liberaal journaal

Tussen zelfredzaam & zorgzaam LIBERALE SOCIALE VERWORVENHEDEN

Liberalen krijgen nogal eens het verwijt aandacht zouden hebben voor mensen niet om bewuste anti-propaganda van dat zij a-sociaal zouden zijn. Waarom in nood. Het zou liberalen slechts zijn te tegenstanders van de VVD gaat. Libe- dat dan zo is, wordt daar lang niet altijd doen om het geld, en om behoud van hun ralen hebben al sociale wetgeving voor- bij verteld. Voor zover dit wel gebeurt, eigen geld. Dit raakt aan een iets ander gesteld en ingevoerd voordat er zelfs of wordt gesuggereerd, blijkt dat het verwijt, namelijk dat liberalen met hun maar van een socialistische stroming van eigenlijk om verschillende verwijten gaat. nadruk op het individu geen oog en in betekenis sprake was. Maar dat libera- Meestal is de achtergrond het verzet van elk geval geen hart voor mensen in hun len wel degelijk voor sociale wetgeving liberalen tegen nieuwe sociale wetge- omgeving zouden hebben. hebben gestreden, en nog altijd voor een ving, of hun kritiek op (de werking van) sociale politiek zijn, maakt niet dat zij bestaande sociaal bedoeld zijnde maat- Met dit Liberaal Journaal beogen wij dui- alle maatregelen omarmen die onder het regelen. Daarachter schuilt een verwijt delijk te maken dat de gedachte dat libe- kopje ‘sociaal’ worden voorgesteld. dat liberalen aan de menselijke maat ralen niet uit zichzelf sociaal zouden zijn, voorbij zouden gaan, of überhaupt geen berust op een groot misverstand, zo het al

“Haagse Weeskinderen” (1874) | schilderij aangeboden aan de toenmalige koningin Sophie en gemaakt door vier schilderessen Bisschop-Swift, Mesdag-van Houten, Roosenboom en Van de Sande Bakhuyzen The political problem of mankind is to combine three things: economic efficiency, social justice and individual liberty John Maynard Keynes

AANLEIDING Liberaal samenleven is het meest sociaal

Liberalen zijn niet tegen de verzorgings- Liberalen gaan uit van het individu. Betekent dit inderdaad dat de mens zich vooral staat als zodanig, zoals nogal eens wordt dan ook dat zij een ‘ikke, ikke, ikke’ propageren? door eigenbelang liet . Dit was voor hem verondersteld, maar wel tegen een ver- Dat zij een maatschappij voorstaan van mensen niet zozeer een ideaal, als wel een constatering. zorgingsstaat waarin wet- en regelgeving die alleen om zichzelf geven en hun egoïstische En hij meende dat een samenleving beter niet op verstikkend werkt voor de individuele neigingen ten koste van anderen botvieren? Het geïdealiseerd menstype, laat staan een ‘heropge- vrijheid. In dit Liberaal Journaal hopen wordt hun wel verweten. Maar als liberalen zeg- voede’ mensensoort kon worden gebouwd. De wij aan te geven wanneer liberalen wet- gen dat de samenleving is opgebouwd uit indivi- mens moet worden genomen zoals hij is, met al ten en andere maatregelen echt sociaal duen, denken zij niet alleen aan zichzelf. Ja, een zijn deugden en ondeugden. individu moet zo vrij mogelijk worden gelaten, vinden, en wanneer en op welke gronden maar dat geldt evengoed voor het andere indi- Tot troost hield Adam Smith zijn tijdgenoten in zij vinden dat deze averechts uitpakken. vidu: mijn vrijheid van handelen eindigt waar de achttiende eeuw voor dat als men mensen vrij Wij voegen daaraan toe hoe Nederland die van een ander wordt aangetast. liet ieder hun eigenbelang na te streven, dit meer liberaler én daarmee meteen socialer kan welvaart opleverde dan wanneer de koning – of worden. Politiek, ook die van liberalen, is nodig zodra algemeen een centrale instantie – zou bepalen mensen samen leven. Dan moeten ze leefregels wat in het ‘algemeen belang’ was. Niet alleen zou Wij zullen eveneens laten zien dat wat met elkaar afspreken. Van liberalen mag iemand, zo’n koning aan de verleiding bloot staan zijn ei- liberalen willen veel meer oog houdt als dat mogelijk zou zijn, kiezen voor een leven gen belang met dat vermeende ‘algemeen belang’ op mensen van vlees en bloed dan de als kluizenaar. Maar dat is niet het liberale ideaal. te vermengen, maar hij kon ook onmogelijk enorme bureaucratieën waarmee de uit Zeker ook voor liberalen is de mens een sociaal ieders belang dienen. De bakker, zo stelde Smith, zijn voegen gebarsten verzorgingsstaat is wezen. Hij of zij wenst met anderen te verkeren. stond ook niet elke nacht op om zijn medemen- opgetuigd. Ja, liberalen nemen het indivi- Omdat het individu andere mensen nodig heeft, sen uit altruïsme de volgende ochtend van vers du tot het uitgangspunt van hun denken niet alleen in de zin dat zij hem van pas kunnen brood te voorzien. Hij deed dat slechts omdat en handelen. Dat alleen al betekent dat komen maar zeker ook omdat bijna iedereen een hij wist dat zijn buurtgenoten graag vers brood zij uitgaan van de mens, en niet van een diepgevoelde behoefte heeft aan omgang met wilden en bereid waren hem daarvoor te beta- groep waarin het individu verdwijnt laat anderen. Om met hen samen te werken aan wat len. Zijn klanten waren in hun nopjes met het staan van een abstracte instantie. Maar voor doel dan ook, om in vriendschap lief en verse brood en hij met het geld dat hij daarmee die individu staat natuurlijk niet op zich- leed te kunnen delen, en om in liefde het leven verdiende. Ruilen betekende dus dat iedereen zelf, zo weten liberalen donders goed. zelf met iemand te delen. blij was. Wij zullen tevens aangeven dat het voor Maar hoe zit het dan met Adam Smith? Predikte Adam Smith was niet alleen de grondlegger van liberalen vanzelf spreekt dat de individu- deze grondlegger van het liberalisme niet de de economie. Als filosoof hield hij zich bezig ele mens zich verbindt met andere men- ‘deugd’ van het eigenbelang? In zijn belangrijke met goed en kwaad. Hij betoogde in zijn boek sen. Juist het feit dat wij liberalen willen economische werk The Wealth of Nations stelde The Theory of Moral Sentiments dat waarden en dat zulke verbintenissen altijd vrijwillig worden aangegaan, maakt het liberalisme in wezen tot de meest sociale politieke overtuiging die er is.

De teksten in dit Liberaal Journaal zijn geschreven door (oud-)medewerkers van de TeldersStichting Fleur de Beaufort en Niek Kok (inmiddels als promovendus verbonden aan het Radboud Medisch Centrum), alsmede door Patrick van Schie, directeur van de TeldersStichting.

Thorbecke Monument in Den Haag | Joachim Affeldt The most sacred laws of justice are the laws which guard the life and person of our neighbor adam smith

Adam Smith

Adam Smith (1723-1790), een fragment uit zijn beroemde boek over het econo- mische liberalisme: An Inquiry into the Nature and the Causes of The Wealth of Nations (1776):

“De mens heeft ongeveer altijd behoefte aan de hulp van zijn medemensen en tevergeefs zou hij de hulp van hun welwillendheid verwachten. Niet van de welwillendheid van de slager, brouwer of bakker verwachten wij ons middag- maal, maar van de overweging van hun eigenbelang. Wij doen geen beroep op hun goedheid, maar op hun eigenliefde, en wij onderhouden hen niet over onze behoeften, maar over hun belangen. Niemand, die geen bedelaar is, wil van de welwillendheid van zijn medemen- sen afhankelijk zijn.

…Het verbruik is het enige object en doel van alle productie en men hoeft nooit zorg te dragen voor het belang van de producent, tenzij in zover het nodig kan zijn om het belang van de verbruiker te verdedigen… Adam Smith | schilder: onbekend

…Geen verstandige huisvader zal normen niet van God kwamen, maar door men- ook met elkaar willen winnen. Als vrienden, thuis zelf iets maken dat hem duur- sen zelf werden vastgesteld terwijl zij met elkaar gewoon omdat het plezierig is met hen samen te der komt dan wanneer hij het in de samen leefden. Omdat de mens helemaal niet zijn. En met de geliefde en het gezin, omdat veel winkel koopt… Wat in een huisgezin alleen aan zichzelf denkt, maar er juist erg aan mensen nu eenmaal meer willen dan alleen door verstandig gehandeld is, kan in een hecht wat anderen van hem vinden, zal de mens het leven te gaan. groot koninkrijk moeilijk dwaasheid veelal gedrag vertonen waarvan hij hoopt dat zijn. Wanneer een vreemd land ons mensen in zijn omgeving het zullen goedkeuren Zo belangrijk en vanzelfsprekend vinden libe- iets goedkoper kan leveren dan wij zelf en gedrag nalaten waarvan hij weet dat het hem ralen het samen leven met anderen dat een van kunnen maken, dan kunnen wij dit veel op hoon of andere vormen van afkeuring zal hun grote voorgangers in Nederland, beter in ruil voor een deel van onze komen te staan. De moraal – onze opvattingen Thorbecke, in de negentiende eeuw de vrijheid productie van onze nijverheid van dat van goed en kwaad – is dus bij uitstek een soci- van vereniging en vergadering in onze Grond- vreemde land kopen…” aal product, namelijk de uitkomst van het met wet heeft vastgelegd. Vrijheid omdat we niet wil- elkaar samen leven. len dat de overheid zich bemoeit met wat echt belangrijk in ons leven is. En het is meteen ook Nog altijd gaan liberalen ervan uit dat indivi- een gezamenlijke vrijheid van individuen, want duen niet enkel met elkaar samen leven omdat dat samenzijn met anderen moet wel uit eigen anderen ons van nut kunnen zijn, maar ook om- keuze voorkomen. Dat is wat het liberale samen- dat wij nu eenmaal graag met anderen omgaan. leven onderscheidt. En omdat het een samen In het werk, dat meer is dan een manier om geld met elkaar verkeren is niet omdat het moet maar te verdienen; het is ook het omgaan met col- omdat allen die eraan deelnemen ervoor hebben lega’s, met klanten, met leerlingen of met wie wij gekozen, is het ook de meest sociale wijze van zoal via het werk in contact komen. In de sport samenleven. omdat wij van elkaar willen winnen maar zeker A theory however elegant and economical must be rejected or revised if it is untrue; likewise laws and institutions ...

Liberale filosofen over sociale wetgeving

Een vrije markteconomie is het eerst grondig ver- gal was 1 op de 30 mensen arm, in het rijke, wel zich uit, daar de gever zich realiseerde welk lot de ontvan- dedigd door Adam Smith, de grondvester van de industrialiserende Groot-Brittannië gold 1 op de 6 ger was beschoren, terwijl de ontvanger de gift als klassiek economie. Vaak wordt gedacht dat Smith als arm. Hoe rijker een land zou worden des te groter gunst zou beschouwen in plaats van als recht. een walhalla voor ondernemers beschreef. Maar de verschillen in welvaart, met het paradoxale gevolg wie zijn boek, The Wealth of Nations uit 1776, leest dat door zich te vergelijken met wie welvarender was De twintigste-eeuwse Britse filosoof van Duitse ori- zal ontdekken dat Smith helemaal niet zo gunstig méér mensen zich als arm beschouwden terwijl zij in gine Ralf Dahrendorf hield een stevig pleidooi voor oordeelde over ondernemers. Zijn pleidooi voor een feite beter af waren dan menig relatief gezien niet- sociale wetgeving en sociale grondrechten omwille vrije markt was vooral een pleidooi om ondernemers arm persoon in een arm land. van de kansengelijkheid in de samenleving. Dahren- via concurrentie te dwingen de consument een zo dorf stelde de samenleving voor als een huis met ver- goed mogelijk product tegen een zo laag mogelijke Tocqueville was ook de eerste die uiteenzette hoe schillende verdiepingen. Alle leden van de samenle- prijs te leveren. Overheidsbemoeienis kwam volgens lastig het zou zijn om een onderscheid te maken tus- ving moesten tenminste op de begane grond kunnen Smith juist gevestigde ondernemers en anderen met sen wie echt ondersteuning behoefde en wie zichzelf leven, het sociaal vangnet moest ervoor zorgen dat privileges ten goede, niet de armen. als hij maar zou willen best zou kunnen redden. Al- niemand in de kelder – in feite onder het minimum – leen al omdat dit onderscheid haast onmogelijk is te eindigde. Het creëren van voorwaarden voor kansen- Moest iedereen zichzelf dan maar zien te redden? In- maken zou de overheid uiterst terughoudend moeten gelijkheid aan de start betekende voor Dahrendorf dien mogelijk wel, maar dit betekende niet dat Smith zijn met armenzorg, aldus Tocqueville. Bovendien wel dat de uitkomst ruimte liet voor (grote) verschil- tegen armenzorg was. Zijn kritiek op de ‘Poor laws’ waarschuwde de filosoof dat het beschikbaar stellen len. Als mensen door hard te werken of dankzij een zoals die in de achttiende eeuw in Groot-Brittannië van geld om niets de belangrijkste prikkel tot wer- bepaald talent de begane grond wisten te ontstijgen golden, betrof de beperking van de bewegingsvrij- ken zou wegnemen. Alleen de noodzaak tot overle- was dat voor Dahrendorf geen probleem. Gelijkheid heid van arme mensen. Smith vond dat ook zij vrij ven en de wens de eigen levensomstandigheden te was immers een middel om individuele vrijheid te moesten kunnen reizen. verbeteren bewegen de mens tot werken. Een wet- kunnen garanderen, maar het was voor liberalen telijke regeling voor armenzorg stimuleert slechts de nooit een doel op zich. Dat was precies het verschil De Franse liberale denker was natuurlijke hang van mensen naar ledigheid. Tot slot tussen liberalen en socialisten, die gelijkheid wel misschien wel de eerste die zich boog over sociale waarschuwde Tocqueville reeds voor het gevaar van degelijk tot doel maakten, aldus Dahrendorf. zekerheid ten tijde van de eerste Industriële Revolu- misbruik en het feit dat mensen wettelijke armenzorg tie. Hij merkte op dat de industrialisatie een enorme al snel als recht zouden ervaren waartegenover geen John Rawls ging een forse stap verder dan Dahren- algemene stijging van de welvaart teweeg bracht, plichten worden erkend. Het anonieme karakter dorf door te stellen dat individuele talenten door de precies zoals Smith had voorspeld. Armoede was van wettelijke armenzorg, verbreekt bovendien de natuur willekeurig zijn verdeeld en daarmee in feite echter vooral een relatief begrip, zo constateerde Toc- belangrijke band tussen gever en ontvanger. Van deze onverdiend. Deze oneerlijke verdeling van talenten queville. In het arme, niet geïndustrialiseerde Portu- band ging, aldus Tocqueville, een heilzame werking mag voor Rawls geen morele gevolgen hebben, zoals meer loon voor mensen die heel intelligent zijn of een specifiek talent kunnen uitbuiten. Omwille van de sociale rechtvaardigheid in een samenleving gelden twee principes, aldus Rawls: alle individuen hebben evenveel recht op zoveel mogelijk vrijheid; en ongelijkheid is slechts te rechtvaardigen indien er gelijke startkansen zijn en ongelijkheid mede in het voordeel van de minstbedeelden uitvalt. Alle ruimte dus voor de overheid om via sociale wetgeving fors te corrigeren.

Tegenhanger van Rawls binnen de liberale filosofie is Robert Nozick, die het weliswaar met Rawls eens is dat individuele talenten geen persoonlijke verdienste zijn, maar dat gegeven maakt nog niet dat onverdien- de talenten collectief bezit zijn en de samenleving de opbrengsten van individuele inzet mag afromen. Nozick wees als libertariër vrijwel iedere vorm van overheidsingrijpen af en zag in belastingheffing voor collectieve goederen of taken zelfs een vorm van diefstal. Voor liberalen ligt de waarheid vandaag de dag veelal tussen Nozick en Rawls in.

Alexis de Tocqueville | portret door Théodore Chassériau (1850) ... no matter how efficient and well-arranged must be refor- med or abolished if they are unjust John Rawls

Eerste aanzetten tot overheidsingrijpen

Een groot deel van wat we de klassiek-liberale agenda kunnen noemen werd in de eerste helft van de negentiende eeuw verwezenlijkt, met de Grondwet van 1848 als kroon op het werk. Belangrijke klassieke grondrechten, zoals de vrij- heid van vereniging en drukpers, waren voort- aan grondwettelijk verankerd, zodat de indivi- duele vrijheid gewaarborgd kon worden tegen staatsingrijpen. Voor sommige klassiek-liberalen was het werk daarmee klaar. De negatieve vrij- heid – die mensen vrijwaart van het ingrijpen door anderen – was voor hen, althans op dat moment, het eindpunt.

Met de opkomst van de industrialisatie in Ne- derland, die gepaard ging met een grote trek naar de steden, ontstonden echter diverse maat- schappelijke problemen. Van onmenselijke arbeidsomstandigheden in de fabriekshallen, MAATSCHAPPIJ VAN WELDADIGHEID in terechtgekomen zijn.’ Voor de kinderen fabrieksarbeiders die na een bedrijfsongeval in Johannes van den Bosch, pionier op het waren er scholen en voor de ouderen ook bittere armoede vervielen omdat ze niet meer gebied van volksverheffing beroepsopleidingen. Koloniebewoners kre- konden werken tot kinderen die keihard moes- gen een klein huisje toegewezen met een ei- ten werken om het gezinsinkomen aan te vullen. Generaal en politicus Johannes van den gen stukje grond. Geprobeerd werd mensen Arbeiders raakten meer dan eens buiten hun Bosch (1780-1844) richtte in 1818 met zoveel mogelijk binnen de kolonie te houden, eigen schuld om in de (financiële) problemen. instemming van koning Willem I de Maat- zodat ze niet werden blootgesteld aan kwa- De volksgezondheid had bovendien zwaar te schappij van Weldadigheid op. Het oogmerk lijke invloeden. Binnen de kolonie werden lijden onder de erbarmelijke omstandigheden van de Maatschappij was ‘aan de talrijke vlijt en goed gedrag beloond met medailles waarin arbeiders leefden in de krottenwijken die klassen van behoeftige ingezetenen arbeid te en financiële vergoedingen. Ook een bevor- in steden waren ontstaan. verschaffen’ en hen aldus te verheffen. Deze dering tot opzichter of de mogelijkheid zich arbeid zou kunnen bestaan uit het ontgin- te vestigen als vrije boer met een stukje land Aanvankelijk waren het met name particuliere nen en cultiveren van woeste gronden in behoorde tot de mogelijke beloningen. Naast initiatieven die deze maatschappelijke proble- Nederland, maar ook door de productie van vrije kolonies kwamen er ook strafkolonies men het hoofd poogden te bieden. Fabrieksei- goederen die volgens een vastgelegde over- waar bewoners aanzienlijk minder vrijheid genaren die net een stapje extra zetten voor hun eenkomst aan de leden van de Maatschappij genoten. arbeiders of filantropen die veelal uit idealisme verkocht zouden worden. via allerlei programma’s probeerden het volk te Alle goede bedoelingen van initiatiefnemer verheffen. Vanaf 1818 stichtte Van den Bosch een aantal Van den Bosch ten spijt kwam er van verhef- kolonies in Drenthe, waar armlastigen uit fing weinig terecht. Mensen bleven ofwel tot Reeds in de Grondwet van 1848 was de bepa- het hele land naartoe gestuurd werden, met hun dood in de kolonie wonen of keerden na ling opgenomen dat armenzorg voortaan bij wet voornaamste doel verheffing tot autonome verloop van tijd nog berooider terug omdat diende te worden geregeld. Hoewel Johan Ru- en onafhankelijke burgers. ‘Hier begint ze het in de maatschappij toch niet wisten te dolf Thorbecke van mening was dat de staat op hun nieuwe leven, hier zullen zij worden redden. In 1859 nam de Nederlandse staat sociaal-economisch terrein slechts een beperkte opgevoed tot betere mensen, hier zullen zij uiteindelijk de overgebleven (straf)kolonies rol diende te vervullen, onderkende hij al vroeg allengkens worden opgebeurd uit de zede- in Veenhuizen en Ommerschans over van de de sociale problematiek waar ook Nederland als lijke verbastering waar zij door hun armoede Maatschappij. gevolg van de Industriële Revolutie mee te ma- ken kreeg. Bij het noodzakelijke herstel van soci- aal evenwicht kon de overheid niet aan de zijlijn blijven staan. Het probleem was in de ogen van heid van hulpbehoevenden en versterkte het een staatstaak te maken. Zorg voor armen bleef Thorbecke zo groot geworden dat het particulier vrijelijk verstrekken van aalmoezen de luiheid en aan kerkelijke en bijzondere instellingen van initiatief en de kerkelijke armenzorg geen volle- zorgeloosheid van armen. Desalniettemin lukt weldadigheid voorbehouden, de overheid kwam dige oplossing meer konden bieden. Bovendien het Thorbecke halverwege de negentiende eeuw alleen in actie als het echt niet anders kon. leidde kerkelijke armenzorg tot onderworpen- nog niet om van de armenzorg daadwerkelijk De vrije werking der sociale krachten, onder de bestaande wetgeving, doet meer en meer de overmagt van den gegoede tegenover den van kapitaal verstokene [..] uitkomen ...

Rond 1870 werd de sociale kwestie definitief anderzijds vormen van staatsinterventie begon geagendeerd door de oprichting van het Comité door te slaan ten gunste van de laatste. Het was ter bespreking van de Sociale Quaestie, waarin het jaar waarin de uitkomst van de parlemen- zich een aantal welgestelde, vooral liberaal taire enquête naar de uitvoering van het Kinder- gezinde, burgers verenigden. Doel van het co- wetje bekend werd, alsmede naar de omstandig- mité was voor de sociale kwestie – ookwel het heden in fabrieken meer in het algemeen. Het arbeidersvraagstuk – een plaats op de politieke liberale Kamerlid Goeman Borgesius initieerde agenda te veroveren. In 1874 werd bovendien de enquête, die vele wantoestanden aan het licht het tijdschrift Vragen des Tijds opgericht om een bracht, niet in de laatste plaats omdat fabrieksei- bijdrage te kunnen leveren aan de theoretische genaren zonder enige scrupules verhaalden over onderbouwing van het vooruitstrevende libera- de belabberde omstandigheden op de werkvloer. lisme. Hoewel het comité de problematiek agen- deerde bleven de leden vooralsnog van mening Uiteindelijk zou de uitslag van deze enquête er dat uiterste terughoudendheid was geboden definitief toe leiden dat de Nederlandse poli- voor wat betreft overheidsingrijpen. De sociale tiek zich actief ging bemoeien met de arbeids- kwestie werd in die tijd nog voornamelijk gezien en leefomstandigheden in de steden. In 1889 als een moreel vraagstuk, waarbij het dreigende werd de eerste Arbeidswet ingevoerd, die naast moreel verval in de maatschappij als gevolg van kinderarbeid ook toezag op een verbod op de veranderende sociaal-economische verhou- nacht- en zondagarbeid voor jongeren tot zes- dingen tegengegaan diende te worden. tien jaar en voor vrouwen. Bovendien werd bij wet bepaald dat op de naleving van het verbod Geleidelijk groeide de politieke aandacht voor toegezien diende te worden. Op aandringen de sociale kwestie. Achteraf kan het jaar 1887 van een meerderheid in de Tweede Kamer werd aangewezen worden als het moment waarop de daartoe al snel de Arbeidsinspectie in het leven Armoede in (1925) balans tussen enerzijds de liberale vrijheid en geroepen.

SAM VAN HOUTEN EN HET KINDERWETJE

Het was Sam van Houten (1837-1930) die in 1872 met de publicatie van De Staatsleer van Mr. J.R. Thorbecke de nieuwe generatie liberalen aan- kondigde door af te rekenen met de in zijn ogen behoudzuchtige generatie van 1848. De zojuist in het harnas gestorven Thorbecke werd door Van Houten weggezet als ‘tevreden liberaal’ die onvol- doende oog had voor de uitdagingen van de moderne tijd.

Overheidsingrijpen was voor Van Houten gerecht- vaardigd indien het door liberalen zo gewaardeerde vrije spel der krachten leidde tot uitbuiting van weerloze individuen. Zeker handelingsonbekwame individuen als kinderen verdienden beschermen, maar ook hun ouders die onder de nimmer aflaten- de druk van armoede geen andere keuze bleef dan hun veelal talrijke kroost naar de fabrieken te stu- ren om te werken. Aanleiding voor Van Houten om kinderarbeid voor kinderen tot twaalf jaar bij wet te verbieden. Veld- en huisarbeid bleef uitgesloten van deze wet, maar het was een eerste stap op weg naar meer sociaal-economische bescherming.

De fabriekskinderen: “Leve mijnheer van Houten” (1874) door Elias Spanier ... De zwakke vraagt bescherming, ondersteuning van den Staat. Kan deze het buiten zijnen werkkring achten die te verleenen? samuel van houten

Na de eerste politieke bemoeienissen met de PARTICULIER INITIATIEF IN DELFT vertegenwoordigd. De bemoeienissen van sociale kwestie zou het snel gaan. Aan het einde Jacques van Marken Van Marken met het welzijn van arbeiders van de negentiende eeuw trad een liberaal gingen zelfs verder dan zijn eigen fabriek. kabinet onder leiding van Pierson aan, waarin Biochemicus Jacques van Marken richtte in Toen de gebroeders Scholten in 1888 de alle liberale richtingen vertegenwoordigd waren. 1869 de Nederlandsche Gist- en Spiritus- zoveelste loondaling aankondigden voor Dit kabinet zou de geschiedenisboeken ingaan fabriek op in Delft. Als één van de eersten de werknemers van hun textielfabriek in als het kabinet der sociale rechtvaardigheid, realiseerde hij zich dat de arbeiderskwestie Almelo waarschuwde Van Marken in zijn vanwege de vele hervormingen die gedurende het belangrijkste vraagstuk van zijn tijd was. Fabrieksbode dat daarmee het wantrouwen de kabinetsperiode werden doorgevoerd op met Kapitaal en arbeid moesten samenwerken. en de verbittering, die veelal bij de werklie- name sociaal-economisch terrein. Allerlei maat- In de nabijheid van de fabriek stichtte Van den tegenover de patroons in het algemeen schappelijke wantoestanden werden aangepakt. Marken in 1884 het Agnetapark, een tuin- heersen alleen maar wordt versterkt. Hij Sociale wetgeving was niet langer een uitzonde- dorp – vernoemd naar zijn vrouw – waar de deed een schenking aan de stakingskas en ring, maar gold op de overgang naar de twintig- arbeiders uit zijn fabriek met hun gezinnen wierp zich uiteindelijk zelfs als stakingslei- ste eeuw als teken van beschaving. Wel bleven konden wonen en ontspannen. Daarnaast der op, toen de gebroeders Scholten zich liberalen huiverig voor al teveel staatsinmen- zorgde Van Marken voor pensioen, winstde- onvermurwbaar toonden. Van Marken orga- ging. Overheidsingrijpen moest bescherming ling, een spaarbank en een ongevallenver- niseerde een landelijke inzamelingsactie, bieden daar waar het vrije spel der maatschappe- zekering. Ook begon Van Marken met een waardoor de staking niet alleen brede sym- lijke krachten dit onvoldoende kon waarborgen. personeelsblad, de Fabrieksbode, een initi- pathie kreeg, maar de stakers bovendien Overheidsingrijpen moest bovendien gericht atief dat wereldwijde navolging zou krijgen. door de winterperiode geholpen konden zijn op het herwinnen van individuele autono- Eerder had hij in zijn fabriek reeds de Kern worden. Uiteindelijk bonden de gebroeders mie en waar mogelijk tijdelijk van aard zijn. opgericht, een voorloper van de huidige Scholten in en werd de loonsverlaging gro- ondernemingsraad, waarin arbeiders waren tendeels ongedaan gemaakt.

Liberalen en sociale wetgeving 1900 - 1940

In het begin van de twintigste eeuw kwam er de beoogde doelen moest bewerkstelligen en voet bij stuk gehouden, zodat de wet kon wor- steeds meer aandacht vanuit de overheid om mensen gelijkwaardig moest behandelen. Het den uitgevoerd door één overheidsorgaan, de sociale zekerheid door middel van wetgeving te mocht niet zo zijn dat bepaalde groepen meer Rijksverzekeringsbank (vanaf 1956 werd dat de garanderen. Zowel de christelijke als de liberale voordeel hadden bij een wet dan andere groe- Sociale Verzekeringsbank). De toepassing van de partijen speelden een belangrijke rol in het tot pen. Wetgeving was bovendien alleen wenselijk wet werd in 1915, 1921 en 1928 uitgebreid naar stand brengen van allerlei sociale wetgeving. als mensen niet zelf sociale zekerheid onderling verschillende sectoren. Lely verschoof de discus- De liberalen waren hier aanvankelijk het meest konden regelen. Tot slot moest zelfredzaamheid sie over de sociale verzekeringen van politieke vooruitstrevend. Het volledig uit liberalen sa- altijd op de eerste plaats komen als doel van gronden voor sociale wetgeving naar juridische, mengestelde kabinet-Pierson (1897-1901), dat sociale wetgeving. Hulp mocht niet klakkeloos rechtsgronden voor sociale wetgeving. Hiermee op de drempel van de twintigste eeuw in hoog worden verstrekt zonder dat daar een tegenpres- voorkwam hij dat het debat doorspekt zou zijn tempo diverse sociale wetten realiseerde in een tatie tegenover stond. Maatregelen mochten er, met emotionele verwijzingen naar de klassen- poging de nood als gevolg van veelal erbarme- met andere woorden, niet toe leiden dat mensen strijd. Daarentegen stond juist het risque profes- lijke omstandigheden in fabrieken en krottenwij- minder participeerden in de samenleving. sionel centraal: het beroepsrisico. Hieruit volgde ken te ledigen, kreeg als bijnaam het kabinet der dat werkgevers verplichtingen hadden tegenover sociale rechtvaardigheid. Dit kabinet realiseerde Enkele kenmerkende discussies rondom sociale werknemers in hun arbeidsovereenkomst.1 In onder meer de Gezondheidswet (Centrale Ge- wetgeving, alsmede de rol van liberalen daarbij, de Tweede Kamer en onder de liberalen was zondheidsraad), de Ongevallenwet, de Woning- nader uitgelicht ter illustratie. men het echter niet eens over de uitvoering van wet, de Wet op de leerplicht en Kinderwetten de wet. Lely bepleitte centrale uitvoering door (o.a. start van de kinderbescherming). 1901: DE ONGEVALLENWET de Rijksverzekeringsbank, terwijl verscheidene De eerste Nederlandse sociale verzekering was Kamerleden liever zagen dat de uitvoering werd Liberalen speelden destijds een essentiële rol in de Ongevallenwet. De liberale minister Cornelis overgelaten aan werkgevers- en werknemersor- het debat over overheidsingrijpen in de soci- Lely wist deze wet in 1901 door de Tweede Ka- ganisaties. Tot en met de jaren vijftig – toen het ale kwestie. Zij waren over de gehele linie niet mer te loodsen. Deze wet regelde dat arbeiders uiteindelijke stelsel vorm kreeg – zou dit een tegen staatsregulatie van sociale zekerheid, maar beschermd waren tegen ongevallen op hun werk. belangrijk punt van discussie blijven. De libe- benadrukten voortdurend dat wetgeving vooral Lely had bij de uitvoering van deze wet krachtig ralen vonden namelijk over het algemeen dat Een zoodanig stelsel van armenverzorging dat de luiheid, verkwisting en de uitbreiding der bevolking het minst in het hand werkt […] verdient daarom de voorkeur ...

de ongevallenwet zo decentraal mogelijk kon delingen te voeren en werknemers konden, door ders inkomen bleven hebben in het geval van worden uitgevoerd. Overheidsingrijpen was hier middel van de vakbonden, vaak meer conces- ziekte, waren liberalen als (VDB) niet zonder meer nodig. De socialisten waren sies afdwingen. De wetgever stond geheel buiten kritisch. Treub vroeg zich af waarom Talma’s over het algemeen voor centrale sturing door de deze ontwikkeling. In 1927 werd de Wet col- Ziektewet alleen voor arbeiders gold en niet een overheid. De christelijke partijen schipperden lectieve arbeidsovereenkomsten door de Kamer volksverzekering zou zijn. Als liberaal benadruk- vaak tussen deze beide tegenpolen in. geloodst. Die wet regelde dat er geen oneerlijke te hij ieders belang bij de Ziektewet, niet louter concurrentie mocht ontstaan tussen werkgevers, dat van de arbeiders als aparte groep in de sa- als de ene werkgever de cao niet onderschreef menleving. Treub wees hierbij op het algemeen 1907-1927: COLLECTIEVE ARBEIDSOVER- maar de andere wel. De wet regelde ook dat cao’s belang.4 Over de uitvoering van de wet bleef EENKOMSTEN bindend werden verklaard. De liberalen waren veel discussie. Ook onder liberalen was men het In 1907 voerde het liberale kabinet-De Mees- daartegen. Cort van der Linden noemde de bin- niet eens over dit punt: de wet kon ofwel wor- ter de Wet op het Arbeidscontract in. Deze wet dendverklaring reeds in 1923 een ongehoorde den uitgevoerd door verscheidene particuliere regelde dat de werkgever en werknemer een vrijheidsbeperking. Nu konden werkgevers en instanties, ofwel door één centraal uitvoerings- overeenkomst moesten aangaan die de onder- werknemers niet langer zelf onderhandelen over orgaan. Talma en Treub gaven de voorkeur aan linge lasten en plichten vaststelde. Aanvankelijk hun arbeidsvoorwaarden, maar werd dat van een centrale uitvoering, maar de Kamer kwam was dit een individuele overeenkomst. De wet bovenaf opgelegd. Of er cao’s werden afgeslo- er niet uit. De Ziektewet zou pas in 1930 worden was vooruitstrevend in de zin dat vrouwen in ten of niet, Cort van der Linden vond dat geen ingevoerd. het arbeidsrecht voor het eerst als rechtspersoon zaak voor de overheid. Hoewel de wet oneerlijke werden erkend. Dat geeft blijk van de gelijkwaar- concurrentie kon voorkomen, beschouwden de digheid van mensen waarop liberalen hamerden: liberalen het marktmechanisme als de bepalende 1914: HET MINISTERSCHAP VAN TREUB ook vrouwen konden zelf hun cao bedingen.2 factor in het economische leven. In de jaren 1907-1908 was de werkloosheid in In de jaren na 1907 wierpen de vakbonden zich Nederland bijzonder groot. Pieter Jelles Troel- echter op als onderhandelaars voor werknemers. stra, fractievoorzitter van de Sociaal Democra- Zo ontwikkelde zich, vanuit de maatschappij, 1911: TALMA EN DE LIBERALEN tische Arbeiderspartij (SDAP), zei dat de enige een collectieve vorm van arbeidscontract. In (ARP) was minister van Landbouw, oplossing voor die werkloosheid de intrede 1911 bedroeg het aantal cao’s 87.3 Zeven jaar Handel en Nijverheid in het kabinet-Heemskerk van de sociaaldemocratie was. Liberalen waren later, in 1918, waren dit er maar liefst 932. Voor (1908-1913). De Arbeidswet van 1911 kwam het hier allerminst mee eens. De liberaal Treub zowel de werkgever als de werknemer was een onder andere van zijn hand. Talma ontwierp diende naar aanleiding van Troelstra’s betoog collectieve afspraak van belang. Werkgevers ook de Ziektewet en de Invaliditeitswet. Over een motie in waarin de regering-Heemskerk hoefden geen tijdrovende individuele onderhan- de Ziektewet, waarin werd geregeld dat arbei- werd gemaand om zich beter op de hoogte te

Kinderarbeid in de textielindustrie ... Ik zeg: het minst in de hand werkt; want wie beseft niet dat iedere armenverzorging, hoe voortreffelijk ook, min of meer aan genoemde euvel moet lijden?

Kabinet Pierson

stellen van de situatie. Hierop werd in 1909 een De visie van Aalberse op het liberalisme was een zocht – dat zijn ontwerp niet voldeed aan eisen staatscommissie ingesteld onder leiding van wijdverbreide, doch een incorrecte. Hij zag in van de praktijk. Dresselhuys kreeg uiteindelijk Treub die het probleem van de werkloosheid het vrijheidssysteem dat Adam Smith en an- gelijk: in 1923 protesteerden Twentse werkgevers moest onderzoeken. dere klassiek-liberale denkers naar voren had- tegen de overwerkbepaling in de Arbeidswet. Ze den geschoven een stelsel van uitbuiting waarin verlaagden de lonen van arbeiders met 10%. De Treub was van mening dat hulp niet klakkeloos principieel werd gestreefd naar het aanwenden loonsverlaging leidde tot een staking, waarop de moest worden verstrekt zonder dat daar arbeid van zwakke en goedkope werkkrachten tot de werkgevers reageerden met de uitsluiting van tegenover stond. Dat zou namelijk productiviteit eigen verrijking. De liberalen met de ‘door hen 22.000 arbeiders. Het conflict kon pas worden ondermijnen. Het was geoorloofd om hulp aan gekweekte gewetenloosheid’ waren medeplich- beëindigd nadat de overheid had toegegeven en armen te bieden, maar dan wel op een strenge tigen in het kwaad van het kapitalisme. Samuel de Arbeidswet op dit punt moest wijzigen. De en efficiënte manier. Men moest voorkomen dat van Houten was volgens Aalberse een echte libe- liberalen kregen gelijk met hun betoog dat de armen te veel afhankelijk zouden worden van raal, daar hij zich verklaarde tegen de wettelijke overheid niet zonder enige vorm van acceptatie hulp en dat de prikkel om voor zichzelf te zorgen bescherming van volwassenen voor een te lange door werkgevers en werknemers sociale wetge- zou verdwijnen. In 1914 bracht de commissie- werkdag. Liberalen, betoogde Aalberse, zagen ving kon initiëren.7 Treub een rapport uit dat meer dan 4000 pa- voor arbeiders vervallen in armoede ‘geen plaats gina’s besloeg. Daarin riep de commissie om een aan het gastmaal des levens’.6 rationelere aanpak. Treub, die in 1914 minister was geworden in het liberale kabinet-Cort van ______der Linden, kon een aantal maatregelen direct Aalberse had het echter mis. De liberalen zagen 1. J.A. Weijel, Achtergronden van Sociale Zekerheid, doorvoeren. Bijvoorbeeld de oprichting van een wel degelijk een plaats voor de arbeiders in de Amsterdam, 1973. werkloosheidsraad waarin verschillende (vak) maatschappij. Van Houten verdedigde dat de 2. A. van Schaik, Honderd Jaar Vrouwen in Over- organisaties die met het probleem te maken had- vakbewegingen beter op konden komen voor heidsdienst, Amsterdam, 1998. den, het kabinet raad konden geven.5 de arbeiders dan de staat. Het voornaamste doel 3. D.P. Rigter, E.A.M. van den Bosch, R.J. van der Veen, A.C. Hemerijck, Tussen sociale wil en werkelijk- van Aalberse’s Arbeidswet was de beperking van heid: een geschiedenis van het beleid van het ministerie de arbeidsduur in het algemeen en het tegengaan van Sociale Zaken, Den Haag, 1995. 1918: DE EERSTE MINISTER VAN ARBEID van gevaarlijke arbeid. Bij de behandeling van 4. Ibidem, p. 22. EN HET DEBAT TUSSEN LIBERALEN EN het ontwerp in april 1919 wierpen liberalen, bij 5. Ibidem, p. 24. CONFESSIONELEN mondde van Hendrik Coenraad Dresselhuys, 6. R.A. Fockema, Minister Aalberse en zijn tijd, In 1918 werd Piet Aalberse (RKSP) de eerste niet tegen dat de wet er niet zou moeten komen, Hilversum, 1925. minister van Arbeid in het kabinet-Ruijs de maar dat het gevaar bestond dat de overheid 7. Rigter e.a., Tussen sociale wil en werkelijkheid, Beerenbrouck. Aalberse stond aan de wieg van oneerlijk en onbekwaam zou ingrijpen. Dressel- p. 43. de Arbeidswet en de invaliditeitswet van 1919. huys verweet Aalberse dat hij niets had onder- Onze tijd staat in alle beschaafde landen onder het teken der sociale politiek. Allerwege openbaart zich een fijner ge- meenschapsgevoel, een dieper ‘Verständniss’ ...

De wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog

Het omslagpunt in de sociale wetgeving sinds 1945

In de oorlogsjaren voerde de Duitse bezet- vooroorlogse sociale verzekeringsstelsel tij- grondslag van de Britse verzorgingsstaat ligt, doet ter enkele belangrijke sociale wetten in met dens de bezetting weinig veranderingen had een aantal aanbevelingen die ook vandaag de betrekking tot werkloosheidsvoorzieningen, ondergaan.10 Toch werden de besluiten van de dag nog relevant zijn voor hervormingen van het ontslagrecht, kinderbijslag en ziekenfondsen. nationaalsocialistische bezetter gehandhaafd huidige sociale zekerheidsstelsel. Beveridge zag De uitgangspunten van de Duitse sociale vanwege de voortslepende discussie over het vijf grote gevaren voor de sociale vooruitgang van politiek in Nederland waren ten eerste dat nieuwe sociale zekerheidsstelsel. Het jaar 1945 individuen in samenlevingen: behoefte, ziekte, het eenhoofdig leiderschap moest worden was een belangrijk omslagpunt in het denken onwetendheid, tegenslag en luiheid.11 Hoewel een gerespecteerd en dat, ten tweede, het Neder- over sociale wetgeving doordat de regering in sociaal zekerheidsstelsel vooral tegemoetkwam aan landse stelsel niet beter mocht zijn dan het ballingschap in hoge mate geïnspireerd werd de behoeftigheid en tegenslag van mensen, moest Duitse sociale stelsel. De bezetter probeerde door het rapport Social Insurances and Allied zo’n stelsel volgens Beveridge worden ingebed in het zo te voorkomen dat het Nederlandse be- Services, in 1942 opgesteld door de Britse libe- grotere geheel van instituties dat sociale vooruit- drijfsleven een concurrentievoordeel op het raal William Henry Beveridge en daarom ook gang moest bevorderen. Beveridge constateerde dat Duitse zou hebben.8 Toch werd het sociale wel het Beveridge Report geheten. Dat rapport het aanbod van sociale zekerheid niet efficiënt was, zekerheidsstelsel sterk uitgebouwd door de zou de blauwdruk worden van een liberale omdat het aanbod zijn oorsprong had in ‘a complex Duitsers. De nationaalsocialisten waren, con- verzorgingsstaat. In 1943 kreeg een commis- of disconnected administrative organs, preceding cludeert socioloog Dick Pels in S&D vanwege sie onder voorzitterschap van on different principles, doing invaluable service but hun nivellerende tendenties op weg naar de opdracht om een studie te maken naar at a cost in money and trouble and anomalous tre- staatssocialisme.9 De Duitse sociale politiek de sociale zekerheid zoals die moest worden atment of identical problems for which there is no hield de hand vast van kleine bedrijven die georganiseerd in Nederland na de Tweede justification.’12 Hij stelde vast dat er een uitwas aan niet concurrerend waren en bedreigd werden Wereldoorlog. Een aantal beleidsadviezen uit regelgeving bestond en dat organisaties en agent- met een faillissement en verheerlijkte arbeid het Beveridge Report, waaronder de invoering schappen die belast waren met de uitvoering van en verdienste. Hiermee stuurde de natio- van een premiestelsel om kosteninefficiënt die regelgeving elkaar vaak, onbedoeld, tegenwerk- naalsocialistische politiek vooral aan op een staatssocialisme te voorkomen, werden door ten. Het systeem was te ingewikkeld en verstikkend. samenleving waarin individuen en bedrijven de commissie-Van Rhijn overgenomen en Bovendien wees Beveridge erop dat de inrichting niet meer zelf over hun keuzes hoefden na te werden de basis voor het huidige stelsel. van door de overheid aangeboden sociale zeker- denken. Bovendien stegen de sociale uitga- heid externe negatieve effecten kon hebben. Een ven aanzienlijk. uitgebreide sociale zekerheid kon de productiviteit HET BEVERIDGE REPORT van individuen drukken. Daarom moest sociale Na de Tweede Wereldoorlog betoogde de Het beroemde rapport van de liberale eco- zekerheid worden bewerkstelligd door middle van Nederlandse regering dat het Nederlandse noom Beveridge (1879-1963), dat aan de ‘co-operation between the State and the individual. ... voor de nooden van den vierden en vijfden stand, en een drang om, waar mogelijk, deze te lenigen, kan het zijn, er de oorzaken van weg te nemen C.A. Verrijn Stuart

[…] The State in organizing security should not stifle incentive, opportunity, responsibi- lity; in establishing a national minimum, it should leave room and encouragement for voluntary action by each individual to provide more than that minimum for himself and his family.’13

Om die redenen keerde Beveridge zich, wat betreft de verzorgingsstaat, tegen al teveel in- grijpen door de staat en financiering van soci- ale zekerheid uit algemene middelen. Hij koos zodoende voor een sociale zekerheid op basis van het verzekeringsbeginsel. Iedereen zou een eenheidspremie – een flat rate – moeten betalen waartegenover uitkeringen stonden waarvan de hoogte was gekoppeld waren aan louter de eerste levensbehoeften.14 Beveridge koos zodoende voor een omslagstelsel, waarin pensioenen werden betaald door lopende pre- mieontvangsten. Het Nederlandse sociale ze- kerheidsstelsel werd sterk beïnvloedt door het financieringsmodel dat de liberale econoom uiteenzette. In de eerste jaren na 1945 onder- vond de Nederlandse regering problemen bij het herorganiseren van sociale zekerheid. Er was veel discussie over wie er onder het stel- sel moesten vallen, hoe de uitvoering moest geschieden en hoe het stelsel gefinancierd moest worden. De liberalen en confessionelen schaarden zich grotendeels achter het Britse Beveridge-model, terwijl sociaaldemocraten vooral een grote rol voor de overheid wilden.

______8. T. Kappelhof, Omdat het historisch gegroeid is: VAN VERZORGINGSSTAAT NAAR wet- en regelgeving die van grote invloed is de Londense Commissie-Van Rhijn en de ontwik- PARTICIPATIESAMENLEVING op het individu. keling van de sociale verzekeringen in Nederland (1937-1952), in: Tijdschrift voor de Sociale en Tijdens de troonrede van 2013 viel voor het Deze verzorgingsstaat is sinds de jaren Economische geschiedenis, 2004, 1, nr. 2, pp. 71-90, eerst het woord ‘participatiesamenleving’. zeventig van de vorige eeuw aan herziening p. 78. onderhevig. Motieven voor aanpak van de 9. D. Pels, Was het Derde Rijk op weg naar socia- Dat jaar zou deze term gekozen worden tot lisme? Meritocratie en nivellering in nazi-Duits- woord van het jaar, sedertdien is de partici- verzorgingsstaat variëren van financiële land, in: S&D, 2008, nr. 4, pp. 30-33. patiesamenleving niet meer weg te denken (besparing van de groeiende kosten), ideolo- 10. D.P. Rigter, E.A.M. van den Bosch, R.J. van uit het maatschappelijke debat. gische (de individuele verantwoordelijkheid der Veen, A.C. Hemerijck, Tussen sociale wil en was te zeer verschoven naar de overheid en werkelijkheid: een geschiedenis van het beleid van De verzorgingsstaat kwam na de Tweede naar maatschappelijke organisaties) en prak- het ministerie van Sociale Zaken, Den Haag, 1995, Wereldoorlog op als een antwoord op de tische motieven met het oog op de bureau- p. 180. vragen van armoede en bestaansonzeker- cratie (decentralisatie waar mogelijk). Doel 11. W.H. Beveridge, Social Insurance and Allied heid, de vrees dat men tot armoede zou was versobering, betere selectie en strengere Services, London, 1942, p. 6. vervallen als iemand niet zelf meer in het be- toelating tot sociale uitkeringen, temporise- 12. Idem. staan kon voorzien als gevolg van werkloos- ring (sociale maatregelen gericht op tijdelijk- 13. Ibidem, p. 6-7. heid, een handicap, ouderdom, ziekte of het heid) en efficientie. Meer ruimte voor indi- 14. Kappelhof, Omdat het historisch gegroeid is, wegvallen van de kostwinner (weduwen en viduele vrijheid, eigen verantwoordelijkheid p. 83. wezen). Geleidelijk groeide de verzorgings- en autonomie. staat uit tot een onoverzichtelijke kluwen aan Political power rapidly accumulates and becomes unequal; and making use of the coercive apparatus of the state and its law, ...

de uitwassen van de verzorgingsstaat

Sinds de eerste voorzichtige stappen en stap- zelf aan het roer te laten. Wat zijn dan de uitwas- of de samenleving, van mensen die langdurig op jes van overheidsbemoeienis in het belang van sen die liberalen graag zouden aanpakken? een uitkering zijn aangewezen, iets terug mag burgers, ontstond na de Tweede Wereldoorlog verwachten. Juist omdat het sociaal vangnet in geleidelijk een ingewikkeld en duur sociaal toenemende mate als ‘recht’ wordt gezien is deze systeem waarin de staat de primaire verantwoor- BUREAUCRATIE discussie bij voorbaat gedoemd te mislukken. delijkheid draagt voor het welzijn van individu- De groei van de verzorgingsstaat en overheids- Wie de discussie aan durft te gaan wordt direct ele burgers: de verzorgingsstaat. Op het gebied bemoeienis ging gepaard met een omvangrijke in de verdachte hoek geplaatst, zo niet volledig van gezondheidszorg, onderwijs, werkgelegen- bureaucratie. Het woud aan regelgeving, meer belachelijk gemaakt. heid, sociale zekerheid en leefomstandigheden dan eens haaks op elkaar staand, zorgt voor hoge heeft de overheid een enorme vinger in de pap, kosten en een inefficiënt systeem. Hulp komt met allerlei ingewikkelde – elkaar soms ook onvoldoende daar terecht waar de nood het GEVANGEN IN HET SYSTEEM tegensprekende – regelgeving tot gevolg en een hoogste is. Mensen die slim genoeg zijn om hun Mensen die wel willen proberen na bijvoorbeeld omvangrijke stijging van collectieve uitgaven, weg te vinden in dit systeem profiteren van de een periode van verminderde zelfredzaamheid niet in de laatste plaats om een hele batterij aan ruime mogelijkheden, terwijl mensen die hun weer op eigen benen te gaan staan, lopen meer ambtenaren het werk te houden. weg minder of helemaal niet weten te vinden dan eens tegen de verstikkende werking van het de dupe zijn. Meer dan eens zijn juist dat de systeem aan. Als gevolg van de ‘armoedeval’ is Sociale wetgeving en overheidsbemoeienis mensen waar het oorspronkelijke ideaal van de het verstandiger om een uitkering inclusief alle moest oorspronkelijk gericht zijn op het her- verzorgingsstaat zich op richtte. toeslagen waar in zo’n situatie recht op bestaat winnen van individuele autonomie en daarmee te verkiezen boven een baan op minimumloon- doorgaans slechts tijdelijk bescherming bieden In de nobele poging alles goed te willen rege- niveau, waarbij het recht op toeslagen verdwijnt. aan burgers. Daar waar het vrije spel der maat- len en voor de vele verschillende gevallen van Opnieuw is hier de intentie van de regelgeving schappelijke krachten onvoldoende als vanzelf sociale nood een passende oplossing te bieden misschien heel nobel, maar de uitwerking is fu- deze bescherming realiseerde, was staatsingrij- is de verzorgingsstaat doorgeslagen. Naast de nest, daar het mensen in feite gevangene maakt pen aan de orde om voorwaarden te scheppen van oudsher fysieke macht van de overheid in van de wet- en regelgeving en het systeem. Het waarbinnen het individu zijn zelfredzaamheid de vorm van leger, politie en rechterlijke macht, sociaal vangnet is niet langer gebaseerd op de zou kunnen hervinden. Van deze oorspronkelij- is er geleidelijk een papieren macht (de bureau- tijdelijkheid of het herwinnen van de zelfred- ke inzichten in sociale wetgeving is in de huidige cratie) ontstaan. Daar waar de fysieke macht zaamheid, die voor de liberalen die aan de basis verzorgingsstaat weinig terug te vinden. Voor optreedt als het nodig is, doet de papieren macht van sociale wetgeving stonden nog zo belangrijk liberalen een belangrijke reden om de alsmaar dat in feite altijd, juist ook als er geen noodzaak was. De huidige verzorgingsstaat houdt mensen uitdijende verzorgingsstaat zeer argwanend te is. in feite vast in een uitzichtloze situatie, waar ze bejegenen. veelal zelf ook niet meer uit weten te komen.

Niet langer staan het individu en de individuele DE WEGGENOMEN PRIKKEL vrijheid centraal in de verzorgingsstaat. Sterker Door alle goede bedoelingen die aan het om- DE HULPVERLENINGSINDUSTRIE nog, meer dan eens is het individu de dupe van vangrijke netwerk van sociale zekerheid ten Belangrijk probleem binnen de verzorgingsstaat alle goede bedoelingen die aan de omvangrijke grondslag liggen verdwijnt voor mensen in is de enorme hulpverleningsindustrie die gelei- verzorgingsstaat ten grondslag liggen. De kant- feite de prikkel tot eigen initiatief. Hoe beschei- delijk is opgetuigd. Hulpverleners zijn er onder tekeningen die liberalen van oudsher hadden dener het sociale vangnet, hoe meer mensen meer om mensen te helpen in het hervinden bij sociale wetgeving en de nadruk die gelegd noodgedwongen zelf zullen moeten doen om van hun zelfredzaamheid, uitkeringsontvangers werd op het belang van terughoudendheid bij verbetering in hun situatie te brengen. Alexis de te steunen bij de reïntegratie op de arbeids- overheidsingrijpen bleken bij nader inzien zeer Tocqueville waarschuwde al voor het gevaar dat markt en gezinnen te helpen zodat kinderen via terecht. Al te eenvoudig wordt liberalen – na- schuilde in het wegnemen van de prikkel om onderwijs gelijke kansen krijgen in het leven. tuurlijk met name door linkse partijen – verwe- zelf verbetering te brengen in de eigen situatie. Tegelijkertijd heeft deze (doorgaans commerci- ten dat ze de verzorgingsstaat om zeep zouden Het zo geroemde sociale vangnet van westerse ële) hulpverleningsindustrie er baat bij de vraag willen helpen. Geheel ten onrechte. Liberalen verzorgingsstaten werd aldus van lieverlee een naar hun diensten zo groot mogelijk te houden. zijn niet tegen sociale wetgeving of voorwaar- hangmat. Mensen die een beroep doen op het De instandhouding van de problematiek creëert denscheppend beleid van de overheid in het vangnet zien dat ook niet als een gunst, betaald immers voor hen bestaansrecht. De documen- belang van individuele vrijheid, ze zijn tegen de uit collectieve middelen en bedoeld om de zelf- taire die Zembla maakte over reïntegratiebu- uitwassen van de huidige verzorgingsstaat en redzaamheid te vergroten, maar als een recht. reaus met de veelzeggende titel ‘de vier van vier zoeken naar manieren om burgers weer meer Sinds jaren wordt gediscussieerd over de vraag miljoen’ schetst een ontluisterend beeld over those who gain the advantage can often assure themselves of a favored position John Rawls

de hoge kosten en geringe effectiviteit van de hulpverleningsindustrie. Gemeenten in Oost- Groningen gaven gezamenlijk vier miljoen uit aan commerciële reïntegratiebureaus die uit- eindelijk claimden vier mensen aan een baan geholpen te hebben.

DE GROTE HERVERDELINGSMACHINE Het feit dat de verzorgingsstaat zo ingewikkeld is geworden, zorgt voor het nodeloos rond- pompen van geld. Er zijn talrijke inkomensaf- hankelijke regelingen waar een groot deel van de Nederlandse bevolking een beroep op kan doen, met als gevolg dat vrijwel iedereen op enigerlei wijze gebruikt maakt van een toeslag, een subsidiemogelijkheid of een sociale uitke- ring. Dat de collectieve middelen om deze re- gelingen mogelijk te maken door ons allemaal moeten worden opgebracht, wordt daarbij nog wel eens vergeten. In feite is het een nodeloos rondpompen van geld, met de overheid als centrale herverdelingsmachine. Meer dan eens komen daarbij opnieuw de meeste middelen terecht bij de mensen die het beste de weg weten in dit nodeloos ingewikkelde systeem, terwijl de mensen die de inkomensafhanke- lijke regelingen daadwerkelijk nodig zouden hebben aan het kortste eind trekken.

DE KOSTEN VERSUS DE BATEN Met de groei van de verzorgingsstaat stegen vanzelfsprekend de kosten tot ongekende hoogten. Daarbij kan worden gesteld dat de groeiende kosten onvoldoende – misschien zelfs wel steeds minder – opwegen tegen de baten. Het oorspronkelijke doel van sociale wetgeving, de zelfredzaamheid van burgers vergroten en voor de kleine groep die echt niet voor zichzelf kan zorgen een meer permanent vangnet creëren, is volledig uit het oog verlo- ren. Terwijl de kosten van de verzorgingsstaat verder groeien, zijn de effecten tot op zekere hoogte verwaarloosbaar. Sinds enkele jaren wordt gepoogd de verantwoordelijkheid weer meer terug te leggen bij de individuele bur- gers. In de participatiesamenleving is het niet langer bij uitstek de overheid die de gezond- heidszorg en sociale zekerheid waarborgt, maar wordt in toenemende mate iets van burgers verwacht. Het lucifermeisje (1890) door Floris Arntzenius | Haags Historisch Museum De moeilijke taak is om alleen wetten vast te stellen die no- dig zijn, altijd trouw te blijven aan dat ware basisbeginsel van de samenleving, ...

Op zoek naar de balans tussen zelfredzaamheid en zorgzaamheid

Bij het ontstaan van de eerste sociale wetgeving, ‘Alle partijen wilden sociale hervormingen, de zaamheid is voor sommigen vanzelfsprekend, meer dan een eeuw geleden, waren het liberale eene wat meer, de andere wat minder, de eene anderen zullen geholpen en soms ook gestimu- politici en wetenschappers die de noodzaak op een andere wijze of op een ander punt dan leerd moeten worden om de zelfredzaamheid te volmondig onderschreven. Pieter Cort van der de overige partijen, die ook wederom elk haar hervinden, terwijl er tenslotte mensen zijn voor Linden maakte in zijn boekje Richting en beleid eigenaardige gezichtspunt op de kwestie hadden.’ wie zelfredzaamheid maar zeer beperkt mogelijk der liberale partij uit 1886 de grote uitdagingen Als oud-liberaal vond De Beaufort dat zelfs som- zal blijken. Ook voor hen blijven liberalen zoe- duidelijk waarvoor het liberalisme stond. ‘De mige liberale politici als en Her- ken naar de mate, hoe bescheiden ook, waarin hervorming van de sociale toestand der arbei- man Goeman Borgesius soms de neiging hadden zelfredzaamheid mogelijk zal zijn. Zorgzaam- ders is het vraagstuk bij uitne¬mendheid dat van ‘eenigermate overhellende tot de radicale heid moet er vanzelfsprekend zijn voor mensen onze tijd heeft op te lossen. De drang naar meer- beginselen van het staatssocialisme’. 2 die (tijdelijk) niet volledig voor zichzelf of hun dere staatsbemoei¬ing spruit voort uit het besef, gezin kunnen zorgen. dat de regeling van maatschappelijke betrek- De balans tussen zelfredzaamheid en zorgzaam- kingen in den levenskring der werklieden, reeds heid werd door liberalen, sinds het begin van de Voor een stabiele en houdbare verzorgings- al te lang op zich liet wachten.’1 Het ging hierbij invoering van sociale wetgeving, altijd voor ogen staat in de toekomst zal sociale wetgeving voor niet zozeer om armenzorg, doch om ‘voorzorg’, gehouden. Liberalen waren zich bewust van de liberalen aan een aantal voorwaarden moeten ter voorkoming van allerlei noodtoestanden. noodzaak tot overheidsingrijpen om de noden voldoen. Voorwaarden die altijd de balans Overheidsingrijpen was daarmee een publiek onder de bevolking te lenigen, maar ze waren zoeken tussen individuele vrijheid en sociale belang geworden, aldus Cort van der Linden. zich evenzeer bewust van de gevaren die met rechtvaardigheid. In feite gaat het hier om de teveel overheidsingrijpen gepaard gingen. Zelfs balans tussen negatieve vrijheid (vrijheid van Op de overgang van de negentiende naar de een sociaal-liberaal van radicale snit als Goeman inmenging door anderen of de overheid) en po- twintigste eeuw was een breed gedragen besef Borgesius bleef oog houden voor het feit dat de sitieve vrijheid (de mate waarin iemand in staat ontstaan van de politieke noodzaak tot over- individuele vrijheid nooit het onderspit mocht is daadwerkelijk meester over zijn eigen bestaan heidsingrijpen. Wel verschilden politici onder- delven als gevolg van overheidsingrijpen. te zijn, hiervoor kan van anderen positieve actie ling, zowel binnen als buiten liberale kring, van (voorwaarden scheppend) worden verwacht). de wijze waarop de sociale kwestie aangepakt Kijkend naar de huidige verzorgingsstaat en Het verschil tussen beide begrippen van vrijheid moest worden en hoe ver het ingrijpen al dan de uitwassen, zoals deze op de vorige pagina’s is ontleend aan Isaiah Berlin en zijn essay Two niet mocht gaan. Oud-liberaal Willem Hendrik uiteen zijn gezet, zullen liberalen zich in de Concepts of Liberty (1958). Liberalen zijn er van- de Beaufort (minister van Buitenlandse Zaken zoektocht naar oplossingen voor problematiek daag de dag van overtuigd dat de overheid een in het kabinet der sociale rechtvaardigheid) altijd blijven bewegen tussen zelfredzaamheid rol heeft in het realiseren van positieve vrijheid tekende in augustus 1900 in zijn dagboek op: enerzijds en zorgzaamheid anderzijds. Zelfred- (het in staat stellen tot) voor zoveel mogelijk

Pauze in het Amsterdamse weeshuis (1881) | Max Liebermann ... waakzaam te zijn tegen de passie tot heersen, de dodelijkste kwaal van moderne staten Mirabeau L’Aîné

alle burgers. Tegelijkertijd beseffen ze als geen wederkerigheid. Juist door het leveren van een De grootste uitdaging voor de verzorgingsstaat ander dat het realiseren van positieve vrijheid tegenprestatie, naar vermogen, worden mensen is en blijft voor liberalen het vinden van de juiste altijd gepaard gaat met inperking van de nega- gestimuleerd uiteindelijk weer eigen verant- balans tussen zelfredzaamheid en zorgzaamheid. tieve vrijheid. Juist omdat voor liberalen ook de woordelijkheid te dragen. Meer dan eens wordt Alleen met de juiste balans kan de sociale recht- negatieve vrijheid van wezenlijk belang is zullen in de discussie over de tegenprestatie de nadruk vaardigheid duurzaam worden vormgegeven. zij bij hun politieke keuzes dit element nooit uit gelegd op een vermeend gebrek aan sociaal het oog verliezen. karakter. Voor liberalen schuilt juist in de uit- zichtloze situatie van mensen die langdurig in de Een belangrijke voorwaarde voor sociale wetge- bijstand zitten en onvoldoende steun ontvangen ______ving is dat deze waar mogelijk gericht moet zijn om uit deze situatie te komen een gebrek aan 1. P.W.A. Cort van der Linden, Richting en beleid der op het herwinnen van zelfstandigheid. Er vanuit sociale warmte. Zij zijn immers als ware langs liberale partij, Groningen, 1886. gaande dat ieder individu niet alleen de behoefte de zijlijn van de samenleving ‘geparkeerd’, terwijl 2. Willem Hendrik de Beaufort, Dagboeken en aante- voelt, maar ook het vermogen heeft, tot (een het veel socialer zou zijn hen naar vermogen te keningen van Willem Hendrik de Beaufort 1874-1918. zekere mate van) autonomie, maakt dat liberalen laten participeren in de maatschappij. Eerste band: 1874-1910, uitgegeven door J.P. de Valk ervoor willen waken dat sociale wetgeving de & M. van Faassen, Den Haag, 1993, p. 78. zelfstandigheid van mensen duurzaam aantast. Liberalen realiseren zich bovendien maar al te 3. Geciteerd bij: A.W. Abspoel, ‘Professor Telders in Het feit dat sociale wetgeving mensen tegen- goed dat er grenzen moeten zijn aan de omvang de politiek’, in: idem, e.a., Levensbeschrijving van prof. woordig meer dan eens gevangen houdt in een van de verzorgingsstaat. Een te ingewikkeld mr. B.M. Telders, ’s-Gravenhage, 1972, p. 74. systeem van goede bedoelingen (bijvoorbeeld systeem, zoals we vandaag de dag in Nederland 4. Ibidem, p. 75. door de armoedeval) maakt deze voorwaarde kennen, werkt uiteindelijk misbruik in de hand voor liberalen des te wezenlijker. Het vertrou- en toont meer dan eens aan dat hulp niet nood- wen in de vrije werkzaamheid van de menselijke zakelijkerwijze op de plaats terecht komt waar persoonlijkheid staat voor liberalen centraal, deze het meest nodig is. Dit is niet alleen funest zo stelde hoogleraar Ben Telders reeds in 1938 voor het draagvlak van de verzorgingsstaat, maar tijdens het Liberaal Sociaal Congres. ‘De men- zorgt er ook voor dat precies de mensen voor selijke persoonlijkheid vormt de motor van alles wie de verzorgingsstaat in het leven is geroepen wat in het leven tot stand komt.’ 3 veelal de dupe zijn.

Daarmee verbonden is het uitgangspunt dat De omvang dient eveneens beperkt te zijn omdat sociale wetgeving daar waar mogelijk ook echt liberalen beseffen dat er een grens is aan de hoe- tijdelijk zou moeten zijn. Het gaat erom mensen veelheid collectieve middelen die we gezamen- die op enig moment ondersteuning van over- lijk kunnen opbrengen. Telders waarschuwde in heidswege behoeven van deze ondersteuning te 1938 al dat uitgekeken moest worden dat sociale voorzien en met behulp van het sociaal vangnet politiek niet tot te zware of verkeerde belasting weer op weg te helpen naar een positie waarin zou leiden van de economisch sterkeren. Aan zij geen ondersteuning meer nodig hebben. hen mogen remmingen worden opgelegd ten Alleen op deze manier blijft er ruimte om de bate van de economisch zwakkeren, maar wel mensen die wel meer permanent op collectieve met mate. Anders zou immers de bron waaruit steun aangewezen zijn deze steun ook te kunnen de sociale offers moeten komen ondermijnd blijven verlenen. worden, met alle gevolgen van dien. 4

In de verzorgingsstaat is het voor liberalen van Anders dan bij sommige andere ideologische essentieel belang dat de prikkel tot zelfredzaam- stromingen, weten liberalen maar al te goed dat heid behouden blijft. Daar waar dat mogelijk is de collectieve middelen niet alleen een beperkte blijft het voor liberalen zonder meer ook wen- omvang hebben, maar ook niet uit het niets ont- selijk dat mensen voldoende incentives houden staan. Uiteindelijk brengen alle burgers samen tot eigen initiatief. Een eenmaal vastgestelde de pot met collectieve middelen bijeen, waaruit noodzaak tot bijvoorbeeld een uitkering mag er onder meer de verzorgingsstaat wordt gefinan- niet toe leiden dat mensen zonder meer tot in cierd. Deze overtuiging maakt dat liberalen in de het oneindige op deze eenmalige beslissing leu- zoektocht naar de balans tussen zorgzaamheid nen. Niet alleen tussentijdse toetsing, maar ook en zelfredzaamheid ook altijd waakzaam zijn dat mr.dr. P.W.A. Cort van der Linden door ondersteuning bij het hervinden van autonomie collectieve middelen zorgvuldig worden besteed. Piet van der Hem | Nationaal Archief is van belang. Een al te genereuze politiek, die doorslaat naar zorgzaamheid, zonder oog voor zelfredzaamheid Alleen al daarom is het goed als bijvoorbeeld en eigen verantwoordelijkheid, is op de lange een uitkering niet zonder meer een vrijblijvend duur onhoudbaar. Niet alleen financieel, maar ‘recht’ is. Sociale rechtvaardigheid gaat voor ook uit de overtuiging dat geen enkel mens daar liberalen altijd gepaard met een element van uiteindelijk mee geholpen is. I am certain, however, that nothing has done so much to destroy the juridical safeguards of individual freedom as the striving after this mirage of social justice

Het melkmeisje (1660) door Johannes Vermeer

DE STAAT EN HET INDIVIDU

Sociaal-liberalisme is tot op de dag van vandaag onwetendheid over wat dit begrip werkelijk in de politiek een veelgebruikte term. Toch zijn inhoudt. Deze studie ruimt alle misverstanden slechts weinigen zich ervan bewust welke rijke over dit veelomvattende verschijnsel uit de weg. traditie achter het begrip schuilgaat. Het waren Historici Fleur de Beaufort en Patrick van Schie eind negentiende eeuw de sociaal-liberalen die zetten in Sociaal-liberalisme de historische het liberalisme een nieuwe wending gaven. Het wortels van het begrip uiteen en duiden welke individu bleef centraal staan, doch geleidelijk implicaties dit heeft voor hedendaagse sociaal- ontstond meer oog voor de invloed die de omge- liberalen. ving had op (de ontwikkeling van) het individu. Niet langer was alleen staatsonthouding het Het boek Sociaal-liberalisme verscheen in 2014 devies, integendeel. Soms moest de staat te hulp bij uitgeverij Boom en is voor € 22,90 verkrijg- geroepen worden om de individuele vrijheid baar via de (online) boekhandels. daadwerkelijk mogelijk te maken.

WAT BETEKENT SOCIAAL-LIBERALISME? Menig politicus profileert zich tegenwoordig als ‘sociaal-liberaal’, in kennelijke (of gespeelde)

ONLINE PUBLICATIES COLOFON

In de online bibliotheek op www.teldersstichting.nl zijn publicaties Liberaal Journaal | Tussen zelfredzaam en zorgzaam | Liberale opgenomen die gratis toegankelijk zijn. De meest recente publicaties sociale verworvenheden, Den Haag december 2019. Het Liberaal uit de reeks geschriften van de TeldersStichting, alsmede de publicaties Journaal is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting. die in samenwerking met een uitgeverij werden gepubliceerd zijn in De auteursrechten berusten bij de auteurs. ISSN: 2542-6168 de TeldersShop verkrijgbaar. In deze webshop zijn de gratis publicaties bovendien in boekvorm te bestellen voor wie liever thuis van papier Redactieadres: Mauritskade 21, 2514 HD Den Haag leest en het boek uiteindelijk ook in de kast wil zetten. [email protected] | www.teldersstichting.nl Neem eens een kijkje in de TeldersShop op Vormgeving: Eye & Image, Leusden www.teldersshop.nl Druk: Woudenbergse Drukkerij