Euskal Postposizioak
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Euskal postposizioak Txomin Solabarrieta Bizkaiko Gotzaindegiko Itzultzaile ohia [email protected] Abstract This article presents a corpus of Basque postpositions, explaining their meaning and usage in both Basque and Spanish. Sometimes synonims have being used as well. Laburpena Euskal postposizioen korpusa dakar artikulu honek. Bakoitzaren esanahia eta erabilera azaldu dira euskaraz eta erdaraz. Zenbaitetan sinonimoak eskaini dira. Hitz gakoak: postposizioak, korpusa, erabilera. elementu azentu gabea gertatzen da sarri 1. Sarrera bigarrena, bien artean etenik ezin egin delarik: Gramatikariak ez datoz bat postposizioa zer den o atzoko arazoari buruz jardun dugu: definitzeko orduan. Postposizioa euskararen gramatika- postposizioa bere sintagmarekin kategoria berezia da. Gaztelaniak, frantsesak eta batera arnasa kolpe batez ahoskatzen orokorrean latinetik eratorritako hizkuntzek sintagmen da. arteko kateamendua preposizioen bidez egiten dute. o atzoko arazoak buruz dakizkit: hemen Euskarak, berriz, zeregin hau 1) postposizioen eta 2) buruz errazago esango dugu deklinabide atzizkien bitartez lortzen du. Postposizioak, aditzarekin batera, aurretik pausaldia batetik kasu marken parekoak dira, baina bestetik egin daitekeelarik deklinabide atzizkiotatik ongi desberdintzen dira. Postposizioak bere kabuz, soltean, berezko esanahi · Aurretik doan osagarria partizipioa denean, jakin bat duten hitzak dira, hau da, bokabloak dira. gehienetan ez du deklinabide atzizkirik Baina perpausaren elementuen arteko harremanak eramaten (batzuetan bai, -z instrumentala): adierazteko ere balio dutenean, postposizio deitzen etorri berri naiz hona; gogoan izan ditugu, eta honako ezaugarriak dituzte: o etxetik abiatu aitzin esan nizuna; · Deklinabide atzizkiren bat hartzen dute, galduz gero aldagaitza izan ohi dena. Hartzen duen kasu Deklinatu gabeko postposizioek ere, (kasu markarik marka beti singularrean joan ohi da, baina inoiz absolutu forman ere joan ohi da, kasu gabe, absolutu forman doazenek ere) -ko atzizkia onartzen dute eta honek gero beste deklinabide markarik gabe, esaterako, fabore, mende, atzizkiak hartu eta deklina daitezke; eta baita -(r)ik ordain, bestalde, bizkar. Batzuetan artikulua ere hartzen du: partitiboa ere har dezakete. Horrela bezala postposizioak -ko har dezake (bezalako), eta gabe o beroaren bitartez; atzoko arazoari postposizioak biak har ditzake, gabeko eta gaberik . buruz; bihartik aurrera; zure fabore egin du; heldu aitzin; hori egin Zertzelada hauek guztiak kasuan kasuko postposizioa aztertzean azaltzen dira. Ez omen da erraza beharra daukat; zintzarri mihi gabea; euskal postposizioen zerrenda osoa eta zehatz-zehatza gau eder aukerako, parerik gabea! egitea, zenbaitzuk, bada, zenbait euskalkitan baino ez · Aurretik doan sintagmak, postposizioak baitira erabiltzen, eta zeinbatzuk zaharkituak baitira... behartuta, kasu marka jakin bat hartzen du, Eta ez da erraza hitz jakin batek har ditzakeen eta batzuetan atzizki hau gal dezakeela: hartzen dituen postposiziozko erabilera guztiak jasotzea. o beroaren bitartez, bihartik aurrera, atzoko arazoari buruz, zubiaren azpian Gramatikari guztiek hemen datozen guztiak ez (edo, zubi azpian) dituzte postposiziotzat jotzen. Hemengo asko esapide adberbialak dira, eta baita aditz lokuziotzat hartzekoak · sintagmak eta ondoko postposizioak hitz ere. Baina postposizio bailiran funtzionatzen dute eta andana bakarra osatzen dute ia beti eta horregatik sartu ditut euren erabilera zuzenerako horrexegatik enklisi bidez elkartutako eskatzen dituzten ‘arauak’ ezarriz, euren erabileran, Euskalingua 2004,4,4-118 © Mendebalde Kultur Alkartea, 2004 4 bada, sarri asko selezismoak egiten baitira. Araubidea, determinantea ere gal ditzake’, ‘sintagmako izenak, jakina, idazle onen eta hiztun jatorren erabilerak eman zerbait bizigabe adierazten badu eta atzean adjektiborik behar digute. Haugatik, ez dago zertan esan behar baina, ez badu, -(r)en atzizkia eta mugatzilea gal ditzake’. koadroetan datozen kasuan kasuko postposizioaren OHAR honek, bada, honelako aipamen guztietarako joera, erabilera, araubidea... jarraian datozen balio dezala, beti gauza bera errepikatzen ez ibiltzeko. adibideetatik ateratakoa da, eta ez alderantziz. Izen propioetan ezin da konposiziorik egin eta genitiboa Gramatika jakite enpiriko bat da, testuetarik atera behar galdu. dena, ez inoren burutik. zubiaren aurrean > zubi aurrean: aurrean Ahalegindu naiz koadroak osorik jartzen, ez postposizio formaren aurreko zubi izen sintagmak daitezen zati bat orrialde batean eta beste zatia beste daroan -(r)en eta -a determinantea galdu egin dira. orrialdean agertu, nahiz eta hori lortzeko Formatu horko zubi itsusiaren aurrean. Baina ez da esaten menuko ‘Iturri-neurria’ agindua mila bider erabili *horko zubi itsusi aurrean. beharra izan dudan. Eta diren edo ez diren eztabaidari aurrea hartzeko Pedroren aurrean: izen propioa denez BETI -(r)en eta guzti. Ez da *’Pedro aurrean’ euskaraz esaten. hau diot: ez dira dauden guztiak, ez eta ez daude diren (Badaezpada: ahoskerazko ‘Pedron aurrean’ guztiak. esapidearen azpiegituran ‘Pedroren’ dago). Sarri askotan postposizio hitzaren ondoren honen Lan honetan aditzaren era burutua edo partizipioa sinonimoa(k) jarri d(ir)a. Horrek ez du esan nahi batak esatea gausa bera esatea da. Hemen agertzen den eta besteak erregimen berbera dutenik. Esaterako, aitzin eta aurre. Aitzin bera, biluzik, postposizio-forma ere nomenklaturaz apurka-apurka jabetzea baino ez dago. bada, baina ez aurre. Heldu aitzin, baina ez *heldu Adibideak hor-hemen batutakoak dira. Batzuk nire aurre, heldu aurrean baino. Jakina, heldu aitzinean ere txalupakoak, beste batzuk inoren txalupatik jasotakoak, bai. abestietatik eta abar. Euretarik asko, dagoeneko, herri ondarea dira. Jakina, denak euskara estandarrean idatzi Solabarrieta (1980)k biltzen duen paradigma oso ditut, norena den-eta zehaztu gabe; hori egitea, bada, mesedegarri izango duzue lan honetako zenbait puntutan. Paradigma hori baino zehatzago, orrialde sarri askotan desitxurosoa gertatuko bailitzateke, eta baita irakurlearentzat aspergarria ere. Lan hau osatzeko batean atzizki guztien gorabeherak begi kolpe batez erabilitako Bibliografia, handiki baino ez bada ere, ikusi ahal direla, ez dago gaur egun komertzioan ere. Juan Mari Lekuonak esan zidan orri hura mahai gainean jakina, aipatu beharra dago: Villasante (beronen esaldi osoak ere sarritan erabiliz), Akesolo, Lafitte edukitzen zuela, zalantzetan begiradatxo bat eskema lapurtarraren Grammaire Basque, gure Adorez taldeko horri emateko. Egin kontu Euskaltzaindiak 1979an onartu zuela deklinabide horren proposamendua. ‘Europa Hiztegia, Eskola Berrirakoa’ eta ‘3000 Hiztegia, euskara-gaztelania / gaztelania -euskara’, Ibon Nahikoa dut lan honek ere pertsona bakar bati mesede Sarasola, Elhuyar Hiztegia, Morris -en euskara-ingelesa egiteko balio izatea. Paradigma huraren fotokopiak ikasleen artean ere zabaldu nituen, eta badauzkat / english-euskara... oraindik ere zenbait ale. Gaztelaniazko itzulpenak behar bada zeinbatzuetan ez dira izango hizkuntza horrek eskatzen duen bezain Azken urteotan sano aurreratu da hizkuntzalaritzako nomenklatura, denen onerako eta argitasunerako, dotoreak. Gaztelaniazko zatiak ez dira inori gaztelania irakasteko, kasuan kasuko euskal postposizioaren jakina. Hona hemen orri hartako deklinabide gurpillada ikustarazten laguntzeko baino, nomenklatura eta oraingoa: postposizioaren jokamoldea azaltzeko. · nominatiboa > absolutua: Ø Esaterako, ‘haren menean ez dut utziko gauza · genitibo edutezkoa > genitiboa: -(r)en horren egitea: no dejaré a cargo de aquél el hacer eso’ ipini dut. Behar bada literarioagoa da beste hau: su · genitibo leku-denborazkoa > leku genitiboa: - ejecución no dejaré a su cargo. Baina, azken itzulpen ko (jakina, denborazkoa ere bada) honetan antzematen da postposizioaren joeraren · adlatiboa > adlatibo zuzena: -ra aztarrenik? Beste hau: bere nahiz eta borondatez harturiko zaragarrak ez du azkurarik ematen: hitzez · adlatibo bide zuzenekoa > hurbiltze hitzezko itzulpena hau izan liteke: la sarna adquirida adlatiboa: -rantz por gusto y voluntariamente no produce escozor. Baina, · adlatibo bukatuzkoa > muga adlatiboa: - badago gaztelaniaz honen kideko atsotitza, hau da: raino sarna con gusto no pica. Irakaslearen ikuspuntutik, biotatik zein aukeratu? Nik hauxe ipini dut, baina badira Hainbat postposizioetan honelako zerbait agertzen bestea jartzeko esan didatenak ere. Beste hau: emaztea da: ‘-(r)en atzizkia batzuetan gal dezake’, ‘batzuetan har dezanak handitarik, ez date etxean grina gabetarik galdu egiten da’. Antzekoetan honelako zerbait (Ohienart, esr. zah., 135): si quieres bien casar, con tu suposatzen da: ‘izen sintagma bizigabea denean eta igual y en tu lugar (refrán); en casa de mujer rica, ella izenondorik gabe doanean, atzizki hau eta manda, ella grita (refrán). Norbaitzuek beste honetara © Mendebalde Kultur Alkartea, 2004 5 nahiago dute: a quien se casa con mujer poderosa, no le o beroaren bitartez, bihartik aurrera, faltarán pleitos en casa; a quien tome mujer de gente atzoko arazoari buruz, zubiaren azpian principal, inquietudes en casa no le han de faltar. (edo, zubi azpian) (bajo el puente) Atsotitzek ala beste itzulpen hauek ematen diote irakurleari postposizioaren aztarna? · el sintagma precedente y la posposición casi siempre forman una única concatenación de Zizeronek dio, “maxima regula, locutio populi”. palabras y por eso la posposición resulta Baina hau honela da, beronen testuinguruan ulertuta. muchas veces enclítica, no pudiendo hacer Eta amaitzen