok ąt” 3 R Kadłubiska 1995 lubaczowski (22,88) Narol L – „Bukowy Las” 4 R Narol 1998 lubaczowski (86,29) Beł Ŝec L – „Ruski Las” 5 R Kolonia Świ ęcie * tomaszowski (15,23) Narol L – „Źródła Ró Ŝańca” 6 R Płazów * lubaczowski (76,69) Tomaszów Lubelski Pn, S 7 P Ulów 1992 tomaszowski skałki wzgórza „Wapielnia” Tomaszów Lubelski PŜ 8 P Rogo źno 1956 tomaszowski 2 korkowce amurskie Tomaszów Tomaszów Lubelski PŜ 9 P 1997 Lubelski tomaszowski lipa drobnolistna Tomaszów Tomaszów Lubelski PŜ 10 P 1997 Lubelski tomaszowski 4 klony pospolite i wi ąz górski Tomaszów Tomaszów Lubelski PŜ 11 P 1988 Lubelski tomaszowski 5 lip drobnolistnych Tomaszów PŜ Lubelski Tomaszów Lubelski 12 P 1988 3 lipy szerokolistne (przy ko ściele tomaszowski

modrzewiowym) Tomaszów Tomaszów Lubelski PŜ 13 P 1988 Lubelski tomaszowski dąb szypułkowy Tomaszów Lubelski PŜ 14 P Lipki 1988 tomaszowski 3 lipy drobnolistne Tomaszów Lubelski PŜ 15 P Majdan Górny 1988 tomaszowski 6 lip drobnolistnych Susiec PŜ 16 P Wólka Łosiniecka 1988 tomaszowski 3 lipy drobnolistne Tomaszów Lubelski Pn, Ź 17 P Sołokija 1993 Tomaszowski źródlisko Narol PŜ 18 P Narol Wie ś 1993 lubaczowski lipa Narol PŜ 19 P Narol Wie ś 1993 lubaczowski lipa Narol PŜ 20 P Narol Wie ś 1993 lubaczowski jesion wyniosły Narol Wie ś PŜ Narol 21 P (w parku przypała- 1993 46 lip, kasztanowiec biały, 3 klony lubaczowski cowym) jawory, grab pospolity Narol PŜ 22 P Kadłubiska 1993 lubaczowski 5 lip, klon jawor Narol PŜ 23 P Kadłubiska 1993 lubaczowski 3 jesiony wyniosłe Narol PŜ 24 P Kadłubiska 1993 lubaczowski 4 jodły pospolite

33 1 2 3 4 5 6 Beł Ŝec PŜ 25 P Beł Ŝec 1961 tomaszowski jałowiec pospolity Beł Ŝec PŜ 26 P Beł Ŝec 1988 tomaszowski leszczyna turecka, d ąb szypułkowy Beł Ŝec PŜ 27 P Beł Ŝec 1988 tomaszowski 74 lipy drobnolistne Beł Ŝec Pn, Ź 28 P Beł Ŝec 1998 tomaszowski źródlisko Narol PŜ 29 P Kolonia Łazy 1993 lubaczowski klon jawor Narol PŜ 30 P Narol 1993 lubaczowski 6 buków pospolitych Narol PŜ 31 P Narol 1993 lubaczowski lipa Narol PŜ 32 P Narol 1993 lubaczowski jesion wyniosły Narol (przy ko ście- Narol PŜ 33 P 1993 le parafialnym) lubaczowski 5 lip Narol PŜ 34 P Narol 1993 lubaczowski 2 lipy PŜ Narol 35 P Narol Wie ś 1993 aleja drzew pomnikowych - 33 lubaczowski lipy PŜ Narol 36 P Narol Wie ś 1993 kasztanowiec zwyczajny lubaczowski i jesion wyniosły Narol PŜ 37 P Narol Wie ś 1993 lubaczowski 14 jesionów wyniosłych Lipsko Narol PŜ 38 P 1993 (na cmentarzu) lubaczowski 2 lipy Lipsko Narol PŜ 39 P 1993 (przy kościele) lubaczowski 2 lipy Narol PŜ 40 P Jędrzejówka 1993 lubaczowski lipa Narol PŜ 41 P Łukawica 1993 lubaczowski 2 lipy Narol PŜ 42 P Chlewiska 1993 lubaczowski lipa Narol PŜ 43 P Chlewiska 1993 lubaczowski brzoza brodawkowata Tomaszów Lubelski PŜ 44 P Ulów * Tomaszowski 2 lipy drobnolistne Beł Ŝec PŜ 45 P Chy Ŝe * tomaszowski jodła pospolita Dąbrowa Tarnawatka ols, oczka wodne 46 U * Tarnawacka tomaszowski (2,40) Dąbrowa Tarnawatka łąka 47 U * Tarnawacka tomaszowski (1,24) Dąbrowa Tarnawatka ols, teren okresowo podmokły 48 U * Tarnawacka tomaszowski (5,18) Dąbrowa Tarnawatka łąka, teren okresowo podmokły 49 U * Tarnawacka tomaszowski (0,66) Dąbrowa Tomaszów Lubelski las wilgotny 50 U * Tomaszowska tomaszowski (2,40) Dąbrowa Tarnawatka torfowisko 51 U * Tarnawacka tomaszowski (0,87) Majdan Tomaszów Lubelski ro ślinno ść kserotermiczna 52 U 2002 Górny tomaszowski (33,72)

1 2 3 4 5 6 Susiec las mieszany wilgotny 53 U Kunki * tomaszowski (0,58) Tomaszów Lubelski ols, teren okresowo podmokły 54 U Ruda śelazna * tomaszowski (0,84) Jaraczów ols, oczka wodne 55 U śyłka * tomaszowski (0,80) Beł Ŝec pastwisko cz ęściowo zabagnione 56 U Beł Ŝec * tomaszowski (3,82) Beł Ŝec ols, torfowisko 57 U Kolonia Świ ęcie * tomaszowski (0,56) Lubycza Królewska ols, teren podmokły 58 U Łazowa * tomaszowski (0,80) Rubryka 2: R - rezerwat, P - pomnik przyrody, U - u Ŝytek ekologiczny, Rubryka 5: * - obiekt projektowany lub proponowany do ochrony przez słu Ŝby ochrony przyrody, Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, N – przyrody nieo Ŝywionej; rodzaj pomnika przyrody: PŜ - przyrody Ŝywej, Pn - przyrody nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: S - skałki, Ź - źródlisko.

Według Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Polska (Liro, 1998), przewa Ŝaj ącą cz ęść arkusza obejmuje Południoworoztocza ński Obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym – 21K (fig.5). Pod wzgl ędem fizyczno-geograficznym teren ten buduje szereg wzniesie ń, wzgórz i płaskowy Ŝów, stopniowo przechodz ący w rozległe płaszczyzny, które buduj ą tarasy akumulacyjne. Głównymi typami siedlisk s ą: gr ąd subkontynentalny, buczyna karpacka, bór mieszany, bór wilgotny, bór jodłowy, ł ęg olszowo-jesionowy, torfowisko wysokie, przej ścio- we i niskie. Zachowane s ą zbiorowiska: naturalne, półnaturalne i rzadkie synantropijne. Na omawianym arkuszu zaznaczaj ą si ę trzy obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), wchodz ące w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000 (tabela 7). Obszar „Roztocze” (kod PLB 060012), całkowicie zawieraj ący w sobie specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) „Zaro śle” (kod PLH 060028), to pas łagodnych wzniesie ń ci ą- gn ących si ę z północnego - zachodu na południowy - wschód. Około 70% powierzchni stanowi ą lasy, z których znaczna cz ęść ma charakter zbli Ŝony do naturalnego. Przede wszystkim wyst ępuj ą tu bory sosnowe, ale równie Ŝ bory mieszane jodłowe oraz buczyna karpacka. Drugi obszar specjalnej ochrony ptaków jaki wyst ępuje na mapie, nosi nazw ę „Puszcza Solska” (kod PLB 060008). Poło Ŝony jest w s ąsiedztwie wy Ŝej opisanego obszaru „Roztocze”, zajmu- jąc południowo – zachodni ą cz ęść arkusza. OSO „Puszcza Solska” jest to rozległy kompleks le śny, w którym dominuj ą bory sosnowe, od suchego poprzez wilgotny do bagiennego. Licz- nie wyst ępuj ące tereny bagienno – torfowiskowe w południowej cz ęś ci obszaru, decyduj ą o jego du Ŝej warto ści przyrodniczej. We wschodniej cz ęś ci omawianego terenu wyst ępuje fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków „Dolina Sołokiji” (kod PLB 060021). Ostoja obejmuje dolin ę rzeki Sołokiji od Tomaszowa Lubelskiego do granicy z Ukrain ą. W dolinie

35 rzeki zachowało si ę szereg starorzeczy i meandrów. Wyst ępuj ą tutaj lasy sosnowe z domieszk ą li ściastych, (głównie d ębu i olchy). Ponadto obszar obejmuje 5 kompleksów stawów rybnych oraz kilka małych, śródle śnych stawów. Na terenie obj ętym arkuszem Tomaszów Lubelski nie wyznaczono nowych ostoi (OSO, SOO), proponowanych przez organizacje pozarz ądowe do Natury 2000.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Tomaszów Lubelski na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1 - granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 33M - Obszar Roztocza ński, 2 - granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21K - Obszar Południoworoztocza ński, 22K – Obszar Zamojski; 3 – granica pa ństwa

36 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie centralnego Nazwa obszaru Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod punktu obszaru Lp. i symbol oznaczenia obszaru Obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 zamojski Krasnobród Susiec Tarnawatka 1 F PLB060012 Roztocze (P) E 23˚15’3 N 50˚27’9 101 848,11 PL032 lubelskie tomaszowski Beł Ŝec Lubycza Królewska lubaczowski Narol

PL032 lubelskie tomaszowski Susiec

37 37 2 A PLB060008 Puszcza Solska (P) E 22˚51’57 N 50˚29’35 74 816,9 PL092 podkarpackie lubaczowski Narol

Tomaszów Lubelski Jaraczów 3 PLB060021 Dolina Sołokiji (P) E 23˚31’57 N 50˚22’18 13 651,69 PL032 lubelskie tomaszowski Beł Ŝec Lubycza Królewska

Tomaszów 4 B PLH060028 Zaro śle (S) E 23˚18’4 N 50˚27’19 379,9 PL032 lubelskie tomaszowski Lubelski

Rubryka 2: F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO (specjalny obszar ochrony siedlisk) A – obszar OSO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 B – obszar SOO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: P - obszar specjalnej ochrony ptaków; S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Pierwsze ślady osadnictwa na terenie Roztocza Środkowego pochodz ą z młodszej epoki kamienia – około 2500 lat p.n.e. Dobrze udokumentowany został te Ŝ okres tzw. kultury trzci- nieckiej, datowanej na lata 1450-1200 p.n.e. W okresie br ązu środkowego – 1300-1100 p.n.e. tereny te zamieszkiwały ludy kultury łu Ŝyckiej. Na obszarze obj ętym arkuszem Tomaszów Lubelski zlokalizowano cztery stanowiska archeologiczne, wpisane do rejestru zabytków. S ą to kurhan w Majdanie Górnym, grodzisko na szczycie Białej Góry oraz cmentarzyska kurhanowe w Rudzie śelaznej i Łosi ńcu. Zabytki Tomaszowa Lubelskiego zlokalizowane s ą głównie wokół renesansowego Rynku – centrum dawnego układu miejskiego. Zabytkowy plan miasta zachował si ę do dzi ś, poza cz ęś ci ą połoŜon ą na zachód od Rynku, która została zniszczona podczas ostatniej wojny. Najcenniejszym obiektem zabytkowym Tomaszowa jest drewniany barokowy ko ściół, który powstał w 1627 r., jego fundatorem był Tomasz Zamojski. Jest to jeden z najciekaw- szych zabytków architektury drewnianej w Polsce. Za ko ściołem od strony wschodniej za- chowały si ę wyra źnie ślady dawnych murów obronnych. Nieopodal usytuowana jest plebania z połowy XIX w. Na uwag ę zasługuje tak Ŝe poło Ŝona w s ąsiedztwie okazała cerkiew prawo- sławna z 1890 r. Przy ulicy Lwowskiej w cz ęś ci zachowała si ę murowana zabudowa sprzed I wojny światowej i z okresu 20-lecia mi ędzywojennego oraz trzy zabytkowe domy z pocz ąt- ku XX w. Poza granic ą zespołu architektonicznego znajduje si ę zabytkowy budynek o wyró Ŝ- niaj ącej si ę architekturze, wzniesiony w okresie mi ędzywojennym, obecnie pełni ący rol ę szkoły. Równie ciekawe zabytki mo Ŝna zwiedzi ć w Narolu. Jednym z nich jest zespół pałacowo – parkowy, wybudowany w 1781 r., na wzgórzu za miastem, przez Feliksa Antoniego Łosia. Wcze śniej, w 1773 r. został zało Ŝony tutaj park typu francuskiego (Słoniewski, 1998). W 1945 r. pałac został spalony, obecnie podlega odbudowie i renowacji. Do pozostałych za- bytków nale Ŝy zaliczy ć ratusz i ko ściół parafialny z 1790 r., kapliczk ę dworsk ą z I połowy XIX w. usytuowan ą przy drodze do Beł Ŝca, oraz cerkiew greckokatolick ą z 1899 r. Przed ratuszem został odsłoni ęty kamie ń z medalionem Jana III Sobieskiego, upami ętniaj ący 300 rocznic ę rozgromienia wojsk tatarskich pod Narolem (1672 r.). W Beł Ŝcu znajduje si ę drewniana cerkiew greckokatolicka z 1756 r. Kolejną cerkiew z 1919 r. obejrze ć mo Ŝna w Łosi ńcu. Obecnie została adaptowana na ko ściół rzymskokatolicki. Obok zachowała si ę drewniana dzwonnica typu wie Ŝowego z arkadami w cz ęś ci górnej. Dru-

38 ga zabytkowa dzwonnica usytuowana jest na terenie cmentarza cerkiewnego w Kniaziach. Na li ście zabytków figuruje tak Ŝe drewniana stra Ŝnica graniczna w Parach. Okres II wojny światowej odcisn ął szczególne pi ętno na ziemi tomaszowskiej. Wyda- rzenia stoczonych walk polskich armii „Lublin” i „Kraków” z wojskami niemieckimi pozo- stawiły ślad w postaci tablic pami ątkowych i pomników, po świ ęconych bohaterom walk o Tomaszów Lubelski. Na tomaszowskim Rynku znajduje si ę okazały pomnik z rze źbą orła, upami ętniaj ący uchwalenie Konstytucji 3-go Maja. Na uwag ę zasługuje tak Ŝe pomnik ku czci Tadeusza Ko ściuszki przy Alei Grunwaldzkiej. Koło Nadle śnictwa ustawiono postument w miejscu, w którym Józef Piłsudski w marcu 1921 r. odebrał defilad ę 6 Brygady Kawalerii. Skutki wojny dotkliwie odczuwane były równie Ŝ na terenach s ąsiednich. W Beł Ŝcu w 1941 r. został zało Ŝony obóz zagłady śydów, w którym zgin ęło 500 – 600 tysi ęcy śydów oraz około 1500 Polaków. Ofiary zbrodni upami ętniaj ą cztery betonowe obeliski ustawione w miejscach komór gazowych. Spotykane krzy Ŝe, miejsca pami ęci, cmentarze wojenne s ą trwałym elementem przy- pominaj ącym wydarzenia, których świadkami byli mieszka ńcy Tomaszowa i okolic.

XIII. Podsumowanie

Teren obj ęty arkuszem Tomaszów Lubelski, posiada przede wszystkim ogromne walory przyrodniczo – krajobrazowe. Obszary prawnie chronione stanowi ą około 45% powierzchni terenu. Ochron ą konserwatorsk ą proponuje si ę obj ąć kolejne obiekty w formie: rezerwatów, pomników przyrody Ŝywej i u Ŝytków ekologicznych. Tereny parków krajobrazowych wyst ę- puj ących na omawianym terenie, wraz z rezerwatami obejmuj ącymi zwarte kompleksy le śne, oraz całe bogactwo form przyrodniczych i ich stopień zachowania, stanowi ą podstawowy element rozwoju turystyczno – rekreacyjnego w tym regionie. Ponadto wyst ępują tutaj trzy obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) „Roztocze”, „Puszcza Solska” i „Dolina Sołokiji” oraz specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) „Zaro śle”, wchodz ące w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000. Ostoje stanowi ą rozległe kompleksy le śne, w których dominuj ą bory sosnowe, mieszane jodłowe, li ściaste a znaczna cz ęść ma charakter zbliŜony do naturalnego. Na obszarze arkusza rolnictwo i le śnictwo jest znacz ącym kierunkiem działalno ści miejscowej ludno ści. U Ŝytki rolne stanowi ą około 55% powierzchni terenu. Rejon ten jest słabo uprzemysłowiony. Wykorzystanie surowców mineralnych wyst ępuj ących na tym terenie oraz przetwórstwo drewna i płodów rolnych stanowi podstaw ę lokalnego przemysłu. Ośrodkami miejskimi s ą Tomaszów Lubelski i Narol.

39 Na omawianym terenie zlokalizowanych jest 16 złó Ŝ surowców skalnych o znaczeniu lokalnym. S ą to zło Ŝa piasków budowlanych i kwarcowych, glin ceramiki budowlanej, opok i wapieni. Obecnie eksploatowane s ą dwa zło Ŝa gliny „Sabaudia I - pole A” i „Irynówka”, dwa zło Ŝa piasków „Zawadki” i „Beł Ŝec Podlesina” oraz jedno pole zło Ŝa piasków kwarcowych „Beł Ŝec”. Zło Ŝe opoki marglistej „Beł Ŝec Pa ńska Dolina” jest zagospodarowane, lecz eksploatacji jeszcze nie podj ęto. Pozostałe zło Ŝa szczegółowo rozpoznane i udokumentowane nie s ą zagospodarowane lub ich eksploatacj ę zaniechano. Zło Ŝe piasków „Tomaszów Lubelski”, zostało wst ępnie rozpoznane, jego zagospodarowanie wymaga dalszych prac geologicznych. Wszystkie zło Ŝa s ą zło Ŝami konfliktowymi z uwagi na ochron ę krajobrazu, gleb, lasów i wód podziemnych. W rejonie miejscowo ści Wólka Łosiniecka i Ruda śelazna wyznaczono dwa obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ piasków czwartorz ędowych. Brak bada ń dotycz ących jako ści surowca w obszarach perspektywicznych nie pozwolił na wyznaczenie obsza- rów prognostycznych. Na obszarze mapy Tomaszów Lubelski wyst ępuje jeden udokumentowany zbiornik wód podziemnych GZWP nr 407 (Niecka Lubelska). Warstw ę wodono śną głównego poziomu stanowi ą utwory kredowe wykształcone jako opoki, gezy i margle. Na terenie mapy zlokalizowano dziesi ęć wi ększych uj ęć wód podziemnych, czerpi ących swe zasoby z kredowego poziomu wodono śnego. Wody podziemne wyst ępuj ące na terenie Roztocza nale Ŝą do I lub II klasy, co oznacza, Ŝe s ą to wody bardzo dobrej lub dobrej jako ści. Na terenie obj ętym arkuszem Tomaszów Lubelski nie wyznaczono obszarów prefero- wanych do składowania odpadów. Ponad 90% powierzchni to obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów, ze wzgl ędu na poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 (Niecka Lubelska) i strefy jego szczególnej ochrony oraz terenów przyrodniczych prawnie chronionych. Pozostałe 10% powierzchni ana- lizowanego obszaru zostało równie Ŝ uznane za bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści lokalizacji składowisk z uwagi na typ odsłaniaj ących si ę skał (silnie sp ękane i zdyslokowane margle, opoki i gezy). Z uwagi na ochron ę przyrody, wyst ępowanie chronionych u Ŝytków rolnych i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz obszarów miejskich o zwartej zabudowie, waloryzacj ą warunków podło Ŝa budowlanego obj ęto około 20% powierzchni obszaru arkusza. Tereny, gdzie w podło Ŝu dominuj ą wapienno margliste osady kredy i miocenu, które poza specyficz- nymi wyj ątkami (kras oraz spływy stokowe) stanowi ą korzystne podło Ŝe budowlane. Przy małych spadkach terenu i poza stref ą kraw ędziow ą pod zabudow ę nadaj ą si ę tak Ŝe osady de-

40 luwialne. Osady o warunkach utrudniaj ących budownictwo to głównie rzeczne piaski tarasów zalewowych, grunty słabono śne (torfy i namuły torfiaste), piaski eoliczne, obszary płytkiego wyst ępowania wód gruntowych, a tak Ŝe namuły zagł ębie ń bezodpływowych wyst ępuj ące głównie w północnej cz ęś ci arkusza. Niezwykle bogate środowisko przyrodnicze, dobrze rozwini ęta agroturystyka, jest nie- wątpliwie atutem terenów b ędących przedmiotem niniejszego opracowania. Nale Ŝy promo- wa ć walory rekreacyjne, dzi ęki którym gmina Susiec oraz tereny s ąsiednie zawdzi ęczaj ą swój rozwój. Jednocze śnie nale Ŝy doło Ŝyć wszelkich stara ń, aby naturalne obszary przyrodnicze pozostały niezmienione. Gminy Tomaszów Lubelski i Beł Ŝec, poło Ŝone s ą na szlaku prowa- dz ącym do przej ścia granicznego w Hrebennem, co sprzyja rozwojowi handlu.

XIV. Literatura

BIELECKI H., GAŁUS S., 1978 - Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Beł Ŝec – Betoniarnia”. Lubelski Urz ąd Marszałkowski Delegatura w Zamo ściu. BURACZY ŃSKI J., 1997 - Roztocze, budowa - rze źba - krajobraz. Uniwersytet Marii Curie- Skłodowskiej, Zakład Geografii Regionalnej, Lublin. BURACZY ŃSKI J., BRZEZI ŃSKA-WÓJCIK T., SUPERSON J., 2002 a - Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski, w skali 1:50 000, arkusz Tomaszów Lubel- ski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BURACZY ŃSKI J., BRZEZI ŃSKA-WÓJCIK T., SUPERSON J., 2002 b - Szczegółowa mapa geologiczna Polski, w skali 1:50 000, arkusz Tomaszów Lubelski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 1991 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego dla potrzeb drogownictwa w województwie zamojskim; gminy: Tomaszów Lubelski, Susiec, Lubycza Królewska. Lubelski Urz ąd Marszałkowski Delegatura w Zamo ściu.

CZAJA-JARZMIK B., 1999 – Dokumentacja geologiczna /uproszczona/ w kat. C 1 zło Ŝa surowca w ęglanowego „Beł Ŝec-Pa ńska Dolina”. Arch. Geol., Tomaszów Lubelski. CZAJA-JARZMIK B., PIKULA E., 1977 - Karta rejestracyjna zło Ŝa piasku „Jeziernia”. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. DR ĄGOWSKI A., 1981 – In Ŝyniersko-geologiczna charakterystyka niszczenia skał ma- strychckich Wy Ŝyny Lubelskiej w wyniku p ęcznienia i skurczu. Biuletyn Geologicz- ny Uniwersytetu Warszawskiego tom 29, Warszawa.

41 HAAS T., 1969 - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Beł Ŝec”. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. HABER T., 1985 – Dokumentacja technicznych bada ń podło Ŝa gruntowego do projektu technicznego rozbudowy uj ęcia miejskiego wody w Tomaszowie Lubelskim. Lubelski Urz ąd Marszałkowski Delegatura w Zamo ściu. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KERN H., BUDZY ŃSKA K., 1990 - Warunki przyrodnicze produkcji rolnej; woj. zamojskie. Instytut uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa, Puławy. KLECZKOWSKI A., red., 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 - Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KOPACZ M., RYSAK A., 2002 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Józefów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOSIARKIEWICZ J., 1989 - Dokumentacja technicznych bada ń podło Ŝa gruntowego; zakład mleczarski w Kolonii Łaszczówce koło Tomaszowa Lubelskiego. Lubelski Urz ąd Marszałkowski Delegatura w Zamo ściu. KRAKOWIAK D., 1978 - Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Beł Ŝec”. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. KWAPISZ B., M ĄDRY S., 2002 – Mapa geologiczno – gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Tomaszów Lubelski. Przedsi ębiorstwo Usług Geologicznych „Kielkart” w Kielcach. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1974 - Dodatek do dokumentacji geologiczno-technologicznej zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej cegielni „Sabaudia”. Lubelski Urz ąd Marszał- kowski Delegatura w Zamo ściu. LIRO A., (red.), 1998 – Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacja IUCON – Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

42 MUSIAŁ T., WYRWICKI R., TEODOROWICZ K., 1979 – Surowce mineralne wojewódz- twa zamojskiego oraz perspektywy i kierunki ich wykorzystania. Etap I – Południo- wa cz ęść województwa zamojskiego. Lubelski Urz ąd Marszałkowski Delegatura w Zamościu. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowi- ska. IMiUZ, FALENTY. PRZENIOSŁO S., MALON A. (red.), 2006 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12. 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. RYBICKI J., 2005 a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasku „Zawadki”

w kat. C 1 . CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. RYBICKI J., 2005 b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) w kat.

C 1 „Rabinówka” i „Rabinówka I”. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. SIERANT M., 1992 - Karta rejestracyjna zło Ŝa piasku „Zawadki”. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. SIERANT M., KRASOWSKI S., 1981 - Dokumentacja technicznych bada ń podło Ŝa gruntowego do zało Ŝeń techniczno-ekonomicznych budowy kotłowni rejonowej przy ul. Petera w Tomaszowie Lubelskim. Lubelski Urz ąd Marszałkowski Delegatura w Za- mo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1985 - Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasków „Beł Ŝec - Podlesina”. Lubelski Urz ąd Marszałkowski Delegatura w Zamo ściu. SŁAWEK J., SIERANT M., 1993 - Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Irynówka” dz. nr 79/1, 79/2, 80. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. SŁONIEWSKI E., 1998 – Roztocze. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa. SMUSZKIEWICZ K., 1994 - Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Rabi- nówka”. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa.

43 SOKOLI ŃSKA Z., 1985 - Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa czwartorz ędowych pia- sków budowlanych w czaszy projektowanego zbiornika wodnego „Tomaszów Lu- belski – zbiornik”. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. - 1993 - Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. - 1994 - Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. SZAJNER W., 1986 – Dokumentacja technicznych bada ń podło Ŝa gruntowego do projektu technicznego sieci ciepłowniczej w Tomaszowie Lubelskim. Lubelski Urz ąd Mar- szałkowski Delegatura w Zamo ściu. SZYMA ŃSKA G., 1991 - Karta rejestracyjna zło Ŝa piasku do robót drogowych „Kolonia Łasz- czówka”. Lubelski Urz ąd Marszałkowski Delegatura w Zamo ściu. ŚLUSARCZYK D., 1962 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa wapieni litotamniowych „Pła- zów”. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. TREMBACZEWSKI J., 1958 - Dokumentacja geologiczno-technologiczna zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej cegielni „Sabaudia”. Lubelski Urz ąd Marszałkowski De- legatura w Zamościu. WĘDZINA K., 1960 - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej cegielni „Lipka”. Lubelski Urz ąd Marszałkowski Delegatura w Zamo ściu. WIO Ś 2006 – Klasyfikacja rzek woj. lubelskiego badanych w systemie monitoringu (Stan na 31.12.2005) strona internetowa Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska WITKOWSKA B., 1997 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Tomaszów Lubelski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WÓJCIK L., GIZA R., 1986 - Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Łasz- czówka”. CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. WYRWICKI R., 1984 – Lessy i osady pokrewne Lubelszczyzny jako surowce ceramiczne. Przegl ąd Geologiczny nr 6, Warszawa ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm- Zamo ść ). CAG Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa.