DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO

Lublin, dnia 28 października 2014 r.

Poz. 3395

UCHWAŁA NR XXXI/241/2014 RADY GMINY SUSIEC

z dnia 16 września 2014 r.

w sprawie przyjęcia „Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Susiec na lata 2013 – 2016”

Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2013 r poz. 594 z późn. zm.) w związku z art. 87 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) Rada Gminy w Suścu uchwala, co następuje: § 1. Przyjmuje się „Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Susiec na lata 2013–2016”, zaopiniowany pozytywnie przez Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, stanowiący załącznik do uchwały. § 2. Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Susiec. § 3. Uchwała wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Województwa Lubelskiego.

Przewodniczący Rady Gminy

Wiesław Ćmiel Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 2 – Poz. 3395

Załącznik do uchwały NR XXXI/241/2014 RADY GMINY W SUSCU z dnia 16 września 2014 r.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami

na lata 2013-2016

Gmina Susiec Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 3 – Poz. 3395

SPIS TREŚCI

1 3

2 WSTĘP...... 3

3 PODSTAWA PRAWNA...... 4

4 UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE (Z UWZGLĘDNIENIEM ZAPISÓW USTAWY O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI Z DNIA 23 LIPCA 2003 R.)...... 11

5 UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO...20

6 UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO..40

Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 18 marca 2010 r., która weszła w życie 5 czerwca 2010 r., wzmocniła rolę gminnej ewidencji zabytków, czyniąc z niej źródło prawa miejscowego. Do art. 19 dodano ust. 1a wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach o ustaleniu inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Są to zabytki wpisane do rejestru wraz z ich otoczeniem oraz zabytki nieruchome, znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków...... 58

Po wejściu w życie nowelizacji gmina Susiec przystąpiła do prac związanych z powołaniem do życia Gminnej Ewidencji Zabytków. Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) oraz rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 113, poz. 661), jest prowadzona w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy...... 58

7 OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ (SWOT)...... 66

8 ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE...... 68

9 INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY SUSIEC...... 71

10 ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 72

11 ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI73 Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 4 – Poz. 3395

1

2 WSTĘP

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003, Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) nakłada na gminy obowiązek sporządzenia programu opieki nad zabytkami. Mówi o tym artykuł 87 ustawy. Głównym beneficjentem realizacji programu jest społeczność lokalna, która bezpośrednio powinna odczuć efekty jego wdrażania. Dotyczy to nie tylko właścicieli, czy użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale również wszystkich mieszkańców.

Przyjęty przez Radę Gminy w formie uchwały, gminny program opieki nad zabytkami jest elementem polityki samorządowej. Będzie służyć podejmowaniu planowych działań dotyczących inicjowania, wspierania, koordynowania badań i prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego.

Program opieki nad zabytkami ma pomóc w aktywnym zarządzaniu zasobem stanowiącym dziedzictwo kulturowe gminy. Wskazane w programie działania są skierowane na poprawę stanu zabytków, ich rewaloryzację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców i turystów. Gminny program opieki nad zabytkami, m.in. poprzez działania edukacyjne, ma też budzić w lokalnej społeczności świadomość wspólnoty kulturowej, roli i znaczenia lokalnych wartości i wspólnych korzeni. Wspólna dbałość o zachowanie wartości kulturowych wzmacnia poczucie tożsamości, wspiera identyfikację jednostki z tzw. małą ojczyzną.

Gminny program opieki nad zabytkami jest opracowywany na 4 lata. Z realizacji programu wójt co dwa lata sporządza sprawozdanie, które przedstawia Radzie Gminy. Kolejne Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 5 – Poz. 3395

sporządzane programy opieki powinny uwzględniać pojawiające się nowe uwarunkowania prawne i administracyjne, zmieniające się warunki społeczne, gospodarcze i kulturowe, nowe kryteria oceny i aktualny stan zachowania zasobu oraz prowadzone okresowo oceny efektów wdrażania obowiązującego programu.

3 PODSTAWA PRAWNA

Podstawę prawną sporządzenia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami stanowią:

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm. w przepisach art.5, art. 6 ust. 1 i art. 86, w których objęła zabytki ochroną zadeklarowaną jako konstytucyjny obowiązek państwa i każdego obywatela. Ustawa zasadnicza stanowi fundament systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce: „Rzeczpospolita Polska (...) strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju (art. 5), (...) stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju (art.6. ust. 1), oraz każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa (art. 86)”. • Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jednolity: Dz. U. 2001 r. Nr 142 poz. 1591). Zgodnie z art. 7 ust.1 pkt 9 Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, zaspokajanie potrzeb wspólnoty należy do własnych zadań gminy. W szczególności zadania własne gminy obejmują zagadnienia związane z ochrona zabytków jak i opieką nad zabytkami. • Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 ze zmianami). Ustawa stanowi podstawę prawną ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce, określa politykę zarządzania zabytkami oraz wyznacza główne zadnia państwa oraz obywateli (właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych).Szczegółowe zapisy określają przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady

tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 6 – Poz. 3395

finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów ochrony zabytków. Wprowadza pojęcia ochrony i opieki.

Ochrona zabytków (art. 4) polega w szczególności na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu:

• zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; • zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; • udaremnienie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; • przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; • kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; • uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Natomiast opieka nad zabytkami (art. 5) sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega w szczególności na

• zapewnieniu warunków: naukowego badania i dokumentowania zabytku; • prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; • zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; • korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości.

Opiece i ochronie podlegają, bez względu na stan zachowania (art. 6):

• zabytki nieruchome– krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne i ruralistyczne, zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji, Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 7 – Poz. 3395

• zabytki ruchome –dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje stanowiące zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych, numizmaty oraz pamiątki historyczne, wytwory techniki, materiały biblioteczne, wytwory sztuki ludowej, rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne, przedmioty upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji, • zabytki archeologiczne –pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie ustawodawczej mogą podlegać również nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Ustawa wskazuje formy ochrony zabytków (art. 7), do których należą:

• wpis do rejestru zabytków (prowadzonego przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do rejestru wpisuje się zabytek na podstawie decyzji wydanej przez WKZ z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy); • uznanie za Pomnik Historii (przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego); • utworzenie parku kulturowego (przez Radę Miejską na podstawie uchwały); • ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. wprowadziła obowiązek sporządzenia przez samorządy programów opieki nad zabytkami. Zgodnie z art. 87 tej Ustawy zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Program ten, po uzyskaniu opinii wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, przyjmowany jest odpowiednio przez Sejmik Województwa, Radę Powiatu i Radę Gminy art.87.3. Na poziomie powiatu, województwa i gminy program taki sporządza się na okres 4 lat art.87.1., z czego Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 8 – Poz. 3395

po okresie 2 lat zarząd województwa, powiatu i wójt sporządzają sprawozdanie, które odpowiednio przedstawia się Sejmikowi Województwa, Radzie Powiatu lub Radzie Gminy art. 87.5, a następnie przekazywane jest Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i właściwemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami art. 87.6.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa główne cele gminnych programów opieki nad zabytkami, do których należą:

• włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; • uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; • zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; • wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; • podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; • określenie warunków współpracy w właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; • podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieki nad zabytkami;

Program opieki nad zabytkami jest dokumentem uzupełniającym w systemie planowania. Wyznacza cele i określa instrumentarium służące do ich osiągnięcia.

• Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2001 r. Nr 62 poz. 627 z późn. zm.) W Ustawie zapisano, iż prognoza oddziaływania na środowisko, sporządzana przy okazji opracowywania polityk, strategii, planów lub programów powinna „określać, analizować i oceniać przewidywane znaczące oddziaływania, (..)] na środowisko, a Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 9 – Poz. 3395

w szczególności na (...) zabytki, jak również w przypadku odstąpienia od przeprowadzenia postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko, Ustawa nakłada obowiązek sprawdzenia, czy decyzja o odstąpieniu uwzględnia: (...) „cechy obszaru objętego oddziaływaniem na środowisko, w szczególności obszaru o szczególnych właściwościach naturalnych lub posiadających znaczenie dla dziedzictwa kulturowego wrażliwe na oddziaływania, istniejące przekroczenia standardów jakości środowiska lub intensywne wykorzystywanie terenu. Niezwykle ważne są przepisy dotyczące planowanych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko i wymagających sporządzenia „raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko”. Dla ochrony dziedzictwa kulturowego przepis ten jest istotny w kontekście budowy wież telefonii komórkowej oraz stosunkowo nowej inicjatywy, jaką jest budowa farm wiatrowych i ich oddziaływanie na krajobraz kulturowy, a więc przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze.

• Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2003 r. nr 80 poz. 717 z późn. zm.) Ustawa precyzuje co powinno być uwzględniane podczas sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a także ustaleniach lokalizacji inwestycji celu publicznego. W interesującym nas obszarze w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględniania się „wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej” (art. 1). W studium uwzględniać należy uwarunkowania wynikające ze: (...) „stanu środowiska, w tym stanu rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej, wielkości i jakości zasobów wodnych oraz wymogów ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej” (art. 10). Studium oraz plany zagospodarowania przestrzennego winny określać (...) „obszary oraz zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody, krajobrazu kulturowego i uzdrowisk, obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej”. Istotne jest nałożenie na wójtów i burmistrzów obowiązków zarówno zawiadomienia m.in. wojewódzkiego konserwatora zabytków o przystąpieniu do sporządzania studiów, planów Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 10 – Poz. 3395

zagospodarowania przestrzennego i występowania o opinie i wnioski, jak również uzgadniania.

• Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. 1994 r. nr 89 poz. 414.) Ustawa traktuje zabytki w sposób szczególny, podkreślając, iż obiekt budowlany należy projektować i budować, zapewniając: „ochronę obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską”. Wymienione są rodzaje czynności w procesie budowlanym, również w kontekście obiektów wpisanych do rejestru zabytków, znajdujących się na obszarze wpisanym do rejestru zabytków, obiektów i obszarów objętych ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a także ujętych w gminnej ewidencji zabytków. Budynki podlegające takiej ochronie prawnej nie wymagają świadectwa charakterystyki energetycznej. W przypadku obiektów wpisanych do rejestru zabytków wymagane jest uzyskanie pozwolenia na remont tych obiektów lub ich rozbiórkę (ale w tym wypadku dopiero po skreśleniu obiektu z rejestru zabytków przez Generalnego Konserwatora Zabytków). Podobnie jest w przypadku chęci zainstalowania na takim obiekcie tablic i urządzeń reklamowych. Ustawa nakazuje wprost wymóg uzyskania pozwolenia WKZ przed wydaniem pozwolenia na budowę

• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. Nr 115 poz. 741) Jednym z wymienionych celów publicznych jest „opieka nad nieruchomościami stanowiącymi zabytki w rozumieniu przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami”. Kolejne zapisy precyzują, jakie działania wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Są to sprzedaż, zamiana, darowizna lub oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków, stanowiących własność Skarbu Państwa (tu wyjątkiem są nieruchomości będące we władaniu Agencji Nieruchomości Rolnych) lub jednostki samorządu terytorialnego oraz wnoszenie tych nieruchomości jako wkładów niepieniężnych do spółek, podział nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków. Ponadto dopuszczono możliwość nałożenia na nabywcę nieruchomości gruntowej, oddawanej w użytkowanie wieczyste, obowiązku (zapisanego w umowie)

odbudowy lub remontu położonych na niej zabytkowych obiektów budowlanych. Taki sam obowiązek można nałożyć w decyzji o ustanowieniu trwałego zarządu Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 11 – Poz. 3395

Ważne dla właściciela zabytku i zarządcy nieruchomości będącej w trwałym zarządzie są zapisy mówiące o obniżce o 50% ceny nieruchomości lub jej części wpisanej do rejestru zabytków, chociaż dopuszczono tu także możliwość podwyższenia lub obniżenia tej bonifikaty oraz o obniżce o 50% opłat z tytułu trwałego zarządu, która to bonifikata również może być podwyższona lub obniżona. Gminie przysługuje prawo pierwokupu w przypadku sprzedaży „nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków lub prawa użytkowania wieczystego takiej nieruchomości.”

• Ustawa o z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Dz. U. nr 92 poz. 880) Ustawa określenie „tereny zieleni” definiuje jako „tereny wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowymi przemysłowym” .Zezwolenie na usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków wydaje WKZ; dotyczy to również drzew owocowych. Ustawodawca posłużył się również pojęciem „wartości historycznych”, „kulturowych”, które są jednym z czynników ważnych przy tworzeniu parków krajobrazowych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, ustanawianiu pomników przyrody i innych czynnościach.

• Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 1991 r. Nr 114, poz. 493 z późn. zm.) W Ustawie zapisano że „prowadzenie działalności kulturalnej jest zadaniem własnym jednostek samorządu terytorialnego o charakterze obowiązkowym”, natomiast państwo, jako mecenas, wspiera tę działalność, a minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego może wspomóc finansowo realizację planowanych na dany rok zadań.

Sprawowanie opieki nad zabytkami jest jednym z podstawowych zadań instytucji kultury, szczególnie tych wyspecjalizowanych w opiece nad zabytkami (których celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami).Zatem szeroko pojęta opieka nad zabytkami niekoniecznie musi oznaczać bezpośrednie czynności przy Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 12 – Poz. 3395

zabytku, ale również gromadzenie wiedzy o zabytkach, jej udostępnianie poprzez np. organizację

wystaw, edukację społeczeństwa dotyczącą ochrony zabytków, uświadomienie istnienia odziedziczonych po dawnych mieszkańcach dóbr kultury, uwrażliwienie na wyjątkowy charakter tego dziedzictwa.

4 UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE (Z UWZGLĘDNIENIEM ZAPISÓW USTAWY O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI Z DNIA 23 LIPCA 2003 R.)

1.1 Obowiązek sporządzania gminnych programów opieki nad zabytkami

Obowiązek sporządzania gminnych programów opieki nad zabytkami określa zapis art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.).

W myśl art. 87 tej ustawy:

o Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami.

o Programy, o których mowa powyżej, mają na celu, w szczególności:

 włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;

 uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej;

 zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 13 – Poz. 3395

 wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego;

 podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami;

 określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków;

 podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

o Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio: sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków.

o Programy opieki nad zabytkami są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

o Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy.

1.2 Definicje

Z uwagi na konieczność precyzyjnego odnoszenia się w gminnym programie opieki nad zabytkami do zapisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.), przyjęto za ustawą następujące definicje:

o zabytek - nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 14 – Poz. 3395

o zabytek nieruchomy - nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt. 1;

o zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt. 1;

o zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem;

o instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami – instytucja kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami;

o prace konserwatorskie - działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań;

o prace restauratorskie - działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań;

o roboty budowlane - roboty budowlane w rozumieniu przepisów prawa budowlanego, podejmowane przy zabytku lub w otoczeniu zabytku;

o badania konserwatorskie - działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich;

o badania architektoniczne - działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 15 – Poz. 3395

o badania archeologiczne - działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego;

o historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg;

o historyczny zespół budowlany - powiązana przestrzennie grupa budynków wyodrębniona ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi;

o krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze;

o otoczenie - teren wokół lub przy zabytku, wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków, w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.

1.3 Sposoby opieki nad zabytkami w świetle przepisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Według zapisów art. 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) ochrona zabytków polega w szczególności na podejmowaniu przez organy administracji publicznej, działań mających na celu:

o zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;

o zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 16 – Poz. 3395

o udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;

o przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę;

o kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;

o uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Zgodnie z art. 5 ustawy opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega w szczególności na zapewnieniu warunków:

o naukowego badania i dokumentowania zabytku;

o prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku;

o zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;

o korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości;

o popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

W myśl art. 6 ustawy ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania:

o Zabytki nieruchome będące, w szczególności :

 krajobrazami kulturowymi;

 układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi;

 dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego;

 obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 17 – Poz. 3395

 cmentarzami;

 parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni;

 miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

o Zabytki ruchome będące, w szczególności:

 dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej;

 kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje;

 numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami;

 wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego;

 materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984);

 instrumentami muzycznymi;

 wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi;

 przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

o Zabytki archeologiczne będące, w szczególności:

 pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 18 – Poz. 3395

 cmentarzyskami;

 kurhanami;

 reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej;

Art. 6 ustawy mówi również, iż ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

W ustawie znajdują się zapisy precyzujące formy ochrony zabytków. Art. 7 ustawy stanowi, iż formami ochrony zabytków są:

o wpis do rejestru zabytków;

o uznanie za pomnik historii;

o utworzenie parku kulturowego;

o ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

1.4 Opieka nad zabytkami jako zadanie własne gminy

Obowiązki jednostek samorządowych określają zarówno przepisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.), jak również ustawy z dnia 12 października 2001 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r., Nr 142 poz. 1591 z późn. zm.). Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa obowiązki oraz kompetencje gminy w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Obowiązki są określone m.in. w art. 22, pkt. 4 narzucającym obowiązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków, art.87 regulującym sporządzenie na okres czteroletni gminnych programów opieki nad zabytkami, oraz w art.18 i 19 nakazujących uwzględnianie zapisów tych programów przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju, studiów Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 19 – Poz. 3395

uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania.

Ponadto w nowelizacji ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia z dnia 18 marca 2010 r., która weszła w życie 5 czerwca 2010 r., do art. 19 dodano ust.1a wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach o ustaleniu inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Są to zabytki wpisane do rejestru wraz z ich otoczeniem oraz zabytki nieruchome, znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków.

Dodatkowo w artykułach 5, 25, 26, 28, 30, 31, 36, 71 i 72 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zawarte są szczegółowe określenia obowiązków samorządu dla objętych ochroną zabytków, które są własnością gminy lub są w jej posiadaniu.

Dodatkowo art. 81 i 82 regulują możliwość udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organ stanowiący gminy, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale.

Na podstawie art. 96 istnieje także możliwość, iż wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może powierzyć, w drodze porozumienia, prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości, w tym wydawanie decyzji administracyjnych, gminom i powiatom, a także związkom gmin i powiatów, położonym na terenie województwa.

W ustawie o samorządzie gminnym, w rozdziale 2, określone są zadania odnoszące się wprost lub pośrednio do ochrony zabytków. Art. 6. 1. mówi, iż do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów, co za tym idzie również opieka nad zabytkami. Art. 7. 1. doprecyzowuje, że zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy, co może się przekładać na działania związane z opieką nad zabytkami w kontekście: ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 20 – Poz. 3395

wodnej, gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego, kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury, kultury fizycznej i turystyki, zieleni gminnej i zadrzewienia, cmentarzy gminnych, utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych, promocji gminy i współpracy z organizacjami pozarządowymi. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 21 – Poz. 3395

5 UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

4.1 Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Susiec jest zbieżny ze strategicznymi celami państwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Cele te wymienione są w następujących dokumentach:

• Tezy do krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

W tezach do krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajduje się szereg zapisów mających istotny wpływ na niniejszy dokument. Należą do nich zapisy określające cele programu i zasady ochrony konserwatorskiej.

We wstępie do tez określono główne cele programu, którymi jest wzmocnienie ochrony i opieki nad tą istotną częścią dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce. Celem jest także stworzenie wykładni porządkującej sferę ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich:

o zasady primum non nocere (po pierwsze nie szkodzić);

o zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych);

o zasady minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych);

o zasady, zgodnie, z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco;

o zasady czytelności i odróżnialności ingerencji;

o zasady odwracalności metod i materiałów;

o zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 22 – Poz. 3395

Wymienione zasady dotyczą zarówno konserwatorów – pracowników urzędów, profesjonalnych konserwatorów - restauratorów dzieł sztuki, konserwatorów architektów, urbanistów, budowlanych, archeologów, badaczy, właścicieli i użytkowników, w tym duchownych – codziennych konserwatorów zabytkowych świątyń.

W rozdziale 2 „Uwarunkowania ochrony i opieki nad zabytkami”, zagadnienia zostały opisane w sposób określający po pierwsze cel, a następnie kierunki działania. Dotyczy to w szczególności stanu zabytków nieruchomych, ruchomych i archeologicznych, stanu zabytków techniki, pomników historii, obiektów z Listy Dziedzictwa Światowego UNESCO, (dla tych tematów wspólnym jest utworzenie krajowej ewidencji w systemie cyfrowym oraz monitoring stanu i sposobów wykorzystania), stanu służb konserwatorskich, stanu opieki nad zabytkami i wreszcie stanu uregulowań prawnych.

Rozdział 3 „Działania o charakterze systemowym” mówi o powiązaniu ochrony zabytków z polityką ekologiczną, dotyczącą ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa oraz o wypracowaniu strategii ochrony dziedzictwa i wprowadzeniu jej do polityk sektorowych.

W rozdziale 4 „System finansowania” omówione są aspekty stworzenia sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej.

W kolejnym, rozdziale 5 „Dokumentowanie, monitorowanie i standaryzacja metod działania” omówione jest dokumentowanie poprzez tworzenie systemu i stale aktualizowanych, elektronicznych baz informacji o zasobach oraz stanie zabytków w Polsce i ich dokumentacji; wypracowanie spójnego systemu dokumentowania badań, stanu zachowania oraz określania i certyfikacji wartości zabytkowych, wspólnego dla wszystkich typów zabytków; monitorowanie - poprzez gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, postępach i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagrożeniach, prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwie użytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa oraz ujednolicenie metod działań profilaktycznych, konserwatorskich, restauratorskich i ochronnych. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 23 – Poz. 3395

Rozdział 6 „Kształcenie i edukacja”, porusza fundamentalne zagadnienie stałej pracy nad wzrostem świadomości, dotyczącym wartości dziedzictwa kulturowego i jego ochrony w życiu i prawidłowym funkcjonowaniu społeczeństwa.

W rozdziale 7 „Współpraca międzynarodowa” opisane są zagadnienia mające na celu wzmocnienie obecności Polski w światowym i europejskim środowisku działającym na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osiągnięć w tej dziedzinie.

• Narodowa strategia rozwoju kultury na lata 2004–2013.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Susiec jest zbieżny z głównymi zadaniami Programu Operacyjnego nr 9 „Dziedzictwo kulturowe”, do których należy intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym kompleksowa poprawa stanu zabytków oraz rozwój kolekcji muzealnych, poprawa stanu zachowania zabytków, zwiększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego (w tym także dziedzictwa archeologicznego), kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele inne niż kulturalne, zwiększenie roli zabytków i muzealiów w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę oraz na wypadek sytuacji kryzysowej i konfliktu zbrojnego. Główne założenia dokumentu, wytyczające kierunki przy tworzeniu gminnego programu opieki nad zabytkami to m.in. działania zmierzające do aktywnego zarządzania zasobami materialnego dziedzictwa kulturowego poprzez poprawę stanu zabytków, zwiększenie ich dostępności dla turystów, inwestorów, mieszkańców, m.in. poprzez adaptacje, zwiększenie atrakcyjności regionów poprzez wykorzystanie przez nie wartości wynikających z lokalnego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz edukacja i wdrażanie metod nowoczesnego administrowania związane z ochroną i zachowaniem zabytków.

Beneficjentami programu mogą być m.in. samorządowe instytucje kultury i jednostki samorządu terytorialnego. Zadania programu będą realizowane poprzez: Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 24 – Poz. 3395

o Priorytet 1. Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych, realizowany bez udziału środków europejskich, dotyczący bezpośrednio:

 rewitalizacji historycznych obszarów miejskich;

 ochrony i zachowania krajobrazu kulturowego wsi;

 rewitalizacji, rewaloryzacji, konserwacji, renowacji, modernizacji i adaptacji na cele inne niż kulturalne historycznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z ich otoczeniem, w tym zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych, parków i ogrodów;

 rewaloryzacji i konserwacji zabytków budownictwa drewnianego;

 rewaloryzacji zabytkowych cmentarzy oraz renowacji, ochronie i zachowaniu miejsc pamięci i martyrologii w kraju i za granicą;

 prowadzenia badań archeologicznych i zabezpieczenia zabytków archeologicznych;

 konserwacji zabytków ruchomych (niewchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów w kraju i zagranicą;

 dokumentowania zabytków (w tym badania naukowe i inwentaryzacja) w kraju i za granicą;

 zabezpieczenia przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem zagranicę zabytków ruchomych i nieruchomych;

 ochrony zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego.

o Priorytet 2. Rozwój i konserwacja kolekcji muzealnych, realizowany bez udziału środków europejskich, dotyczący bezpośrednio:

 zakupu dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych;

 zakupu starodruków i archiwaliów; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 25 – Poz. 3395

 konserwacji i digitalizacji muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych w kraju i za granicą;

 wspierania muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych;

 dofinansowania wykonania kopii starodruków i inkunabułów.

• Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata 2004–2013 i Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Kultury i Zachowanie Dziedzictwa Kulturowego.

Narodowy Program Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” wynika z Narodowego Planu Rozwoju (uchwalonego Ustawą z dn.20.04.2004r. Dz. U. z 2004 r. nr 116, poz. 1206). Służy on do wdrażania Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w sferze dotyczącej opieki nad zabytkami. Jako uzupełnienie tych dokumentów, funkcjonuje również Sektorowy Program Operacyjny „Rozwój kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego” przyjęty przez rząd we wrześniu 2005 r.

Za cel strategiczny programu operacyjnego przyjęto tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności i znaczenia kultury, jako czynnika rozwoju społeczno- ekonomicznego. Cel ten będzie realizowany między innymi poprzez realizację priorytetów w zakresie ochrony i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym, budowę i rozbudowę infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym, rozwój infrastruktury kultury i ochrona dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym oraz renowację i konserwację zabytków ruchomych.

W kontekście Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami gminy Susiec najbardziej istotne jest ostatnie z wymienionych działań. Działanie ukierunkowane jest na projekty z zakresu ochrony ruchomych obiektów dziedzictwa kulturowego o znaczeniu międzynarodowym, ogólnokrajowym i ponadregionalnym. Celem realizacji działania jest zachowanie dla przyszłych pokoleń ruchomych obiektów dziedzictwa kulturowego poprzez renowację, konserwację, a także zabezpieczenie przed zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem poza granice kraju. W ramach działania do realizacji przewiduje się projekty infrastrukturalne o wartości powyżej 100 tys. euro. Wśród kwalifikujących się projektów są między innymi konserwacja i digitalizacja muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 26 – Poz. 3395

oraz zbiorów filmowych; konserwacja innych zabytków ruchomych (niewchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów; wspieranie rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych; zabezpieczenie przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem zagranicę zabytków ruchomych i nieruchomych; tworzenie kompleksowych systemów informacji zabezpieczeń przed nielegalnym wywozem dzieł sztuki przez granice oraz zabezpieczenie zabytków ruchomych przed kradzieżą i zniszczeniem.

Beneficjentami Programu mogą być między innymi jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia, organizacje pozarządowe działające na zasadzie non-profit, kościoły i związki wyznaniowe oraz archiwa.

1.5 Relacje Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu

Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Susiec wykazuje zgodność zarówno z programami o charakterze wojewódzkim jak i powiatowym, a w szczególności z następującymi programami strategicznymi i ich celami:

• Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Lubelskim (Uchwała Nr IX/13/2011 przyjęta przez Sejmik Województwa Lubelskiego dnia 19.05.2011 r.)

Pierwszy cel strategiczny Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Lubelskiego określono jako „Wzmocnienie potencjału dziedzictwa kulturowego województwa lubelskiego jako elementu rozwoju społeczno- gospodarczego regionu.” Został również oznaczony drugi cel strategiczny, który określono jako "Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny w działaniach promocyjnych i edukacyjnych wpływających na rozwój społeczno- Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 27 – Poz. 3395

ekonomiczny”. Cele te podzielono następnie na cele strategiczne, priorytety a następnie na działania.

Pierwszy Cel strategiczny wymienia :

o Cel operacyjny 1. Ochrona zabytków materialnych i opieka nad zabytkami materialnymi :

 Priorytet 1. Kształtowanie krajobrazu kulturowego – zintegrowanie ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego oraz środowiska przyrodniczego :

. działania na rzecz podnoszenia świadomości społeczeństwa na temat wartości opisywanych pod pojęciem krajobrazu kulturowego;

. promowanie wobec jednostek samorządu terytorialnego nowoczesnej formy ochrony krajobrazu kulturowego w postaci parku kulturowego;

. działania na rzecz powstrzymania na obszarach województwa lubelskiego degradacji krajobrazu kulturowego, jego zachowania oraz wyeksponowania jego wartości estetyczno- widokowych;

. monitoring i aktualizacja uregulowań w zakresie ochrony zabytków opieki nad zabytkami w dokumentach strategicznych jednostek samorządu terytorialnego;

. działania na rzecz opracowania gminnych programów opieki nad zabytkami.

 Priorytet 2. Rozwój działań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w celu zahamowania procesów ich degradacji i poprawy stanu zachowania :

. stała ochrona wartości układów przestrzennych (urbanistycznych i ruralistycznych na obszarze województwa lubelskiego); Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 28 – Poz. 3395

. działania zmierzające do polepszenia stanu zachowania zabytków na obszarze województwa lubelskiego, z uwzględnieniem budownictwa drewnianego, zabytków i obszarów poprzemysłowych i powojskowych;

. zakończenie prac nad gminnymi ewidencjami zabytków;

. upowszechnienie mechanizmu udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego na zasadach określonych przez jednostki;

. intensyfikacja kompleksowych działań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami pozostającymi w posiadaniu jednostek samorządu terytorialnego.

 Priorytet 3. Wprowadzanie nowoczesnych form w zarządzaniu, organizacji i działalności instytucji muzeów, muzeów na wolnym powietrzu oraz innymi instytucji o charakterze muzealnym :

. promocja instytucji muzeum jako narzędzia ochrony zabytków i miejsca wypracowania wzorca opieki nad zabytkami;

. wykorzystanie nowoczesnych technologii w działalności statutowej muzeów w celu przyciągnięcia odbiorcy;

 Priorytet 4. Aktywizacja społeczeństwa w celu wykorzystania zabytków dla celów społeczno-ekonomicznych :

. podnoszenie poziomu świadomości wartości krajobrazu kulturowego jako elementu niezbędnego do rozwoju przemysłów czasu wolnego;

. tworzenie mechanizmów włączających dziedzictwo kulturowe w nowoczesny obieg gospodarczy (przemysłów czasu wolnego i przemysłów kultury.)

o Cel operacyjny 2. Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego : Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 29 – Poz. 3395

 Priorytet 1. Zachowanie autentycznego regionalnego dziedzictwa:

. przyjęcie i upowszechnienie wyróżnika autentyczności regionów Lubelszczyzny;

. pogłębianie form współpracy środowiska naukowego z samorządami w procesie ustalania autentyczności regionalnych wartości kulturowych;

. wspieranie aktywności lokalnej w działaniach mających na celu uświadomienie wagi niematerialnego dziedzictwa kultury dla zachowania własnej tożsamości i znaczenia opieki nad tym dziedzictwem;

. prowadzenie planowych działań wspierających dziedzictwo niematerialne oraz włączenia jego ochrony do różnych programów edukacyjnych;

. realizowanie studiów naukowych dotyczących ochrony dziedzictwa niematerialnego, zwłaszcza zagrożonego;

. wspieranie programów badawczych dotyczących dziedzictwa, zapewniających archiwizację i udostępnienie ich efektów;

. tworzenie możliwości przekazywania przez twórców ludowych swej wiedzy, umiejętności i doświadczeń zawodowych młodemu pokoleniu;

. wspieranie działań w zakresie opieki i ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego;

. kontynuacja prac badawczych i dokumentacyjnych zmierzających do stworzenia pełnej inwentaryzacji zasobów niematerialnych dziedzictwa kulturowego;

. staranie o umieszczenie wybranych zabytków europejskich i światowej liście dziedzictwa kulturowego;

. inspirowanie organizacji imprez kultywujących regionalne dziedzictwo kultury niematerialnej. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 30 – Poz. 3395

 Priorytet 2. Zarządzanie niematerialnym dziedzictwem kulturowym, ze szczególnym uwzględnieniem działań zorientowanych na wymiar ekonomiczno-społeczny :

. stwarzanie dogodnych warunków do rozwoju przemysłów jako drogi przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu i wzrostowi gospodarczemu;

. wzmocnienie działań związanych z rozwojem usług turystycznych na terenach wiejskich nie objętych do tej pory takimi programami;

. aktywny marketing niematerialnego dziedzictwa kulturowego, jako niepowtarzalnej atrakcji turystycznej województwa;

. propagowanie publikacji regionalnych oraz wydawnictw popularyzujących dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny.

Natomiast drugi Cel strategiczny wymienia :

o Cel Operacyjny 1. Edukacja w zakresie dziedzictwa kulturowego :

 Priorytet 1. Pogłębianie wiedzy społeczeństwa o dziedzictwie kulturowym w celu podniesienia świadomości, wrażliwości i aktywności w tym zakresie :

. pogłębianie wiedzy o materialnym dziedzictwie kulturowym i idei jego ochrony przy użyciu nowoczesnych technologii, mediów oraz różnorodnych form edukacji społecznej;

. popularyzacji akcji edukacyjnych na rzecz niematerialnego dziedzictwa kulturowego do wzmacniania społecznej świadomości mieszkańców Lubelszczyzny;

. wspieranie działań edukacyjnych o charakterze regionalnym związanym z ubieganiem się Lublina o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016;

. edukacja użytkowników i właścicieli obiektów zabytkowych w zakresie zasad konserwatorskich (profilaktyki, etyki, i Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 31 – Poz. 3395

zabezpieczeń obiektów zabytkowych przed kradzieżą, pożarami, powodzią itp.);

. wspieranie organizowania praktyk studenckich i staży, mających na celu dokumentowanie zasobu dziedzictwa kulturowego województwa;

. edukacja na rzecz dialogu międzykulturowego w oparciu o dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny;

o Cel operacyjny 2. Promocja dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny:

 Promowanie zasobów dziedzictwa materialnego i niematerialnego na rzecz wzmocnienia rozwoju społeczno-ekonomicznego województwa.

. rozwijanie nowoczesnych form promocji województwa wykorzystującej bogactwo dziedzictwa materialnego i niematerialnego jako czynnika rozwoju społeczno- ekonomicznego;

. promocja istniejących szlaków kulturowych oraz propagowanie ich tworzenia jako istotnych działań dla promocji regionu;

. promocja turystyki kulturalnej poprzez organizację międzynarodowych wydarzeń i przedsięwzięć kulturalnych;

. wzmacnianie współpracy transgranicznej województwa lubelskiego z partnerami białoruskimi i ukraińskimi w zakresie wspólnej promocji;

. promocja walorów niewykorzystywanych obiektów zabytkowych, jako miejsc dogodnych do nadania im istotnych funkcji gospodarczo-ekonomicznych;

. promocja wiedzy społecznej dotyczącej przemysłów kultury jako istotnego potencjału sektora społeczno-ekonomicznego;

. promocja krajobrazu kulturowego województwa lubelskiego jako atrakcyjnych miejsc dla aktywności filmowej. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 32 – Poz. 3395

• Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego (Uchwała Nr XLV/597/02 przyjęta przez Sejmik Województwa Lubelskiego dnia 29 lipca 2002 r.)

Teza sformułowana w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego mówi o tym, iż obszar administracyjny państwa posiada liczne, zróżnicowane pod względem genezy pochodzenia, form funkcjonalnych, przestrzennych, budowlanych i architektonicznych zespoły i obiekty zabytkowe.

Kierunki polityki przestrzennej zawarte w Planie zostały powiązane z określonymi w strategii rozwoju województwami celami strategicznymi.

Najważniejsze zapisy dotyczące zabytków nieruchomych zawarte są w I., rozdz. IX, p.9. „Kultura”, w którym scharakteryzowano wszystkie istotne kulturowe składniki przestrzeni podlegające ochronie, badaniom, waloryzacji, ocenie zagrożeń oraz programom rozwoju ( w tym rewitalizacji, rekonstrukcji i rewaloryzacji), a także reaktywacji turystycznej w odniesieniu do dawnych szlaków handlowych, powiązanych z siecią osadniczą. Za wyjątkowo istotny podpunkt należy uznać ten dotyczący miejsc pamięci związanych z ważnymi dla narodu i państwa wydarzeniami, w tym, szczególnie z historią walki o niepodległość w czasach porozbiorowych, II Rzeczypospolitej, II Wojny Światowej (ze szczególnym uwzględnieniem Holocaustu) i historią najnowszą.

W myśl Planu kierunki polityki przestrzennej powiązane zostały z działaniami na rzecz rozwoju kultury i ochrony walorów przyrodniczo-krajobrazowych regionu.

Ważne dla ochrony dziedzictwa kulturowego są przyjęte w Planie zasady, wśród których istotne znaczenie dla ochrony zabytków i opieki nad zabytkami mają przede wszystkim:

o ochrona zasobów kultury materialnej i niematerialnej oraz utrzymanie ładu przestrzennego w obrębie dawnych układów urbanistycznych i obszarów proponowanych do ochrony krajobrazu kulturowego (w tym parków kulturowych); Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 33 – Poz. 3395

o przeznaczanie obszarów predestynowanych do ochrony przyrodniczej i krajobrazowej oraz obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe o różnym reżimie ochronnym, oparte o dokładne rozpoznanie zasobów, waloryzację terenu i określenie odporności środowiska na antropopresję;

o tworzenie spójnego systemu ekologicznego poprzez rozwój wielkoprzestrzennych obszarów ochrony środowiska naturalnego i kulturowego;

o promocja obszarów koncentracji walorów turystycznych, zespołów i obiektów zabytkowych w celu ich gospodarczego wykorzystania,

o zasada maksymalnej integracji działań na rzecz ochrony środowiska, w szczególności walorów krajobrazowych, przyrody, ochrony bioróżnorodności przyrody i krajobrazu kulturowego w sferze badawczej, społeczno–gospodarczej i ekonomicznej oraz w wojewódzkich programach sektorowych, na obszarach transgranicznych i na obszarach stykowych z sąsiednimi województwami,

o ograniczanie negatywnych skutków działalności urządzeń infrastruktury technicznej, społecznej i gospodarczej oraz różnych form aktywności społecznej i gospodarczej na środowisko naturalne i kulturowe.

• Zaktualizowana Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006- 2020 (Uchwała Nr XXXI/545/09 przyjęta przez Sejmik Województwa Lubelskiego dnia 27 kwietnia 2009 r.)

Strategia ta wymienia szeroko rozumiane dziedzictwo kulturowe jako jeden z ważniejszych potencjałów rozwojowych województwa lubelskiego obok środowiska naturalnego. Dynamiczny rozwój turystyki może być rozwijany poprzez promocję charakterystycznej różnorodności środowiska kulturowego i naturalnego Lubelszczyzny.

W ramach poszczególnych obszarów priorytetowych cele operacyjne będą możliwe do osiągnięcia poprzez realizację konkretnych kierunków działań. W odniesieniu do szeroko pojętego dziedzictwa kulturowego wyznaczono następujące priorytety, ich cele oraz poszczególne działania. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 34 – Poz. 3395

Priorytet 2. „Rozwój nowoczesnego społeczeństwa i zasobów ludzkich dostosowanych do wymogów gospodarki opartej na wiedzy” :

o Cel 2.5. Wzmocnienie i wykorzystanie kapitału kulturowego i społecznego w regionie :

 kształtowanie postaw obywatelskich oraz rozwój różnych form społeczeństwa obywatelskiego (w tym : edukacja i promowanie korzystnych postaw społecznych, innowacyjnych, proekologicznych, wolontariatu, pobudzanie aktywności społeczności lokalnych oraz kształtowanie tożsamości regionalnej i lokalnej);

 wsparcie rozwoju sektora kultury (w tym : wzmacnianie instytucji kultury, tworzenie atrakcyjnej i kompleksowej oferty organizacji kulturalnych);

 wspieranie inicjatyw przeciwdziałających trwałej emigracji z regionu;

 zwiększenie potencjału instytucji pozarządowych oraz wsparcie ich w ramach różnych form zatrudnienia;

 upowszechnianie kultury oraz wzrost uczestnictwa społeczeństwa w szeroko pojętym życiu kulturalnym.

Priorytet 3. „Poprawa atrakcyjności i spójności terytorialnej województwa lubelskiego” :

o Cel 3.2. Zachowanie i wzmocnienie różnorodności przyrodniczej, krajobrazowej i kulturowej.

Realizacja tego celu należy do kluczowych elementów Strategii. Stwierdzono, iż dziedzictwo kulturowe jest zagrożone poprzez degradację techniczną obiektów zabytkowych i zanikanie krajobrazu, brak powszechnej świadomości mieszkańców co do wartości istniejącego dziedzictwa historycznego oraz słabe rozpoznanie zasobów kulturowych na poziomie lokalnym.

Realizacja przyjętego celu ma przyczynić się do zachowania cennych zabytków architektury i budownictwa, rozwoju bazy materialnej instytucji Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 35 – Poz. 3395

kulturotwórczych, utrzymania ciągłości tradycji i tożsamości mieszkańców poprzez identyfikację z miejscem zamieszkania, zmniejszania dysproporcji w dostępności do usług kultury ludności w zależności od miejsca zamieszkania.

Kierunki działań dla celu 3.2. to m.in. :

 wzbogacanie zasobów środowiska i wdrożenie zrównoważonej gospodarki zasobami naturalnymi, w tym zachowanie walorów krajobrazowych obszarów wiejskich;

 ochrona kulturowa regionu, wzbogacenie różnorodności krajobrazowej i kulturowej ( w tym : rewaloryzacja wartościowych obiektów, układów urbanistycznych i przestrzeni publicznych, tworzenie parków kulturowych, turystycznych szlaków kultury regionalnej, poprawa bazy lokalowej i funkcjonowania placówek kultury).

o Cel 3.3. Rozwój ośrodków miejskich oraz funkcji metropolitalnych Lublina :

 rozwój większych i średnich miast województwa, wzmocnienie ich potencjału społeczno-ekonomicznego i turystycznego (w tym: wsparcie infrastruktury technicznej wspomagającej turystykę, usługi publiczne i rynkowe, zwiększenie sieci usług kultury, poprawa warunków życia mieszkańców poprzez modernizację infrastruktury społecznej i komunalnej;

 rewitalizacja miast i zdegradowanych obszarów zurbanizowanych (w tym : rewitalizacja zabytkowej tkanki miejskiej)

 rozwój układu ulicznego i infrastruktury technicznej miast (w tym infrastruktura rekreacyjna – ścieżki rowerowe i spacerowe);

 racjonalna gospodarka przestrzenią powiązana z efektywną polityką urbanistyczno-architektoniczną (w tym poprawa skuteczności i znaczenia planowania przestrzennego dla rozwoju obszarów miejskich, wspieranie racjonalnej urbanizacji, poprawa estetyki i wizerunku miast). Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 36 – Poz. 3395

• Koncepcja programowo-przestrzenna rozwoju turystyki i rekreacji w Województwie Lubelskim (Uchwała Nr CLXVIII/1984/08 przyjęta przez Zarząd Województwa Lubelskiego dnia 7 października 2008 r.)

Koncepcja Programowo-Przestrzenna Rozwoju Turystyki i Rekreacji ustanawia główne cele i kierunki rozwoju sektora turystyki i rekreacji, syntezę diagnozy uwarunkowań rozwoju turystyki, identyfikację głównych rodzajów produktu turystycznego, waloryzację przestrzeni turystycznej województwa oraz źródła finansowania rozwoju turystyki. Wskazuje na rolę administracji publicznej oraz innych podmiotów w zakresie wsparcia rozwoju produktów turystycznych. Pokazuje główne potrzeby inwestycyjne na rzecz poprawy jakości przestrzeni turystycznej, zalecenie do planów zagospodarowania przestrzennego i wskaźniki monitorowania realizacji programu.

Do czynników atrakcyjności turystycznej wskazanych obszarów i rejonów zaliczono m.in. :

o występowanie zespołów i obiektów zabytkowych o wysokich walorach dziedzictwa kulturowego oraz sanktuariów;

o walory przyrodnicze i krajobrazowe;

o walory kulturowe;

o sposoby udostępniania walorów turystycznych obszarów.

Główne kierunki rozwoju sektora turystycznego to m.in. :

o turystyka krajoznawcza – indywidualna i zorganizowana (wycieczkowa) wykorzystująca dziedzictwo kulturowe, oparte o ekspozycję zabytków oraz bogatą i barwną historię regionu;

o turystyka promocyjna - związana z walorami turystycznymi lubelskiej wsi, z obyczajami czy twórczością ludową, walorami etnograficznymi, folklorem. Tradycje kultury ludowej kultywowane są w wielu miejscowościach regionu, a ich ochronie i popularyzacji służy szereg festiwali i przeglądów. Obejmuje ona także promocję organizowanych przez organizacje i samorząd cyklicznych imprez artystycznych, folklorystycznych czy też sportowych. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 37 – Poz. 3395

Cel nadrzędny Koncepcji Programowo-Przestrzennej w Województwie Lubelskim zdefiniowano jako „Podniesienie konkurencyjności i atrakcyjności turystycznej województwa, zwiększenie ruchu turystycznego przy jednoczesnym zachowaniu walorów kulturowych i przyrodniczych regionu.

Dla realizacji celu nadrzędnego określono następujące priorytety, cele operacyjne i kierunki działań:

Priorytet 2. Kształtowanie walorów turystycznych województwa :

o Cel operacyjny 2.1. Podnoszenie atrakcyjności poprzez ochronę, ekspozycję zasobów kulturowych i przyrodniczych :

 ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazowej;

 ochrona kulturowa, wzbogacenie kulturowe regionu (m.in. ochrona i rewaloryzacja, a także podniesienie ekspozycyjności wszystkich zabytkowych zespołów architektonicznych obiektów drewnianych i murowanych oraz zespołów urbanistycznych);

Priorytet 3. Rozwój infrastruktury turystycznej i usług turystycznych :

o Cel operacyjny 3.3. Wsparcie rozwoju infrastruktury uzupełniającej :

 dostosowanie istniejących placówek kultury do potrzeb ruchu turystycznego i ich szersze udostępnienie dla turystów.

• Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020 (Uchwała Nr XXXVI/530/05 przyjęta przez Sejmik Województwa Lubelskiego dnia 4 listopada 2005 r.)

Działania związane z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami w sposób bezpośredni zaprogramowano w Osi Priorytetowej „VII Kultura, Turystyka i Współpraca Międzyregionalna”. Celem tego priorytetu jest zwiększenie udziału sektorów kultury i turystyki w gospodarce województwa lubelskiego oraz wzmocnienie powiązań międzynarodowych regionu. Aby osiągnąć założone cele przyjęto następujące kierunki działań :

o zwiększenie dostępności do dóbr kultury i infrastruktury turystycznej; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 38 – Poz. 3395

o wypromowanie wizerunku Lubelszczyzny jako regionu o dużej atrakcyjności kulturalnej i turystycznej;

o stworzenie efektywnych powiązań partnerskich w ramach współpracy międzyregionalnej;

Przewiduje się również następujące formy wsparcia :

 wsparcie projektów poprawiających dostępność do obiektów i dóbr kultury oraz miejsc atrakcyjnych turystycznie, a także służących rozwojowi aktywnych form turystyki;

 dotacje na przystosowanie zabytków do potrzeb turystyki i kultury oraz rozwijanie i wspieranie infrastruktury kultury o znaczeniu lokalnym, regionalnym oraz ponadregionalnym;

 wsparcie finansowe projektów polegających na łączeniu funkcji turystycznych z rekreacyjnymi, edukacyjnymi, ekologicznymi i kulturalnymi;

 finansowanie tworzenia i rozwijania kompleksowego systemu informacji i promocji turystycznej i kulturalnej;

 wsparcie tworzenia efektywnych powiązań międzyregionalnych w układzie bilateralnym i sieciowym w różnych obszarach życia społecznego i gospodarczego.

• Plan Rozwoju Lokalnego dla Gmin i dla Powiatu Tomaszowskiego na lata 2004-2006 z perspektywą do roku 2013

Plan Rozwoju Lokalnego dla Gmin i Powiatu Tomaszowskiego został opracowany na podstawie strategii rozwoju powiatu i strategii gmin oraz na podstawie studiów uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego gmin. Stanowi swego rodzaju kontynuację, a zarazem uszczegółowienie i doprecyzowanie przyjętego przez Radę Powiatu w 2000 roku dokumentu pt. „Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego na lata 2000-2010”.

Plan Rozwoju przedstawia sytuację społeczno-ekonomiczną gmin i powiatu, formułuje cele i zawiera opis strategii zmierzającej do osiągnięcia rozwoju Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 39 – Poz. 3395

społecznego i gospodarczego. Szacuje spodziewane efekty planowanych interwencji i wpływ na przebieg procesów rozwojowych, wskazuje kierunki zaangażowania środków funduszy strukturalnych i środków własnych samorządów.

W dokumencie podkreślono, iż powiat tomaszowski posiada nie tylko istotne zalety przyrodniczo-krajobrazowe, ale również bogatą historię i walory kulturowe, tak cenne dla turystyki. W Planie Rozwoju wymienione są ważne z punktu widzenia turystycznego zabytki i miejsca pamięci znajdujące się w granicach powiatu. Wśród nich te występujące w granicach gminy Susiec:

o Kościół p.w. św. Nepomucena

o Kościół w Majdanie Sop. z 1774 r.

o Zamczysko „Kościółek” ze śladami grodziska z XII-XIII wieku, położone w widłach Tanwi i dawnej doliny Jelenia

o Miejsce pamięci narodowej w Błudku

o Okolice Wapielni, które były od 17.09.1939 r. miejscem koncentracji głównych sił armii Lublin i Kraków.

W Planie Rozwoju Lokalnego zaznaczono, iż dla turystyki ważne jest również przygraniczne położenie powiatu tomaszowskiego na osi tzw. „drogi królewskiej”, łączącej Gdańsk z Odessą. Znaczenie ma tu również bliskość bogatego w zasoby kulturowe Lwowa.

Zróżnicowana substancja zabytkowa, pielęgnowane tradycje kulturowe powiatu w połączeniu z walorami przyrodniczymi i brakiem dużych zakładów przemysłowych, stanowią doskonałą podstawę do budowy bazy wypoczynkowej, zwłaszcza agroturystyki. Cel ten realizowany jest w oparciu o działalność „Roztoczańskiego Stowarzyszenia Agroturystycznego” w Suścu.

• Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego na lata 2000-2010

Celem opracowania Strategii Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego było przygotowanie pod względem merytorycznym zestawu zadań określających rozwój społeczno-gospodarczy powiatu na lata 2000-2010. Jej opracowanie było Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 40 – Poz. 3395

konieczne dla wytyczenia długofalowych kierunków rozwoju powiatu i stworzenia dokumentu niezbędnego przy ubieganiu się o środki pomocowe i wspierające.

Z punktu widzenia zasobów kulturowych powiatu tomaszowskiego, dokument podkreśla jak wielkie znaczenia ma jego położenie w strefie przygranicznej, w miejscu przenikania się tradycji różnych narodowości i wyznań. Ta różnorodność społeczno-kulturowa pozostawiła po sobie nie tylko rozmaite zabytkowe budowle (synagogi, cerkwie unickie i prawosławne, kościoły), ale również wiele obrzędów i obyczajów.

Biorąc pod uwagę powyższe, Strategia wskazuje wiodącą rolę Tomaszowa Lubelskiego jako miasta charakteryzującego się dużą aktywnością społeczną w różnych dziedzinach życia, zwłaszcza w dziedzinie kultury. Wymienia tu wpływ na cały powiat takich instytucji kultury jak Muzeum Regionalne w Tomaszowie Lubelskim, czy Tomaszowski Dom Kultury, ale podkreśla także rolę instytucji społecznych znajdujących się na terenie powiatu. Wśród nich Towarzystwo Przyjaciół Tyszowiec, Gminne Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Kobiet w Telatynie, czy Towarzystwo Przyjaciół Łaszczowa a także, kultywujące kulturę wiejską, koła gospodyń wiejskich. Nie zapomniano również o walorach przyrodniczo-krajoznawczych. Dokument wymienia interesujące parki krajobrazowe i rezerwaty znajdujące się na terenie powiatu tomaszowskiego podkreślając, że bogactwo fauny i flory w połączeniu z zasobami kulturowymi, stanowi doskonałą bazę do promowania turystyki i rekreacji. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 41 – Poz. 3395

6 UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

1.6 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy

Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Susiec wykazuje zgodność z celami następujących gminnych dokumentów strategicznych:

• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Susiec (Uchwała Nr XXVI/164/10 Rady Gminy Susiec z dnia 30 kwietnia 2010 r.)

Dokument zawiera dokładną analizę dziedzictwa kulturowego na terenie Gminy Susiec. Jako element wyróżniający się na tle zasobu zabytkowego gminy wskazuje architekturę sakralną, której przykładem są trzy kościoły o statusie parafii (wszystkie wpisane do rejestru zabytków):

o Łosiniec: zespół dawnej cerkwi greko-katolickiej, obecnie kościoła rzymsko- katolickiego p.w. opieki św. Józefa i Michała Archanioła (rejestr: ZA/303),

o Majdan Sopocki: zespół dawnej cerkwi greko-katolickiej, obecnie kościoła rzymsko-katolickiego p.w. św. Tomasza Apostoła (rejestr: ZA/274),

o Susiec: zespół kościoła rzymsko-katolickiego p.w. św. Jana Nepomucena (rejestr: ZA/273). Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 42 – Poz. 3395

Sakralny odłam architektury przejawia się także pod postacią kapliczek i krzyży przydrożnych w Banachach, Nowej Ciotuszy, Suścu, czy Świdach.

Na terenie gminy brak natomiast jakichkolwiek przykładów zabytków urbanistyki jak i architektury rezydencjonalnej, co wynika z naturalnego ukształtowania terenu i dużego stopnia zalesienia, niesprzyjających rozwojowi większych miejscowości oraz lokalizacji założeń pałacowych czy dworskich. Tym samym na terenie gminy brak również przykładów zieleni czy wody urządzonej, które najczęściej towarzyszyły w postaci parków obiektom architektury rezydencjonalnej. Studium wymienia co prawda trzy tereny zieleni urządzonej i rekreacyjnej, lecz dwa z nich, objęte ochroną konserwatorską, to jedynie pozostałości po parkach dworskich:

o Ciotusza Stara: pozostałość po parku przyfolwarcznym, gdzie na powierzchni całkowitej 2 ha znajduje się około 60 drzew oraz krzewy.

o Susiec: pozostałość parku, gdzie na powierzchni całkowitej 1,5 ha znajduje się kilkadziesiąt drzew.

Czynniki, które nie sprzyjają rozwojowi architektury rezydencjonalnej, służą powstawaniu architektury przemysłowej oraz użyteczności publicznej. Stąd, ważne miejsce w zasobie gminy mają młyny wodne. Drewniany młyn wodny w Rybnicy z 1938r. (rejestr: ZA/472), jest jednym z wielu przykładów architektury przemysłowej. Młyn w Rybnicy jest zachowany w dobrym stopniu zarówno na zewnątrz (bryła) jak i wewnątrz (historyczne wyposażenie). Innym bardzo ciekawym przykładem tradycji młynarstwa na terenie gminy jest młyn Świdy z 1934r. wpisany do rejestru zabytków pod nr A/516. Obiekt z zewnątrz wymaga gruntownego remontu, natomiast wnętrze zachowane w bardzo dobrym stanie, wraz z pełnym wyposażeniem w niezbędne urządzenia z początku XX w., głównie sprowadzone z Wilna. Dwa inne młyny drewniane znajdują się także w Nowej Ciotuszy i Suścu.

Innym przykładem zachowanego, budownictwa użyteczności publicznej są:

o Hamernia: leśniczówka z 1910 r., zbudowana dla potrzeb Ordynacji Zamojskiej,

o Paary: drewniany budynek strażnicy granicznej z 1876r. (rejestr: ZA/468), użytkowany później jako szkoła, natomiast obecnie budynek jest przeznaczony pod usługi turystyczno-wypoczynkowo-szkoleniowe. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 43 – Poz. 3395

o Rebizanty: drewniany Magistrat, przeniesiony z Tomaszowa Lubelskiego z pierwszej połowy XIX w., obecnie Dom Strażaka,

o Rybnica: leśniczówki z początku XX w.

W studium i planie, ustala się, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków.

o Strefa ścisłej ochrony konserwatorskiej:

Na obszarze gminy ścisła ochrona konserwatorska w obszarze określonym decyzją o wpisie do rejestru znajduje się w:

 zespole kościoła parafialnego z budynkiem kościoła, dzwonnicą oraz cmentarzem przykościelnym wraz z drzewostanem w Łosińcu,

 zespole kościoła parafialnego z budynkiem kościoła, dzwonnicą, dwoma kaplicami oraz cmentarzem przykościelnym wraz z drzewostanem w Majdanie Sopockim II,

 zespole kościoła parafialnego z budynkiem kościoła, dzwonnicą oraz cmentarzem przykościelnym wraz z drzewostanem w Suścu,

 strażnicy graniczna w Paarach,

 młynie wodnym w Rybnicy,

 młynie wodnym zw. „Świdy” wraz z najbliższym otoczeniem,

 grodzisku na wzgórzu „Kościółek” w Suścu,

 cmentarzysku kurhanowym w Łosińcu.

o Strefa pośredniej ochrony konserwatorskiej: Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 44 – Poz. 3395

Strefą tą należy objąć zespoły obiektów zabytkowych, które nie są objęte wpisem do rejestru zabytków, a jedynie ewidencją służb ochrony zabytków. Na obszarze gminy Susiec na szczególną ochronę zasługują młyny wodny w Suścu. Postulowana jest dla niego strefa ochronna obejmująca najbliższą okolicę, z włączeniem wody

o Strefa ochrony archeologicznej:

Strefa ochrony stanowisk archeologicznych gminy Susiec, wpisanych do rejestru zabytków jak i znajdujących się w ewidencji konserwatorskiej.

o Strefa ochrony ekspozycji:

Dotyczy zarówno pojedynczych obiektów jak i zespołów objętych wpisem do rejestru i ewidencją (zespół kościoła parafialnego w Łosińcu, zespół kościoła parafialnego w Majdanie Sopockim I, strażnica graniczna w Paarach, młyn wodny w Rybnicy, zespół kościoła parafialnego Suścu, młyn wodny zw. „Świdy” Wólce Łosinieckiej , leśniczówka w Hamerni, młyn wodny w Suścu Wyznacza się ją celem zapewnienia obiektom zabytkowym gminy możliwie jak najlepszych warunków ekspozycji. Strefa ochrony krajobrazowej Strefa ochrony krajobrazowej utworzona została dla krajobrazu związanego z zabytkami, bądź obszarów o istotnych walorach krajobrazowych. W strefie tej obowiązuje zasada zachowania układu przestrzennego, panoram i osi widokowych. Strefą tą należy objąć miejsca jeszcze niedawnej lokalizacji młynów w Łosińcu czy Nowinach, w celu zachowania terenu na zagospodarowanie odtwarzające lub nawiązujące do historii młynarstwa, z możliwością dołączenia funkcji rekreacyjnej, turystycznej, gastronomicznej lub kulturalnej.

Studium wskazuje następujące zabytki nieruchome jako chronione:

o zespół kościoła parafialnego z budynkiem kościoła, dzwonnicą oraz cmentarzem przykościelnym wraz z drzewostanem w Łosińcu – ZA/303,

o zespół kościoła parafialnego z budynkiem kościoła, dzwonnicą, dwoma kaplicami oraz cmentarzem przykościelnym wraz z drzewostanem w Majdanie Sopockim I – ZA/274, Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 45 – Poz. 3395

o strażnica graniczna w Paarach wraz z otaczającą działką – ZA/468,

o młyn wodny w Rybnicy – ZA/472,

o zespół kościoła parafialnego z budynkiem kościoła, dzwonnicą oraz cmentarzem przykościelnym wraz z drzewostanem w Suścu – ZA/273,

o młyn wodny zw. „Świdy” wraz z najbliższym otoczeniem w Wólce Łosinieckiej - A/516,

o cmentarzysko kurhanowe w Łosińcu – ZA/76,

o grodzisko na wzgórzu „Kościółek” w Suścu – A/285,

o leśniczówkę w Hamerni,

o młyn wodny w Suścu.

Studium wskazuje także chronione stanowiska archeologiczne oznaczone w załączniku graficznym:

o Ciotusza Stara - stanowiska archeologiczne (2)

o Kunki - stanowiska archeologiczne (3)

o Łosiniec - stanowiska archeologiczne (11)

o Majdan Sopocki I - stanowiska archeologiczne (4)

o Maziły - stanowiska archeologiczne (2)

o Nowiny - stanowiska archeologiczne (2)

o Rebizanty - stanowiska archeologiczne (7)

o Rybnica - stanowiska archeologiczne (3)

o Susiec - stanowiska archeologiczne (1)

o Wólka Łosiniecka - stanowiska archeologiczne (7)

o Zawadki - stanowiska archeologiczne (2) Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 46 – Poz. 3395

• Miejscowy Plan Zagospodarowania Gminy Susiec (Uchwała Nr VII/44/2003 Rady Gminy Susiec z dnia 30 października 2003 r.) Plan zawiera następujące ustalenia w zakresie zasad ochrony dóbr kultury:

Obiekty wymienione jako prawnie chronione:

a) zespół kościoła parafialnego z budynkiem kościoła, dzwonnicą oraz cmentarzem przykościelnym wraz z drzewostanem w Łosińcu – ZA/303

b) cmentarzysko kurhanowe w Łosińcu – ZA/76

c) zespół kościoła parafialnego z budynkiem kościoła, dzwonnicą, dwoma kaplicami oraz cmentarzem przykościelnym wraz z drzewostanem w Majdanie Sopockim – ZA/274

d) strażnica graniczna w Paarach – ZA/468

e) młyn wodny w Rybnicy – ZA/472

f) zespół kościoła parafialnego z budynkiem kościoła, dzwonnicą oraz cmentarzem przykościelnym wraz z drzewostanem w Suścu – ZA/273

g) grodzisko na wzgórzu „Kościółek” w Suścu – A/285

Na terenach i przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków wszelkie zamierzenia inwestycyjne wymagają:

a) uzyskania warunków i wytycznych konserwatorskich,

b) uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków,

c) zezwolenia na prowadzenie wszelkich prac inwestycyjnych.

Obszary i obiekty znajdujące się w ewidencji dóbr kultury ( zgodnie z art. 13 ust. o ochronie dóbr kultury):

o Banachy: - kapliczka drewniana

o Ciotusza Stara - stanowiska archeologiczne (3)

o Hamernia Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 47 – Poz. 3395

- leśniczówka

o Huta Szumy - dom nr 20

o Kunki - stanowiska archeologiczne (3)

o Łosiniec - cmentarz grzebalny, czynny - cmentarz prawosławny, nieczynny - cmentarz wojskowy z II wojny światowej - stanowiska archeologiczne (8)

o Majdan Sopocki - zagroda nr 26 (dom + stodoła) - cmentarz grzebalny, czynny - stanowiska archeologiczne (4)

o Maziły - kuźnia drewniana - stanowiska archeologiczne (2)

o Nowa Ciotusza - kapliczka św. Stanisława, domkowa, drewniana - młyn wodny

o Nowiny - stanowiska archeologiczne (2)

o Oseredek - stanowiska archeologiczne (2) - szkoła drewniana,

o Paary - cmentarz wojenny z 1939r. - pozostałości huty szkła i fabryki gwoździ,

o Rebizanty Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 48 – Poz. 3395

- Magistrat przeniesiony z Tomaszowa Lubelskiego - stanowiska archeologiczne (5)

o Rybnica - leśniczówka drewniana z pocz. XX w. - leśniczówka drewniana - stanowiska archeologiczne (3)

o Rybnica - Niwka - leśniczówka drewniana

o Susiec - kamienna figura Chrystusa Frasobliwego - młyn wodny - cmentarz grzebalny, czynny - stanowiska archeologiczne (4)

o Świdy - murowana kapliczka - młyn drewniany

o Wólka Łosiniecka - stanowiska archeologiczne (10)

o Zawadki - stanowiska archeologiczne (2) Zapisy planu podkreślają, że przed ewentualną rozbiórką obiektu zabytkowego należy uzyskać zgodę Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w oparciu o inwentaryzację architektoniczną i dokumentację fotograficzną.

Plan wyznacza także przepisy panujące w obrębie stref ochrony archeologicznej:

o obowiązek uzgadniania z wojewódzkim konserwatorem zabytków wszelkich inwestycji w granicach stref konserwatorskich naruszających powierzchnię gruntu poniżej 30 cm oraz zmian w użytkowaniu gruntów,

o roboty ziemne w tych strefach, związane z uzgodnionymi inwestycjami muszą być prowadzone po uprzednim uzyskaniu zezwolenia, Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 49 – Poz. 3395

o w przypadku natrafienia podczas w/w nadzorów na ślady obiektów archeologicznych prace ziemne należy wstrzymać na czas niezbędny do przeprowadzenia archeologicznych prac wykopaliskowych,

o wojewódzki konserwator zabytków w uzasadnionych przypadkach zastrzega sobie prawo do nakazania wyprzedzających badań wykopaliskowych lub do odstąpienia od warunku nadzoru archeologicznego,

o ochronie podlegają cmentarze, z obowiązkiem utrzymania funkcji, z zachowaniem historycznych nagrobków, układu alejek i drzewostanu,

o ochroną należy objąć figury, kaplice oraz krzyże przydrożne z towarzyszącym drzewostanem,

o nowe obiekty budowlane, przez zastosowanie odpowiedniej skali, formy architektonicznej, materiałów winny nawiązywać do budownictwa regionalnego. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 50 – Poz. 3395

• Zmiana miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Gminy Susiec w obrębie geodezyjnym Huta Szumy (Uchwała Nr X/59/11 Rady Gminy Susiec z dnia 23 listopada 2011 r.)

Plan określa następujące zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej:

o działki objęte zmianą planu wchodzą w obręb stanowiska archeologicznego Susiec-Rebizanty nr 5, obszar AZP nr 95-87/5,

o przedmiotowy obszar podlega ochronie na podstawie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami /Dz.U.2003.162.1568/,

o nakazuje się prowadzenie nadzoru archeologicznego sprawowanego przez uprawnionego archeologa (w przypadku robót ziemnych) nad stanowiskami archeologicznymi,

o w czasie prowadzenia robót budowlanych, osoba kierująca nimi jest obowiązana w razie znalezienia przedmiotu, który posiada cechy zabytku, powiadomić władze konserwatorskie i gminne oraz wstrzymać prace do wydania odpowiednich zarządzeń.

• Strategia rozwoju gminy Susiec na lata 2008-2020

Na podstawie wielopłaszczyznowej analizy SWOT przedstawionej w dokumencie, sformułowano cel generalny rozwoju gminy Susiec:

„Osiąganie zrównoważonego rozwoju społeczno – gospodarczego poprzez rozwój kapitału ludzkiego oraz wykorzystanie walorów przyrodniczych, krajobrazowych oraz kulturowych gminy.”

Cel ten ma zostać zrealizowany poprzez działania skupione w obrębie czterech głównych priorytetów rozwojowych (celów strategicznych):

o Priorytet I: Aktywizacja i wszechstronny rozwój mieszkańców gminy;

o Priorytet II: Rozbudowa infrastruktury podnoszącej atrakcyjność i konkurencyjność gminy;

o Priorytet III: Ochrona walorów przyrodniczych i kulturowych gminy; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 51 – Poz. 3395

o Priorytet IV: Aktywizacja gospodarcza gminy poprzez wykorzystanie walorów turystycznych.

Działania związane z opieką nad zabytkami postulowane są w ramach priorytetu III, celu strategicznego 3.3.

o Cel operacyjny 3.3. Ochrona oraz promocja dziedzictwa kulturowego i dorobku kulturalnego gminy.

Zgodnie z opisem, realizacja rzeczonego celu przyczyni się do zachowania zabytków architektury i budownictwa, rozwoju bazy materialnej instytucji kulturotwórczych, utrzymania ciągłości tradycji i tożsamości mieszkańców poprzez identyfikację z miejscem zamieszkania, zmniejszenia dysproporcji w dostępności do usług kultury oraz aktywizację społeczności lokalnej w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego gminy i promocji oraz rozwoju dorobku kulturalnego.

Zaplanowane kierunki działań mają na celu wzmocnienie możliwości wykorzystania niewątpliwych walorów gminy w kontekście rozwoju gospodarczego, a w szczególności turystyki. Inna grupa działań dotyczyć będzie wzmocnienia oferty kulturalnej miejscowych placówek kultury oraz zachęcenie mieszkańców gminy do korzystania z niej, co będzie miało bezpośredni związek ze wspieraniem wszechstronnego rozwoju kulturalnego i kulturowego gminy, w tym z aktywizacją lokalnych centrów kultury oraz samych mieszkańców.

Kierunki działań:

 Upowszechnianie kultury oraz wzrost uczestnictwa społeczeństwa w szeroko pojętym życiu kulturalnym, w tym: rozwój infrastruktury służącej upowszechnianiu dóbr kultury, zakup wyposażenia, promocja czytelnictwa oraz poprawa jakości usług kulturalnych;

 Wsparcie rozwoju sektora usług kultury poprzez wzmacnianie instytucji kultury, tworzenie atrakcyjnej i kompleksowej oferty kulturalnej; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 52 – Poz. 3395

 Wspieranie twórczości ludowej, twórców oraz innych środowisk zaangażowanych w rozwój życia kulturalnego;

 Ochrona dziedzictwa kulturowego gminy poprzez rewaloryzację wartościowych obiektów, układów urbanistycznych i przestrzeni publicznych, tworzenie turystycznych szlaków kultury lokalnej i regionalnej, poprawę bazy lokalowej i funkcjonowania placówek kultury;

 Promocja dziedzictwa kulturowego gminy i dorobku kulturalnego poprzez wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych, organizację imprez kulturalnych, wykreowanie produktu lokalnego oraz publikacje.

1.7 Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Susiec

6.1.1 Zarys historii gminy Susiec

Historia obecnej gminy Susiec sięga końca XIV w., kiedy to Iwan Kustra z Krzeszowa otrzymał na własność obszar Puszczy Solskiej, większość której stanowi teren obecnej gminy. Ziemie te wróciły w posiadanie królewskie po wygaśnięciu rodu i pozostały w rękach starostów zamachskich, a następnie rodziny Pileckich, która w 1568 podarowała je Stanisławowi Zamoyskiemu za zasługi wojenne podczas wyprawy pod Radoszkowiczami. Te zaś przejął po nim Jan Zamoyski. W 1589 ustanowiono Ordynację Zamojską.

W XV wieku na prawie wołoskim lokowana została pierwsza wieś obecnej gminy Susiec - Łosiniec. Pierwsze wzmianki o rozwoju tych terenów (wówczas w większości stanowiących zwartą puszczę) pojawiają się w zapisach inwentarzowych z 1582 oraz 1591 roku, które zgodnie mówią o istnieniu na Potoku Łosinieckim młynów wodnych, foluszy i tartaków. Młyny wodne powstawały wzdłuż potoku aż do Rybnicy. Kolejne wzmianki pochodzą z roku 1643 roku, gdy Jan Zamoyski wyraził zgodę, aby niejaki Zieliński przeniósł ze wsi Szara Wola huty wypalające żelazo z rud darniowych "w lasy zamechskiego na uroczysko Susiec zwane". Równolegle w pobliżu miejsca, gdzie znajduje się wieś Susiec, zaczął rozwijać się nowy ośrodek Rybnica, który dał początek późniejszemu kluczowi rybnickiemu ordynacji Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 53 – Poz. 3395

zamojskiej, a później w wieku XVIII stał się jednym z głównych ośrodków ordynacji. W 1732 roku funkcjonowały tu: browar, kuźnia, budynki dworskie, młyn i huta szkła, która zlokalizowana była na terenie dzisiejszej miejscowości Susiec. W 1791 roku utworzono hutę szkła Par (dzisiejsza wieś Paary). Wiek XVIII to generalnie okres rozkwitu dla gminy a w szczególności Suśca, który staje się ośrodkiem przemysłu metalurgicznego i szklarskiego Ordynacji. Ruda darniowa i piaski szklarskie były surowcem dla produkcji żelaza i szkła aż do wyczerpania w roku 1830 (część wsi Susiec nazywa się Skwarki od gorąca – skwaru panującego w hucie). W międzyczasie, bo ok. roku 1800 w Suścu powstaje drewniany kościół, zbudowany prawdopodobnie z materiałów po rozebranej ok. 1796 roku cerkwi unickiej. 60 lat później powstaje kościół murowany. W okresie trwania Ordynacji Zamojskiej na terenie gminy, w 1876r. powstaje również wieś Łasochy, dzięki uruchomieniu w niej parowej fabryki gontów i posadzek z drzewa jodłowego.

W okresie rozbiorów Susiec znalazł się w Królestwie Polskim, blisko granicy z Galicją. Z uwagi na trudne warunki życia, ludność trudniła się głównie przemytem. Podczas kampanii wrześniowej 1939 roku okolice Suśca i Łosica stały się terenem zaciętych walk toczonych przez oddziały armii „Lublin” i „Kraków”. Walczyła tu m. in. 6 dywizja piechoty gen. B. Monda, której dwa pułki 12 i 16 zakopały swe sztandary koło leśniczówki. W końcu 1939 r. w Suścu i okolicy rozwinęła się siatka konspiracyjna organizacji KLON (Konsolidacja Obrońców Niepodległości), która następnie weszła w skład ZWZ. Hitlerowcy wpadli na ślad przywódców w 1941 r. Aresztowali ich i wywieźli do Oświęcimia gdzie zginęli. Potem KLON został jeszcze częściowo rozbity w 1942 r. Mogiły poległych żołnierzy znajdują się na cmentarzu wojennym w Łosińcu oraz cmentarzach parafialnych w tych dwóch miejscowościach. Przez całą okupację prowadziły walkę zbrojną z Niemcami oddziały AK, GL i BCh. Okolice Suśca i stacja kolejowa były miejscem ataków partyzantów na niemieckie transporty wojskowe na linii Lublin- Lwów. Spektakularną akcją było zniszczenie w nocy z 5/6 grudnia 1942 r. przez oddział AK pod dowództwem Konrada Bartoszewskiego ps. „Wir” mostu kolejowego na Potoku Łosinieckim. 6 stycznia 1943 r. oddział „Wira” ponownie zniszczył most oraz urządzenia stacji kolejowej w Suścu. W czerwcu i lipcu 1943 r. Grupa Operacyjna GL im. T. Kościuszki (dow. Grzegorz Korczyński ps. „Grzegorz”) trzykrotnie niszczyła niemieckie transporty. W grudniu 1943 r. oddziały BCh (zniszczyły tartak broniony przez Niemców. Połączone oddziały BCh w lutym 1944 r. dokonały Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 54 – Poz. 3395

dywersyjnej akcji w pobliżu stacji kolejowej. W nocy 14/15 lutego 1944 r. oddziały z I Ukraińskiej Dywizji Partyzanckiej, część batalionu mjr Piotra Kulbaki oraz oddział AK Włodzimierza Hascewicza ps. „Wara” zniszczyły most kolejowy na Potoku Łosinieckim, a następnej nocy całą stację. W 1944 r. akcje partyzanckie nasiliły się i były na tyle skuteczne że stacja kolejowa była wyłączona z ruchu nawet całe tygodnie. Nieocenioną rolę w czasie organizowania partyzanckich akcji dywersyjnych pełnili miejscowi kolejarze., którzy robili wywiad o cenniejszych transportach. Wieś wyzwoliły 22 lipca 1944 r. oddziały I Frontu Ukraińskiego marszałka Iwana Koniewa. W 1987 roku mieszkańcy Suśca ufundowali pomnik uczczenia wszystkich poległych w walkach podczas wojny. Rada Państwa 31 maja 1987 r. nadała miejscowości Susiec Order Krzyża Grunwaldu III klasy w uznaniu wybitnych zasług bojowych w walce z niemieckim okupantem.

6.1.2 Zabytki nieruchome gminy Susiec

Zgodnie z analizą przeprowadzoną na potrzeby studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, zasób zabytkowy gminy Susiec charakteryzuje interesująca architektura sakralna pod postacią kościołów (Łosiniec, Majdan Sopocki, Susiec) i kapliczek (Banachy, Nowa Ciotusza, Susiec, Świdy) oraz przemysłowa i użyteczności publicznej pod postacią młynów wodnych, gorzelni, magistratu czy dawnej strażnicy granicznej (Hamemia, Paary, Rebizanty, Rybnica). Ukształtowanie terenu i duży stopień zalesienia nie sprzyjały wykształceniu się charakterystycznych założeń rezydencjonalnych i ruralistycznych. Charakterystyczne przykłady zabudowy występowały bardzo sporadycznie na tym obszarze, na ogół w pojedynczych egzemplarzach. Pomimo ekspansji budownictwa murowanego, często bezstylowego, wypierającego drewnianą architekturę ludową, na terenie gminy zachowała się jeszcze stosunkowo spora ilość skromnej, niewielkiej gabarytowo, ludowej zabudowy drewnianej, charakteryzującej się zrębowymi narożnikami ścian, ale pokryte głównie eternitem i papą w miejsce strzech i gontów. Zabytkowe, drewniane budownictwo wiejskie nie reprezentuje jednego typu ustawienia, w takich samych proporcjach występuje ustawienie kalenicowe i szczytowe do ulicy. Zachowane obiekty są jednorodne budulcowo (drewno) nie stanowią natomiast jednorodnej grupy pod względem powstania, Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 55 – Poz. 3395

ponieważ rozpiętość czasu powstania kształtuje się od przełomu XIX i XX w. do końca lat 30 – tych XX w.

6.1.3 Zabytki archeologiczne

Zasób archeologiczny gminy Susiec jest bardzo słabo rozpoznany. Podobnie jak w przypadku zabytków nieruchomych, tak i w stosunku do archeologii kluczową rolę odgrywa duży stopień zalesienia, który nie sprzyjał rozwojowi osadnictwa. Udokumentowane stanowiska archeologiczne są rozmieszczone dość równomiernie. Najstarsze ślady osadnictwa ludzkiego pochodzą z neolitu – młodszej epoki kamienia z początków IV tys. p.n.e., kiedy na te tereny dotarł wpływ strefy naddunajskiej, w wyniku której dochodzi do wytworzenia się kultury lubelsko – wołyńskiej ceramiki malowanej – pojedyncze stanowisko archeologiczne w Łosińcu (znaleziona miniaturowa siekierka krzemienna). Kolejnym etapem rozwoju osadnictwa jest krańcowy okres neolitu – kultura ceramiki sznurowej, pojawiający się wraz z ludnością przybyłą ze wschodu w okresie 2600 – 2500r. p.n.e. – jedno stanowisko w Suścu. Epoka kamienia na terenie gminy to również nieokreślone kulturowo stanowiska w Rybnicy i Wólce Łosinieckiej. Wiele stanowisk pradziejowych odkrytych na obszarze obecnej gminy Susiec nie posiada, ze względu na zbyt mały materiał dowodowy, zaklasyfikowania kulturowego. Wraz z zanikiem osadnictwa epoki brązu od wczesnej epoki żelaza brak znalezionych jakichkolwiek śladów osadnictwa ludzkiego na tych terenach. Pojawia się ono dopiero we wczesnym średniowieczu.

Począwszy od wieku VII n.e. omawiane tereny zostały zasiedlone przez ludność słowiańską. Rozpoczął się okres stabilizacji osadniczej trwającej do XIII w., któremu sprzyjają dogodne warunki naturalne. Rozwój osadnictwa dokumentuje zespół kopców ziemnych tworzących cmentarzysko kurhanowe, położone na terenie leśnym w Łosińcu, wpisane do rejestru zabytków pod nr ZA/76. Liczy ono ok. 30 kopców, będących mogiłami pochodzącymi z okresu wczesnego średniowiecza.

Drugim, bardzo interesującym przykładem dziedzictwa kulturowego jest grodzisko w Suścu, również wpisane do rejestru zabytków pod nr A/285, zwane „Kościółkiem” lub „Zamczyskiem”, położone na wzniesieniu na dnie doliny rzeki Tanew. Zachowała się naturalna fosa i dobrze widoczne wały ziemne tworzące owalny majdan. Datowanie tego stanowiska określa się na wczesne średniowiecze i Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 56 – Poz. 3395

średniowiecze. Badania sondażowe potwierdziły istnienie tu w XII – XIII w. obronnego naturalnie grodu, który zbudowany został na terenie osady datowanej na VIII / IX w. Prawdopodobnie gród był schronieniem dla ludności w czasie najazdów wroga. Nie jest on znany ze źródeł pisanych, natomiast zamek czy też jego ruiny na wzgórzu, według relacji z XIX w., istniały tu jeszcze współcześnie z drewnianym kościółkiem za czasów Konfederacji Tyszowieckiej z 1656. Stwierdzono również zasiedlenie wzgórza w XVII i XVIII w., związane z istnieniem tu klasztoru Bazylianów oraz cmentarza przykościelnego. Na początku XVIII w. osiedlili się tu Bazylianie, zakonnicy obrządku greko – katolickiego, przybyli z Zamościa. Ze względu na zaniedbanie budynków, które popadły ruinę w 1796r. na polecenie biskupa zostały rozebrane, a zakonnicy przenieśli się do Monastyru pod Werechratą. W czasie powstania styczniowego oraz II wojny światowej ukrywali się tu powstańcy i partyzanci, upamiętnia to pomnik i krzyż. Stan zachowania stanowiska dobry, bez groźby zagrożenia, częściowo dzięki lokalizacji na terenie zalesionym i objętym ochroną przyrodniczą jako park krajobrazowy. Zlokalizowane na terenie gminy stanowiska archeologiczne obfitują również w znaleziska z okresu nowożytnego.

6.1.4 Dziedzictwo niematerialne

Kulturalnym centrum gminy jest Susiec. Funkcjonuje w niej Gminny Ośrodek Kultury z biblioteką publiczną, której księgozbiór liczy blisko 16 000 woluminów. Dwie jej filie posiadają dodatkowe 20 000 woluminów. Gminna Biblioteka Publiczna organizuje także wydarzenia mające na celu popularyzację sztuki ludowej, np. warsztaty nauki haftu krzyżykowego i gobelinowego, wykonywania serwet szydełkowych i na drutach, dziergania aniołków i kurczaków z włóczki, malowania pisanek, wyplatania koszyczków z wikliny papierowej oraz robienia kwiatów z krepiny. W Suścu działają artyści zajmujący się twórczością plastyczną oraz rękodziełem (m.in. Koło Rękodzieła utworzone przy GBP). Działają także tutaj zespoły:

o Zespół „Grabowiczanki”

o Zespół „Zagórzanki"

o Zespół "Jutrzenka " Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 57 – Poz. 3395

o Zespół Ludowy "Sopocka Nuta"

o Zespół Ludowy "Parzanki"

W remizie Ochotniczej Straży Pożarnej w Oseredku znajduje się Muzeum Pożarnictwa gromadzące historyczne eksponaty związane zarówno z zawodem strażaka jak i przeszłością samej OSP. Jednym z jego najcenniejszych eksponatów jest sikawka wodna z 1891 roku. Zasób muzeum jest szacowany na ok. 300 obiektów.

1.8 Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

6.1.5 Zabytki nieruchome w wojewódzkim rejestrze zabytków

Poniższa tabela zawiera zestawienie obiektów na terenie gminy, które zostały wpisane do rejestru zabytków.

Tabela 1 . Gmina Susiec – wojewódzki rejestr zabytków

L.p. Miejscowość Obiekt Datowanie Nr rej. Data wpisu

Zespół cerkwi greko-kat. (cerkiew, ob. kościół par. rzym-kat. p.w. św. Józefa i 1. Łosiniec 1797, 1 poł. XIX w. A-303 1984-10-24 Michała Archanioła; dzwonnica; cmentarz kościelny)

Zespół cerkwi greko-kat. (cerkiew, ob. kościół rzym- 2. Majdan Sopocki kat. p.w. św. Tomasza; 1835, 1950 A/274 1983-06-30 dzwonnica; 2 kaplice; cmentarz kościelny)

Strażnica graniczna, ob. 3. Paary budynek turystyczno- 1876 A/468 1989-03-24 usługowy

4. Rybnica Młyn wodny 1938 A/472 1989-10-25

Zespół kościoła par. p.w. św. Jana Nepomucena (kościół 5. Susiec 1862-1868 A/273 1983-06-30 parafialny; dzwonnica; cmentarz kościelny) Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 58 – Poz. 3395

6. Wólka Łosiniecka Młyn wodny „Świdy” 1934 A/516 2005-09-29

6.1.6 Pozostałe zabytki nieruchome w wojewódzkiej ewidencji zabytków

W ewidencji prowadzonej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków znajdują się następujące, wymienione w Tabeli 2 obiekty:

Tabela 2 . Gmina Susiec – wojewódzka ewidencja zabytków

L.p. Miejscowość Adres Obiekt Datowanie

1. Błódek-Nowiny Błódek-Nowiny Cmentarz żołnierzy AK 1944

2. Ciotusza Stara Ciotusza Stara Pozostałości założenia dworsko-ogrodowego b.d.

3. Hamernia Hamernia Leśniczówka 1910

4. Hamernia Hamernia Budynek gospodarczy b.d.

5. Łosiniec Łosiniec Cmentarz parafialny b.d.

6. Łosiniec Łosiniec Cmentarz prawosławny b.d.

7. Łosiniec Łosiniec Cmentarz z II WŚ b.d.

8. Łosiniec Łosiniec Cmentarz przykościelny b.d.

9. Łosiniec Łosiniec Krzyż przydrożny 1 1906

10. Łosiniec Łosiniec Krzyż przydrożny 2 b.d.

11. Łosiniec Łosiniec Krzyż przydrożny 3 b.d.

12. Majdan Sopocki Majdan Sopocki Cmentarz parafialny b.d.

13. Majdan Sopocki Majdan Sopocki Krzyż b.d. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 59 – Poz. 3395

14. Paary Paary Cmentarz z II WŚ b.d.

15. Susiec Susiec Cmentarz parafialny b.d.

16. Susiec Susiec Krzyż b.d.

17. Susiec Susiec Młyn Wodny około połowy XIX wieku Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 60 – Poz. 3395

1.9 Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków

6.1.7 Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Susiec

Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 18 marca 2010 r., która weszła w życie 5 czerwca 2010 r., wzmocniła rolę gminnej ewidencji zabytków, czyniąc z niej źródło prawa miejscowego. Do art. 19 dodano ust. 1a wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach o ustaleniu inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Są to zabytki wpisane do rejestru wraz z ich otoczeniem oraz zabytki nieruchome, znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków.

Po wejściu w życie nowelizacji gmina Susiec przystąpiła do prac związanych z powołaniem do życia Gminnej Ewidencji Zabytków. Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) oraz rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 113, poz. 661), jest prowadzona w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 61 – Poz. 3395

Rysunek 1. Wzór karty Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Susiec

Karta ewidencyjna zabytku zawiera w szczególności dane umożliwiające określenie zabytku oraz miejsce jego położenia lub przechowywania. Gminna ewidencja zabytków stanowi część wojewódzkiej ewidencji zabytków, która z kolei jest częścią krajowej ewidencji zabytków prowadzonej przez Generalnego Konserwatora Zabytków. Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Susiec została przygotowana według specyfikacji przygotowanej przez Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Podczas prac nad Gminną Ewidencją Zabytków dokonano weryfikacji zasobu znajdującego się w wykazie Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków pod kątem stanu faktycznego.

6.1.8 Zabytki nieruchome

Po uporządkowaniu i skatalogowaniu gminnego zasobu zabytków nieruchomych, w Gminnej Ewidencji Zabytków umieszczono obiekty, które prezentuje tabela 3 . Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 62 – Poz. 3395

Tabela 3 . Gmina Susiec – gminna ewidencja zabytków – zabytki nieruchome

L.p. Miejscowość Działka Obiekt Datowanie Forma ochrony

1. Błódek-Nowiny Cmentarz żołnierzy AK 1944 1442 MPZP Gminy Susiec 2. Hamernia 626/2 Leśniczówka 1910 Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

3. Hamernia 626/2 Budynek gospodarczy ok. 1910

MPZP Gminy Susiec 4. Łosiniec 445 Cmentarz parafialny 1 poł. XX w. Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

MPZP Gminy Susiec 5. Łosiniec 448 Cmentarz prawosławny 1 poł. XIX w. Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

MPZP Gminy Susiec 6. Łosiniec 401 Cmentarz z II Wojny Światowej 1939 Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

Rejestr: A/303, Data: 1984-10-24 Cerkiew greko-kat., ob. kościół 7. Łosiniec 499 1797 parafialny rzym.-kat. p.w. św. Józefa MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

Rejestr: A/303, Data: 1984-10-24 8. Łosiniec 499 Dzwonnica 1900 MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

Rejestr: A/303, Data: 1984-10-24 9. Łosiniec 499 Cmentarz przykościelny XVIII/XIX w. MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

10. Łosiniec 1241 Krzyż przydrożny 1 1906

11. Łosiniec 599/4 Krzyż przydrożny 2 l. 20 XX w.

12. Łosiniec 551 Krzyż przydrożny 3 pocz. XX w.

Rejestr: A/274, Data: 1983-06-30 13. Majdan Sopocki 1442/2;13 Cmentarz parafialny k. XIX w. MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30 Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 63 – Poz. 3395

L.p. Miejscowość Działka Obiekt Datowanie Forma ochrony

Rejestr: A/274, Data: 1983-06-30 Cerkiew greko.-kat., ob. kościół 14. Majdan Sopocki 1465 parafialny rzym.-kat. p.w. św. Tomasza 1835 MPZP Gminy Susiec Apostoła Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

Rejestr: A/274, Data: 1983-06-30 15. Majdan Sopocki 1465 Dzwonnica 1950 MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

16. Majdan Sopocki 1465 Krzyż 1950

Rejestr: A/274, Data: 1983-06-30 17. Majdan Sopocki 1465 Kaplica 1 1950 MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

Rejestr: A/274, Data: 1983-06-30 18. Majdan Sopocki 1465 Kaplica 2 1950 MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

MPZP Gminy Susiec 19. Paary 642 Cmentarz z II Wojny Światowej 1939 Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

Rejestr: A/468, Data: 1989-03-24 20. Paary 1276/1 Strażnica graniczna ok. 1876 MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

Rejestr: A/472, Data: 1989-10-25 21. Rybnica 220 Młyn wodny 1938 MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

Rejestr: A/273, Data: 1983-06-30 22. Susiec 360 Cmentarz parafialny 1910 MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

Rejestr: A/273, Data: 1983-06-30 Kościół parafialny p.w. Jana 23. Susiec 359 1862-68 Nepomucena MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30 Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 64 – Poz. 3395

L.p. Miejscowość Działka Obiekt Datowanie Forma ochrony

Rejestr: A/273, Data: 1983-06-30 24. Susiec 359 Dzwonnica 3 ćw. XIX w. MPZP Gminy Susiec Uchwała: VII/44/2003 Data: 2003-10-30

25. Susiec 359 Krzyż 1911

MPZP Gminy Susiec ok. poł. XIX 26. Susiec 605/2 Młyn wodny Uchwała: VII/44/2003 w. Data: 2003-10-30

Wólka Rejestr: A/273, 27. 758/1 Młyn wodny "Świdy" 1934 Łosiniecka Data: 2005-09-29

6.1.9 Zabytki archeologiczne

Po uporządkowaniu i skatalogowaniu gminnego zasobu stanowisk archeologicznych, w Gminnej Ewidencji Zabytków umieszczono obiekty, które prezentuje tabela 4 .

Tabela 4 . Gmina Susiec – gminna ewidencja zabytków – stanowiska archeologiczne

L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie Forma ochrony

Późne średniowiecze,

1. 93-87/1 Ciotusza Stara Osada?, osada nowożytność 2. 94-87/1 Ciotusza Stara Ślad osadnictwa Pradzieje (nieokreślone) 3. 94-87/2 Ciotusza Stara Osada Nowożytność 4. 94-87/3 Majdan Sopocki Osada ? Nowożytność 5. 94-87/4 Majdan Sopocki Ślad osadnictwa Epoka brązu 6. 94-87/5 Majdan Sopocki Osada? Nowożytność Osada?, ślad Nowożytność, pradzieje

7. 94-87/6 Majdan Sopocki osadnictwa (nieokreślone) 8. 94-87/7 Nowiny Ślad osadnictwa Pradzieje (nieokreślone) Ślad osadnictwa, Epoka brązu,

9. 94-87/8 Nowiny osada nowożytność Ślad osadnictwa, Pradzieje (nieokreślone),

10. 94-88/2 Zawadki osada? Nowożytność Ślad osadnictwa, Pradzieje (nieokreślone),

11. 94-88/3 Zawadki ślad osadnictwa Nowożytność Ślad osadnictwa, Pradzieje (nieokreślone),

12. 94-88/4 Kunki ślad osadnictwa nowożytność 13. 94-88/5 Kunki Osada? Nowożytność Ślad osadnictwa, Pradzieje (nieokreślone),

14. 94-88/6 Kunki ślad osadnictwa Nowożytność 15. 94-88/7 Kunki Ślad osadnictwa Nowożytność 16. 94-88/9 Wólka Łosiniecka Ślad osadnictwa Pradzieje (nieokreślone) Cmentarzysko

17. 95-86/2 Nowiny kurhanowe Wczesne średniowiecze 18. 95-86/3 Nowiny Kurhan II okres epoki brązu Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 65 – Poz. 3395

L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie Forma ochrony

Grodzisko, Rejestr: Aa/285/19, C/81, cmentarzysko, XII-XIII w., Nowożytność, Data: 1988-02-16 19. 95-87/1 Susiec osada VIII – IX w. 20. 95-87/2 Susiec Ślad osadnictwa Neolit 21. 95-87/3 Susiec Ślad osadnictwa Pradzieje (nieokreślone) 22. 95-87/4 Susiec Ślad osadnictwa Pradzieje (nieokreślone) Epoka brązu, Osada?, Osada?, nowożytność, pradzieje 23. 95-87/5 Susiec Rebizanty Osada? (nieokreślone) 24. 95-87/6 Oseredek Ślad osadnictwa Pradzieje (nieokreślone) 25. 95-87/7 Oseredek Ślad osadnictwa Pradzieje (nieokreślone) Ślad osadnictwa,

26. 95-87/8 Susiec Rebizanty osada? Neolit, nowożytność 27. 95-87/9 Susiec Rebizanty Ślad osadnictwa Pradzieje (nieokreślone) Osada?, ślad Pradzieje (nieokreślone),

28. 95-87/10 Susiec Rebizanty osadnictwa nowożytność 29. 95-87/11 Susiec Osada II okres epoki brązu 30. 95-88/1 Wólka Łosiniecka Grodzisko Wczesne średniowiecze Cmentarzysko

31. 95-88/2 Wólka Łosiniecka kurhanowe Wczesne średniowiecze 32. 95-88/3 Susiec Rybnica Skarb XVII w. Osada, ślad Okres nowożytny,

33. 95-88/4 Susiec Rybnica osadnictwa pradzieje (nieokreślone) Ślad osadnictwa, Epoka kamienia,

34. 95-88/5 Susiec Rybnica osada nowożytność Ślad osadnictwa, Wczesny okres epoki osada, ślad brązu, nowożytność, 35. 95-88/6 Susiec Rebizanty osadnictwa pradzieje (nieokreślone) 36. 95-88/7 Wólka Łosiniecka Osada Nowożytność 37. 95-88/8 Wólka Łosiniecka Osada Nowożytność 38. 95-88/9 Wólka Łosiniecka Osada ? Nowożytność 39. 95-88/10 Wólka Łosiniecka Osada ? Nowożytność 40. 95-88/11 Wólka Łosiniecka Osada ? Nowożytność Osada, ślad Nowożytność, pradzieje

41. 95-88/12 Wólka Łosiniecka osadnictwa (nieokreślone) Ślad osadnictwa, Epoka kamienia,

42. 95-88/13 Wólka Łosiniecka osada ? nowożytność 43. 95-88/14 Łosiniec Osada ? Nowożytność Wczesny okres epoki Ślad osadnictwa, brązu, wczesne

ślad osadnictwa, średniowiecze, 44. 95-88/15 Łosiniec osada ? nowożytność 45. 95-88/16 Łosiniec Ślad osadnictwa Nowożytność Ślad osadnictwa, Nowożytność, pradzieje

46. 95-88/17 Łosiniec ślad osadnictwa (nieokreślone) Osada, ślad Nowożytność, pradzieje

47. 95-88/18 Łosiniec osadnictwa (nieokreślone) 48. 95-88/19 Łosiniec Osada ? Nowożytność Cmentarzysko

49. 95-88/20 Łosiniec kurhanowe VII – IX w. Rejestr: ZAa/76, C/144, 50. 95-89/1 Łosiniec Kopiec Pradzieje (nieokreślone) Data: 1995-08-22 Kultura wołyńsko- Osada?, ślad lubejskiej ceramiki 51. 95-89/3 Łosiniec osadnictwa malowanej, nowożytność 52. 95-89/5 Maziły Osada? Nowożytność 53. 95-89/6 Maziły Osada? Nowożytność 54. 95-89/7 Rabinówka Osada Wczesne średniowiecze 55. 95-89/10 Łosiniec Kurhan Epoka brązu Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 66 – Poz. 3395

L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie Forma ochrony

Cmentarzysko

56. 95-89/11 Łosiniec kurhanowe Koniec epoki neolitu Cmentarzysko kurhanowe,

cmentarzysko Epoka brązu, wczesne 57. 95-89/12 Łosiniec kurhanowe średniowiecze 58. 96-88/1 Karkosze Osada Wczesne średniowiecze 59. 96-88/5 Huta Szumy Huta szkła XVII? - XVIII w. Okres wpływów

60. 96-88/6 Karkosze Ślad osadnictwa rzymskich Okres wpływów

61. 96-88/7 Karkosze Osada rzymskich 62. 96-88/8 Huta Szumy Ślad osadnictwa Neolit 63. 96-88/12 Huta Szumy Osada II okres epoki brązu 64. 96-88/13 Paary Osada XVII? - XVIII w. 65. 96-88/14 Paary Osada? XVII? - XVIII w. Eneolit / wczesny okres

66. 96-88/15 Paary Ślad osadnictwa epoki brązu Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 67 – Poz. 3395

7 OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ (SWOT)

Analizując stan krajobrazu kulturowego gminy Susiec rozpoznano następujące czynniki determinujące jego dalszy rozwój:

Silne strony

o bogate dziedzictwo historyczne i kulturowe, atrakcyjność zasobów przyrodniczych, kulturowych i zabytkowych (wielokulturowość terenów gminy);

o kultywowanie tradycji kultury ludowej;

o zasób zabytkowy zawierający interesujące przykłady architektury sakralnej oraz przemysłowej;

o działanie Gminnego Ośrodka Kultury, Gminnej Biblioteki Publicznej oraz Muzeum Pożarnictwa;

o walory krajoznawcze gminy – tereny o czystym środowisku dające szansę na rozwój agroturystyki;

o aktualizowane miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego;

Słabe strony

o pogarszający się stan techniczny dużej części obiektów zabytkowych;

o słaba baza turystyczna, w tym niewystarczająca ilość obiektów noclegowych i gastronomicznych;

o brak zaplecza infrastrukturalnego i środków dla rewitalizacji i ochrony obiektów dziedzictwa kulturowego;

o brak lokalnych stowarzyszeń o charakterze historycznym;

o niewystarczająca promocja gminy pod względem turystki oraz walorów kulturowych i środowiskowych; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 68 – Poz. 3395

Szanse

o Rozwój turystyki, agroturystyki i rekreacji w oparciu o istniejące walory naturalne, obiekty zabytkowe i kulturowe;

o Pozyskanie środków pomocowych na remonty, renowację i rewaloryzację obiektów dziedzictwa kulturowego;

o Wsparcie Gminnego Ośrodka Kultury, Gminnej Biblioteki Publicznej oraz Muzeum Pożarnictwa w krzewieniu kultury regionalnej oraz prowadzeniu działalności promocyjnej i wystawienniczej - rozwój rozrywki tematycznej i imprez opartych na możliwościach regionu – przyroda, kultura, rzemiosło, folklor.

Zagrożenia

o niewystarczające środki na rozwój infrastruktury turystycznej;

o postępująca degradacja zasobów kulturowych gminy;

o modernizacja historycznej zabudowy drewnianej skutkująca utratą walorów zabytkowych;

o trudny dostęp do źródeł finansowania opieki nad zabytkami; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 69 – Poz. 3395

8 ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE

1.10Priorytety

W toku analizy określono trzy priorytety realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Susiec. Są to:

o Priorytet I

Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju społeczno- gospodarczego miasta.

o Priorytet II

Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości lokalnej.

o Priorytet III

Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 70 – Poz. 3395

1.11Kierunki działań i zadania

W ramach wymienionych priorytetów wytyczono kierunki działań i na tej podstawie wyodrębniono poszczególne zadania.

Priorytet I: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, jako element rozwoju społeczno-gospodarczego gminy

Źródła Kierunki działań Zadania Wykonawca finansowania

Zahamowanie procesu • Prowadzenie prac remontowo- Gmina Susiec, Budżet Gminy, degradacji zabytków konserwatorskich przy obiektach Jednostki Gminne. Dotacje unijne, i doprowadzenie do zabytkowych stanowiących własność Dotacje Urzędu poprawy stanu ich gminy (w ramach opracowanego planu Marszałkowskiego zachowania remontów) Województwa • Podejmowanie starań o uzyskanie Lubelskiego, Dotacje środków zewnętrznych na rewaloryzację Wojewódzkiego zabytków. Konserwatora Zabytków, Dotacje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Priorytet II: Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości lokalnej

Źródła Kierunki działań Zadania Wykonawca finansowania

Zintegrowana ochrona • Konsekwentne egzekwowanie zapisów Gmina Susiec, Budżet Gminy dziedzictwa kulturowego dotyczących działalności inwestycyjnej na Jednostki Gminne. obszarach objętych ochroną określonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego Rozszerzenie zasobu • Ekspozycja turystyczna zabytków Gmina Susiec, Budżet Gminy, i ochrony dziedzictwa położonych na terenie gminy Jednostki Gminne. Dotacje unijne, kulturowego gminy Dotacje Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego, Dotacje Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dotacje Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 71 – Poz. 3395

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Priorytet III: Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego

Źródła Kierunki działań Zadania Wykonawca finansowania

Specjalistyczne rozpoznanie • Prowadzenie monitoringu i weryfikacji Gmina Susiec, Budżet Gminy badawcze poszczególnych obiektów uwzględnionych w gminnej Jednostki obiektów, zespołów oraz ewidencji zabytków (z zastosowaniem Gminne. obszarów zabytkowych komputerowej bazy danych) związane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym

Szeroki dostęp do informacji • Udostępnienie informacji o zabytkach Gmina Susiec, Budżet Gminy, o dziedzictwie kulturowym gminy w Internecie Jednostki Dotacje unijne, gminy • Utworzenie gminnego systemu informacji Gminne. Dotacje Urzędu i promocji (bazy danych) środowiska kulturowego opartego o stronę Marszałkowskieg internetową. o Województwa Lubelskiego, Dotacje Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dotacje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Edukacja i popularyzacja • Organizowanie imprez plenerowych Gmina Susiec, Budżet Gminy, wiedzy o regionalnym promujących zabytki położone na terenie Jednostki Dotacje unijne, dziedzictwie kulturowym gminy Gminne. Dotacje Urzędu • Rozwijanie działalności wystawienniczej powiązanej z zabytkami gminy Susiec i Marszałkowskieg ich historią o Województwa • Organizowanie i wspieranie realizacji Lubelskiego, konkursów, wystaw i innych działań Dotacje edukacyjnych • Wydawanie i wspieranie publikacji (w tym Lubelskiego Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 72 – Poz. 3395

opracowań historycznych, folderów Wojewódzkiego promocyjnych, przewodników) Konserwatora poświęconych problematyce dziedzictwa Zabytków, kulturowego gminy • Wprowadzenie i upowszechnienie Dotacje Ministra tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego Kultury i do systemu edukacji przedszkolnej i Dziedzictwa szkolnej poprzez organizację zajęć na Narodowego. temat zabytków, ich roli oraz wartości z punktu widzenia historii i współczesności celem kształtowania regionalnej tożsamości kulturowej, np.: o Czym są zabytki? o Skąd się biorą i jaką rolę pełniły? o Jakie zabytki posiadamy? o Jak dbać o zabytki? o Jaką rolę pełnią obecnie?

9 INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY SUSIEC

Zadania określone w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami Gminy Susiec będą wykonywane przy pomocy następujących instrumentów:

o instrumentów prawnych – wynikających z przepisów ustawowych, obejmujących między innymi uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, stref ochrony konserwatorskiej, wykonywanie decyzji administracyjnych wojewódzkiego konserwatora zabytków;

o instrumentów finansowych obejmujących między innymi finansowanie prac konserwatorskich, remontowych i archeologicznych, udzielanie dotacji na finansowanie prac konserwatorskich i restauratorskich, korzystanie z programów uwzględniających finansowanie z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje, dofinansowania dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych; Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 73 – Poz. 3395

o instrumentów koordynacji obejmujących między innymi realizacje zapisów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w dokumentach strategicznych Województwa Lubelskiego;

o instrumentów społecznych obejmujących między innymi działania edukacyjne promocyjne, współdziałanie z organizacjami społecznymi;

o instrumentów kontrolnych obejmujących między innymi aktualizację gminnej ewidencji zabytków, monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego.

10 ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Susiec, po zaopiniowaniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zostanie przedstawiony Radzie Gminy, w celu przyjęcia go uchwałą. Program został opracowany na okres czterech lat i stanowi dokument uzupełniający w stosunku do innych dokumentów planistycznych i aktów prawa miejscowego. Co dwa lata Wójt będzie sporządzał sprawozdania z realizacji zadań Programu i przedstawiał je Radzie Gminy.

Głównym odbiorcą programu jest społeczność lokalna, która bezpośrednio powinna odczuć efekty jego wdrażania. Dotyczy to nie tylko właścicieli i użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale również wszystkich mieszkańców. Program powinien służyć podejmowaniu planowych działań dotyczących: inicjowania, wspierania, koordynowania badań i prac z dziedziny ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 74 – Poz. 3395

11 ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Obowiązującym wyznacznikiem sposobu finansowania opieki nad zabytkami są zasady zawarte w rozdziale 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Nakładają one obowiązek finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku na osobę fizyczną, lub inną jednostkę organizacyjną w tym także na jednostki z sektora finansów publicznych, posiadające tytuł prawny do zabytku.

Zadania związane z opieką nad zabytkami mogą być finansowane m.in. z następujących źródeł:

o Z budżetu Gminy Susiec - finansowanie dotyczy obiektów będących własnością Gminy, lub pozostających w trwałym zarządzie jej jednostek lub zakładów budżetowych, jak również w ramach przyznanej dotacji na prace zgodnie z art. 81 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.

o Z budżetu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w ramach przyznanej dotacji na prace zgodne z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.

o Z budżetu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prace, zgodnie z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego – 75 – Poz. 3395

o Z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach dotacji przyznanej zgodnie z art.77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. w oparciu o ogłaszane corocznie przez Ministerstwo aktualne programy.

o Z dotacji unijnych w ramach:

 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007- 2013;  Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko;