Democritus University of Thrace School of Health Sciencies Department of Molecular Biology & Genetics
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
DEMOCRITUS UNIVERSITY OF THRACE SCHOOL OF HEALTH SCIENCIES DEPARTMENT OF MOLECULAR BIOLOGY & GENETICS Master’s Programme of Studies «Translational Research in Molecular Biology and Genetics» Comparative genomic survey of NAT homologues in bacteria Olmpasalis Ioannis (Ολμπασάλης Ιωάννης) Supervisor: Dr. Sotiria Boukouvala, Assistant Professor. MASTER THESIS October2015 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή: Ξενοβιοτικές είναι οι οργανικές χημικές ενώσεις που δεν παράγονται από έναν οργανισμό, αλλά αυτός τις προσλαμβάνει από το περιβάλλον στο οποίο ζει. Οι ουσίες αυτές, που συχνά είναι βλαπτικές, μεταβολίζονται από τον οργανισμό έτσι ώστε να αποτοξικοποιηθούν και να απεκκριθούν πιο εύκολα. Οι αντιδράσεις του ξενοβιοτικού μεταβολισμού καταλύονται από πληθώρα διαφορετικών ενζύμων τα οποία καταλύουν αντιδράσεις υδρόλυσης, αναγωγής, οξείδωσης (αντιδράσεις Φάσης Ι) ή σύζευξης (αντιδράσεις Φάσης ΙΙ). Οι Ν-ακετυλοτρανσφεράσες των αρυλαμινών (ΝΑΤ, E.C. 2.3.1.5) είναι ένζυμα της Φάσης ΙΙ του ξενοβιοτικού μεταβολισμού και απαντούν στις περισσότερες ευρείες ταξινομικές ομάδες οργανισμών, εκτός από τα φυτά. Καταλύουν τη βιομετατροπή αρωματικών αμινών και υδραζινών, συμπεριλαμβανομένης πληθώρας συνθετικών ξενοβιοτικών ουσιών που μπορεί να έχουν είτε φαρμακευτική είτε καρκινογόνο δράση. Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διεξοδική γονιδιωματική επισκόπηση των αλληλουχημένων προκαρυωτικών γονιδιωμάτων, ώστε να επιτευχθεί η ανάκτηση και ταυτοποίηση (annotation) του πλήρους ανοιχτού πλαισίου ανάγνωσης (open reading frame - ORF) όλων των πιθανών γονιδίων ΝΑΤ. Ακολούθως, διενεργήθηκε φυλογενετική ανάλυση των ταυτοποιημένων προκαρυωτικών αλληλουχιών ΝΑΤ που χαρακτηρίστηκαν με την κατασκευή φυλογενετικών δέντρων. Μέθοδοι: Για την ανάκτηση των νουκλεοτιδικών αλληλουχιών ΝΑΤ από γονιδιώματα αλληλουχημένων προκαρυωτικών οργανισμών πραγματοποιήθηκε γονιδιωματική επισκόπηση στη βάση δεδομένων Entrez-Genomes, χρησιμοποιώντας κατάλληλες αμινοξικές αλληλουχίες αναφοράς για βακτήρια ή αρχαία και εφαρμόζοντας το πρόγραμμα αναζήτησης tBLASTn. Στα τμήματα των νουκλεοτιδικών αλληλουχιών που ανασύρονταν από την αρχική επισκόπηση BLAST, πολύ συχνά παρατηρήθηκε ότι δεν περιλαμβανόταν ολόκληρο το ORF του πιθανού γονιδίου ΝΑΤ (παρά μόνο το πιο συντηρημένο κεντρικό τμήμα) και για το λόγο αυτό η αναζήτηση επαναλαμβανόταν με πιο ομόλογες ανακτημένες αλληλουχίες ή ακόμη και χειροκίνητα, απευθείας από τη σελίδα της GenBank που περιείχε την αντίστοιχη γονιδιωματική αλληλουχία του οργανισμού. Για την ταυτοποίηση (annotation) των ανακτημένων προκαρυωτικών αλληλουχιών ΝΑΤ εφαρμόστηκε η διαδικασία Local Blastp στο πρόγραμμα Bioedit με το οποίο και έγινε η πλήρης διαχείριση και επεξεργασία των ανακτημένων νουκλεοτιδικών και αντίστοιχων αμινοξικών αλληλουχιών, σύμφωνα με τα κριτήρια που έχει ορίσει η Διεθνής Επιτροπή Ονοματολογίας των Γονιδίων ΝΑΤ (http://nat.mbg.duth.gr). Για την πολλαπλή γραμμική στοίχιση των αμινοξικών αλληλουχιών ΝΑΤ χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα CLUSTALW και η κατασκευή των αντίστοιχων φυλογενετικών δένδρων έγινε με το πρόγραμμα MEGA6, εφαρμόζοντας τη μέθοδο της «Ένωσης Γειτόνων» (Neighbor Joining), με αξιολόγηση Bootstrap και πρότυπο αντικατάστασης Jones, Taylor & Thornton (JTT). 1 Αποτελέσματα: Κατά την περίοδο διεξαγωγής της παρούσας μελέτης (Νοέμβριος 2014 - Ιούλιος 2015), πραγματοποιήθηκε επισκόπηση περίπου 30.000 αλληλουχημένων προκαρυωτικών γονιδιωμάτων από τη βάση δεδομένων Entrez- Genome. Στα βακτήρια ανακτήθηκαν και ταυτοποιήθηκαν συνολικά 3009 γονίδια ΝΑΤ από 141 γένη που ανήκουν στα φύλα των Proteobacteria (Alpha-proteobacteria, Beta-proteobacteria, Gamma-proteobacteria), Actinobacteria, Firmicutes, Chlamidiae, Verrucomicrobia, Chloroflexi, Cyanobacteria, Nitrospinae, Planctomycetes και Spirochaetes. Στα αρχαία ανακτήθηκαν και ταυτοποιήθηκαν συνολικά 5 γονίδια ΝΑΤ από 5 διαφορετικά γένη, που όμως όλα ανήκουν στο φύλο Euryarchaeota, κλάση Halobacteria. Για τα υπόλοιπα φύλα βακτηρίων και αρχαίων διαπιστώθηκε ότι δεν υπάρχουν γονίδια ΝΑΤ στα διαθέσιμα γονιδιώματα των αλληλουχημένων εκπροσώπων τους, οι οποίοι είναι ωστόσο αναλογικά λιγότεροι σε αριθμό. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται σε αναλυτικούς πίνακες, όπου παρέχεται η επίσημη επιστημονική ονομασία κάθε είδους, καθώς και οι αντίστοιχοι επίσημοι κωδικοί ταυτοποίησης (taxon mnemonic) και κωδικοί αριθμοί ταξινόμησης (taxonomy identifiers), όπως αυτοί αναγράφονται στη βάση δεδομένων UniProt Taxonomy. Για κάθε ταυτοποιημένο γονίδιο ΝΑΤ παρέχεται το μήκος της νουκλεοτιδικής και αντίστοιχης αμινοξικής αλληλουχίας, καθώς και η ομολογία κάθε αμινοξικής αλληλουχίας ΝΑΤ, σε σχέση με την αντίστοιχη αλληλουχία αναφοράς. Η ονοματολογία των γονιδίων ΝΑΤ είναι σύμφωνη προς τους επίσημους κανόνες της Διεθνούς Επιτροπής Ονοματολογίας των γονιδίων ΝΑΤ. Για τη φυλογενετική ανάλυση προτιμήθηκαν οι περισσότερο συντηρημένες αμινοξικές αλληλουχίες των προκαρυωτικών πρωτεϊνών ΝΑΤ και η κατασκευή των φυλογενετικών δένδρων έγινε για καθένα φύλο ξεχωριστά και ενδεικτικά για επιλεγμένους εκπροσώπους όλων των φύλων μαζί. Συζήτηση: Μεταξύ των βακτηρίων με γονίδια ΝΑΤ περιλαμβάνονται πολλά είδη σημαντικού κλινικού ενδιαφέροντος, δεδομένου ότι προκαλούν σοβαρές ασθένειες στον άνθρωπο. Για πολλά από αυτά τα παθογόνα είδη έχει αλληλουχηθεί πληθώρα στελεχών, όπου τα γονίδια ΝΑΤ μπορεί να εμφανίζονται ως πολυμορφικά. Τα βακτηριακά ένζυμα ΝΑΤ έχει βρεθεί ότι μεταβολίζουν κάποια φάρμακα που χορηγούνται για την καταπολέμηση των λοιμώξεων, ενώ στα μυκοβακτήρια διερευνώνται ως πιθανοί φαρμακευτικοί στόχοι για επίδραση με αναστολείς. Ενδεχομένως η πολυμορφικότητα που εμφανίζουν διαφορετικά στελέχη στα γονίδια ΝΑΤ να σχετίζεται με κάποιες κλινικές παραμέτρους της λοίμωξης, όπως π.χ. η ανθεκτικότητα σε αντιμικροβιακά φάρμακα. Μεγάλης φαρμακευτικής σημασίας είναι το ακτινοβακτήριο Amycolatopsis mediterranei (όπου το ισοένζυμο ΝΑΤ2 είναι γνωστό ότι συμμετέχει στο μεταβολικό μονοπάτι βιοσύνθεσης του αντιβιοτικού ριφαμυκίνη), όπως και κάποια είδη του γένους Streptomyces από τα οποία παρασκευάζονται διάφορα αντιβιοτικά (όπως π.χ. η στρεπτομυκίνη από το Streptomyces griseus). Ανάλογης σημασίας είναι και το είδος Brevibacillus brevis των Firmicutes που βιοσυνθέτει τα αντιβιοτικά τυρομισίνη και γραμισιδίνη. Γενικά, βακτήρια που είναι γνωστό ότι διαθέτουν πλούσιο δευτερογενή μεταβολισμό (π.χ. στρεπτομύκητες, βάκιλλοι) φέρουν πολλαπλά παράλογα γονίδια ΝΑΤ στα αλληλουχημένα γονιδιώματά τους, γεγονός που υποδηλώνει ότι κάποια από τα γονίδια αυτά μπορεί να εμπλέκονται σε αντίστοιχα βιοσυνθετικά μονοπάτια. Προς αυτήν την κατεύθυνση, η παρούσα γονιδιωματική επισκόπηση μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για μελλοντική διερεύνηση της ύπαρξης πιθανών βακτηριακών οπερονίων στα οποία μπορεί να εδράζονται γονίδια ΝΑΤ, π.χ. στα ακτινοβακτήρια. Μια άλλη ενδιαφέρουσα κατεύθυνση μελλοντικής έρευνας είναι η διεξοδική λειτουργική μελέτη των ενζύμων ΝΑΤ σε βακτήρια που βιοαποικοδομούν ξενοβιοτικές ουσίες, οι οποίες είναι επικίνδυνες για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον. 2 Τέτοιες μελέτες ενδεχομένως να οδηγήσουν στην ανάπτυξη νέων στρατηγικών για καλύτερη διαχείριση του περιβάλλοντος. Τέλος, αρκετά προκαρυωτικά είδη με γονίδια ΝΑΤ εμφανίζουν ικανότητα προσαρμογής σε ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες, οπότε ενδέχεται να έχουν ενδιαφέρον σε οικολογικές μελέτες. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα αρχαία βρέθηκαν γονίδια ΝΑΤ μόνο σε Halobacteria τα οποία αναπτύσσονται σε περιβάλλοντα με πολύ υψηλή αλατότητα. Από την παρατήρηση των φυλογενετικών δένδρων που κατασκευάστηκαν, τα γονίδια ΝΑΤ φαίνεται να εμφανίζονται νωρίς στη εξέλιξη των προκαρυωτών και να διαφοροποιούνται κατά τη διάρκειά της, ενδεχομένως οδηγώντας σε αντίστοιχη λειτουργική διαφοροποίηση των ενζύμων που κωδικοποιούν. Η ομαδοποίηση (clustering) των αλληλουχιών ΝΑΤ γενικώς δεν φαίνεται να αποκλίνει από την συναινετική επιστημονική ταξινόμηση των αντίστοιχων ειδών στα οποία απαντούν. Ωστόσο, έχει αξία να διερευνηθεί το ενδεχόμενο σε κάποιες περιπτώσεις να έχει πραγματοποιηθεί οριζόντια μεταφορά γονιδίων μεταξύ ταξινομικά απομακρυσμένων προκαρυωτών. 3 SUMMARY Introduction: Xenobiotics are organic compounds that enter a living organism from the environment and, therefore, are not products of an organism's endogenous metabolism. Many xenobiotics can cause damage to the basic molecular functions of cells; organisms are, thus, well-adapted to metabolize and detoxify such compounds, avoiding their effects and facilitating their excretion. The reactions of xenobiotic metabolism are catalyzed by various enzymes, typically classified in one of two categories: Phase I enzymes catalyze hydrolysis, reduction or oxidation reactions; Phase II enzymes catalyze different conjugation reactions. Phase II arylamine N- acetyltransferases (ΝΑΤ, E.C. 2.3.1.5) constitute a conserved family of enzymes found in every major taxonomic group surveyed, except plants. The NAT enzymes catalyze the biotransformation of aromatic amines and hydrazines, including xenobiotics of synthetic origin that may have pharmacological or carcinogenic effects. The purpose of the present study was to conduct a thorough genomic survey of available sequenced prokaryotic genomes, in order to reconstruct and annotate the full open reading frame (ORF) of putative NAT genes. Subsequently, a phylogenetic analysis of all characterized NAT amino acid sequences was performed, supported by the construction of phylogenetic trees. Methods: For the retrieval of putative NAT nucleotide sequences from all accessible prokaryotic genomes, an exhaustive survey of all Entrez-Genome prokaryotic databases was conducted, using the tBLASTn search programme. Consensus amino acid sequences for bacterial