Autoreferat

1. Imię i Nazwisko.

Mirosław Janusz Hoffmann

2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe/ artystyczne – z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej. a) magister archeologii ze specjalnością konserwacji zabytków, Uniwersytet Warszawski, 1982; b) doktor nauk humanistycznych w zakresie archeologii, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, 1997; tytuł rozprawy doktorskiej: Kultura i struktury osadnicze u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w I tys. p.n.e., promotor: prof. dr hab. Łucja Okulicz-Kozaryn; recenzenci: prof. dr hab. Marek Gedl, prof. dr hab. Bogusław Gediga.

3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych/ artystycznych. a) od 1982 Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, Dział Archeologii, kierownik Działu Archeologii, kustosz dyplomowany; b) od 1999 Uniwersytet Warmińsko - Mazurski w Olsztynie, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych, adiunkt;

4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): a) tytuł osiągnięcia naukowego:

Zbiór publikacji, które mieszczą się w ramach tematu „Prahistoria i archeologia w południowej i południowo-wschodniej strefie nadbałtyckiej od początku XVIII do końca XX wieku”.

b) (autor/autorzy, tytuł/tytuły publikacji, nazwa wydawnictwa, rok wydania).

1. M. J. Hoffmann, Dzieje archeologii Prus Wschodnich od początku XVIII wieku do 1920 roku, Pracownia Wydawnictw Naukowych, 2013, ss. 212, ryc. 145. 2. M. J. Hoffmann, Spotkanie archeologów. “Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne”, Zapiski Archeologiczne, z. 1, 1998, ss. 17-20. 3. M. J. Hoffmann, Łucja Okulicz-Kozaryn 1933-1999, Komunikaty Mazursko- Warmińskie, nr 2 (224), 1999, ss. 291-295. 4. M. J. Hoffmann, Bibliografia prac Profesor Łucji Okulicz-Kozaryn, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2 (224), 1999, ss. 295-299. 5. M. J. Hoffmann, Kreiskarte Stadt- und Landkreis ”. Mapa archeologiczna L. Fromma i W. Steffela, 1:100 000, (w:) Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15-17 X 1998, (red. M. J. Hoffmann i J. Sobieraj), Olsztyn, ss. 191-198. 6. M. J. Hoffmann, Wschodniopruskie materiały archeologiczne w Archiwum Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, (w:) Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15-17 X 1998, (red. M. J. Hoffmann i J. Sobieraj), Olsztyn, ss. 225-228. 7. M. J. Hoffmann, Cmentarzysko z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Mojtynach, woj. Olsztyn, w świetle księgi inwentarzowej -Museum oraz Kartoteki Hansa Schleifa, (w:) Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15-17 X 1998, (red. M. J. Hoffmann i J. Sobieraj), Olsztyn 1999, ss. 229-238. 8. M. J. Hoffmann, Międzynarodowa konferencja “Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne”, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1 (223), 1999, ss. 162-168. 9. M. J. Hoffmann, Herbert Alfred Wilhelm Jankuhn (1905-1990), Studia Angerburgica, t. 4, 1999, ss. 120-123. 10. M. J. Hoffmann, Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Olsztyn 2000, ss. 279, map 6, ryc. 78. 11. M. J. Hoffmann, Carl Engel – wybitny archeolog, kontrowersyjny człowiek, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3 (229), 2000, ss. 527-533. 12. M. J. Hoffmann, Johann Riedel – prekursor archeologii wschodniopruskiej w okresie oświecenia, Mrągowskie Studia Humanistyczne, t. 3, 2001, ss. 60-66. 13. M. J. Hoffmann, Z historii badań archeologicznych ziemi piskiej do 1945 roku, Znad Pisy, z. 11, 2002, ss. 14-22. 14. M. J. Hoffmann, Badania archeologiczne na ziemi szczycieńskiej przed 1945 rokiem, Rocznik Mazurski, t. VI, 2002, ss. 49-54. 15. M. J. Hoffmann, Gerettete Fragmente der archäologischen Sammlungen der Prussia- Museum im Muzeum Warmii i Mazury w Olsztynie, (w:) Auf der Suche nach der verlorenen Archäologie, (red. W. Nowakowski i M. Lemke), Warszawa 2003, ss. 53- 56. 16. M. J. Hoffmann, Hugo Conwentz – prahistoryk, przyrodnik, twórca konserwatorstwa archeologicznego i przyrodniczego w Prusach Zachodnich, Echa przeszłości, t. 4, 2003, ss. 67-77. 17. M. J. Hoffmann, The Prussian Transition from Paganism to Christianity: Material Relics of the Transformation of Beliefs, (w:) Christianization of the Baltic Region (ed. J. Gąssowski), Pułtusk 2004, ss. 65-74. 18. M. J. Hoffmann, Pruskie posągi kamienne – materialne relikty rytuałów pogrzebowych, wierzeń, czy zróżnicowań plemiennych, (w:) Istoriniai Tekstai ir Vietos Kultūra, Ńiauliai-Ryga 2004, ss. 152-155. 19. M. J. Hoffmann, [wraz z A. Mackiewiczem], Średniowieczne założenia obronne powiatu ostródzkiego, Ostróda 2004, ss. 111. 20. M. J. Hoffmann, Emil Hollack – nauczyciel, historyk i badacz pradziejów ziemi mrągowskiej. W 80. rocznicę śmierci, Mrągowskie Studia Humanistyczne, t. 6-7, 2004/2005, ss. 17-27. 21. M. J. Hoffmann, „Ceramika osadnicza z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Prusach Wschodnich (łącznie z dawnym okręgiem rejencyjnym Prusy Zachodnie)” – w badaniach Hansa Schleifa, Echa przeszłości, t. VI, 2005, ss. 141-157. 22. M. J. Hoffmann, [wraz z B. Wawrzykowską], Trzy listy Emila Hollacka do Arthura Semraua. Przyczynek do dziejów archeologii Prus Wschodnich i Zachodnich, Rocznik Muzeum Okręgowego w Toruniu, t. XIII/XIV, 2005, ss. 139-167. 23. M. J. Hoffmann, Z historii badań archeologicznych ziemi ostródzkiej, (w:) Ostróda. Siedem wieków dziejów miasta. (red. R. Sajkowski), Ostróda 2005, s. 159-173. 24. M. J. Hoffmann, Hugo Conwentz (1855-1922) – w 150-lecie urodzin, (w:) Materiały z XIV Sesji Pomorzoznawczej (red. M. Fudziński, H. Paner), Gdańsk 2005, ss. 43-52. 25. M. J. Hoffmann, Heinrich Kemke – pochwała archeologii muzealnej, czyli szkic o rzetelności oraz zaletach późnej miłości, Światowit, t. VI (XLVII), 2006, ss. 35-39. 26. M. J. Hoffmann, Inwentaryzacje założeń obronnych na ziemiach pruskich w pierwszej połowie XIX wieku, (w:) OPUSCULA ARCHAEOLOGICA. OPERA DEDICATA IN PROFESOREM Thaddeum Malinowski (red. Z. Rybczyński, A. Gruszka), Zielona Góra 2007, ss. 149-169. 27. M. J. Hoffmann, Pruskie baby kamienne – dzieje badań i prób interpretacji, (w:) Pruskie baby (red. J. M. Łapo i G. Białuński), Węgorzewo 2007, ss. 17-28. 28. M. J. Hoffmann, Elisabeth Lemke i Emil Schnippel – badacze starożytności Pojezierza Iławskiego z przełomu XIX i XX wieku, (w:) XV Sesja Pomorzoznawcza (red. G. Nawrolska), Elbląg 2007, ss. 519-527. 29. M. J. Hoffmann, Osada z młodszej epoki brązu w Olsztynie – Hermenau w świetle źródeł archiwalnych z Prussia Museum w Elblągu, (w:) Aktualne problemy kultury łużyckiej na Pomorzu (red. M. Fudziński i H. Paner), Gdańsk 2007, ss. 173-190. 30. M. J. Hoffmann, Rec. Ocalona historia Prus Wschodnich, Pruthenia, t. III, 2008, ss. 259-265. 31. M. J. Hoffmann, Inspekcja muzeów litewskich przeprowadzona przez Carla Engela w latach 1941-1942, Echa przeszłości, t. X, 2009, ss. 395-405. 32. M. J. Hoffmann, Z historii badań archeologicznych w rejonie pól grunwaldzkich, (w:) Tradycje kulturowe i historyczne ziem pruskich. Krajobraz grunwaldzki w dziejach polsko-krzyżackich i polsko-niemieckich na przestrzeni wieków. Wokół mitów i rzeczywistości, (red. J. Gancewski) Biblioteka „Biblioteka Mrągowskich Studiów Humanistycznych”, Historia nr 1, Olsztyn 2009, ss. 143-152. 33. M. J. Hoffmann, Bemerkungen über die Funde aus den älteren Ausgrabungen in den Gräberfeldern Kellaren und Daumen, [w:] F. Jakobson, Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, Ostpr. Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, Band 1 (bearbeitet und herausgegeben Anna Bitner-Wróblewska, Claus Carnap-Bornheim, Jānis Ciglis, Volker Hilberg und Wojciech Nowakowski), Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Band 9, Neumünster 2009, ss. 29-30. 34. M. J. Hoffmann, Bolko Freiherr von Richthofen – rola i miejsce w archeologii Prus Wschodnich doby nazizmu, (w:) „Włodzimierz Antoniewicz – profesor z Warszawy” (red. Stefan Karol Kozłowski), Warszawa 2009, ss. 66-81. 35. M. J. Hoffmann, Carl Engel i jego działalność w Komisariacie Rzeszy Wschód w latach 1941-1942, (w:) „Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam”. Seminarium Bałtyjskie, t. II (red. Anna Bitner-Wróblewska, Grażyna Iwanowska), Warszawa 2009, ss. 41-61. 36. M. J. Hoffmann, [ wraz z A. Koperkiewiczem], Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Olsztynie w świetle wykopalisk archeologicznych i źródeł historycznych, (w:) „Acta Archaeologica Pomoranica III. XVI Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin 22- 24. listopada 2007 r.”, cz. 1, (red. Andrzej Janowski, Krzysztof Kowalski, Sławomir Słowiński), Szczecin 2009, ss. 431-444. 37. M. J. Hoffmann, [ wraz z S. Tatarą], Waldemar Heym – kwidzyński muzealnik, etnograf i archeolog. W czterdziestolecie śmierci, (w:) „Acta Archaeologica Pomoranica III. XVI Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin 22-24. listopada 2007 r.”, cz. 2, (red. Andrzej Janowski, Krzysztof Kowalski, Sławomir Słowiński), Szczecin 2009, ss. 399-414. 38. M. J. Hoffmann, Sylwetka Ernsta Petersena (1905-1944), autora pierwszej monografii kultury pomorskiej, (w:) Między kulturą łużycką a kulturą pomorską (red. M. Fudziński, H. Paner), Gdańsk 2010, s. 21-29; 39. M. J. Hoffmann, Nazi Ideology in the Archeology of , Echa przeszłości, t. XII, 2011, ss. 165-172. 40. M. J. Hoffmann, [wraz z A. Mackiewiczem], Zespoły grobowe z ceramiką z Aukštakiemiai/Oberhof i Rżewskoje/Linkuhnen w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie; Światowit. Rocznik Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego; 1912, t. VII (XLVIII), Fasc. B, 2012, ss. 43-49, ryc. 1-14; 41. M. J. Hoffmann, I Bałtycki Kongres Archeologów w Sztokholmie w 1912 roku i udział w nim badaczy z Gdańska i Królewca, (w:) Z dziejów badań archeologicznych na Pomorzu Wschodnim (red. M. Fudziński, H. Paner), Gdańsk 2014, ss. 31-39. 42. M. J. Hoffmann, Problem identyfikacji Glotovii, a osadnictwo dorzecza środkowej Łyny w XI-XIV wieku, (w:) Parafia Głotowo. 700 lat Głotowa. Materiały sesji naukowej, Głotowo 2014, ss. 69-83.

c) omówienie celu naukowego/artystycznego ww. pracy/prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania.

Głównym celem przedstawionych wyżej prac były studia nad dziejami prahistorii i archeologii w południowej i południowo-wschodniej strefie nadbałtyckiej w rozległym przedziale czasowym od początku XVIII do końca XX wieku. Warto zaakcentować, że do końca lat 80-tych XX wieku jedynym badaczem, który zagadnieniom historii archeologii tego obszaru temu poświęcił osobny, niezbyt obszerny artykuł był Heinrich Kemke (H. Kemke, Ein Beitrag zur Geschichte unserer provinziellen Altertumsforschung, Altpreussische Monatsschrift, t. 47, 1910, s. 445-460). Studia nad historią archeologii Prus Wschodnich i Pomorza były podejmowane w bardzo ograniczonym, marginalnym zakresie właściwie aż do końca XX wieku. Dopiero w roku 2000 ukazał się dość zwięzły artykuł Wojciecha Nowakowskiego zarysowujący historię zainteresowań starożytniczych tego obszaru do 1945 r. (W. Nowakowski, Dzieje zainteresowań starożytniczych w Prusach przed 1945 rokiem, [w:] Antiquitates Prussiae (red. J. Kolendo, W. Nowakowski), Warszawa 2000, s. 9-22). W literaturze niemieckiej godne odnotowania były publikacje dotyczące archeologicznej działalności Towarzystwa Fizykalno-Ekonomicznego oraz Towarzystwa Starożytności Prussia w Królewcu: Wilhelma Schiefferdeckera (W. Schiefferdecker, Bericht über die Tätigkeit der Königl. ostpreuss. physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, Altpreussische Monatsschrift , t. I, 1864, s. 167-177), Ottona Tischlera (O. Tischler, Die antropologisch-prähistorische Sammlung, SPÖG, t. XXV, 1885, s. XXIII – XXIX; idem, Bericht über die Archäologisch-Anhropologische Abteilung des Provinzial-Museums der Physikal.-Ökonomische Gesellschaft bei Gelegenheit der Feier des 100-jährigen Bestehens der Gesellschaft 1890, SPÖG, t. XXXI, 1891, s. 85-104), Ludwiga Stiedy (L. Stieda, Zur Geschichte der physikalisch-ökonomischen Gesellschaft, SPÖG, t. XXXI, 1891, s. 38-43) oraz Georga Bujacka (G. Bujack, Zur Geschichte der Alterthumsgesellschaft Prussia, Prussia, t. 7, 1882, s. 85-96) i Adalberta Bezzenbergera (A. Bezzenberger, Geschichte der Entwicklung der Altertumsgesellschaft Prussia, Prussia, t. 19, 1895, s. 177-193). Z kolei dla Pomorza jedyną traktującą częściowo o historii archeologii pozycją jest książka Abrahama Lissauera, zwłaszcza rozdział dotyczący prywatnych i publicznych zbiorów zabytków prahistorycznych (A. Lissauer, Die prähistorischen Denkmäler der Provinz Westpreußen und der angrenzenden Gebiete, Leipzig 1887, s. VIII-X). Ponadto w okresie międzywojennym ukazywały się stosunkowo krótkie teksty, dotyczące tej problematyki, zamieszczane w monografiach pradziejów ziem pruskich - przede wszystkim przez Carla Engla (C. Engel, Vorgeschichte der altpreussischen Stämme, Bd. I, Königsberg 1935, s. 30-41; idem [wraz z W. La Baume] Kulturen und Völker der Frühzeit in Preußenlande. Atlas des Ost- und Westpreußischen Landesgeschichte, I. Teil, Königsberg 1937, s. 4-16), a także publikacje Wilhelma Gaerte dotyczące Prussia-Museum w Królewcu (Führer durch das Prussia-Museum, Königsberg W. Gaerte, Prähistorische Abteilung des Prussia-Museums. Ein Gang durch die Sammlung, Königsberger Hartungschen Zeitung, Sonntag, 1. Juni 1924; idem, Eröffnung des Prussia-Museums, Königsberger Hartungschen Zeitung, Sonntag, 1. Juni 1924; idem, Das Prussia-Museum in Königsberg. Seine nationale Sendung im deutschen Osten, Germanen-Erbe. Monatsschrift für Deutsche Vorgeschichte und der Hauptstelle Vorgeschichte des Beauftragen des Führers für die gesamte geistige und weltanschauliche Schulung und Erziehung der NSDAP, t. 2, 1937, s. 283; idem, Kurzer 1942, s. 5-14). Dla dziejów archeologii w Prusach Zachodnich istotny jest też dorobek Roberta Dorra (R. Dorr, Kurze Geschichte der Elbinger Alterthumsgesellschaft (1873-1898), Elbing 1898; idem, Führer durch die Sammlungen des Städtischen Museums zu Elbing, Elbing 1903) oraz artykuły i sprawozdania Brunona Ehrlicha (B. Ehrlich, Bericht über die Tätigkeit der Elbinger Altertumsgesellschaft im Vereinsjahre 1921/22, Elbinger Jahrbuch. Zeitschrift der Elbinger Altertumsgesellschaft und der städtischen Sammlungen zu Elbing, z. 3, 1923, s. 191- 202; idem, Zwanzig Jahre Vorgeschichtsforschung im Regierungsbezirk Westpreußen, Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit, t. XVII, 1941, s. 88-93). Zamierzając wypełnić wykazaną wyżej lukę w studiach nad „historiografią archeologii” tego obszaru już po koniec lat 80-tych ubiegłego wieku zainteresowałem się tą tematyką, a rezultatem moich badań jest zbiór wymienionych wyżej, opublikowanych już po ukazaniu się mojej pracy doktorskiej publikacji, które mieszczą się w ramach tematu „Prahistoria i archeologia w południowej i południowo-wschodniej strefie nadbałtyckiej od początku XVIII do końca XX wieku”. Opracowania te oraz zbiór ośmiu artykułów dotyczących historii badań archeologicznych i biografistyki, które ukazały się jeszcze przed obroną mojej pracy doktorskiej1, stanowiły istotną bazę podsumowania moich dotychczasowych studiów nad „historiografią archeologii” tego obszaru, czyli monografii Dzieje archeologii Prus Wschodnich od początku XVIII wieku do 1920 roku. Najważniejsze ustalenia i osiągnięte wyniki tej monografii przedstawiają się następująco. W literaturze przedmiotu na ogół przyjmowało się, że początki archeologii w Prusach Wschodnich datować należy na ósmą dekadę XIX wieku. Wiązano to z rozwojem prahistorii głównie w ramach dwóch wiodących towarzystw naukowych z Królewca, mianowicie Towarzystwa Fizykalno-Ekonomicznego oraz Towarzystwa Starożytności Prussia. Właśnie w latach 70-tych XIX wieku nastąpił – głównie dzięki działalności królewieckich badaczy Ottona Tischlera oraz Georga Bujacka – wzrost dynamiki terenowych badań archeologicznych oraz poziomu ich prowadzenia. Celem pracy było zrewidowanie tej utrwalonej w literaturze przedmiotu opinii oraz wykazanie, że już wcześniej w Prusach Wschodnich położone zostały podwaliny pod profesjonalną archeologię. W tym celu konieczne było uchwycenie i zbadanie początku zainteresowań i badań starożytniczych na rozpatrywanym obszarze, a także studia nad bardzo ważnym zagadnieniem kształtowania się form organizacyjnych wschodniopruskiej prahistorii. W wyniku przeprowadzonych badań ramy chronologiczne mojego opracowania objęły niemal cały – za wyjątkiem ostatniego dwudziestopięciolecia istnienia prowincji Prusy Wschodnie – okres funkcjonowania archeologii w najbardziej na wschód wysuniętym regionie Prus, w granicach ówczesnego państwa niemieckiego. W omawianym ponad 200- letnim przedziale czasowym wyróżniłem kilka etapów stanowiących mniej lub bardziej wyraziste cezury rozwoju. Okres początku zainteresowań i badań starożytniczych na rozpatrywanym obszarze (początek XVIII w. – 1841 r.) poprzedzony był w szerszej europejskiej skali długotrwałym etapem czasowym, którego korzenie sięgają epoki odrodzenia. Wielkie odkrycia geograficzne

1 M. J. Hoffmann, Zapomniane materiały archiwalne do historii badań obrządku pogrzebowego w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na Półwyspie Sambijskim, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1 - 4 (187-190), 1990, ss. 25-27; idem, Adalbert Bezzenberger - archeolog, językoznawca, historyk i etnograf, “Borussia”, z. 1, 1992, ss. 97-101; idem, Georg Bujack - prehistoryk, mediewista i nauczyciel, “Borussia”, z. 3 - 4, 1992, ss. 159-164; idem, Felix Ernst Peiser - archeolog i orientalista, “Borussia”, z. 5, 1992, s. 125-131; idem, Johannes Wilhelm Heydeck - prehistoryk i artysta malarz, “Borussia”, z. 6, 1993, ss. 144-148; idem, Otto Tischler - w stulecie śmierci, Pomorania Antiqua, t. XV, 1993, ss. 313 – 338; idem, Theodor Josef Blell, “Borussia”, z. 7, 1993, ss. 185-187; idem, Zapomniany epizod z dziejów Orzysza oraz jego następstwa, Znad Pisy, z. 4, 1996, ss. 17-22. XV-XVI w. i wynikająca z nich świadomość zróżnicowania ludów i krain spowodowały u Europejczyków zachwianie utrwalonych dotąd wyobrażeń o ludzkości, naturze i świecie. Eksploracja w różnych zakątkach świata nowych kultur i etnosów o innym poziomie rozwoju, rodziła wiele wątpliwości i pytań o pochodzenie człowieka oraz przyczyny podobieństw i różnic między poszczególnymi społecznościami. Równocześnie tworzyło się przekonanie o jedności rodzaju ludzkiego i wynikające stąd pojęcie dziejów powszechnych. Zdaniem Voltaire`a (1694-1778) wywodziły się one z jedności natury człowieka oraz jedności celów i motywów jego działań. Z pytań o dzieje rodzaju ludzkiego wyrosły zatem oświeceniowe zainteresowania antykiem i pradziejami, które skutkowały amatorskim kolekcjonowaniem starożytności a także paranaukowymi poszukiwaniami prehistorycznymi. Jest rzeczą godną odnotowania, że w dobie Oświecenia w Prusach – zresztą nie tylko tam – zabytki archeologiczne często umieszczano wśród znalezisk kopalnych i rozpatrywano jako eksponaty należące do szeroko pojmowanej historii naturalnej. Należy podkreślić, że pierwsza generacja starożytników pruskich związana była głównie z postaciami protestanckich duchownych i teologów, wśród których wymienić można Georga Andreasa Helwinga, Christiana Gabriela Fischera, Jerzego Krzysztofa Pisanskiego, Jakuba Ludwika Pisanskiego oraz Johanna Riedela. Na wschodnich obszarach Prus ten oświeceniowy etap rozpoczął się względnie wcześnie, mianowicie już na początku XVIII w. i trwał do końca lat dwudziestych XIX w. Za jego schyłek uznać trzeba w wymiarze lokalnym wydarzenia związane z aktywnością na polu archeologii ojca historiografii pruskiej Johannesa Voigta, między innymi w związku z patronowaną przez niego inwentaryzacją założeń obronnych, którą przeprowadził w latach 1826-1828 porucznik Johann Michael Guise. W szerszym, europejskim kontekście koniec tego okresu we wschodniopruskiej archeologii zwiastowało opublikowanie w roku 1836 przez Christiana Jürgensena Thomsena założeń systemu trzech epok. Za początek etapu następnego – kształtowania się form organizacyjnych prahistorii – przyjąłem rok 1842, gdy ukazała się ustawa rządu nakazująca inwentaryzację zabytków i związane z tym utworzenie urzędu pruskiego konserwatora zabytków, którym mianowany został Friedrich von Quast. Zarządzona przez niego ogólnokrajowa akcja inwentaryzacyjna i podsumowanie jej wyników ukształtowały – wraz z rezultatami działań J. M. Guise – bazę źródłową archeologii Prus Wschodnich w następnych dekadach. Dla okresu tego kluczowe było jednak utworzenie w 1844 r. Towarzystwa Starożytności Prussia które, obok znacznie wcześniej założonego Towarzystwa Fizykalno-Ekonomicznego, kreowały przez następne siedemdziesiąt lat oblicze archeologii w Prusach Wschodnich. Wzorem wspomnianych stowarzyszeń powstawały też w innych ośrodkach tej prowincji kolejne organizacje naukowe o zbliżonym, przyrodniczo-archeologiczno-historycznym profilu. Trend powstawania tychże nie był wszak ograniczony tylko do Prus i krajów niemieckojęzycznych. Dzieje wschodniopruskich towarzystw naukowych – z dominującą rolą dwóch wspomnianych – to jądro i rdzeń historii archeologii Prus Wschodnich w XIX w. i początkach następnego. To właśnie z ich członków wywodzili się wybitni i uznani: archeolodzy, historycy, przyrodnicy, geolodzy i geografowie. Koncentrując się na tych pierwszych, zauważyć należy że archeologia wydała też znakomitych uczonych, których ranga i dorobek wyraźnie wykroczyły poza granice prowincji. Jak choćby Ottona Tischlera uznawanego obok Hansa Hildebranda i Oskara Monteliusa za twórcę archeologii oraz Adalberta Bezzenbergera – bardzo aktywnego terenowo prahistoryka oraz najbardziej wyrazistej i rozpoznawalnej postaci Uniwersytetu w Królewcu a zarazem wschodniopruskiej archeologii przełomu XIX i XX w. Warto też zauważyć, że w tym czasie zawiązywały się również towarzystwa naukowe w innych miastach, np. w Braniewie, a już po roku 1872 w: Elblągu, Kwidzynie, Wustruci, Tylży i Lecu. Regułą było, że w ramach tych organizacji powstawały muzea lub kolekcje zbiorów archeologicznych. Intensywny rozwój archeologii w Prusach Wschodnich nastąpił jednak dopiero po roku 1872 i trwał do wybuchu pierwszej wojny światowej. W tym czasie okrzepły bowiem naukowe towarzystwa wspierane dotacjami państwa, które po wojnie francusko-pruskiej subwencjonowało odpowiednimi środkami kulturę, naukę i szeroko pojętą humanistykę. Realizowano też wówczas (głównie w oparciu o francuskie reperacje wojenne) liczne inwestycje budowlane, melioracyjne i drogowe, które przyniosły odkrycie wielu stanowisk archeologicznych. Większość z tych obiektów została objęta badaniami głównie przez członków towarzystw naukowych, którzy wprawdzie nie byli profesjonalnymi archeologami, jednak dzięki zaangażowaniu i pasji zapisali się w dziejach wschodniopruskiej prahistorii. Okres ten wykreował szerokie grono badaczy pradziejów, z których oprócz wspomnianych już luminarzy wymienić trzeba: Johannesa Heydecka, Emila Hollacka, Alfreda Jaenscha, Heinricha Kemke´go, Richarda Klebsa, Karla Heinricha Lohmeyera, Felixa Ernsta Peisera, Karla von Stadie´go oraz Augusta Brinkmanna. Trzeci ostatni etap rozwoju archeologii w wyznaczonych ramach czasowych zamknąłem na 1920 r., będącym bardzo ważną cezurą w dziejach archeologii Prus Wschodnich. W wyniku I wojny światowej nastąpiła zmiana europejskiego porządku i dotychczasowego układu sił. Początek trzeciej dekady XX w. obfitował w ważne dla archeologii wydarzenia: w 1922 r. zmarł Adalbert Bezzenberger a w roku poprzednim Felix Ernst Peiser – dwaj uczeni, wiodące postaci wschodniopruskiej prahistorii przełomu XIX i XX w., którzy pełnili funkcje przewodniczących Towarzystwa Starożytności Prussia w Królewcu, mając przez ponad trzydzieści lat ogromny wpływ na poziom, organizację i kierunki rozwoju archeologii nie tylko w swoim stowarzyszeniu, lecz również w całej prowincji. Zgony wspomnianych badaczy nie miały wprawdzie bezpośredniego wpływu na organizacyjno-strukturalne zmiany wschodniopruskiej archeologii w dobie Republiki Weimarskiej, jednak sygnalizowały schyłek najbardziej dynamicznego i bogatego w sukcesy okresu jej rozwoju na tym obszarze. Pierwsze zwiastuny zmian nadchodzących w niemieckiej archeologii pojawiły się jednak już wcześniej, mianowicie w marcu 1914 r., gdy decyzją Ministra Nauki, Sztuki i Szkolnictwa Prus uchwalono ustawę o wykopaliskach (Ausgrabungsgesetz). Akt ten – ze względu na działania wojenne – wszedł wprawdzie w życie w 1919 r., jednak zaczął obowiązywać dopiero w latach 20-tych. Na jego mocy w państwie pruskim decydującą rolę w kwestii kierunków i celowości badań wykopaliskowych oraz polityki konserwatorstwa archeologicznego odgrywać mieli tzw. mężowie zaufania do spraw ochrony zabytków (Vertrauensmänner für kulturgeschichtliche Bodenaltertümer). Ci urzędnicy państwowi mieli prawo i obowiązek podejmowania wszelkich decyzji dotyczących badań archeologicznych. Byli także zobligowani do zdecydowanych interwencji w razie bezprawnych, względnie niekompetentnie prowadzonych wykopalisk. W przypadku problemów mieli prawo żądać pomocy od policji i lokalnych władz administracyjnych. Wspomniana ustawa i związane z nią następne ustalenia legislacyjne, np. dotyczące tworzenia muzeów regionalnych (Heimatmuseen) oraz powiatowych opiekunów i konserwatorów zabytków archeologicznych (Kreispflegers für kulturgeschichtliche Bodenaltertümer) były już jednak wytworem kolejnej epoki w historii archeologii Prus Wschodnich. W swojej pracy oparłem się na licznych publikacjach dotyczących archeologicznej działalności Towarzystwa Fizykalno-Ekonomicznego oraz Towarzystwa Starożytności Prussia w Królewcu: Wilhelma Schiefferdeckera, O. Tischlera, Ludwiga Stiedy oraz G. Bujacka i A. Bezzenbergera. Bardzo istotną pod względem źródłowym jest również książka Abrahama Lissauera, zwłaszcza rozdział dotyczący prywatnych i publicznych zbiorów zabytków. Ponadto w okresie międzywojennym ukazywały się stosunkowo krótkie teksty, dotyczące tej problematyki, zamieszczane w monografiach pradziejów ziem pruskich - przede wszystkim przez Carla Engla, a także publikacje Wilhelma Gaerte dotyczące Prussia-Museum w Królewcu. Dla dziejów archeologii w zachodniej strefie Prus Wschodnich istotny jest też dorobek Roberta Dorra oraz artykuły i sprawozdania Brunona Ehrlicha. Po II wojnie światowej problematyka historii archeologii Prus Wschodnich poruszana była prawie wyłącznie przez badaczy polskich, jednakże najczęściej na marginesie większych opracowań problemowych i monografii archeologicznych. Wymienić tu można prace Łucji i Jerzego Okuliczów, Jana Jaskanisa, Jerzego Antoniewicza, Wojciecha Nowakowskiego, Mirosława J. Hoffmanna, Tomasza Nowakiewicza, Aleksandry Rzeszotarskiej-Nowakiewicz oraz Adama Cieślińskiego. W ostatnim piętnastoleciu o różnych aspektach dziejów archeologii Prus Wschodnich pisali również badacze niemieccy, rosyjscy i litewscy. W minionym ćwierćwieczu odbyło się ponadto kilka konferencji archeologicznych, w trakcie których poruszano również problematykę historii badań archeologicznych w Prusach Wschodnich, a także kwestię zaginionych i rozproszonych podczas II wojny światowej archiwaliów i zbiorów archeologicznych (np. I Seminarium Archeologii Bałtyjskiej w Olsztynie w 1988 r.; Międzynarodowa konferencja „Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne” w Ostródzie w 1998 r.; Międzynarodowa konferencja „Auf der Suche nach der verlorenen Archäologie“ w Warszawie w 2002 r.). Materiały z tych spotkań naukowych zostały ogłoszone drukiem, znacznie wzbogacając zasób źródeł do poruszanej w tej pracy problematyki (Archeologia Bałtyjska. Materiały z konferencji Olsztyn, 24-25 kwietnia 1988 roku, Olsztyn 1991; Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15-17 X 1998 (red. M. J. Hoffmann, J. Sobieraj), Olsztyn 1999; Auf der Suche nach der verlorenen Archäologie (red. W. Nowakowski, M. Lemke), Warszawa 2003). W minionym ćwierćwieczu ukazały się również liczne artykuły biograficzne – głównie mojego autorstwa – dotyczące badaczy, którzy zajmowali się pradziejami Prus Wschodnich i Zachodnich. Kluczową rolę podczas przygotowywania pracy miały nowe i dotąd niewykorzystywane materiały archiwalne, których uwzględnienie pozwoliło skorygować bądź uściśłić pewne poglądy funkcjonujące w dotychczasowej literaturze. Wśród tych materiałów bardzo ważną grupą źródeł prymarnych wykorzystanych w pracy stanowią materiały archiwalne zebrane w trakcie kwerend w:  Museum für Vor- und Frühgeschichte Staatliche Museen zu Berlin Preussischer Kulturbesitz (tzw. Fundarchiv des Prussia-Museums);  Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie (przede wszystkim materiały z Prussia- Museum, które trafiły do olsztyńskiego muzeum, mianowicie spuścizna Ottona Tischlera - tzw. kartoteka Tischlera/Tischlers Zettelkatalog/, tzw. depozyt Johannesa Heydecka/Depot Heydeck/);  Archiwum Państwowym w Olsztynie (Inwentarz zespołu “Der Provinzialkonserwator der Denkmäler der Kunst und der Geschichte der Provinz Ostpreussen”, sygn. XLII. Dział J);  Muzeum Archeologiczno-Historycznym w Elblągu;  Muzeum Artystyczno-Historycznym w Kaliningradzie (Archeologiczne księgi inwentarzowe Prussia-Museum oraz częściowo zachowana księga wpływów tego muzeum);  Muzeum Archeologicznym w Gdańsku (głównie materiały dotyczące archeologicznej działalności Hugona Conwentza w Prusach Zachodnich);  Muzeum Zamkowym w Kwidzynie;  Herder-Institut w Marburgu (przede wszystkim spuścizna Carla Engla/Nachlass von Carl Engel);  Archiwum Państwowym w Toruniu (Korespondencja Emila Hollacka do Arthura Semraua). Istotnym elementem bazy źródłowej wykorzystanej w niniejszym opracowaniu były też zabytki archeologiczne (wraz z metryczkami) z Muzeum Prussii w Królewcu, szczególnie zaś część zbiorów ceramicznych, która znajduje się w Dziale Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.

5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo - badawczych. Moje główne zainteresowana badawcze związane są w ostatnim dwudziestoleciu przede wszystkim z problematyką historii nauki, głównie prahistorii i archeologii na rozległym obszarze wchodzącym w obręb południowej i południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej, czyli byłych Prus Wschodnich i Zachodnich oraz Pomorza. Przedział chronologiczny studiów i badań przeze mnie podejmowanych obejmuje trzy stulecia – od początku XVIII wieku po czasy współczesne. Rezultatem tych zainteresowań był czynny udział w licznych krajowych i międzynarodowych konferencjach i sympozjach archeologicznych, notabene niektórych z nich byłem inicjatorem, organizatorem lub współorganizatorem. Większość wystąpień, które prezentowałem na tych sesjach ukazało się potem w druku. Artykuły podejmujące problematykę historii archeologii publikowałem również w czasopismach naukowych: archeologicznych, historycznych oraz literackich. Wszystkie te osiągnięcia mieszczą się w ramach tematu, który można roboczo zdefiniować jako „Prahistoria i archeologia w południowej i południowo-wschodniej strefie nadbałtyckiej od początku XVIII do końca XX wieku”. W tym okresie uczestniczyłem w 25 konferencjach archeologicznych i historycznych z których cztery współorganizowałem (międzynarodowa konferencja Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne (Ostróda, 15-17 października 1998 r.); międzynarodowa konferencja Człowiek i środowisko w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza u południowo-wschodnich pobrzeży Bałtyku (Olsztyn-Rybaki, 4–6 października 2000 r.); międzynarodowe sympozjum Nowe i najnowsze w polskich badaniach archeologicznych ziem pruskich / Das neue und das neueste in polnischen archäologischen Untersuchungen der altpreussischen Gebiete (Olsztyn, 13–16. czerwca 2012 r.); międzynarodowa konferencja I Warmińsko-Mazurska Sesja Sprawozdawcza (Giżycko, 24-26 października 2013 r.). Generalnie moje publikacje wchodzące do zbioru tematu „Prahistoria i archeologia w południowej i południowo-wschodniej strefie nadbałtyckiej od początku XVIII do końca XX wieku” można podzielić na trzy bloki tematyczne:  prace z dziedziny historii nauki – 14 publikacji (Międzynarodowa konferencja “Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne”, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1 (223), 1999, s. 162-168; Badania archeologiczne na ziemi szczycieńskiej przed 1945 rokiem, Rocznik Mazurski, t. VI, 2002, s. 49-54; Z historii badań archeologicznych ziemi piskiej do 1945 roku, Znad Pisy, z. 11, 2002, s. 14-22; Trzy listy Emila Hollacka do Arthura Semraua. Przyczynek do dziejów archeologii Prus Wschodnich i Zachodnich, Rocznik Muzeum Okręgowego w Toruniu, t. XIII/XIV, 2005, s. 139-167 [współautor: B. Wawrzykowska]; Z historii badań archeologicznych ziemi ostródzkiej, (w:) Ostróda. Siedem wieków dziejów miasta. (red. R. Sajkowski), Ostróda 2005, s. 159-173; Drwęck 1939 - ofiara złożona bóstwom, czy morderstwo doskonałe?, Biuletyn Oddziału Warmińsko-Mazurskiego Stowarzyszenia Ochrony Zabytków, z. 4, 2006, s. 13-20 [współautor: K. Madela]; Inwentaryzacje założeń obronnych na ziemiach pruskich w pierwszej połowie XIX wieku, (w:) OPUSCULA ARCHAEOLOGICA. OPERA DEDICATA IN PROFESOREM Thaddeum Malinowski (red. Z. Rybczyński, A. Gruszka), Zielona Góra 2007, s. 149-169; Pruskie baby kamienne – dzieje badań i prób interpretacji, (w:) Pruskie baby (red. J. M. Łapo i G. Białuński), Węgorzewo 2007, s. 17- 28; Osada z młodszej epoki brązu w Olsztynie – Hermenau w świetle źródeł archiwalnych z Prussia Museum w Elblągu, (w:) Aktualne problemy kultury łużyckiej na Pomorzu (red. M. Fudziński i H. Paner), Gdańsk 2007, s. 173-190. Z historii badań archeologicznych w rejonie pól grunwaldzkich, (w:) Tradycje kulturowe i historyczne ziem pruskich. Krajobraz grunwaldzki w dziejach polsko-krzyżackich i polsko-niemieckich na przestrzeni wieków. Wokół mitów i rzeczywistości, (red. J. Gancewski) Biblioteka „Biblioteka Mrągowskich Studiów Humanistycznych”, Historia nr 1, Olsztyn 2009, s. 143-152; Inspekcja muzeów litewskich przeprowadzona przez Carla Engela w latach 1941-1942, Echa przeszłości, t. X, 2009, s. 395-405; Bemerkungen über die Funde aus den älteren Ausgrabungen in den Gräberfeldern Kellaren und Daumen, [w:] F. Jakobson, Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, Ostpr. Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, Band 1 (bearbeitet und herausgegeben Anna Bitner- Wróblewska, Claus Carnap-Bornheim, Jānis Ciglis, Volker Hilberg und Wojciech Nowakowski), Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Band 9, Neumünster 2009, s. 29-30; Nazi ideology in the Archeology of East Prussia, Echa przeszłości, t. XII, 2011, s. 165-172; Die wichtigsten Entdeckungen von Relikten der bischöflichen und Ordensansiedlung in Pomesanien im Lichte der archäologischen Ausgrabungen von Waldemar Heym (1883-1967) und Dr. Antoni Pawłowski (1950-2008) [współautor: S. Tatara] (w druku).  Prace źródłoznawcze – 4 publikacje (“Kreiskarte Stadt- und Landkreis Allenstein”. Mapa archeologiczna L. Fromma i W. Steffela, 1:100 000, (w:) Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15-17 X 1998, (red. M. J. Hoffmann i J. Sobieraj), Olsztyn 1999, s. 191-198; Wschodniopruskie materiały archeologiczne w Archiwum Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, (w:) Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15-17 X 1998, (red. M. J. Hoffmann i J. Sobieraj), Olsztyn 1999, s. 225-228; Cmentarzysko z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Mojtynach, woj. Olsztyn, w świetle księgi inwentarzowej Prussia-Museum oraz Kartoteki Hansa Schleifa, (w:) Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15-17 X 1998, (red. M. J. Hoffmann i J. Sobieraj), Olsztyn 1999, s. 229-238; Gerettete Fragmente der archäologischen Sammlungen der Prussia-Museum im Muzeum Warmii i Mazury w Olsztynie, (w:) Auf der Suche nach der verlorenen Archäologie, (red. W. Nowakowski i M. Lemke), Warszawa 2003, s. 53-56).  prace z dziedziny biografistyki – 13 publikacji (Łucja Okulicz-Kozaryn 1933-1999, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2 (224), s. 291-295; Bibliografia prac Profesor Łucji Okulicz-Kozaryn, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2 (224), 1999, s. 295- 299; Herbert Alfred Wilhelm Jankuhn (1905-1990), Studia Angerburgica, t. 4, 1999, s. 120-123; Carl Engel – wybitny archeolog, kontrowersyjny człowiek, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3 (229), 2000, s. 527-533; Johann Riedel – prekursor archeologii wschodniopruskiej w okresie oświecenia, Mrągowskie Studia Humanistyczne, t. 3, 2001, s. 60-66; Emil Hollack – nauczyciel, historyk i badacz pradziejów ziemi mrągowskiej. W 80. rocznicę śmierci, Mrągowskie Studia Humanistyczne, t. 6-7, 2004/2005, s. 17-27; Hugo Conwentz (1855-1922). W osiemdziesięciolecie śmierci, (w:) Materiały z XIV Sesji Pomorzoznawczej (red. M. Fudziński, H. Paner), Gdańsk 2005, s. 43-52; Heinrich Kemke – pochwała archeologii muzealnej, czyli szkic o rzetelności oraz zaletach późnej miłości, Światowit, t. VI (XLVII), 2006, s. 35-39; Elisabeth Lemke i Emil Schnippel – badacze starożytności Pojezierza Iławskiego z przełomu XIX i XX wieku, (w:) XV Sesja Pomorzoznawcza (red. G. Nawrolska), Elbląg 2007, s. 519-527; Bolko Freiherr von Richthofen – rola i miejsce w archeologii Prus Wschodnich doby nazizmu, (w:) „Włodzimierz Antoniewicz – profesor z Warszawy” (red. Stefan Karol Kozłowski), Warszawa 2009, s. 66-81; Carl Engel i jego działalność w Komisariacie Rzeszy Wschód w latach 1941-1942, (w:) „Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam”. Seminarium Bałtyjskie, t. II (red. Anna Bitner-Wróblewska, Grażyna Iwanowska), Warszawa 2009, s. 41-61; Waldemar Heym – kwidzyński muzealnik, etnograf i archeolog. W czterdziestolecie śmierci, (w:) „Acta Archaeologica Pomoranica III. XVI Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin 22-24. listopada 2007 r.”, cz. 2, (red. Andrzej Janowski, Krzysztof Kowalski, Sławomir Słowiński), Szczecin 2009, s. 399-414 [współautor: S. Tatara]; Sylwetka Ernsta Petersena (1905-1944), autora pierwszej monografii kultury pomorskiej, (w:) Między kulturą łużycką a kulturą pomorską (red. M. Fudziński, H. Paner), Gdańsk 2010, s. 21-29). Obecnie głównie absorbują mnie prace nad książką Die Geschichte der Archäologie in Ostpreußen seit Anfang des 18. Jahrhunderts bis 1920 (opublikowana zostanie w 2016 r. staraniem Komisji KAFU i Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie) oraz kolejne publikacje dotyczące bardzo ważnych oraz znaczących postaci pruskiej prahistorii i archeologii, m.in. Gottlieba Berendta, Friedricha Wilhelma Augusta Marschalla oraz Karla Heinricha Lohmeyera. Mniej czasu – w obecnej sytuacji – poświęcam przygotowaniom obszernej publikacji Dzieje archeologii Prus Wschodnich w latach1921-1945, która również ukaże się w wersji niemieckojęzycznej.