Duurzaam Versterken En Ontwikkelen

DUURZAAM VERSTERKEN EN ONTWIKKELEN

Strategische visie Gulpen-Wittem 2009-2020

Door de gemeenteraad van Gulpen-Wittem vastgesteld in de raadsvergadering van 18 februari 2009

VOORWOORD

Op basis van een uitvoerige voorbereiding en een dialoog met inwoners en stakeholders heeft de gemeente Gulpen-Wittem haar strategische visie voor de periode 2009-2020 opgesteld. Het adagium van het doorlopen visieproces luidde: ‘Wie vooruitkijkt heeft de toekomst’. Alleen als je ver genoeg vooruitkijkt, kun je strategische keuzes maken met een duurzaam en integraal karakter. En dit laatste is voor onze gemeente van groot belang. Onze gemeente wordt namelijk met demografische, maatschappelijke, economische en ecologische ontwikkelingen geconfronteerd, die, als we er niet tijdig op anticiperen, een bedreiging vormen voor de twee kernkwaliteiten van onze gemeente, namelijk de leefbaarheid in de kernen en ons bijzondere natuur- en cultuurlandschap.

Onze gemeente beschikt over genoeg toppen om ver vooruit te kijken. Zowel letterlijk als figuurlijk. Belangrijk is echter dat wij met zijn allen dezelfde kant uitkijken om vanuit onze sterktes de bedreigingen af te weren en de kansen die we krijgen ten volle te benutten. Onze inwoners, het maatschappelijk middenveld, enkele prominenten, onze ambtenaren en niet in de laatste plaats onze raadsleden hebben in 2008-2009 het vizier van de gemeente scherp gesteld 1. Duidelijk is geworden dat wij op een daadkrachtige wijze ten aanzien van de kernen en het buitengebied heldere en consistente keuzes moeten maken en daar naar moeten handelen. Ook is ons duidelijk geworden dat wij als zelfstandige gemeente daadkrachtig de regie moeten nemen in de samenwerking met onze partners binnen en buiten onze gemeentegrenzen en daarbij onze (gezamenlijke) ambities moeten tonen.

Het is nu aan ons, de gemeente Gulpen-Wittem, om als regisseur, samen met onze publieke en private partners, de voorliggende strategische visie handen en voeten te geven. Op basis van de strategische opgaven die wij gezamenlijk hebben afgesproken, zullen we onze tactische en operationele opgaven moeten gaan formuleren en vooral uitvoeren en blijven toetsen aan onze strategische visie. Overigens heeft het proces dat we doorlopen hebben, ook duidelijk gemaakt dat wij als gemeente weliswaar het initiatief moeten nemen, maar dat wij de meeste ontwikkelingen niet zonder de hulp van derde partijen kunnen sturen. De gemeente zal dan ook, in een aantal gevallen samen met haar buurgemeenten, vooral het kader moeten scheppen en zich daarbij primair moeten richten op het faciliteren van gewenste en het voorkomen van ongewenste ontwikkelingen.

Tot slot danken wij iedereen, die een bijdrage heeft geleverd aan het tot stand komen van de voorliggende strategische visie. Een speciaal woord van dank aan drs. Jos Hensgens van bureau E,til en drs. Y. Pilet van bureau Adept BV, die op een bijzondere en creatieve wijze hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit rapport.

Burgemeester en Wethouders Gemeente Gulpen-Wittem Gulpen-Wittem 2 februari 2009

1 In de bijlagen is nader ingegaan op het proces dat wij gezamenlijk hebben doorlopen.

2 INHOUDSOPGAVE .

VOORWOORD 2

1 DE STRATEGISCHE VISIE OP HOOFDLIJNEN 4

2 DUURZAME VERSTERKING VAN DE LEEFBAARHEID IN ONZE KERNEN 9 2.1 Inleiding 9 2.2 Wonen doen we thuis in onze eigen kernen. 9 2.3 Zorg is een gezamenlijke taak in onze kernen. 10 2.4 Versterken van zelfredzaamheid en de inzet van de civil society 10 2.5 Maatschappelijke diensten die ontbreken in onze kernen, worden gehaald of gebracht. 11 2.6 Verenigingen vormen het cement van onze kernen. 12 2.7 Verbreding van de economie brengt levendigheid in onze kernen. 12 2.8 Multifunctionele accommodaties vormen de ontmoetingsplaatsen in onze kernen. 13 2.9 Gezamenlijk beheren we onze kernen. 13 2.10 Onze kernen wordt beter bereikbaar. 14 2.11 Bij alles wat we doen in onze kernen, is duurzaamheid van groot belang 14

3 DUURZAME VERSTERKING VAN DE KWALITEIT VAN ONS BUITENGEBIED 15 3.1 Inleiding 15 3.2 Natuur en (cultuur)landschap vormen ons erfgoed. 15 3.3 De agrarische sector beheert en ontwikkelt ons buitengebied. 16 3.4 De toeristisch-recreatieve sector vormt de schakel tussen buitengebied en kernen. 17 3.5 Ons buitengebied wordt beter bereikbaar. 18

4 DE GEMEENTE ALS DAADKRACHTIGE REGISEUR EN PARTNER 19 4.1 Inleiding 19 4.2 Onze gemeente voert een consistent beleid. 19 4.3 Onze gemeente is daadkrachtig. 19 4.4 Onze gemeente werkt bedrijfsmatig en is klantvriendelijk. 20 4.5 In onze gemeente staat burgerparticipatie centraal 20 4.6 Bij alles wat we doen als gemeente staat duurzaamheid centraal. 21 4.7 Onze zelfstandige gemeente werkt regionaal samen. 21

5 RESUME: DUURZAAM SAMEN LEVEN EN BELEVEN 22

BIJLAGEN 26 Bijlage 1 Verantwoording visietraject 27 Bijlage 2 Scenario’s 29 Bijlage 3 Resultaten digitale enquête 40 Bijlage 4 Stemresultaten werkateliers 44 Bijlage 5 Strategische wandelingen 48

1 DE STRATEGISCHE VISIE OP HOOFDLIJNEN

Uit de dialoog tussen de gemeente Gulpen-Wittem en haar burgers en het maatschappelijk middenveld, hebben wij de volgende hoofdlijnen gedestilleerd: • het onderscheidend vermogen ( unique selling point ); • de centrale missie ( mission statement ); • de te volgen koers (o ntwikkelingsscenario ); • de primaire strategische keuzes.

Unique selling point Gulpen-Wittem beschikt over een unieke kwalitatief hoogwaardige combinatie van natuurlandschappelijk, cultuurhistorisch en sociaal-maatschappelijk basiskapitaal en ligt centraal in het grensoverschrijdende stroomgebied van de Geul, dat is ingeklemd tussen het stedelijk netwerk Aachen, Maastricht, Liège, Heerlen en Sittard-Geleen. Dit maakt de gemeente Gulpen-Wittem een unieke gemeente om in te leven en te ondernemen.

Sittard -Geleen Hasselt

Natuurlandschappelijk

Heerlen

Basiskapitaal

Sociaal -maatschappelijk Cultuurhistori sch Maastricht

Aachen

Liège

Gulpen -Wittem

Geuldal / Vallée de Gueule / Voerstreek

Nationaal S tedelijk Netwerk / Euregionaal Stedelijk Netwerk (MHAL)

4 Mission statement De gemeente Gulpen-Wittem benut haar centrale ligging in het groene grensoverschrijdende hart van het euregionale stedelijk netwerk om de kwalitatief hoogwaardige combinatie van natuur- en cultuurlandschappelijk, sociaal- maatschappelijk en cultuurhistorisch basiskapitaal in haar unieke samenhang verder door te ontwikkelen ten behoeve van haar inwoners, ondernemers en bezoekers. De gemeente maakt consistente keuzes, uitgaande van het ‘ja, mits’- en duurzaamheidprincipe, en werkt als daadkrachtige en stimulerende regisseur op kern-, gemeentelijk en regionaal niveau nauw samen met haar publieke en private partners.

Ontwikkelingsscenario en centrale doelstellingen Het ontwikkelingsscenario van de gemeente Gulpen-Wittem, dat uit drie peilers bestaat, heeft een duurzaam karakter. Hoewel de voorliggende strategische visie een doorlooptijd kent van 12 jaar, ligt de werkelijke horizon veel verder. Het scenario geeft de koers aan die in 2009 wordt (of deels al is) ingezet richting 2020 en later, maar bevat geen zogenaamde piketpalen. Vrijwel alle strategische keuzes hebben een continu karakter en kunnen dus niet tussentijds worden afgesloten. Om de koers te kunnen bewaken is het uiteraard belangrijk dat bij het vertalen van de strategische doelstellingen in tactische en operationele doelstellingen alsnog piketpalen worden geslagen.

Peilers Centrale doelstellingen

1. Kernen: het realiseren van een zelfredzame samenleving op kernniveau 2. Buitengebied: duurzame versterking en ontwikkeling van de kwaliteit van ons buitengebied 3. Gemeentelijke organisatie: het opereren als daadkrachtige regisseur en partner

Kernen Om de leefbaarheid in de kernen duurzaam op peil te houden en te versterken, kiest de gemeente Gulpen-Wittem ervoor om in haar spreidingsbeleid betreffende de thema’s wonen, zorg, verenigingen, economie, onderwijs en voorzieningen uit te gaan van een drietrapsbenadering en de uitgangspunten van de dynamische erfgoedstrategie (zie volgende pagina voor een nadere uitleg van dit begrip). Vanuit het algemene belang van de gemeente Gulpen-Wittem worden, door middel van een proactieve, integrale benadering van deze beleidsthema’s, locatiekeuzes gemaakt. Alleen voor beleidsonderdelen waarvoor geldt dat een verantwoorde decentrale invulling organisatorisch, ruimtelijk en/of financieel (op termijn) niet mogelijk is, wordt gekozen voor een spreiding over enkele kernen. En alleen voor beleidsonderdelen waarvoor zelfs deze schaalgrootte organisatorisch, ruimtelijk en/of financieel (op termijn) ontoereikend is, wordt gekozen voor centralisatie in de hoofdkern Gulpen. Het voorgaande betekent dat te allen tijde naar het geheel gekeken wordt en nooit alleen naar één van de tien kernen. Om voorgaande te kunnen realiseren, gaat de gemeente bij de uitvoering van dit beleid in de kernen de verantwoordelijkheid delen met de lokale gemeenschap, maar houdt zij de regie over het geheel.

Buitengebied Om de kwaliteit van het buitengebied op peil te houden en te versterken, kiest de gemeente Gulpen-Wittem voor de dynamische erfgoedstrategie, waarbij voor wat betreft economische en ruimtelijke ontwikkelingen in het buitengebied, een ‘ja, mits’-principe wordt gehanteerd. Dit betekent, dat wordt ingezet op het behoud, versterken en ontwikkelen van karakteristieke natuur- en cultuurlandschappelijke en cultuurhistorische waarden in het buitengebied, waarbij een nadrukkelijke rol is weggelegd voor de terreinbeheerders en de twee belangrijke economische dragers in onze gemeente: de toeristisch recreatieve sector en de agrarische sector. Dat gebeurt zonder de gemeente ‘op slot’ te zetten. Nieuwe ontwikkelingen worden positief ontvangen, met dien verstande dat ze, getoetst aan de visie, wel zorgvuldig ingepast moeten kunnen worden.

Gemeentelijke organisatie Om haar opgaven optimaal te kunnen vervullen, neemt de gemeente op kern-, gemeente- en regionaal niveau een regiseursrol in en gaat een niet-vrijblijvende samenwerking aan met haar publieke en private partners, waarbij alle partners hun verantwoordelijkheid nemen. Daar waar nodig zal de gemeente binnen deze samenwerkingsverbanden op een daadkrachtige en financieel verantwoorde wijze de regierol vervullen.

Primaire strategische keuzes Het ontwikkelingsscenario is gebaseerd op vijf, nauw met elkaar samenhangende, primaire strategische keuzes.

Primaire strategische keuzes Kernen Buitengebied Gemeentelijke organisatie

1. Drietrapsbenadering X - X 2. Dynamische erfgoedstrategie X X X 3. Gezamenlijk beheer X X X 4. ‘Ja, mits’-principe X X X 5. Duurzaamheid X X X

Drietrapsbenadering De gemeente voert een proactief spreidingsbeleid en hanteert daarbij een ‘bottom up’- benadering. Dit betekent dat alleen voor beleidsonderdelen waarvoor geldt dat spreiding over de tien kernen organisatorisch, ruimtelijk en/of financieel (op termijn) niet verantwoord is, wordt gekozen voor een spreiding over een beperkt aantal kernen. En alleen voor beleidsonderdelen waarvoor zelfs deze schaalgrootte organisatorisch, ruimtelijk en/of financieel (op termijn) ontoereikend is, wordt gekozen voor de hoofdkern Gulpen. Hierbij wordt uitgegaan van het algemene belang van de gemeente Gulpen- Wittem, wat wil zeggen dat in het beleid de tien kernen gezamenlijk centraal staan en niet de afzonderlijk kernen.

Dynamische erfgoedstrategie De gemeente Gulpen-Wittem hanteert zowel in de kernen als in het buitengebied de dynamische erfgoedstrategie. Dit betekent dat wordt ingezet op het behoud, de versterking en de ontwikkeling van karakteristieke natuur- en cultuurlandschappelijke en cultuurhistorische waarden in de kernen en in het buitengebied. Dit gebeurt zonder de gemeente ‘op slot’ te zetten. Nieuwe ontwikkelingen worden positief ontvangen met dien verstande dat ze, getoetst aan de visie, wel zorgvuldig ingepast moeten kunnen worden. Hierbij is nadrukkelijk een rol weggelegd voor de terreinbeheerders en onze twee grootste economische dragers: de toeristisch recreatieve sector en de agrarische sector.

De betekenis van erfgoed is, vanuit een brede betekenis van het begrip, beschreven door de UNESCO: "het samenhangend geheel van cultuurwaarden, die mensen op een eigen wijze in tijd en ruimte hebben toegepast om hun co-existentie kwalitatief te organiseren en vorm te geven en die men op een maatschappelijke waarde die zij vertegenwoordigen, handhaaft en doorgeeft aan volgende generaties." Het gaat dus om alles wat wordt geërfd van vorige generaties en wat we het bewaren waard vinden. Dat kunnen gebouwen en monumenten zijn, archeologische resten, kunstwerken, historische voorwerpen zoals eeuwenoude manuscripten, gebruiksvoorwerpen, foto's, Maar erfgoed bevat ook minder tastbare dingen, zoals verhalen, tradities, feesten, liederen e.d. Erfgoed kan een heel nieuw leven gaan leiden als mensen het opnieuw ter hand nemen en het een plaats geven in hun eigen wereld. Het principe van het erfgoed sluit bijna naadloos aan bij het rijksbeleid voor de Nationale Landschappen, dat is gericht op het behouden, duurzaam beheren en waar mogelijk versterken van de landschappelijke kwaliteit. 'Behoud door ontwikkeling' is het uitgangspunt.

Gezamenlijk beheer De gemeente deelt de verantwoordelijkheid voor het behoud en versterking van de leefbaarheid van de kernen en de kwaliteit van het buitengebied met de lokale gemeenschappen, ondernemers en agrarische sector. De lokale gemeenschappen, ondernemers en agrariërs krijgen niet vrijblijvende inventariserende, adviserende en uitvoerende beheertaken en een daarbij behorend budget toegekend door de gemeente.

‘Ja, mits’-principe Particuliere initiatieven in de kernen en het buitengebied worden beoordeeld vanuit een ‘ja, mits’-principe. Dit betekent dat initiatieven die een bijdrage leveren aan de strategische doelstellingen, worden gefaciliteerd.

Duurzaamheid De gemeente gaat zich profileren als duurzame gemeente. Dit gebeurt niet door het stellen van regels of het formuleren van nieuwe geen/of verboden, maar juist door duurzame ontwikkelingen te stimuleren, uit te lokken en aan te moedigen, zonder daarmee de eigen concurrentiepositie aan te tasten en/of te beperken. Voor wat betreft initiatieven om lokale duurzame energie op te wekken, worden nieuwe vormen zo ingepaste, dat zij het karakter van de kernen en het landschap niet aantasten.

Met duurzaamheid/duurzame ontwikkeling wordt een concept bedoeld waarin wordt uitgegaan van een evenwichtige benadering en ontwikkeling van drie elementen, te weten: het ecologische, het economische en het sociale. Het moet leiden tot een bewustwording

7 en aanpak, waarbij efficiënter, zuiniger en met meer garantie voor langjarige continuïteit wordt omgegaan met de aarde waarop en waarvan wij leven. In 1987 werd de volgende, nog veel gehanteerde, omschrijving als uitgangspunt opgesteld: "Duurzame ontwikkeling is de ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen." Duurzame ontwikkeling moet niet gezien worden als een vast te stellen programma, maar veel meer als een proces dat nadrukkelijk is gebaseerd op een moreel verantwoordelijkheidsbesef.

Leeswijzer In de volgende drie hoofdstukken wordt de voorliggende visie op hoofdlijnen nader uitgewerkt, waarbij achtereenvolgens wordt ingegaan op: • Duurzame versterking van de leefbaarheid in onze kernen (hoofdstuk 2) • Duurzame versterking van de kwaliteit van ons buitengebied (hoofdstuk 3) • De gemeente als daadkrachtige regisseur en partner (hoofdstuk 4)

Deze drie hoofdstukken bevatten een uitwerking van de primaire strategische keuzes in de vorm van (deels aanvullende) basiskeuzes, toelichtingen, referentiefoto’s en citaten van deelnemers aan de werkateliers, digitale paneldiscussie en strategische wandelingen.

Ten aanzien van de opgenomen basiskeuzes moeten deze worden gelezen in de betekenis/met de toevoeging, dat steeds bij de ontwikkeling en realisering daarvan een actieve, initiërende rol van de gemeente verwacht moet worden.

De strategische visie wordt afgesloten met een resumé, waarin de missie, het scenario en de strategische keuzes van de gemeente op een rij zijn gezet.

De bijlagen bevatten informatie over het proces dat is doorlopen.

8 2 DUURZAME VERSTERKING VAN DE LEEFBAARHEID IN ONZE KERNEN

2.1 Inleiding

In het voorliggende hoofdstuk wordt de visie op hoofdlijnen nader uitgewerkt voor de eerste peiler van het ontwikkelingsscenario. Voor de leesbaarheid worden de verschillende beleidsthema’s afzonderlijk behandeld. Dit vergemakkelijkt ook de vertaling van strategische keuzes in tactische en operationele doelstellingen.

Centraal doel: het realiseren van een zelfredzame samenleving op kernniveau

Om de leefbaarheid in de kernen duurzaam op peil te houden en te versterken, kiest de gemeente Gulpen-Wittem ervoor om in haar spreidingsbeleid inzake de thema’s wonen, zorg, verenigingen, economie en voorzieningen uit te gaan van een drietrapsbenadering. Tevens hanteert de gemeente voor de kernen de uitgangspunten van de dynamische erfgoedstrategie. Vanuit een integrale benadering van deze beleidsthema’s staat decentralisatie centraal, zonder daarbij de ogen te sluiten voor de consequenties van deze keuze. Alleen voor beleidsonderdelen waarvoor geldt dat maximale decentralisatie organisatorisch, ruimtelijk en/of financieel niet mogelijk is, wordt gekozen voor een realisatie over zo veel als mogelijk kernen. En alleen voor beleidsonderdelen waarvoor zelfs deze schaalgrootte organisatorisch, ruimtelijk en/of financieel ontoereikend is, wordt gekozen voor centralisatie in de hoofdkern Gulpen. Om voorgaande te kunnen realiseren, gaat de gemeente bij de uitvoering van dit beleid in de kernen de verantwoordelijkheid delen met de inwoners, ondernemers en het maatschappelijk middenveld.

2.2 Wonen doen we thuis in onze eigen kernen.

Basiskeuzes • De toename van het aantal huishoudens wordt opgevangen op kernniveau. • Ingezet wordt op starterswoningen, levensloopbestendige woningen en zorgwoningen. • Ingezet wordt op een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat.

Toelichting De gemeente Gulpen-Wittem vindt het belangrijk dat mensen zelf keuzes maken, de regie over hun eigen leven houden en hun eigen gekozen levenswijze kunnen voortzetten. Dit betekent onder andere dat mensen zolang mogelijk in hun eigen omgeving moeten kunnen blijven wonen, zowel ouderen als jongeren. De beperkte groei van het aantal huishoudens zal dan ook zoveel mogelijk in de kernen zelf opgevangen moeten worden. Dit vergt een actieve en creatieve aanpak. Daarbij wordt, allereerst, ook met het oog op de daling van het aantal huishoudens na 2025, uitgegaan van een flexibele inrichting van woningen, vernieuwbouw van bestaande woningen en vrijkomende gebouwen. Door in te zetten op de realisatie van

9 levensloopbestendige woningen en zorgwoningen, wordt de doorstroming op de lokale markt bevorderd, zodat jongeren binnen hun eigen kern hun wooncarrière kunnen doorlopen. Daarnaast wordt ingezet op de realisering van nieuwbouw in het bijzonder starterswoningen. Voor zowel de starterswoningen en de levensloopbestendige woningen ligt een nadrukkelijke rol weggelegd voor de gemeente.

Quote: ‘Bij terugloop de wooneenheden eenvoudig (intern) verbouwen tot bijvoorbeeld zorgeenheden of wellicht weer grotere gezinswoningen of juist ruime en luxe seniorenappartementen’.

2.3 Zorg is een gezamenlijke taak in onze kernen.

Basiskeuzes • Gekozen is voor een drietrapsbenadering om de zorg maximaal te decentraliseren. • Burgerparticipatie en particuliere initiatieven in de zorg worden actief gestimuleerd.

Toelichting Door de vergrijzing en extramuralisering zal de zorgvraag gaan toenemen. Mensen die ouder worden en/of zorg nodig hebben, kunnen alleen maar zo lang mogelijk de regie over hun eigen leven houden en hun eigen gekozen levenswijze voortzetten, als er op kernniveau ook zorg op maat wordt geboden. Om dit op een effectieve en efficiënte wijze te kunnen doen is in Gulpen-Wittem gekozen voor een drietrapsbenadering. Mensen die 24 uur per dag verpleegzorg nodig hebben, zullen terecht kunnen bij de centrale verpleegvoorziening in de kern Gulpen. Op basis van de opgedane ervaringen in de afgelopen jaren met het functioneren van woonzorgcomplexen (WoZoCo’s) in 4 kernen van onze gemeente is duidelijk aangetoond dat deze prima voorzieningen vormen voor het leveren van de combinatie van wonen, zorg en welzijn op locaal niveau. Ook in de andere kernen van de gemeente moet daarom de mogelijkheid bestaan om, al of niet op particulier initiatief (corporatie, zorgverlener of andere partij), een woonzorgcomplex, of een andere combinatievorm van wonen en zorg, te realiseren. Daarnaast worden de lokale gemeenschappen en ondernemers in alle kernen actief gestimuleerd om een bijdrage te leveren aan de lokale zorg.

Quote: ‘Bovendien werpt een te grote clustering van wonen en zorg (voor ouderen) hogere barrières op voor bijvoorbeeld de broodnodige mantelzorg’.

2.4 Versterken van zelfredzaamheid en de inzet van de civil society

Basiskeuzes • de gemeente zet in op de zelfredzame samenleving, met goede vangnetconstructies voor de zwakkeren in de samenleving. • de gemeente zet in op de versterking van de civil society. • de gemeente bevordert, waar mogelijk, de werkgelegenheid en zet mensen aan om deel te nemen aan het werkproces.

10 Toelichting. Door middel van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) zet de gemeente in op het ontstaan van een zelfredzame samenleving. Er moet een effectieve en efficiënte vangnetconstructie bestaan voor de zwakkeren (sociaal, economisch, medisch) in de samenleving. De gemeente verricht een optimale inspanning om al haar inwoners een actieve rol in de gemeenschap te laten vervullen. Daarvoor zoekt zij continu naar verbeteringen in de aansluiting van wonen, welzijn en zorg. De versterking van de civil society wordt mede gezocht in nieuwe vormen van ondersteuning van vrijwilligerswerk en mantelzorg. Op die manier moet de betrokkenheid van de inwoners met elkaar een bijzondere en voortdurende impuls krijgen. Deelnemen in een arbeidsproces is van essentieel belang voor het welzijn van mensen. De gemeente zal met de haar ter beschikking staande middelen en mogelijkheden dat belang behartigen. Ook hierbij geldt dat er vangnetconstructies voor de zwakkeren groepen in de samenleving aanwezig moeten zijn en dat die zo moeten werken dat ze inwoners ondersteunen om volwaardig deel te nemen aan het maatschappelijk gebeuren. Dit is weer van wezenlijke invloed op de leefbaarheid van de kernen in de gemeente Gulpen-Wittem.

2.5 Maatschappelijke diensten die ontbreken in onze kernen, worden gehaald of gebracht.

Basiskeuze • Gekozen is voor een drietrapsbenadering om de maatschappelijke voorzieningen maximaal te decentraliseren.

Toelichting Door de ontgroening en bevolkingsdaling staat het draagvlak voor voorzieningen voor met name de jeugd, waaronder het basisonderwijs, in de kleine kernen onder druk. Omdat ook jongeren en gezinnen hun gekozen levenswijze moeten kunnen voortzetten op kernniveau, wordt ook op het gebied van de maatschappelijke voorzieningen gekozen voor een drietrapsbenadering. Zo zal het basisonderwijs - zolang als het organisatorisch, ruimtelijk en financieel verantwoord is - op kernniveau in stand blijven. Om dit te realiseren krijgen de, door terugloop van leerlingen deels vrijkomende, schoolgebouwen meer en meer een multifunctionele invulling. Veel andere voorzieningen worden verspreid over een beperkt aantal kernen of zelfs geconcentreerd in de kern Gulpen. Dit laatste geldt vooral voor regionale voorzieningen, zoals het zwembad. Daar waar maatschappelijke voorzieningen niet op kernniveau behouden kunnen blijven, worden breng- of haaldiensten gerealiseerd. Een voorbeeld hiervan vormt het initiatief 'Bibliotheek aan huis' van de openbare bibliotheek.

2.6 Verenigingen vormen het cement van onze kernen.

Basiskeuzes • Gekozen is voor een accommodatiebeleid, gebaseerd op de drietrapsbenadering. • Gekozen is voor een subsidiebeleid op basis van prestatieafspraken.

Toelichting Sociaal-culturele verenigingen . De verenigingen, en dan vooral de sociaal-culturele verenigingen, vormen het cement van de lokale samenleving. De gemeente zet dan ook in op behoud van het rijke verenigingsleven op kernniveau. Voor wat betreft het accommodatiebeleid wordt een drietrapsbenadering gehanteerd. Voor grootschalige accommodaties zijn verenigingen aangewezen op de kern Gulpen, maar voor overige activiteiten kunnen ze in de kern terecht. Sociaal-culturele activiteiten zijn basisvoorzieningen, die de gemeente op het niveau van de kernen wil behouden, waarbij clustering binnen de kern mogelijk is. Samen met de sociaal-culturele verenigingen wordt gezocht naar onderlinge samenwerking en gezamenlijke huisvesting op kernniveau

Sportverenigingen. Bij sportvoorzieningen is clustering over de grenzen van kernen mogelijk. Voor deze verenigingen geldt dat - indien organisatorisch en/of financieel noodzakelijk - samenwerking wordt gezocht tussen verenigingen uit twee of meer kernen. De gemeente gaat bovendien over op een actief subsidiebeleid, waarbij de hoogte van de financiële bijdrage mede bepaald wordt door de bijdrage die de verenigingen leveren aan de versterking van de leefbaarheid in de kernen.

Quote: ‘Want juist mede door de bij ons verblijvende toeristen blijft het voorzieningenniveau gehandhaafd. En waarom komt de toerist terug naar het heuvelland? Dat komt door het prachtige landschap met zijn ongeëvenaarde mogelijkheden, maar ook door de rijke cultuur die wij te bieden hebben. Wie cultuur zegt, zegt ook verenigingen’.

2.7 Verbreding van de economie brengt levendigheid in onze kernen.

Basiskeuze

12 • De gemeente kiest voor versterking van de regionale functie van de kern Gulpen. • De gemeente stimuleert de verbreding van de regionale en lokale economische basis door woonwerkeenheden te faciliteren.

Toelichting Behoud van werkgelegenheid en verbreding van de economie staan hoog op de agenda, mede om de aantrekkelijkheid van de gemeente Gulpen-Wittem voor jongeren te vergroten. Primair wordt ingezet op de versterking van de agrarische, toeristisch-recreatieve en dienstverlenende sector. Voor de hoofdkern Gulpen geldt dat wordt ingezet op het versterken van de regionale dienstverlenende functie van deze kern. Echter ook in de andere kernen wordt ingezet op verbreding van de economie. Dit betekent dat kleinschalige zakelijke en persoonlijke dienstverlening in bestaande woningen en kleinschalige toerismegelieerde economische activiteiten in vrijkomende panden (bijvoorbeeld ateliers, winkels en ambachtsbedrijven) mogelijk zijn. Mits deze initiatieven een bijdrage leveren aan verlevendiging van de kern. De gemeente speelt bij voorgaande een belangrijke voorwaardenscheppende rol.

Quote: ‘Provincie Limburg moet harder haar best doen om jongeren te behouden, ook hoger opgeleiden’.

2.8 Multifunctionele accommodaties vormen de ontmoetingsplaatsen in onze kernen.

Basiskeuze • De gemeente kiest voor clustering van de voorzieningen in multifunctionele panden.

Toelichting Zoals uit de basiskeuzes en toelichtingen in de vorige paragrafen blijkt, streeft de gemeente Gulpen-Wittem naar behoud en versterking van het voorzieningenniveau op alle drie de schaalniveaus. Om dit te realiseren wordt ingezet op clustering van zorgvoorzieningen, maatschappelijke voorzieningen, voorzieningen voor verenigingen en eventueel economische voorzieningen in bestaande of nieuwe multifunctionele accommodaties binnen de kernen. Indien geschikte bestaande panden ontbreken, geldt vernieuwbouw van deels of volledig vrijkomende panden binnen de kernen, als een realistisch alternatief voor nieuwbouw, mits dit financieel haalbaar en betaalbaar is. Door clustering van voorzieningen in multifunctionele panden, ontstaan ontmoetingsplaatsen voor jong en oud, van waaruit ook haal- en brengdiensten gerealiseerd kunnen worden.

2.9 Gezamenlijk beheren we onze kernen.

Basiskeuze • De gemeente kiest voor uitbesteding van eenvoudige beheertaken aan lokale gemeenschappen.

Toelichting Uit de voorgaande paragrafen blijkt dat de gemeente de verantwoordelijkheid voor het behoud en de versterking van leefbaarheid van de kernen wil delen met de lokale gemeenschappen. In het licht hiervan is het logisch dat de gemeente een deel van het beheer en gaat uitbesteden aan de lokale gemeenschappen. De lokale gemeenschappen krijgen niet vrijblijvende inventariserende, adviserende en uitvoerende taken en een daarbij behorend budget toegekend.

Quote: ‘Organiseer een wegkruisactie en beloon die gehuchten en dorpen die hun wegkruis het beste gerestaureerd en qua bloemen verzorgd hebben, met een prijs’.

2.10 Onze kernen worden beter bereikbaar.

Basiskeuze • De gemeente kiest voor optimalisering van de routes voor langzaam verkeer en openbaarvervoersverbindingen.

Toelichting Om de leefbaarheid van de kernen op peil te houden zijn goede verbindingen tussen de kernen nodig. Met name de routes voor langzaam verkeer en de openbaarvervoersverbindingen zijn voor verbetering vatbaar. Onderkend wordt dat de financiële en organisatorische speelruimte van de gemeente beperkt is. Desondanks spreekt de gemeente de ambitie uit om te komen tot betere en vooral duurzamere verbindingen tussen de kernen, door gezamenlijk met betrokken partners naar creatieve oplossingen te zoeken.

2.11 Bij alles wat we doen in onze kernen, is duurzaamheid van groot belang

Basiskeuze • De gemeente kiest voor een hoog ambitieniveau op het gebied van duurzaamheid en zal zich daarmee zoveel mogelijk profileren.

Toelichting De gemeente heeft grote ambities op het gebied van duurzaamheid en wil zich profileren als duurzame gemeente. Een belangrijk aspect hierbij is het - door het maximaliseren van de leefbaarheid in de kernen - het minimaliseren van de verkeersbewegingen. Voor wat betreft

14 het lokaal opwekken van duurzame energie wordt gezocht naar nieuwe vormen die het karakter van de kernen en het landschap niet aantasten. Daarnaast geeft de gemeente zelf het goede voorbeeld.

Quote: ‘Duurzaamheid is geen einddoel, maar een blijvende ambitie’.

15 3 DUURZAME VERSTERKING VAN DE KWALITEIT VAN ONS BUITENGEBIED

3.1 Inleiding

In het voorliggende hoofdstuk wordt de visie op hoofdlijnen nader uitgewerkt voor de tweede peiler van het ontwikkelingsscenario. Dit vergemakkelijkt ook de vertaling van strategische keuzes in tactische en operationele doelstellingen.

Centraal doel: duurzame versterking van de kwaliteit van het buitengebied.

Om die kwaliteit op peil te houden en te versterken, kiest de gemeente Gulpen-Wittem voor de dynamische erfgoedstrategie, waarbij voor wat betreft economische en ruimtelijke ontwikkelingen in het buitengebied, een ‘ja, mits’-principe wordt gehanteerd. Dit betekent, dat wordt ingezet op het behoud en versterken van karakteristieke natuur, cultuurlandschappelijke en cultuurhistorische waarden in het buitengebied. Dat gebeurt zonder de gemeente ‘op slot’ te zetten. Nieuwe ontwikkelingen worden positief ontvangen met dien verstande dat ze wel zorgvuldig ingepast moeten kunnen worden. Voor het beheer van het buitengebied zal de gemeente de verantwoordelijkheid delen met de belangrijkste beheerders van dat buitengebied, daarbij is nadrukkelijk een rol weggelegd voor de terreinbeheerders en de twee economische dragers: de toeristisch recreatieve sector en de agrarische sector.

3.2 Natuur- en cultuurlandschap vormen ons erfgoed.

Basiskeuzes • Gekozen wordt voor de dynamische erfgoedstrategie voor het buitengebied als aanvulling en uitwerking van het beleid van hogere overheden.

Toelichting Natuur- en cultuurlandschap vormen het belangrijkste regionale erfgoed. Dit erfgoed is bepalend voor de leefbaarheid in de kernen en de toeristisch-recreatieve potentie van de regio. De kwaliteit van het erfgoed is bijzonder groot, maar staat onder druk. Het is dan ook niet verwonderlijk dat op alle overheidsniveaus aandacht bestaat voor de kwaliteit van natuur en landschap in het Nationaal Landschap Zuid-Limburg. Op hoofdlijnen wordt het beleid van de hogere overheden onderschreven, maar vanuit de regionale en lokale kennis, acht de gemeente Gulpen-Wittem een nadere regionale uitwerking van en aanvulling op dit beleid nodig in de vorm van de dynamische erfgoedstrategie. Het buitengebied gaat daarbij niet ‘op slot’. Noodzakelijke schaalvergroting van agrarische bedrijven dient zorgvuldig ingepast te worden. Krachtige en voldoende grote en levensvatbare agrarische bedrijven zijn daarbij een voorwaarde om een aantrekkelijk cultuurlandschap te behouden, hetgeen eveneens bijdraagt aan de leefbaarheid en toeristisch-recreatieve potentie van de regio.

3.3 De agrarische sector beheert en ontwikkelt ons buitengebied.

Basiskeuzes • Ingezet wordt op behoud van het karakteristieke open cultuurlandschap. • De gemeente sluit prestatiecontracten af met de agrarische sector over het beheer van het buitengebied en stelt daartoe een beheerfonds in. • Goed toegepaste kleinschalige en extensieve nevenactiviteiten en agrarische functieveranderingen worden gefaciliteerd. • Goed ingepast particuliere initiatieven bij vernieuwbouw en functieverandering van vrijkomende panden worden gefaciliteerd.

Toelichting De agrarische sector vormt niet alleen een belangrijke economische sector, maar ook de grootste landschapsbeheerder c.q. ontwikkelaar, zeker in de gemeente Gulpen-Wittem. Als landschapbeheerder is de agrarische sector in sterke mate bepalend voor de kwaliteit van het erfgoed. De gemeente onderschrijft de uitgangspunten zoals die in het in 2005 door Provincie Limburg vastgestelde Nationaal Landschap Zuid-Limburg zijn vastgelegd. In dat kader zijn voor het gebied als kernkwaliteiten benoemd: het reliëf en de ondergrond, het groene karakter, de cultuurhistorische waarden en de contrasten tussen open en gesloten landschappen (uit Provinciaal Omgevingsplan Limburg – POL2006) De ontwikkeling van duurzame kleinschalige en extensieve nevenactiviteiten en functieveranderingen worden toegestaan, mits deze passen in de dynamische erfgoedstrategie. Met de agrarische sector worden daarnaast prestatieafspraken gemaakt over het beheer van het landschap en de openbare ruimte in het buitengebied. Daarnaast worden goed ingepaste particuliere initiatieven die leiden tot behoud van vrijkomende panden in het buitengebied zoveel mogelijk gefaciliteerd.

3.4 De toeristisch-recreatieve sector vormt de schakel tussen buitengebied en kernen.

Basiskeuzes • Gekozen wordt voor infrastructurele investeringen en kwaliteitsverbetering van verblijfsaccommodaties. • De kernen en het buitengebied worden door doelgroepgerichte thematische routestructuren met elkaar verknoopt. • Door herinrichting en het gebruik van authentieke inrichtingselementen wordt de presentatie van de openbare ruimte op strategische locaties verbeterd.

Toelichting Om het verblijfstoerisme te versterken en de toeristisch-recreatieve bestedingen te vergroten en tegelijkertijd de toeristisch-recreatieve druk te verminderen, voert de gemeente een actief voorwaardenscheppend beleid. De aandacht gaat hierbij primair uit naar de kwaliteit van de infrastructurele voorzieningen en verblijfsaccommodaties. Ingezet wordt op infrastructurele investeringen met als doel het toeristisch-recreatief verknopen van de kernen en het buitengebied door nieuwe lokale en (grensoverschrijdende) regionale thematische routestructuren die zoveel mogelijk bij de kernen starten. Ook wordt ingezet op invulling van vrijkomende panden rond de gekozen thema’s en wordt geïnvesteerd in de presentatie van de gemeente op strategische locaties binnen Gulpen-Wittem. Daarnaast wordt ingezet op (verdere) samenwerking tussen de eigenaren van verblijfsaccommodaties om de kwaliteit van de accommodaties en het verblijfstoerisme te verbeteren.

3.5 Ons buitengebied wordt beter bereikbaar.

Basiskeuze • De gemeente kiest voor routestructuren en pendeldiensten. • De gemeente stimuleert het gebruik van openbaar vervoer.

Toelichting Ingezet wordt op het zoveel mogelijk scheiden van verkeersstromen. Dit gebeurt niet door middel van selectieve afsluiting van het buitengebied, maar door te werken met routestructuren. Door gerichte bewegwijzering worden de verschillende doelgroepen gestimuleerd om bepaalde routes te nemen. Het buitengebied wordt overigens wel afgesloten voor quads, trikes, crossmotoren en dergelijke. De routes voor het langzaam verkeer starten zoveel mogelijk vanaf parkeerplaatsen bij de kernen. Daarnaast worden toeristisch-recreatieve pendelroutes (onder andere in het kader van het reguliere openbare vervoer) opgezet tussen deze parkeerplaatsen en het buitengebied.

19 4 DE GEMEENTE ALS DAADKRACHTIGE REGISEUR EN PARTNER

4.1 Inleiding

In het voorliggende hoofdstuk wordt de visie op hoofdlijnen nader uitgewerkt voor de derde peiler van het ontwikkelingsscenario. Hierbij wordt ingegaan op de gemeentelijke organisatie (intern) en de rol die de gemeente speelt op lokaal, gemeentelijk en regionaal niveau om de strategische keuzes ook daadwerkelijk te kunnen realiseren. Het gaat daarbij deels om een eerste operationalisatie op hoofdlijnen en in een aantal gevallen om een voortzetting van het huidige beleid.

Centraal doel: het opereren als daadkrachtige regisseur en partner

Om haar opgaven optimaal te kunnen vervullen, gaat de gemeente op kern-, gemeente- en regionaal niveau een niet-vrijblijvende samenwerking aan met haar publieke en private partners, waarbij alle partners hun verantwoordelijkheid nemen. Daar waar nodig zal de gemeente binnen deze samenwerkingsverbanden op een daadkrachtige en financieel verantwoorde wijze de regierol naar zich toe trekken.

4.2 Onze gemeente voert een consistent beleid.

Basiskeuzes • De gemeente scherpt haar bestaande beleid aan en stelt nieuw beleid op om de strategische visie te vertalen in tactische en operationele doelstellingen en te verankeren in het beleid. • De gemeente stelt een protocol op voor het opstellen, evalueren, monitoren en bijstellen van de strategie en doelstellingen. • De gemeente wijst een portefeuillehouder strategie aan die voorstellen die ingebracht worden in het college en in de gemeenteraad toetst aan de strategische doelstellingen.

Toelichting De voorliggende strategische visie geeft de koers aan, de relatie tussen verschillende beleidsterreinen en een visie op de manier van werken van de gemeente. Concrete beleidsdoelstellingen zijn of worden uitgewerkt in beleidsnota’s. Hoewel alle beleidsnota’s elke vier jaar zullen worden geactualiseerd, wordt in alle beleidsnota’s 2020 als tijdshorizon opgenomen. Om het strategische en integrale karakter te bewaken, zullen alle (partiële herzieningen van) beleidsnota’s een paragraaf bevatten waarin de relatie met de strategische visie, andere beleidsvelden en de duurzaamheidambitie van de gemeente wordt geschetst.

4.3 Onze gemeente is daadkrachtig.

Basiskeuzes • De gemeente neemt initiatief en stuurt; zij vervult een daadkrachtige en consistente regierol.

20 • De gemeente treedt bestuurlijk en ambtelijk op tactisch en operationeel niveau op als een daadkrachtige, gelijkwaardige partner.

Toelichting De gemeente is ambitieus, maar haar manoeuvreerruimte is vaak beperkt. Op de meeste beleidsterreinen is de gemeente afhankelijk van initiatieven van particulieren en/of het maatschappelijk middenveld. Daarom zoekt de gemeente ambtelijk en bestuurlijk niet- vrijblijvende samenwerking op met publieke en/of particuliere partners. In principe wordt daarbij uitgegaan van gelijkwaardig partnerschap, tenzij de partners gezamenlijk van mening zijn dat de gemeente de regierol naar zich toe moet trekken. Uiteraard zijn er ook domeinen waar de gemeente volledig zelfstandig moet opereren. In die gevallen kunnen de partners van de gemeente rekenen op een bedrijfsmatige en klantvriendelijke benadering.

4.4 Onze gemeente werkt bedrijfsmatig en is klantvriendelijk.

Basiskeuzes • De gemeente vereenvoudigt de regelgeving voor burgers, verenigingen en ondernemers. • Particuliere initiatieven worden beoordeeld vanuit een ‘ja, mits’-principe. • De gemeente voert een ‘één loket’-benadering in voor burgers, verenigingen en ondernemers, vanuit een ‘front- en backoffice’-concept en werkt in een continu proces aan optimalisering van de dienstverlening.

Toelichting Om de begrippen ‘bedrijfsmatig’ en ‘klantvriendelijk’ handen en voeten te geven, wordt niet alleen de regelgeving verder vereenvoudigd, maar wordt ook een ‘front- en backoffice’- concept ingevoerd. Bij het indienen van initiatieven worden de initiatiefnemers met slechts één persoon c.q. loket geconfronteerd en bij het beoordelen van de initiatieven wordt uitgegaan van het ‘ja, mits’-principe. Initiatieven die een bijdrage leveren aan de strategische doelstellingen, worden gefaciliteerd, terwijl initiatieven die strijdig zijn met de deze doelstellingen, te allen tijde worden afgewezen. Indien de gemeente een afweging moet maken tussen verschillende initiatieven, is de bijdrage die de betreffende initiatieven leveren aan de realisatie van de strategische doelstellingen doorslaggevend.

4.5 In onze gemeente staat burgerparticipatie centraal.

Basiskeuzes • De gemeente deelt de verantwoordelijkheid voor de versterking van de leefbaarheid van de kernen met de lokale gemeenschappen. • De gemeente deelt de verantwoordelijkheid voor de versterking van het buitengebied met de agrarische sector.

Toelichting Om de sociale cohesie in de kernen en het buitengebied te versterken, betrekt de gemeente haar partners uit het maatschappelijk middenveld, de burgers en ondernemers bij de uitvoering van de beleidsdoelstellingen. Zowel in de kernen als in het buitengebied vervult de gemeente de regierol, maar de lokale gemeenschappen en de agrarische sector krijgen een inventariserende, adviserende en beherende rol. De gemeente zal daartoe prestatieafspraken

21 maken met de lokale gemeenschappen en agrariërs en hen daaraan verbonden beheer- budgetten toekennen.

4.6 Bij alles wat we doen als gemeente staat duurzaamheid centraal.

Basiskeuze • De gemeente kiest voor een hoog ambitieniveau op het gebied van duurzaamheid en profileert zich daarmee. • De gemeente heeft een voorbeeld functie bij de invulling van duurzaamheid.

Toelichting Duurzaamheidprincipes staan hoog in het gemeentelijke vaandel. De gemeente draagt die principes actief uit en daagt haar inwoners en partners uit dat ook te doen. De gemeente vervult voor haar eigen organisatie en in haar eigen handelen een voorbeeld functie.

4.7 Onze zelfstandige gemeente werkt regionaal samen.

Basiskeuze • De gemeente kiest voor een niet-vrijblijvende regionale samenwerking met enkele publieke en/of private partners op strategisch, tactisch en operationeel niveau, vanuit het principe: ‘lokaal, wat lokaal kan en regionaal, wat regionaal moet’.

Toelichting Op een aantal terreinen zal de gemeente op regionaal niveau niet vrijblijvende samenwerking aangaan vanuit het principe: ‘lokaal, wat lokaal kan en regionaal, wat regionaal moet’. De samenwerking zal voornamelijk betrekking hebben op de uitvoering van backoffice- activiteiten en gemeentegrensoverschrijdende thema’s, zoals ‘natuur & landschap’ en ‘toerisme en recreatie’. Gezien de aard van de regionale thema’s zoekt de gemeente Gulpen- Wittem ook samenwerking met de Belgische buurgemeenten.

22 5 RESUMÉ: DUURZAAM VERSTERKEN EN ONTWIKKELEN.

In de vorige hoofdstukken is de strategische visie van de gemeente Gulpen-Wittem voor de periode 2009-2020 uitgebreid beschreven. In dit afsluitende hoofdstuk worden de belangrijkste strategische keuzes die de gemeente maakt op een rijtje gezet, omdat deze het referentiekader voor ofwel de rode draad in het beleid van de gemeente Gulpen-Wittem in de periode 2009-2020 vormen.

Mission statement De gemeente Gulpen-Wittem benut haar centrale ligging in het groene grensoverschrijdende hart van het euregionale stedelijk netwerk om de kwalitatief hoogwaardige combinatie van natuur, cultuurlandschappelijk, sociaal-maatschappelijk en cultuurhistorisch basiskapitaal in haar unieke samenhang verder door te ontwikkelen ten behoeve van haar inwoners, ondernemers en bezoekers. De gemeente maakt consistente keuzes, uitgaande van het ‘ja, mits’-principe en stelt daarin de duurzaamheid en het erfgoed centraal. De gemeente werkt als daadkrachtige regisseur op kern-, gemeentelijk en regionaal niveau nauw samen met haar publieke en private partners.

Ontwikkelingsscenario: centrale doelstellingen en primaire strategische keuzes De gemeente heeft gekozen voor het ontwikkelingsscenario: ‘Duurzaam versterken en ontwikkelen ’. Dit scenario is gebaseerd op drie peilers, met bijbehorende centrale doelstellingen, en vijf primaire strategische keuzes.

Peilers Centrale doelstellingen

Primaire strategische keuzes Kernen Buitengebied Gemeentelijke organisatie

1. Drietrapsbenadering X - X 2. Dynamische erfgoedstrategie X X X 3. Gezamenlijk beheer X X X 4. ‘Ja, mits’-principe X X X 5. Duurzaamheid X X X

Basiskeuzes: het strategische beleidskader in de periode 2009-2020 Het scenario is voor de relevante beleidthema’s per peiler verder uitgewerkt in de vorm van basiskeuzes. Deze basiskeuzes zullen door de gemeente worden vertaald in tactische en operationele doelstellingen.

2. Kernen – duurzame versterking van de leefbaarheid van onze kernen

Wonen • De toename van het aantal huishoudens wordt opgevangen op kernniveau. • Ingezet wordt op starterswoningen, levensloopbestendige woningen en zorgwoningen. • Ingezet wordt op een aantrekkelijk vestigingsklimaat.

Zorg • Gekozen is voor een drietrapsbenadering om de zorg maximaal te decentraliseren. • Burgerparticipatie en particuliere initiatieven in de zorg worden actief gestimuleerd.

Maatschappelijke voorzieningen • De gemeente zet in op de zelfredzame samenleving, met goede vangnetconstructie voor de zwakkeren in de samenleving. • De gemeente zet in op de versterking van de civil society. • De gemeente bevordert, waar mogelijk, de werkgelegenheid en zet mensen aan om deel te nemen aan het werkproces. • Gekozen is voor een drietrapsbenadering om de maatschappelijke voorzieningen maximaal te decentraliseren.

Verenigingen • Gekozen is voor een accommodatiebeleid, gebaseerd op de drietrapsbenadering. • Gekozen is voor een subsidiebeleid op basis van prestatieafspraken.

Economie • De gemeente kiest voor versterking van de regionale functie van de kern Gulpen. • De gemeente stimuleert de verbreding van de regionale en lokale economische basis door woon-werkeenheden te faciliteren.

Accommodaties • De gemeente kiest voor clustering van de voorzieningen in multifunctionele panden.

Beheer • De gemeente kiest voor uitbesteding van eenvoudige beheertaken aan lokale gemeenschappen.

Bereikbaarheid • De gemeente kiest voor optimalisering van de routes voor langzaam verkeer en openbaar vervoerverbindingen.

Duurzaamheid • De gemeente kiest voor een hoog ambitieniveau op het gebied van duurzaamheid en zal zich daarmee zoveel mogelijk profileren.

3. Buitengebied – Duurzame versterking van de kwaliteit van ons buitengebied.

Natuur- en cultuurlandschap • Gekozen wordt voor de dynamische erfgoedstrategie voor het buitengebied als aanvulling en uitwerking van het beleid van hogere overheden.

Agrarische sector • Ingezet wordt op behoud van het karakteristieke open cultuurlandschap. • De gemeente sluit prestatiecontracten af met de agrarische sector over het beheer van het buitengebied en stelt daartoe een beheerfonds in. • Goed toegepaste kleinschalige en extensieve nevenactiviteiten en agrarische functieveranderingen worden gefaciliteerd. • Goed ingepaste particuliere initiatieven bij vernieuwbouw en functieverandering van vrijkomende panden worden gefaciliteerd.

Toeristisch-recreatieve sector • Gekozen wordt voor infrastructurele investeringen en kwaliteitsverbeterings van verblijfsaccommodaties. • De kernen en het buitengebied worden door doelgroepgerichte thematische routestructuren met elkaar verknoopt. • Door herinrichting en het gebruik van authentieke inrichtingselementen wordt de presentatie van de openbare ruimte op strategische locaties verbeterd.

Bereikbaarheid • De gemeente kiest voor routestructuren en pendeldiensten. • De gemeente stimuleert het gebruik van openbaar vervoer.

4. Gemeentelijke organisatie Beleid • De gemeente scherpt haar bestaande beleid aan en stelt nieuw beleid op om de strategische visie te vertalen in tactische en operationele doelstellingen en te verankeren in het beleid. • De gemeente stelt een protocol op voor het opstellen, evalueren, monitoren en bijstellen van de strategie en doelstellingen. • De gemeente wijst een portefeuillehouder strategie aan die voorstellen die ingebracht worden in het college en in de gemeenteraad toetst aan de strategische doelstellingen.

Daadkracht • De gemeente neemt initiatief en stuurt; zij vervult een daadkrachtige en consistente

25 regierol. • De gemeente treedt bestuurlijk en ambtelijk op tactisch en operationeel niveau op als een daadkrachtige, gelijkwaardige partner.

Organisatie • De gemeente vereenvoudigt de regelgeving voor burgers, verenigingen en ondernemers. • Particuliere initiatieven worden beoordeeld vanuit een ‘ja, mits’-principe. • De gemeente voert een ‘een loket’-benadering in voor burgers, verenigingen en ondernemers, vanuit een ‘front- en backoffice’-concept en werkt in een continu proces aan optimalisering van de dienstverlening.

Lokale samenwerking • De gemeente deelt de verantwoordelijkheid voor de versterking van de leefbaarheid van de kernen met de lokale gemeenschappen. • De gemeente deelt de verantwoordelijkheid voor de versterking van het buitengebied met de agrarische sector.

Duurzaamheid centraal • De gemeente kiest voor een hoog ambitieniveau op het gebied van duurzaamheid en profileert zich daarmee. • De gemeente heeft een voorbeeld functie bij de invulling van duurzaamheid.

Regionale samenwerking • De gemeente kiest voor een niet-vrijblijvende regionale samenwerking met enkele publieke en/of private partners op strategisch, tactisch en operationeel niveau, vanuit het principe: ‘lokaal, wat lokaal kan en regionaal, wat regionaal moet’.

BIJLAGEN

27 BIJLAGE 1 VERANTWOORDING VISIETRAJECT

1.1 Waarom een strategische visie?

De gemeente Gulpen-Wittem wordt met een aantal ingrijpende ontwikkelingen geconfronteerd. Zonder volledig te willen zijn, noemen we er een aantal: de bevolkingsdaling, vergrijzing, ontgroening, de globalisering van de toeristisch-recreatieve en agrarische sector, schaalvergroting in de omgeving waarin de gemeente opereert en niet in de laatste plaats de voortgaande decentralisatie van overheidstaken. Deze en andere ontwikkelingen stellen de gemeente Gulpen-Wittem op korte en (middel)lange termijn voor grote opgaven.

De gemeente Gulpen-Wittem wil de samenleving het vertrouwen geven dat zij haar opgaven in de periode 2009-2020 op een robuuste wijze zal uitvoeren. Dit doet zij door in een visie op de (middel)lange termijn - op strategisch niveau - richting te geven aan de ontwikkelingen in de samenleving en aan de eigen positie in de omgeving. Deze strategische visie vormt een integraal en duurzaam afwegingskader, dat bestuurlijke en beleidsmatige handvatten biedt voor: - het stellen van eigen prioriteiten; - het beoordelen van initiatieven van derden; - het opstellen van financieel sluitende meerjaren planningen; - het verbeteren van de daadkracht en het proactief en consistent handelen; - het versterken van de resultaat gericht lokale en regionale samenwerking.

1.2 Hoe is de strategische visie tot stand gekomen?

Uitgangspunt bij het opstellen van de dynamische visie in 2008-2009 was een intern en extern interactief proces. E,til heeft, in samenwerking met het communicatiebureau Adept, de gemeente begeleid bij dit proces. Het proces bestond uit drie fasen, te weten de voorbereidingsfase, inventarisatiefase en reflectiefase.

Voorbereidingsfase De voorbereidingsfase bestond uit een digitale enquête onder ambtenaren en gemeenteraadsleden, een tweetal interactieve meetings met een breed samengestelde ambtelijke projectgroep en een interactieve meeting met gemeenteraadsleden. Tijdens de twee ambtelijke meetings is gewerkt aan het opstellen van de randvoorwaarden en uitgangspunten van een strategische visie (4 juni) en aan het opstellen van een drietal globale conceptscenario’s op hoofdlijnen (11 juni). Tijdens de meeting met gemeenteraadsleden (19 juni) zijn deze randvoorwaarden en uitgangspunten tegen het licht gehouden en zijn de conceptscenario’s becommentarieerd en verder uitgewerkt. Op 7 juli heeft de gemeenteraad vastgesteld dat de drie aangescherpte scenario’s en bijbehorende stellingen tijdens de inventarisatiefase voorgelegd mochten worden aan het maatschappelijke middenveld en de burgers 2.

Inventarisatiefase Na de zomervakantie is de inventarisatiefase gestart. Tijdens deze fase zijn de burgers en het maatschappelijke middenveld betrokken bij het proces. De interactie met burgers heeft op meerdere manieren plaatsgevonden. Via een ‘persoonlijke kaart’ van de burgemeester en de

2 De drie scenario’s en stellingen zijn opgenomen in bijlage 2.

28 lokale en regionale media zijn alle inwoners uitgenodigd om te participeren in het proces. Zij konden dit doen door een digitale enquête in te vullen op de website ‘wievooruitkijkt.nl’ 3 en/of deel te nemen aan de werkateliers op 15, 16 en 29 september in respectievelijk Wijlre (Wielderhoes), Gulpen (Timpaan) en Mechelen (Heerenhof) 4. Daarnaast zijn er enkele interviews afgenomen die op de genoemde website te vinden zijn. Tot slot is er een prijsvraag uitgeschreven onder de groepen 8 van de basisscholen. De interactie met het middenveld vond op twee manieren plaats. Ten eerste heeft een discussie via een gesloten internetplatform plaatsgevonden. Voor deze discussie heeft de gemeente een groot aantal stakeholders uitgenodigd voor een startbijeenkomst op 2 september (Herberg de Zwarte Ruiter). Daarnaast heeft de Burgemeester op 2 en 9 oktober ‘strategische’ wandelingen gemaakt met enkele stakeholders 5. Omroep Krijtland heeft zowel van de eerste twee werkateliers als van beide ‘strategische’ wandelingen verslag gedaan.

Reflectiefase De bevindingen uit de voorbereidende en inventarisatiefase vormden de input voor de voorliggende strategische visie 6, waarvan een eerste concept tijdens de raadsconferentie op 10 december 2008 is gepresenteerd. Dat concept is met vertegenwoordigers van de fracties in een bijeenkomst op 28 januari vervolmaakt. De behandeling (en vaststelling) door de gemeenteraad is voorzien voor 18 februari 2009.

Kwalitatieve benadering Het hele proces was voornamelijk gericht op een kwalitatieve benadering van het onderwerp en in mindere mate op de kwantitatieve. De kwalitatieve bijdragen zijn in het proces getoetst op draagvlak en daarna gebruikt als basis materiaal voor de tekst. Die opzet is verantwoord en gezien het korte tijdsbestek voor het ontwikkelen van de visie was het ook niet mogelijk om alle kwalitatieve opmerkingen via een kwantitatieve benadering te onderbouwen.

3 De enquêteresultaten zijn opgenomen in bijlage 3. 4 De stemresultaten van de stellingen zijn opgenomen in bijlage 4. 5 In bijlage 5 zijn de routes en de lijst met ‘wandelaars’ opgenomen. 6 Hierbij wordt aangetekend dat een strategische visie ingaat op de hoofdlijnen, maar dat de voorbereidende en inventarisatiefase uiteraard ook veel informatie op een lager schaalniveau heeft opgeleverd. Deze informatie is niet verloren gegaan, maar zal worden gebruikt bij het operationaliseren van de strategische visie.

29 BIJLAGE 2 SCENARIO’S

2.1 Inleiding

Tijdens een tweetal ambtelijke meetings is gewerkt aan het opstellen van de randvoorwaarden en uitgangspunten van een strategische visie (4 juni) en aan het opstellen van een drietal globale conceptscenario’s op hoofdlijnen (11 juni). Tijdens een meeting met gemeenteraadsleden (19 juni) zijn deze randvoorwaarden en uitgangspunten tegen het licht gehouden en zijn de conceptscenario’s becommentarieerd en verder uitgewerkt. Op 7 juli heeft de gemeenteraad vastgesteld dat volgende drie aangescherpte scenario’s en bijbehorende stellingen tijdens de inventarisatiefase voorgelegd mochten worden aan het maatschappelijk middenveld en de burgers: 1. Bloeiende kernen in een vijfsterrenlandschap 2. La Dolce Vita: Groen, Gezellig en Gastvrij Gulpen-Wittem 3. Gemeente Geuldal: Proeftuin van Geluk

2.2. De scenario’s op hoofdlijnen

Alle drie de ontwikkelingsscenario’s zijn opgebouwd uit drie componenten en zien er op hoofdlijnen als volgt uit:

Werktitels Bloeiende kernen in La Dolce Vita: Gemeente Geuldal: Componenten een Gezellig, Proeftuin van Geluk vijfsterrenlandschap Gastvrij Gulpen- Wittem 1 Kernen - Decentraal wat - Centraal wat - Centraal wat centraal decentraal kan centraal kan kan (4 kernen) (kernen) (Gulpen) - Decentraal wat decen- - Centraal wat - Decentraal wat traal moet (kernen) centraal moet decentraal moet (Gulpen) (kernen) 2 Buitengebied - Beheerfunctie agra- - Nevenactiviteiten - Functieveranderingen rische sector en niet zichtbare agrarische sector - Extensieve vormen schaalvergroting - Gezondheidsgerelateer- van toerisme agrarische sector de toerisme - Stringent beleid - Hoogwaardig - Aanvullend beleid met hogere overheden regionaal toeristisch partners volgen profiel - Eigen beleid met buurgemeenten 3 Organisatie - Regie bij kernen - Regie bij gemeente - Regie bij gemeente - Samenwerking - Beheer bij kernen - Samenwerking partners partners

Component 1: kernen Voor wat betreft de leefbaarheid van de kernen gaat het bij de scenariokeuze vooral om het schaalniveau waarop de nadruk moet liggen bij de beleidsthema’s wonen, zorg, verenigingen, economie, voorzieningen en in mindere mate mobiliteit en duurzaamheid. De centrale kern Gulpen, de vier grootste kernen (Gulpen, Wijlre, Mechelen en Eys) of de tien kernen?

Component 2: buitengebied Voor wat betreft het buitengebied gaat het bij de scenariokeuze vooral om de ruimte die wordt geboden voor economische en ruimtelijke ontwikkelingen in het buitengebied, waarbij het gaat om de beleidsthema’s natuur en landschap, economie (de agrarische en toeristisch- recreatieve sector) en in mindere mate mobiliteit en duurzaamheid en op de wijze waarop de gemeente omgaat met het beleid van hogere overheden inzake haar buitengebied.

Component 3: organisatie De gemeente kan verschillende rollen vervullen bij de realisatie van de strategische doelstellingen en op diverse manieren organisatorisch en financieel samenwerken met publieke en private partners. Bij de scenariokeuze gaat het vooral om de rol en de samenwerkings- mogelijkheden die de gemeente Gulpen-Wittem kiest.

2.3 Scenario: ‘Bloeiende kernen in een vijfsterrenlandschap’

In 2008 is besloten om uit te gaan van het adagium: “Decentraal wat decentraal kan en uitsluitend centraal wat centraal moet”. Dankzij de investeringen in, en de grote betrokkenheid van de bewoners bij de leefbaarheid in de kernen en de kwaliteit van de natuur en het landschap, zijn de grotendeels gelijkwaardige kernen in de gemeente Gulpen- Wittem in 2020 zeer aantrekkelijk voor haar inwoners en bezoekers.

Wonen Hoewel het aantal inwoners in de kernen de afgelopen twaalf jaar is afgenomen, is het aantal huishoudens nog toegenomen. Dit komt doordat het aantal bewoners per huis verder is afgenomen. In het integrale woningbeleid van de gemeente Gulpen-Wittem is opgenomen dat in alle kernen voldoende gebouwd mag worden om deze autonome toename van het aantal huishoudens op kernniveau te kunnen opvangen. Er is niet actief ingezet op het aantrekken van nieuwe bewoners in de kernen en er worden ook geen nieuwe woningen in het buitengebied toegestaan. Omdat na 2020 het aantal huishoudens in de meeste kernen zal gaan dalen, is gekozen voor levensloopbestendig wonen, het bevorderen van doorstroming op kernniveau en inbreiding, waarbij sprake is van gemeentelijke en regionale afstemming.

Voorzieningen De afgelopen twaalf jaar is men in de gemeente Gulpen-Wittem er in geslaagd om vrijwel alle voorzieningen, inclusief onderwijs, op kernniveau in stand te houden en zelfs kwalitatief te verbeteren, ondanks het feit dat het aantal inwoners van de kernen is afgenomen. Alleen als het niet anders kon, werden voorzieningen gecentraliseerd in de hoofdkern Gulpen. Dit succes is te danken aan de nauwe samenwerking op kernniveau tussen alle betrokkenen bij de bundeling en kwaliteitsverbetering van de voorzieningen. Alle verenigingen maken gebruik van een gezamenlijke multifunctionele voorziening in hun kern, waar ook het onderwijs, de gemeente, de zorgsector en zelfs enkele commerciële aanbieders van voorzieningen gebruik van maken.

Verenigingsleven De verenigingen hebben de uitdaging, die de daling van het aantal inwoners en de ontgroening en vergrijzing opleverden, met succes opgepakt. Zij maken niet alleen gebruik van dezelfde accommodatie(s), maar hebben elkaar ook organisatorisch gevonden. Bijna elke kern heeft één sportieve en één culturele omnivereniging. Hierdoor kon het dreigend tekort aan bestuursleden, actieve leden en vrijwilligers worden voorkomen en tevens een organisatorische en financiële kwaliteitsverbetering worden doorgevoerd.

Zorg Dankzij het integrale seniorenbeleid en het decentralisatiebeleid van de gemeente zijn de kernen ook op het gebied van welzijn en zorg bloeiend gebleven. Er is beleidsmatig gekozen voor een samenhangend aanbod van wonen, welzijn en zorg voor senioren en mensen met een handicap. Iedere kern heeft een eigen WoZoCo-complex. Dit in combinatie met de multifunctionele ontmoetingsplek en de grote maatschappelijke bereidheid binnen de lokale gemeenschap tot het leveren van informele zorg, heeft er toe geleid dat de zelfredzaamheid vergroot is en ouderen en zorgbehoevenden niet hoeven te verhuizen en ook niet vereenzamen.

Economie De agrarische en de toeristische sector vormen de belangrijkste economische peilers van de kernen en het buitengebied. Beide sectoren stonden de afgelopen jaren onder druk, maar hebben deze druk weerstaan. De druk vanuit de agrarische sector is weerstaan door agrariërs een financiële vergoeding te geven voor het uitvoeren van beheerfuncties. De toeristische druk is weerstaan door te kiezen voor milieuvriendelijke en kwalitatief hoogwaardige vormen van toerisme. Het buitengebied tussen de kernen, waar geen nieuwe grootschalige toeristische voorzieningen zijn toegevoegd, vormt een heus wandelparadijs. Om minder afhankelijk te zijn van deze twee sectoren, is daarnaast ook ingezet op het aantrekken en stimuleren van startende bedrijven die zakelijke of persoonlijke dienstverlening aanbieden.

Mobiliteit en infrastructuur Er is in de gemeente geïnvesteerd in de bereikbaarheid van de kernen en het buitengebied, waarbij veiligheid en rust centraal stonden. Daar waar mogelijk werden verkeersstromen gescheiden en verkeersluwe situaties geschapen. Minstens even belangrijk zijn de investeringen in een goed openbaar vervoer voor inwoners en bezoekers tussen de kernen en van en naar het buitengebied, en de investeringen in een digitale snelweg die alle kernen en het buitengebied aandoet.

Natuur en landschap Voor wat betreft het buitengebied, wordt een stringent beleid gevoerd dat nauw aansluit bij het provinciale en vooral het nationale beleid. Het gevolg is dat de kleinschaligheid van het landschap verder versterkt, ondanks de genoemde economische druk op het landschap. Dit is te danken aan het landschapsbeheer dat agrariërs uitvoeren en het terugdringen van de rol van het gemotoriseerd verkeer in het buitengebied.

Milieu en duurzaamheid In de gemeente Gulpen-Wittem staat duurzaamheid hoog in het vaandel. Het gaat daarbij niet alleen om duurzaam bouwen en een duurzame economie, maar ook om ecologische duurzaamheid. Gewezen is al op het terugdringen van de rol van de auto en motor, en het

32 verbeteren van het openbaar vervoer. Daarnaast is ingezet op duurzame energie, waarbij vanwege het landschap geen ruimte is voor windmolens.

Organisatorische en financiële randvoorwaarden Om de sociale samenhang, en daarmee de zelfredzaamheid, in de kernen te vergroten, worden de lokale gemeenschappen actief betrokken bij het ontwerpen en beheren van hun woonomgeving. De regie en het daarbij behorende budget is door de gemeente grotendeels overgedragen aan de kernen zelf. Voor het buitengebied is daarnaast een beheerfonds opgericht, waaruit een deel van de kosten voor het behoud van de visuele kleinschaligheid wordt gefinancierd. De uitvoering van het beheer is overgedragen aan de agrariërs. Bij de planvorming en uitvoering van de beheerplannen, wordt door de agrarische sector nauw samengewerkt met de bewoners van het buitengebied, natuur- en milieuorganisaties en de toeristische sector.

Gemeente De gemeente heeft naast een uitvoerende, voornamelijk een faciliterende en in mindere mate een controlerende rol. Zij stelt door middel van haar integraal beleid en offensief financieel programma de randvoorwaarden waarbinnen de lokale gemeenschappen en samenwerkingsverbanden grotendeels zelfstandig kunnen opereren. Daar waar nodig zorgt de gemeente voor onderlinge afstemming en treedt de gemeente op als adviseur. Ook werkt de gemeente op een aantal terreinen regionaal samen, zoals op het gebied van volkshuisvesting en natuur en landschap, met zowel andere gemeenten als het maatschappelijk middenveld.

2.4 Scenario: ‘La Dolce Vita: Groen, Gezellig, Gastvrij Gulpen-Wittem’

In 2008 is besloten om uit te gaan van het adagium: “Centraal wat centraal kan en uitsluitend decentraal wat decentraal moet”. Door een aantal voorzieningen te bundelen in de hoofdkern Gulpen is het voorzieningenniveau in de gemeente kwantitatief op peil gebleven en kwalitatief verbeterd en is de Gemeente Gulpen-Wittem in 2020 zeer aantrekkelijk voor haar inwoners en bezoekers.

Wonen Hoewel het aantal inwoners de afgelopen twaalf jaar is afgenomen, is het aantal huishoudens nog toegenomen. Dit komt doordat het aantal bewoners per woning verder is afgenomen. In het integrale woningbeleid van de gemeente Gulpen-Wittem is opgenomen dat de meeste woningen, om deze autonome toename van het aantal huishoudens te kunnen opvangen, in de hoofdkern Gulpen worden gerealiseerd en er geen nieuwe woningen worden toegestaan in het buitengebied. Alleen voor de hoofdkern is actief ingezet op het aantrekken van nieuwe bewoners. Omdat na 2020 het aantal huishoudens in de meeste kernen zal gaan dalen, is gekozen voor levensloopbestendig wonen, het bevorderen van doorstroming op gemeenteniveau en regionale afstemming.

Voorzieningen Om tegemoet te komen aan de demografische, maatschappelijke en economische ontwikkelingen is in 2008 besloten om zoveel mogelijke voorzieningen, inclusief onderwijs, fysiek en organisatorisch te bundelen in de kern Gulpen. De exploitatiekosten van voorzieningen nemen toe en daardoor ook de optimale schaalgrootte, terwijl tegelijkertijd het aantal inwoners afneemt en de inwoners steeds hogere kwalitatieve eisen stellen. Bovendien beperken de inwoners zich bij het maken van keuzes steeds minder tot het aanbod in de eigen gemeente, laat staan de eigen kern. Door de fysieke bundeling van de voorzieningen in de

33 kern Gulpen werd de benodigde kwaliteitsverbetering financieel haalbaar en heeft de kern Gulpen haar regionale functie versterkt.

Verenigingsleven De fysieke bundeling wil niet zeggen dat er bijvoorbeeld nog maar één voetbalclub is, maar uitsluitend dat sportclubs hun accommodatie moeten delen. De organisatorische bundeling heeft er toe geleid dat er enkele omniverenigingen zijn ontstaan in de gemeente Gulpen- Wittem die meerdere sporten aanbieden. Het voorgaande betekent overigens niet dat er in de kernen geen culturele verenigingen meer zijn. De culturele verenigingen hebben wel op kernniveau organisatorisch hun handen in elkaar geslagen en maken tegenwoordig voor hun grotere evenementen gebruik van de grootschalige faciliteiten in de kern Gulpen.

Zorg Ook op het gebied van zorg ligt de nadruk op de kern Gulpen. Deze keuze is niet alleen uit financiële overwegingen genomen, maar ook omdat het door de structurele arbeidsmarktkrapte moeilijk is om permanente professionele zorg te bieden in alle kernen. Door een brede cluster van woon- en zorgvoorzieningen aan te bieden heeft de kern Gulpen haar regionale functie in de zorgsector versterkt. Het voorgaande betekent overigens niet dat er in de kernen geen zorg- en welzijnsdiensten meer worden aangeboden. Er is door de gemeente en de zorgsector geïnvesteerd in digitale voorzieningen en in elke kern bevindt zich gedurende één of meerdere dagdelen per week een mobiel zorgloket annex ontmoetingsplaats, met als gevolg dat de zelfredzaamheid is toegenomen.

Economie De agrarische en de toeristische sector, de belangrijkste economische peilers van de gemeente Gulpen-Wittem, stonden de afgelopen jaren onder druk, maar hebben deze weerstaan. Sommige agrarische bedrijven hebben nevenactiviteiten mogen ontwikkelen en/of andere agrarische bedrijven over mogen nemen, mits dit laatste niet visueel waarneembaar werd in het landschap. De vrijkomende bedrijfsgebouwen hebben veelal een toeristische bestemming gekregen waardoor de kwaliteit van de toeristische sector op peil kon blijven. Bovendien heeft de gemeente samen met de toeristische sector en buurgemeenten een eenduidig hoogwaardig toeristisch profiel neergezet. Om minder afhankelijk te zijn van deze twee sectoren is daarnaast ook ingezet op het aantrekken en stimuleren van startende bedrijven die zakelijke of persoonlijke dienstverlening aanbieden.

Mobiliteit en infrastructuur Er is in de gemeente geïnvesteerd in de bereikbaarheid van de kern Gulpen vanuit de kernen en het buitengebied, waarbij het terugdringen van automobiliteit en het vergroten van de (sociale) veiligheid centraal stonden. Er is geïnvesteerd in goedkoop openbaar vervoer op maat voor de inwoners en gasten in de kernen en het buitengebied die gebruik willen maken van de voorzieningen in de kern Gulpen. Daarnaast is er overal geïnvesteerd in glasvezelverbindingen om het digitale gebruik van haal- en brengvoorzieningen in de kernen te stimuleren.

Natuur en landschap Voor wat betreft het buitengebied, is samen met de buurgemeenten een eigen beleid ontwikkeld dat in grote lijnen aansluit bij het provinciale en nationale beleid. Dit aanvullende beleid doet beter recht aan het belang van natuur en landschap als kernkwaliteit doordat het ruimte biedt voor noodzakelijk geachte kwaliteitsimpulsen. Door onder strikte voorwaarden

34 functieveranderingen toe te staan zijn cultuurhistorisch waardevolle gebouwen en kleinschalige landschapelementen in het buitengebied behouden en zelfs opgeknapt.

Milieu en duurzaamheid In de gemeente Gulpen-Wittem staat duurzaamheid hoog in het vaandel. Het gaat daarbij niet alleen om duurzaam bouwen en een duurzame economie, maar ook om ecologische duurzaamheid. Er wordt actief ingezet op het stimuleren van duurzame energie. Vanwege het landschap zijn windmolens echter niet toegestaan.

Organisatorische en financiële randvoorwaarden Om de beoogde ontwikkelingen te realiseren heeft de gemeente Gulpen-Wittem een actieve organisatorische en financiële regierol vervuld, waarbij werd samengewerkt met andere publieke en private partners en ook volop ruimte was voor eigen initiatief. Om de leefbaarheid in de kernen op peil te houden, ondanks de afname van het voorzieningenniveau, worden de lokale gemeenschappen actief betrokken bij het beheer van hun kernen en het buitengebied.

Gemeente De gemeente vervult naast een uitvoerende rol ook een regierol, waarbij zij actief inspeelt op maatschappelijke, economische en ecologische ontwikkelingen en particuliere initiatieven. Het kader van deze regierol vormt een integraal beleidsplan met een bijpassend financieel programma dat op een aantal deelterreinen, zoals natuur- en landschapbeleid en economiebeleid, nader is uitgewerkt. Op een aantal terreinen werkt de gemeente bovendien samen met andere gemeenten en het maatschappelijk middenveld.

2.5 Scenario: ‘Gemeente Geuldal: Proeftuin van Geluk’

In 2008 is besloten om binnen de gemeente Gulpen-Wittem te kiezen voor bundeling van voorzieningen en het vergroten van de eenheid tussen de kernen, zoals blijkt uit de nieuwe gemeentenaam. Door de gebundelde voorzieningen te spreiden over de grotere kernen Gulpen, Wijlre, Mechelen en Eys is het voorzieningenniveau kwantitatief op peil gebleven en kwalitatief verbeterd, is het gevoel van eenheid versterkt en is de gemeente in 2020 zeer aantrekkelijk voor haar inwoners en bezoekers.

Wonen Hoewel het aantal inwoners de afgelopen twaalf jaar is afgenomen, is het aantal huishoudens nog toegenomen. Dit komt doordat het aantal inwoners per woning verder is afgenomen. In het integrale woningbeleid van de gemeente Geuldal staat dat de hoofdkern Gulpen extra woningen mag bouwen voor het opvangen van deze groei van het aantal huishoudens in de gemeente. Ook de drie andere grote kernen mogen een deel van de eigen groei opvangen, maar in kleinere kernen worden geen nieuwe woningen meer toegevoegd aan de woningvoorraad. Er wordt daarnaast actief ingezet op het aantrekken van nieuwe bewoners met als primair doel het behoud van een deel van de vrijkomende cultuurhistorische panden in de kernen en het buitengebied. Omdat na 2020 het aantal huishoudens in de meeste kernen zal gaan dalen, is gekozen voor levensloopbestendig wonen, het bevorderen van doorstroming, inbreiding en regionale afstemming.

Voorzieningen Om tegemoet te komen aan de demografische, maatschappelijke en economische ontwikkelingen is in 2008 besloten om zoveel mogelijke voorzieningen, inclusief onderwijs,

35 fysiek en organisatorisch te bundelen. Om de eenheid binnen de gemeente te vergroten, en vanwege ruimtegebrek in de kern Gulpen, werden niet alle voorzieningen in de hoofdkern samengevoegd, maar werden de samengevoegde voorzieningen gespreid over de vier grotere kernen. Door de fysieke bundeling van de voorzieningen werd de benodigde kwaliteitsverbetering financieel haalbaar. Door de spreiding van de voorzieningen nam het saamhorigheidsgevoel in de gemeente toe en werd voorkomen dat de druk op de kern Gulpen te groot zou worden.

Verenigingsleven De fysieke bundeling wil niet zeggen dat er bijvoorbeeld nog maar één voetbalclub is, maar uitsluitend dat sportclubs hun accommodatie moeten delen. De organisatorische bundeling heeft er toe geleid dat er enkele omniverenigingen zijn ontstaan in de gemeente die meerdere sporten aanbieden. Het voorgaande betekent overigens niet dat er in de kleine kernen geen culturele verenigingen meer zijn. De culturele verenigingen hebben wel in op kernniveau organisatorisch hun handen in elkaar geslagen en maken tegenwoordig voor hun grotere evenementen gebruik van de grootschalige faciliteiten in de grotere kernen

Zorg Het welbevinden van de oudere inwoners en bezoekers vormt een rode draad in het integrale beleid van de gemeente. Een deel van de regionale voorzieningen is gevestigd in de kern Gulpen, maar in alle delen van de gemeente is primaire zorg binnen handbereik en in de grotere kernen zijn samen met de zorgaanbieders WoZoCo’s gerealiseerd, waardoor de zelfredzaamheid is toegenomen. Daarnaast heeft de gemeente samen met de zorgsector, toeristische sector, buurgemeenten en universiteitsziekenhuizen van Aken en Maastricht het begrip Health Care and Cure handen en voeten gegeven. Commerciële en niet commerciële zorgaanbieders krijgen onder voorwaarden ruimte voor het aanbieden van hun diensten in een deel van de vrijkomende cultuurhistorische panden in de kernen en het buitengebied.

Economie De gemeente was zich bewust van de economische dynamiek en het feit dat deze dynamiek het landschap grotendeels gevormd heeft. De gemeente vond dat voorkomen moest worden dat deze dynamiek als gevolg van een te stringent beleid voor het buitengebied zou leiden tot weilanden zonder koeien en leegstaande en vervallen cultuurhistorisch waardevolle panden in het buitengebied. Onder strikte voorwaarden werden daarom functieveranderingen mogelijk gemaakt. De voorkeur ging daarbij uit naar een gezondheidsgerelateerde toeristische functie om te komen tot seizoensverlenging. Daarnaast werden op een aantal locaties land- en wijngoederen gerealiseerd in combinatie met natuurontwikkeling. In enkele gevallen werd een woonbestemming toegestaan met als doel het aantrekken van relatief vermogende ouderen uit de rest van Nederland.

Mobiliteit en infrastructuur Er is in de gemeente geïnvesteerd in de bereikbaarheid van de verschillende kernen en het buitengebied, waarbij het terugdringen van automobiliteit en het vergroten van de veiligheid centraal stonden. Er is geïnvesteerd in goedkoop openbaar vervoer op maat voor de inwoners en gasten in de kernen en het buitengebied die gebruik willen maken van de voorzieningen in de verschillende kernen. Daarnaast is er overal geïnvesteerd in glasvezelverbindingen.

Natuur en landschap Daar natuur en landschap het belangrijkste kapitaal van de gemeente vormt, mogen de beoogde ontwikkelingen in het buitengebied niet leiden tot een aantasting van de kwaliteit van

36 natuur en landschap, maar moeten deze juist een bijdrage leveren aan de gewenste kwaliteitsverbetering. Om die reden heeft de gemeente samen met de buurgemeenten, de provincie en andere betrokken partners beleid opgesteld dat niet strijdig is met het nationale beleid, maar dat uitsluitend aanvult.

Milieu en duurzaamheid Op alle terreinen staat duurzaamheid centraal, dus ook op het gebied van CO 2-reductie en energiegebruik. Hierbij is gezocht naar alternatieve vormen van energieopwekking, daar windmolens niet passen in het landschap. Op dit gebied heeft de gemeente dan ook samenwerking gezocht met enerzijds Parkstad Limburg en anderzijds met de RWTH in Aken.

Organisatorische en financiële randvoorwaarden Om de beoogde ontwikkelingen te realiseren heeft de gemeente op een actieve wijze organisatorisch en financieel samengewerkt met andere regionale en lokale publieke en private partners. In een aantal gevallen heeft de gemeente de regiefunctie vervuld in deze publiek-publieke en publiek-private samenwerkingsverbanden, maar in andere gevallen heeft zij de regiefunctie overgelaten aan een andere partner.

Gemeente De gemeente vervult niet alleen een uitvoerende en in sommige gevallen een regierol maar heeft, samen met haar publieke en private partijen, in een aantal gevallen ook een ontwikkelende rol vervuld. Het kader van deze taken vormt een integraal beleidsplan met een bijpassend financieel programma dat op een aantal deelterreinen, zoals natuur- en landschapbeleid, economiebeleid en een actief grondbeleid, nader is uitgewerkt.

2.6 Stellingen

Per thema zijn er drie stellingen die alle drie gerelateerd zijn aan één van de drie scenario’s.

Woningbouw 2009-2020 Hoewel het aantal inwoners in alle kernen afneemt, neemt het aantal huishoudens in de kernen van de gemeente Gulpen-Wittem nog tot ongeveer 2020 toe, met uitzondering van de kern Gulpen, waar het aantal huishoudens nagenoeg gelijk blijft. Na 2020 zal het aantal huishoudens in alle kernen gaan dalen. Tegelijkertijd zal de ontgroening en vergrijzing zich doorzetten. - Om de leefbaarheid op peil te houden, moet iedere kern voldoende ruimte krijgen om door woningbouw de groei van het aantal huishoudens op te vangen. - Om het voorzieningenniveau in de gemeente op peil te houden, moet de woningbouw zich in de kern Gulpen concentreren. - Om de eenheid binnen de gemeente te versterken, moet de woningbouw plaatsvinden in de vier grootste kernen binnen de gemeente (Gulpen, Wijlre, Mechelen en Eys).

Voorzieningen Door diverse maatschappelijke, economische en demografische ontwikkelingen staat het draagvlak voor voorzieningen onder druk. - Om de leefbaarheid in de kernen op peil te houden, moeten de voorzieningen zoveel mogelijk gebundeld worden in de afzonderlijke kernen. - Om het voorzieningenniveau in de gemeente op peil te houden, moeten de voorzieningen zoveel mogelijk gebundeld worden in de kern Gulpen.

37 - Om de eenheid binnen de gemeente te versterken, moeten de voorzieningen gebundeld worden in de vier grootste kernen binnen de gemeente.

Verenigingsleven Door de afname van het aantal inwoners in de kernen in combinatie met de ontgroening en vergrijzing en diverse maatschappelijke ontwikkelingen, staat het verenigingsleven onder druk. - Om het verenigingsleven in de kernen op peil te houden, moeten de verenigingen in de kernen meer gaan samenwerken en gebruik gaan maken van een gezamenlijke accommodatie. - Om het verenigingsleven in de gemeente op peil te houden, zullen (vergelijkbare) verenigingen uit de diverse kernen moeten gaan samenwerken en gebruik maken van een gezamenlijke accommodaties in de kern Gulpen. - Om de eenheid binnen de gemeente te versterken, zullen (vergelijkbare) verenigingen uit de diverse kernen moeten gaan samenwerken en gebruik maken van gezamenlijke accommodaties in de vier grootste kernen binnen de gemeente.

Zorg Het aantal ouderen neemt sterk toe en, hoewel ouderen steeds langer gezond, mobiel en zelfstandig blijven, ook de behoefte aan zorg. Daarnaast zal de zorgsector worden geconfronteerd met een krappe arbeidsmarkt. - Om de leefbaarheid in de kernen op peil te houden en de zelfredzaamheid van de burgers te vergroten, moeten in alle kernen zorgvoorzieningen worden gevestigd en moet worden ingezet op het vergroten van de maatschappelijke betrokkenheid van de lokale gemeenschap. - Om voldoende professionele zorgvoorzieningen aan te kunnen bieden in de gemeente, moeten de meeste zorgvoorzieningen in de kern Gulpen worden gevestigd, maar om de zelfredzaamheid van de burgers te vergroten moet daarnaast worden geïnvesteerd in digitale en mobiele zorgvoorzieningen voor de kernen. - Om de zelfredzaamheid van de burgers te vergroten, moet overal binnen de gemeente primaire zorg binnen handbereik zijn. Daarom moeten in de vier grootste kernen zorgvoorzieningen worden gerealiseerd en moet worden geïnvesteerd in digitale zorgvoorzieningen.

Economie Door diverse economische, maatschappelijke, demografische en beleidsmatige ontwikkelingen staan de belangrijkste economische pijlers - de agrarische en toeristische sector - onder druk. Beide sectoren zijn in sterke mate afhankelijk van en bepalend voor de kwaliteit van het buitengebied. - Het huidige kleinschalige agrarische karakter van het buitengebied mag niet veranderen door druk op de agrarische en toeristische sector. De agrarische sector moet daarom een beheerfunctie krijgen en de toeristische sector moet zich primair richten op wandelaars. - Organisatorische schaalvergroting en nevenactiviteiten binnen de agrarische sector moeten worden toegestaan en de vrijkomende gebouwen moeten worden gebruikt voor hoogwaardige kleinschalige toeristische voorzieningen, mits deze veranderingen de kwaliteit van het landschap niet aantasten. - Om optimaal te kunnen profiteren van de ontwikkelingen in de agrarische en toeristische sector, moeten sommige functieveranderingen in het buitengebied mogelijk worden gemaakt. Het gaat daarbij om gezondheidsgerelateerde toeristische

38 functies en de realisatie van land- en wijngoederen in combinatie met natuurontwikkeling.

Mobiliteit en infrastructuur Door de toenemende verkeersdruk staat bereikbaarheid en verkeersveiligheid onder druk. - De kernen en het buitengebied moeten beter bereikbaar zijn voor bewoners en toeristen. Daarom moet het openbaar vervoer worden geoptimaliseerd en fietspaden worden aangelegd. - De kern Gulpen moet beter bereikbaar zijn vanuit alle kernen en het buitengebied en daarom moet worden geïnvesteerd in openbaar vervoer op maat en (sociaal)veilige fietsverbindingen naar de kern Gulpen vanuit de overige kernen (en het buitengebied). - De onderlinge bereikbaarheid van de kernen moet verbeterd worden en daarom moet worden geïnvesteerd in openbaar vervoer op maat en (sociaal)veilige fietsverbindingen tussen de kernen (en het buitengebied).

Natuur en landschap Natuur en landschap staan onder druk door diverse ontwikkelingen in de agrarische en toeristische sector. Het nationale beleid is gericht op behoud en versterking van de kwaliteit van natuur en landschap, waardoor de ontwikkelingsmogelijkheden in het buitengebied beperkt zijn. - De gemeente moet ontwikkelingen die passen in het nationale beleid en visueel niet zichtbaar zijn, toestaan. - De gemeente moet een aanvullend eigen beleid formuleren dat ontwikkelingen in het buitengebied mogelijk maakt, mits deze het landschap niet aantasten. - De gemeente moet samen met de buurgemeenten een eigen beleid formuleren dat ontwikkelingen die kunnen leiden tot kleine veranderingen in het landschap, mogelijk maakt mits deze een bijdrage leveren aan het versterken van de kwaliteit van het landschap.

Milieu en duurzaamheid Duurzaamheid is een belangrijk begrip, maar over de inhoud hiervan wordt verschillend gedacht. - De gemeente moet inzetten op duurzaam bouwen, een duurzame economie en het verminderen van de automobiliteit. - De gemeente moet inzetten op duurzaam bouwen, een duurzame economie, het verminderen van de automobiliteit en het gebruik van duurzame energie. - De gemeente moet inzetten op duurzaam bouwen, een duurzame economie, het verminderen van de automobiliteit en het opwekken van duurzame energie.

Organisatorische en financiële voorwaarden en de rol van de gemeente De beoogde veranderingen hebben organisatorische en financiële consequenties en stellen eisen aan de rol van de gemeente. - Om de beoogde ontwikkelingen te realiseren, moet de gemeente de regierol, en het daarbij behorende budget, deels overdragen aan de lokale gemeenschappen (dorpsraden) en agrarische sector (beheerfonds). - Om de beoogde ontwikkelingen te realiseren, moet de gemeente een actieve regierol vervullen, zowel organisatorisch als financieel. - Om de beoogde ontwikkelingen te realiseren, moet de gemeente soms, samen met haar publieke en private partijen, naast een regierol ook een gebiedsontwikkelende rol vervullen.

40 BIJLAGE 3 RESULTATEN DIGITALE ENQUETE

In totaal zijn 188 personen gestart met het invullen van de digitale vragenlijst op de website wievooruitkijkt.nl. Zoals gebruikelijk heeft niet iedereen de vragenlijst volledig ingevuld. Na iedere vraag zijn er mensen afgehaakt. Het totaal aantal afvallers is relatief groot.

1. Woningbouw

De gemeente Gulpen-Wittem verandert. Het aantal inwoners neemt de komende twaalf jaar verder af en de vergrijzing en ontgroening nemen toe. Toch zijn er tot 2020 nieuwe woningen nodig: het aantal huishoudens groeit doordat de huishoudens gemiddeld steeds kleiner van omvang worden. Waar moeten die nieuwe woningen volgens u worden gebouwd?

in alle kernen, zodat die leefbaar en levendig blijven 112 voornamelijk in de kern Gulpen, zodat daar het voorzieningenniveau op peil blijft 16 binnen de vier grootste kernen van de gemeente (Gulpen, Wijlre, Mechelen en Eys) 60 Totaal 188

2. Voorzieningen

Gulpen-Wittem heeft dankzij haar regionale en toeristische functie een relatief uitgebreid voorzieningenniveau. Denk maar aan onderwijs, bibliotheken, sportaccommodaties en horeca. Uiteraard wil de gemeente die voorzieningen in stand houden op een kwalitatief hoog niveau, ondanks de afname van het aantal inwoners en diverse economische ontwikkelingen. Hoe kan de gemeente de kwaliteit van de voorzieningen volgens u het beste handhaven?

Door voorzieningen te bundelen in de vier grootste kernen van de gemeente. 53 Door voorzieningen zoveel mogelijk te bundelen in de hoofdkern Gulpen. De exploitatiekosten en de kwaliteitseisen nemen immers toe en de hoofdkern Gulpen kan zo haar regionale functie versterken. 35 Door voorzieningen zoveel mogelijk in de kernen te behouden. Dit komt de leefbaarheid van de kernen ten goede. 92 Totaal 180

41 3. Verenigingsleven

Gulpen-Wittem is rijk aan verenigingsleven. Dat willen we graag zo houden. Minder inwoners betekent echter minder leden en vrijwilligers. Hoe kunnen we het verenigingsleven in onze gemeente volgens u toch bloeiend houden?

(Vergelijkbare) verenigingen uit de diverse kernen moeten gaan samenwerken en gebruiken van gezamenlijke accommodaties in de vier grootste kernen binnen de gemeente. 59 (Vergelijkbare) verenigingen uit de diverse kernen moeten gaan samenwerken en gebruikmaken van een gezamenlijke accommodatie in de kern Gulpen. 11 De verenigingen in de kernen moeten meer gaan samenwerken en gebruik gaan maken van een gezamenlijke accommodatie in hun kern. 103 Totaal 173

4. Zorg

Het aantal ouderen neemt sterk toe en - hoewel ouderen steeds langer gezond, mobiel en zelfstandig blijven - ook de behoefte aan zorg. Daarnaast krijgt de zorgsector te maken met een krappe arbeidsmarkt. Hoe moet de gemeente Gulpen-Wittem hier volgens u mee omgaan?

De zorgvoorzieningen moeten in alle kernen worden uitgebreid. Dat is immers goed voor de zelfredzaamheid van burgers. 51 De voorzieningen moeten in de kern Gulpen worden gecentraliseerd: dat is kostenefficiënt en goed voor de kwaliteit van de voorzieningen. Door middel van digitale en mobiele zorgvoorzieningen wordt de zelfredzaamheid in de kernen gewaarborgd. 28 Er moeten zorgvoorzieningen in de vier grote kernen worden gerealiseerd (primaire zorg is dan overal in gemeente binnen handbereik) en tegelijkertijd moet men investeren in digitale zorgvoorzieningen. 87 Totaal 166

42 5. Economie en landschap

De toeristische en agrarische sector zijn erg belangrijk voor de economie in Gulpen-Wittem. Centrale rol is weggelegd voor het landschap, want mede daarom komen toeristen graag naar onze gemeente. In hoeverre moet het huidige kleinschalige agrarische karakter volgens u bewaard blijven?

De agrarische bedrijven mogen nevenactiviteiten uitvoeren, maar alleen als ze de kwaliteit van het landschap niet aantasten (kleinschalige toeristische voorzieningen bijvoorbeeld) 68 Het landschap veranderen mag (ook als het om grotere veranderingen gaat) mits die veranderingen het toerisme juist versterken. Voorbeelden zijn zorghotels, landgoederen en wijnvelden. 35 Het moet geheel bewaard blijven. De agrarische sector krijgt dan een beheerfunctie en het toerisme richt zich vooral op wandelaars. 59 Totaal 162

6. Verkeer

Bereikbaarheid van de kernen en verkeersveiligheid staan centraal in het mobiliteitsbeleid van de gemeente. Hoe kunnen we die volgens u het beste waarborgen?

Door meer te investeren in openbaar vervoer en fietspaden in de hele gemeente (van en naar alle kernen dus) 81 Door vooral te investeren in openbaar vervoer op maat en veilige fietsverbindingen naar de kern Gulpen vanuit de overige kernen. 26 Door vooral te investeren in openbaar vervoer op maat en veilige fietsverbindingen tussen de kernen onderling. 52 Totaal 159

43 7. Milieu en duurzaamheid

Praat je over de toekomst, dan praat je over het milieu. Welke van deze drie vormen van milieubesparing spreken u het meeste aan?

minder auto's, meer openbaar vervoer 36 duurzame energie (maar géén windmolens vanwege het landschap) 87 milieuvriendelijke afvalverwerking 33 Totaal 156

8. De gemeente als organisatie

Graag kijkt de gemeente Gulpen-Wittem met u vooruit naar de toekomst. Zo bepalen we als het ware gezamenlijk het beleid voor de komende twaalf jaar. Welke rol moet de gemeente volgens u spelen in de uitvoering van dat beleid?

een actieve regierol, zowel organisatorisch als financieel 49 een actieve regierol én een ontwikkelende rol (gebiedsontwikkeling, 64 ruimtelijke ordening) geen actieve regierol: die kan de gemeente het beste overdragen aan de lokale gemeenschappen (dorpsraden) en de agrarische sector 41 (beheerfonds) Totaal 154

44 BIJLAGE 4 STEMRESULTATEN WERKATELIERS

Tijdens de werkateliers werden discussies gevoerd aan de hand van een vijftal stellingen. Voorafgaand aan de discussie, werden de aanwezige inwoners van de gemeente Gulpen- Wittem gevraagd om met behulp van een digitale stemkastje te reageren op de stellingen, waarbij zij telkens konden kiezen uit drie mogelijkheden.

4.1 Wijlre 15-09-2008 (Wielderhoes)

4.2 Gulpen 16-09-2008 (Timpaan)

4.3 Mechelen 29-09-2008 (Heerenhof)

48 BIJLAGE 5 STRATEGISCHE WANDELINGEN

5.1 Strategische wandeling Mechelen-Eperheide

Datum: 2 oktober 2008

Deelnemers: - mevrouw A. Niewierra (VVV Zuid- Limburg) - de heer A. Anker (Advocatenkantoor Anker en Anker) - de heer W. Anker (Advocatenkantoor Anker en Anker) - de heer B. van den Tillaar (Gemeente Gulpen-Wittem) - de heer J. Hensgens (Etil)

5.2 Strategische wandeling Eys-Gulpen

Datum: 9 oktober 2008

Deelnemers: - De heer R. van der Linden (Eerste Kamer) - De heer J. Halmans (Gulpener Bierbrouwerij) - De heer J. Meijers (Vivre) - De heer B. van den Tillaar (Gemeente Gulpen-Wittem) - De heer J. Hensgens (Etil)