Ruiny Zamków I Grodzisk Z Obszaru Warmii Biskupiej Na Mapie Kaspara Hennenbergera Z 1576 R
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Artykuły Ruiny zamków i grodzisk z obszaru Warmii biskupiej na mapie Kaspara Hennenbergera z 1576 r. Robert Klimek W 1576 r. ukazała się w Królewcu pierwsza opracował historyczną mapę Prus Prussia szczegółowa jak na owe czasy mapa Prus Ksią- Vetus Auctore Casp[ero] Hennebergero oraz żęcych autorstwa Kaspara Hennenbergera – geografi czno-historyczny opis Prus zatytuło- Prussiae, das ist das Landes zu Preussen welche wany Kurze und warhaff tige Beschreibung des herrliste Th eil ist Sarmathiae Europeae eigentli- Landes zu Preussen (1584). Najważniejszym che und warhaff tige Beschreibung. Odegrała ona i najbardziej znanym jego dziełem jest jednak wielką rolę w historii kartografi i tego obszaru, mapa Prus wykonana w 1576 r. Hennenberger albowiem aż do poł. XVIII w. stanowiła podsta- sporządził ją głównie na podstawie własnych wę map Prus wydanych na zachodzie Europy. pomiarów i materiałów zebranych w latach Jej autor, Kaspar Hennenberger1 (1529–1600), 1569–1576, w czasie siedmioletniej podróży po urodził się w Ehrlich w Turyngii, skąd we kraju4. Podstawę mapy stanowiły miejscowości wczesnej młodości przybył do Prus. W latach o znanych ówcześnie współrzędnych. Opraco- 1550–1554 studiował teologię protestancką na waniem dobrej mapy Prus zainteresowany był uniwersytecie w Królewcu, a po jej ukończeniu książę Albrecht Fryderyk, który sfi nansował pracował jako pastor, a następnie proboszcz prace kartografa. Działania Hennenbergera parafi i w Domnowie (Domnau), zaś od 1560 r. w terenie prawdopodobnie polegały na wy- w Mühlhausen nad rzeką Bezledą w Natangii. znaczaniu kierunków między ważniejszymi Od 1590 r. Hennenberger był pastorem przy miejscowościami oraz innymi obiektami, jak kościele szpitalnym na Lipniku (Löbechnicht), i określaniu odległości na podstawie przebytej dzielnicy Królewca2. Zmarł 29 lutego 1600 r. drogi. Kartograf sam przeniósł rysunek mapy i został pochowany przy ołtarzu tamtejszego na drewniane klocki, które następnie wyryto- kościoła szpitalnego3. wał Kaspar Felbinger. Odbitki zostały wyko- Już jako student Hennenberger interesował nane w drukarni w Królewcu. Mapa składa się się geografi ą i kartografi ą. Rok po ukończeniu z 9 arkuszy o łącznych wymiarach 103×91 cm. studiów wykonał i wydał mapę Infl ant, któ- Obejmuje zaś obszar od 53°00' do 55°50' szero- ra niestety zaginęła i obecnie nie jest znana. kości geografi cznej N oraz od 44°20' do 49°47' W 1584 r., na podstawie źródeł pisanych, długości E. Podczas wykreślania długości geo- grafi cznej Hennenberger – prawdopodobnie za Gerardem Mercatorem – położenie połu- 1 W polskiej literaturze przedmiotu zazwyczaj spotykamy zapis nazwiska Henneberger. Jest to błąd, na który zwrócił już uwagę Tadeusz Oracki. dnika zerowego określił na wysokości Wysp T. Oracki, Słownik biografi czny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Mal- Zielonego Przylądka. Powyższa mapa nie ma borskiej od połowy XV do końca XVIII wieku, t. 1: A–K, Olsztyn 1984, wykreślonej siatki kartografi cznej, a jedynie na s. 93. Na uzasadnienie właściwego zapisu można przytoczyć najważ- niejszą publikację tego wybitnego kartografa – Erclerung der preussi- skrajnych ramach arkuszy zaznaczony jest jed- schen grossern Landtaffel oder Mappen, Königsberg 1595, na której nominutowy podział. Na mapie Prus, podob- podpisuje się jako Caspar Hennenberger. nie jak na innych tworzonych ówcześnie, nie 2 J. Szeliga, Rozwój kartografi i Wybrzeża Gdańskiego do roku 1772, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1982, s. 44. Według Ta- została ustalona skala liczbowa. Według Jana deusza Orackiego studia na Uniwersytecie Królewieckim Hennenberger Szeligi, na podstawie dokonanych 40 pomia- rozpoczął w 1550 r. W latach 1550–1560 był diakonem w Domnowie, rów, skala mapy wynosi 1:368 000, przy czym następnie w Młynarach (1560–1589). W 1589 r. otrzymał benefi cjum przy szpitalu książęcym w Królewcu. Zob. T. Oracki, Słownik biografi cz- w kierunku równoleżnikowym jest większa od ny, s. 93. 3 Caspar Hennenberger’s Grosse Landtafel von Preussen in 9 Blättern (Erste Ausgabe vom Jahre 1576), Königsberg 1863. 4 J. Szeliga, Rozwój kartografi i, s. 45. 46 Studia Geohistorica • Nr 03. 2015 Artykuły średniej (1:35 000), a w kierunku południko- hamernie żelaza i ważniejsze mosty11. Bardzo wym – mniejsza (1:387 000)5. O wartości tej ważne są na tej mapie dwa inne aspekty ikono- mapy i zapotrzebowaniu na nią świadczą jej grafi czne. Pierwszy z nich dotyczy oznaczenia liczne wznowienia i przeróbki. Już w 1595 r. do- miast, które łudząco przypominają ich widok czekała się drugiego wydania uzupełnionego w poł. XVI w. Wyraźnie widać charaktery- o obszerny opis historyczny6. Kolejne edycje styczny kształt zamków, kościołów, katedr ukazywały się już w królewieckiej ofi cynie Sege- i fortyfi kacji miejskich. Na obszarze Warmii badów w latach: 1627, 1629, 1638, 1639, 1655 biskupiej bardzo wyraźnie zaobserwować moż- i 16797. Mimo wielu dziewiętnastowiecznych na miniaturę wzgórza katedralnego we From- wydań mapa ta była rzadkim okazem, w związ- borku, zamku w Lidzbarku Warmińskim, ku z czym w 1863 r. wykonano w Królewcu jej kościoła w Braniewie czy kolegiaty w Dobrym fotolitografi czną reprodukcję w skali oryginału Mieście. Miniaturowe wizerunki miast na – Caspar Hennenberger’s Grosse Landtafel von mapie Hennenbergera są bardzo podobne do Preussen in 9 Blättern (Erste Ausgabe vom Jahre rycin przedstawionych w publikacji Christo- 1576) 8. Oprócz wydań oryginalnych ukazało pha Hartknocha12. Na podstawie własnych się wiele przeróbek tej mapy. Była ona bowiem obserwacji wysuwam tezę, że symbole gra- podstawą do przedstawiania ziem pruskich fi czne, które na mapie przedstawiały wiejskie przez prawie dwa wieki9. Jej treść jest bardzo kościoły, również były odzwierciedleniem ich bogata w porównaniu ze starszymi mapami ówczesnego wyglądu. Prawdopodobnie nie bez Prus, np. Henryka Zella z 1542 r.10 Największą znaczenia był fakt, że autor mapy przez siedem różnorodnością przedstawień cechuje się obraz lat uczestniczył w podróży przygotowawczej sieci osadniczej. Autor wyodrębnił w niej czte- po Prusach, podczas której oprócz pomiarów ry rodzaje miast (stolica, miasto ufortyfi kowa- kartografi cznych robił także zapewne szkice ne, miasto ufortyfi kowane z zamkiem, miasto charakterystycznych budowli. Drugim bardzo otwarte) i trzy rodzaje wsi (parafi alna, jar- ważnym i niestety często pomijanym w litera- marczna i pozostałe). Poza tym znalazły się tu turze przedmiotu symbolem ikonografi cznym dwory szlacheckie, dwory myśliwskie, zamki na mapach Hennenbergera są kopczyki z krzy- i klasztory. Bogata jest również sieć hydrogra- żem, opisane w legendzie mapy jako „Ein Berg fi czna, przede wszystkim jeziora i rzeki. Przed- da vor alters ein Schloss drauf gewesen” – czyli stawione zostały również lasy, większe bagna, wzgórze, na którym dawniej znajdował się za- ukształtowanie terenu, a także pola bitew, mek (grodzisko)13. 5 Tamże, s. 45–46. Skala mapy jest podawana różnie i nie została osta- mapa Prussiae Nova Tabula, 1652; Johannes Janssonius (1588–1664) tecznie ustalona w literaturze przedmiotu, np. w opisie tejże mapy – Prussia accurate descripta a Gasparo Henneberg Erlichensi, mapa Kaspara Hennenbergera z 1863 r. jest 1:400 000. Caspar Hennenber- wydawana w latach 1647–1658 w Amsterdamie; Nicolaus Visscher I ger’s Grosse Landtafel von Preussen. Ostatnio Jan Szeliga podawał, (1618–1689), Nicolaus Visscher II (1649–1702) – Tabula Prussiae że skala wynosi 1:380 000, zaś Stanisław Alexandrowicz twierdzi, że Eximia, mapa wydawana do końca XVII w.; Peter Schenk (1660–1718) 1:370 000. J. Szeliga, Działalność kartografi czna Samuela i Jana – Regni Prussici Accuratissima Delineatio, Amsterdam [ok. 1713]; Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku, Warszawa Johann Baptist Homman (1664–1724), Regnum Borussiae, Norim- 2004, s. 24; S. Alexandrowicz, Kartografi a Wielkiego Księstwa Litew- bergae 1710; Mathäus Seutter (1678–1757), Borussia Regnum, skiego od XV do połowy XVIII wieku, Warszawa 2012, s. 99–100. Augsburg 1720; Gilles Robert de Vaugondy (1688–1766), La Prusse 6 C. Hennenberger, Erclerung der preussischen grossern Landtaffel oder divisée en Prusse Royale, et Prusse Ducale, Paris 1751. Mappen, Königsberg 1595. 10 Zmniejszona kopia mapy zamieszczona została w: J. Szeliga, Rozwój 7 P. Grabowski, Obraz terytorium Prus Wschodnich w kartografi i XV–XIX kartografi i, s. 40–41. wieku, w: Ziemie dawnych Prus Wschodnich w kartografi i, red. P. Gra- 11 J. Szeliga, Działalność kartografi czna, s. 24. bowski, J. Ostrowski, Olsztyn 1997, s. 22. 12 Ch. Hartknoch, Alt- und neues Preussen, oder preussischer Histo- 8 Zob. przyp. 3. Do wykonania kopii fotolitografi cznej posłużyła mapa rien zwei Theile, Frankfurt–Leipzig 1684. z 1629 r. (wyd. 4). 13 Takie oznaczenia z opisem Mons arcis vastata pojawiały się także na 9 Z mapy Hennenbergera korzystali m.in.: Abraham Ortelius (1527– niektórych wzorowanych na Hennenbergerze nowożytnych mapach Prus 1598) – mapa Prussiae vera descriptio, Antwerpia 1584; Gerard wydawanych przez XVI i XVII-wiecznych zachodnioeuropejskich karto- Mercator (1512–1594) – mapa Prussia zamieszczona w Atlas sive grafów: Abrahama Orteliusa, Matthäusa Meriana, Johannesa Jansso- cosmographicae, Duisburg 1595; Matthäus Merian (1593–1650) – niusa, Nicolausa Visschera, Petera Schenka oraz na rękopiśmiennych Studia Geohistorica • Nr 03. 2015 47 Artykuły Robert Klimek Tematyka średniowiecznych założeń ob- relikty założeń obronnych w pobliżu nastę- ronnych na mapach nowożytnych Prus czę- pujących miejscowości: Łuknajno, Tuchlin, ściowo została poruszona przez Hansa Cro- Okartowo, Tyrkło,