P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz TOMASZÓW LUBELSKI (928) Warszawa 2007 Autorzy: KINGA SAWICKA*, ANDRZEJ BOGACZ*, KRYSTYNA BUJAKOWSKA**, ANNA BLI ŹNIUK***; PAWEŁ KWECKO***, HANNA TOMASSI–MORAWIEC*** Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: BOGUSŁAW B ĄK*** Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI*** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA*** *Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA, al. Kijowska 14, 30-079 Kraków **Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA POLGEOL, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ***Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN..................... Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp (K. Sawicka) ........................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (K. Sawicka) .............................................. 4 III. Budowa geologiczna (K. Sawicka) .................................................................................... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (K. Sawicka) ............................................................................................... 8 1. Kruszywo naturalne.................................................................................................. 9 2. Piaski kwarcowe..................................................................................................... 12 3. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej (lessy) ......................................................... 12 4. Surowce w ęglanowe............................................................................................... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (K. Sawicka) ............................................................ 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (K. Sawicka) ....................................... 16 VII. Warunki wodne (K. Sawicka) .......................................................................................... 17 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 17 2. Wody podziemne.................................................................................................... 18 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 20 1. Gleby (A. Bli źniuk, P. Kwecko) .............................................................................. 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi – Morawiec) ...................................... 23 IX. Składowanie odpadów (K. Bujakowska) ......................................................................... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Bogacz) ................................................................... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (K. Sawicka) .................................................................. 31 XII. Zabytki kultury (K. Sawicka) .......................................................................................... 38 XIII. Podsumowanie (K. Sawicka) ........................................................................................... 39 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 41 I. Wst ęp Arkusz Tomaszów Lubelski Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Przedsi ębiorstwie Geologicznym SA w Krakowie (plansza A) i w Przedsi ę- biorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na ar- kuszu Tomaszów Lubelski Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsi ębiorstwie Usług Geologicznych KIELKART w Kielcach w 2002 ro- ku. (Kwapisz, M ądry, 2002). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geochemii środowiska, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP wraz z systemem Natura 2000, a plansza B – nowe tre ści dotycz ące geochemii środowiska zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, a tak Ŝe w nowych warstwach in- formacyjnych: składowanie odpadów i system NATURA 2000. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i ad- ministracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowi- ska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawione na mapie informacje śro- dowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gmin- nych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane mi ędzy innymi w Urz ędzie Marszałkowskim w Lublinie i Rzeszowie, Lubelskim Urz ędzie Wojewódzkim w Wydziale Środowiska i Rolnictwa, Wydziale Ochrony Środowiska Podkarpackiego Urz ędu Wojewódzkiego, Starostwie Powiatowym w Biłgoraju i Tomaszowie Lubelskim oraz w Urz ę- dach Gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Informacje archiwalne zweryfikowano w trakcie przeprowadzonej wizji lokalnej. 3 Mapa posiada wersj ę cyfrow ą, a dane dotycz ące złó Ŝ surowców mineralnych zostały przedstawione w postaci kart informacyjnych, opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Arkusz Tomaszów Lubelski wyznaczaj ą współrz ędne 23˚15’ - 23˚30’ długo ści geogra- ficznej wschodniej oraz 50˚20’ - 50˚30’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza le Ŝy na pograniczu dwóch woje- wództw lubelskiego i podkarpackiego. W granicach województwa lubelskiego mapa obejmu- je fragmenty dwóch powiatów zamojskiego (gmina: Krasnobród) i tomaszowskiego (gminy: Susiec, Tarnawatka, Tomaszów Lubelski, Beł Ŝec, Jaraczów, Lubycza Królewska oraz miasto Tomaszów Lubelski). W obr ębie województwa podkarpackiego, teren mapy obejmuje cz ęść powiatu lubaczowskiego (gmina Narol). Bior ąc pod uwag ę podział fizyczno–geograficzny Polski (Kondracki, 1998), prawie cały obszar arkusza zajmuje makroregion Roztocze wchodz ący w skład prowincji o nazwie Wy Ŝyna Lubelsko - Lwowska (fig.1). Jedynie północno-wschodni fragment mapy obejmuje w nie- znacznym stopniu mezoregion Grz ęda Sokalska, a w cz ęś ci południowo-zachodniej fragmen- tarycznie zaznacza si ę Kotlina Sandomierska. Do mezoregionów Roztocza, obj ętych arku- szem, zalicza si ę Roztocze Środkowe i Roztocze Wschodnie. Północna i środkowa cz ęść arkusza, nale Ŝą ca do Roztocza Środkowego, jest terenem o zró Ŝnicowanej morfologii, gdzie w krajobrazie obserwuje si ę szereg wzniesie ń, wzgórz i płaskowy Ŝów. Cech ą charakterystyczn ą tej strefy jest wyst ępowanie rozległych powierzchni zrówna ń oraz gł ęboko wci ętych dolin rzecznych. Poziom wy Ŝszy znajduje si ę na wysoko ści 330 – 350 m n.p.m., ni Ŝszy poziom na wysoko ści do 320 m n.p.m. Ponad tymi poziomami zachowały si ę niekiedy wapienne osta ńce denudacyjne. Przykładem mo Ŝe by ć wzgórze Wa- pielnia (386,5 m n.p.m.) poło Ŝone około 2 km na zachód od miejscowo ści Ulów. Południowa cz ęść arkusza, nale Ŝą ca do Roztocza Wschodniego, pod wzgl ędem morfo- logii, jest zbli Ŝona do Roztocza Środkowego. Teren buduj ą garby, wzniesienia i płaskowy Ŝe. Charakterystyczne poziomy zrówna ń w tym regionie wyst ępuj ą nieco wy Ŝej. Poziom wy Ŝszy osi ąga wysoko ść 350 – 360 m n.p.m. i ci ągnie si ę pasem o szeroko ści 5 km wzdłu Ŝ zachod- niej kraw ędzi Roztocza. Poziom ni Ŝszy o rz ędnych 310 – 330 m n.p.m. jest znacznie słabiej rozwini ęty. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tomaszów Lubelski na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu; 4 – granica pa ństwa Mezoregiony Wy Ŝyny Lubelskiej: 343.19 – Padół Zamojski Mezoregiony Roztocza: 343.21 – Roztocze Zachodnie, 343.22 – Roztocze Środkowe, 343-23 – Roztocze Wschodnie Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej: 512.47 – Równina Biłgorajska, 512.49 – Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki Mezoregiony Wy Ŝyny Woły ńskiej: 851.12 – Kotlina Hrubieszowska, 851.13 – Grzęda Sokalska Mezoregiony Kotliny Pobu Ŝy - 851.21 – Równina Bełzka Na terenie obj ętym arkuszem Tomaszów Lubelski, około 45 % powierzchni zajmuj ą la- sy, rosn ące na glebach piaszczystych i piaszczysto – gliniastych, o klasie bonitacyjnej V i VI (ni Ŝszej jako ści). Gleby chronione ni Ŝszych klas bonitacyjnych I – IVa (wy Ŝszej jako ści) sta- nowi ą około 35 % powierzchni terenu. Roztocze poło Ŝone w regionie wy Ŝynnym charakteryzuje si ę chłodniejszym klimatem, w porównaniu do krain s ąsiednich. Klimat na omawianym terenie kształtuj ą głównie masy powietrza kontynentalnego. Na Roztoczu lato trwa od 90 do 100 dni, zima od 90 do 110. Średnia temperatura roku wynosi około 7,5ºC, temperatura lipca około 19ºC, a stycznia spada poniŜej -4ºC. Średnia roczna suma opadów kształtuje si