Filologiya Məsələləri, № 5 2018
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Filologiya məsələləri, № 5 2018 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI M. FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU FİLOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ № 5 Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында Али Аттестасийа Комиссийасы тяряфиндян рясми гейдиййа- та алынмышдыр (Filologiya elmləri bюлмяси, №13). Азярбайъан Республикасы Ядлиййя Назирлийи Мятбу няшрлярин рейестриня дахил едилмишдир. Рейестр №3222. «Елм вя тящсил» Бакы – 2018 1 Filologiya məsələləri, № 5 2018 Ъурналын тясисчиляри: Азярбайжан Милли Елмляр Академийасы Ялйазмалар Институту вя «Елм вя тящсил» няшриййаты РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Иса Щябиббяйли, академик Васим Мяммядялийев, академик Теймур Кяримли, akademik Мющсцн Наьысойлу, akademik Низами Ъяфяров, АМЕА-нын мцхbир цзвц, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Гулийев, ф.ü.е.д., проф. Вилайят Ялийев, ф.ü.е.д., проф. Fəxrəddin Veysəlli, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Казымов, ф.ü.е.д., проф. Рцфят Рцстямов, ф.ü.е.д., проф. Надир Мяммядли, ф.ü.е.д., проф. İsmayıl Məmmədli, ф.ü.е.д., проф. Мясуд Мащмудов, ф.ü.е.д., проф. Nizami Xudiyev, ф.ü.е.д., проф. Sevil Mehdiyeva, ф.ü.е.д., проф. Buludxan Xəlilov, ф.ü.е.д., проф. İlham Tahirov, ф.ü.е.д., prof. Əzizxan Tanrıverdiyev, ф.ü.е.д., проф. Мцбариз Йусифов, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Пашайев, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Ряъябли, ф.ü.е.д., проф. Ъялил Наьыйев, ф.ü.е д., prof. Камиля Вялийева, ф.ü.е.д., prof. Азадя Мусайева, ф.ü.e.d. Paşa Kərimov, f.ü.f.d., dos. Нязакят Мяммядли Бурахылыша мясул: академик Теймур Кяримли Ряйчи: filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Надир Мяммядли Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2018, № 5 ISSN 2224-9257 © ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2018 www. filologiyameseleleri. net 2 Filologiya məsələləri, № 5 2018 DİLÇİLİK NADİR MƏMMƏDLİ Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor [email protected] NİTQDƏ MƏTNLƏRİN MƏNTİQİ-SEMANTİK BÜTÖVLÜYÜ Açar sözlər: mətn, məntiqi-semantik bütöv, koherentlik, koheziya, tema, rema, təkrar, nitq prosesi Ключевые слова: текст, логически-семантическая целостность, коге- реность, когезия, тема, рема, повтор, речевой прцесс Key words: Text, logical-semantic integrity, coherence, cohesion, theme, rema, rehetition, sheech process. Sintaksis uzun müddət söz birləşməsi və cümlə anlayışlarından kənara çıxa bilməmişdir. Hətta Azərbaycan dilçiliyində struktur baxımından bütöv təşkil edən struktur birləşmələr də cümlə kimi qəbul edilmişdir. Lakin verilən tərifdən hiss olunurdu ki, bir cümlə müəyyən fikir bitkinliyi ifadə edə bilmir; cümlə fikir zəncirinin çox kiçik bir predikativ halqasıdır. Bu naqislik sintaksisin yeni bir bölmünün ortaya çıxmasına səbəb yaratdı – mətn dilçiliyi. Məlum oldu ki, cümlə sintaksisin son yox, mətn sisteminin orta vahididir. Mətn cümlələr ardıcıllığının məntiqi-semantik bütövüdür. Cümlə- lər birliyinin də vahid bütöv yaratmasında bir prinsip var – mətn özünə- məxsus, təşkiledici vahidlərə bölünməyən, frazafövqü, yalnız özünə bərabər olan bir bütöv kimi təzahür edir. İ.Kazımov mətnin bütövlüyü dedikdə, onun məzmun vahidliyi, məna vəhdətini, komponentlərin qarşılıqlı münasibətində yaranan əlaqə üsullarını, qurulmaq qapalılığını, əlaqə üsullarının dərinliyi və çoxtərəfliliyini, mətndaxili qrammatik və leksik vahidlərin nisbi müstəqilli- yini, açar söz və cümlələrin varlığını, onların rəngarəng vasitələrlə dəyişmə resurslarının olmasını nəzərdə tutur (1, 542). Mehman Musayevin yazır: “Mətn müxtəlif dil hərəkətlərinin düz xətt boyunca ardıcıl düzülüşüdür. Mətndə kommunikativ bitkinlik əsas şərtdir. Onun qurulması təkcə qramma- tik qaydalara deyil, həmçinin də məntiqi-semantik qayda və prinsiplərə əsas- lanır. Ona görə də çox düzgün qeyd edirlər ki, mətn yetərli ölçüdə daxili enerji ehtiva edən, həmin enerji əsasında təşəkkül tapan, öz-özünə inkişaf edən və etdirilən və sözün tam mənasında mədəniyyətlə qidalanan bir pro- sesdir” (2, 274). Ə.Cavadov mətnə belə tərif verir: “Zəncirvarı daxili ardıcıllıqla sıralanan, müvafiq qəlibdə nizamlanan, xüsusi avaz və ahənglə 3 Filologiya məsələləri, № 5 2018 bir-birinə bağlanan mürəkkəb sintaktik parçalar mətn adlanır” (3, 5). “Mətnə funksional-linqvistik baxımdan yanaşma mətnin dildə mövcud olan vahid- lərdən müəllifin nəzərdə tutduğu fikirlərə uyğun olanları, baxışlarını və dünyagörüşünü əks etdirənləri seçərək təqdim etməsinə əsaslanır” (4, 12). Mətn sosial və intellektual özünüifadənin göstəricisi olmaqla, ünsiyyə- tin gerçəkləşməsində məlumatvermə, təsirgöstərmə məqsədi daşıyır, davra- nış və hərəkətləri əks etdirir. Məna strukturuna, mövzu və məzmununa görə mətnin müxtəlif növləri vardır: elmi, bədii, publisistik, epistolyar və s. Mətnin məntiqi-semantik bütövlüyü dil yaruslarında 3 əsas funksiya daşıyır: məlumatötürmə, yeni fikri formalaşdırma, yaddaş mədəniyyəti. Bütövlük mətnlə ünsiyyətin qovuşuğundan yaranır. Mətn diskursun genişlənmiş for- ması, sosial, siyasi, mədəni, ideoloji determinant yox, proses kimi dərk edil- məlidir. İ.Qalperinin fikrincə, mətn müəyyən başlığa və məqsədyönlüyə, praqmatik məqama malik olan qrammatik, leksik, məntiqi, üslubi əlaqələr və bir neçə xüsusi vahidlər vasitəsilə birləşmiş və ədəbi dildəki nitqi təşkil edən dil işarələrinin qydalı və yazılı birliyidir (5, 87). Yəni mətnin məntiqi-se- mantik bütövlüyü mətndaxili formal-struktur, funksional kommunikativ əlaqələrdən asılıdır. Q.Kazımova görə, mətn möhkəm daxili struktur- semantik əlaqələri olan cümlələr birliyidir (6, 432). Cümlə tipləri və onların daşıdığı məna yükü təsadüfi yox, bir məna ətrafında əlaqələnir. Mənanın açılmasında kontekstin, mətnin üslubi bütövlüyünü təşkil edir sinonimlərin əhəmiyyətli rolu var. Mətn həm də psixolinqistik anlayışdır, danışanın ağlı dedikləri ilə üst- üstə düşməsi kimi dərk edilir. İnsanın əhatə dairəsi, gerçək aləmlə əlaqəsi şü- urunda formalaşır və cümlələr vasitəsilə reallaşır. Mətni insan yaratdığı üçün təfəkkür prosesində şüur faktına çevrilir, nitqdə cümlələrlə təzahür edir və mətn konkret məntiqi-semantik göstəricilərlə xarakterizə olunur. Semantik əlaqələrin xüsusiyyəti linqvistik və psixologiyanın təməlləri ilə müəyyənlə- şir. Dərketmənin minimal vahidi gerçəklik elementidir. Gerçəklik elementi dedikdə, obyektiv aləmdə rəeal şəkildə mövcud olan və ya mövcud olduğu qəbul edilən əşya, varlıq və hadisələr, anlayış, norma və prinsiplər, həmçinin onların real və ya təsəvvür olunan əlamət, keyfiyyət, xüsusiyyət və hərə- kətləri nəzərdə tutulur. “Gerçəklik elementinin hiss orqanlarına təsiri ilə in- tellekt obrazı yaranaraq baş beyində mühafizə edilir və əks etdirdiyi ger- çəklik elementinə ekvivalent olur” (7, 39). Burada bədii həqiqəti adi həqiqət- dən fərqləndirmək lazımdır; bədii həqiqət mətnə sintaktik əlvanlıq - emo- sionallıq, obrazlıq, ritm, melodiya, ahəngdarlıq, dinamizm, gözəllik gətirir. Mətni təşkil edən bədii informasiyalı cümlələr adi danışıq cümlələrindən fərqli, orijinal biçimdə olur. Burada mürəkkəb sintaktik bütövlərin üslubi- poetik rolunu, mikromətnin təqdimetmə ustalığını da qeyd edilməlidir. 4 Filologiya məsələləri, № 5 2018 Mətn struktur, kompozisiya, qrammatik-kommunikativ tamlıq, məna bü- tövlüyüdür. Məna, nitq parçası mətndə müəyyən maddi işarə ilə reallaşır. Mətn müxtəlif semantik tiplərə, abzaslara bölünmək imkanına malikdir. Bu, mətnin subyektiv bölməsidir və müəllifin yanaşması ilə bağlıdır. Abzas həmçinin se- mantik-üslubi kateqoriyadır, konkret desək, sintaktik bütövün quruluş for- masıdır. Abzasın əvvəlində mövzu haqqında məlumat verilir, mövzunun inkişaf xəttində mətnin mənası aydınlaşır, sonda sintaktik bütöv formalaşır. Mətnlərdə vizual məntiqi-semantik struktur bütövlüyünü meydana çıxarmaq üçün hər bir cümlə semantik analizdən keçməlidir. Bu zaman mətnin – abzasların ümumi funksional istiqamətləri, məna bağlılığı müəyyənləşir. Mətn komponentləri arasındakı zəncirvarı məntiqi əlaqə iki qrupa ayrılır: formalaşmış və formalaşmamış. Q.Bəyzadə mətni əlaqələr toruna bənzədir. Onun fikrincə, mətn tora düşüb blokda bütövləşir, linqvistik kateqoriyal əlamətlərini (əlaqəlik, bütövlük, müəllif niyyətinə görə bitkinlik) həmin blokda tapır. Üslubi tərtibat və ekstralinqvistik işarələr (tematik məz- mun, əsərin mənası), müəllifin fikri (üslubi funksiyası, adresata münasibəti), dünyagörüşü, mətnin yarandığı şərait (onun yazılmasının vəziyyəti, mühiti) mətndə dil vahidlərinin seçilməsinə, təşkilinə təsir edən faktorlar kimi çıxış edir (8, 147-148). Bölünməzlik mətnin əsas əlamətlərindən biridir, əslində tərkib hissələri arasına başqa elementlər yerləşdirmək mümkün olmadığı üçün bütövlük deməkdir. Bu bir sıra keyfiyyətlərlə şərtlənir: bağlılıq, qapalılıq, bitkinlik, tamlıq, mükəmməllik, əlaqəlik, rabitəlik, konseptual informasiya və asılılıq. Q.Kazımov da mətn sintaksisində əsas məsələnin bağlılıq, əlaqəlik, qapalılıq olduğunu diqqətə çəkir. Onun fikrincə, mətn onu təşkil edən cümlələrin bir- biri ilə əlaqəsi, bağlılığı əsasında formalaşır. Qrammatik, yəni sintaktik bağ- lılıqla yanaşı, məna, yəni məntiqi-semantik bağlılığın mətn komponentləri arasında funksional əhəmiyyəti vardır (9, 447-448). Bitkinliyi zaman infor- masiyası tamamlayır. Rabitəlik mətnin müxtəlif hissələri arasında bağlılıq yaradır. Bağlılıq kommunikativ funksiya yerinə yetirir, mövzu mətn boyu davam edir. Mətnin məntiqi-semantik bütövlüyünü şərtləndirən formal amillərdən biri leksik və qrammatik vasitələrdir. Ayrı-ayrı müstəqil cümlələr məntiqi, leksik-qrammatik səviyyədə birləşir, aktual üzvlənmə səviyyəsində tamam- lanır və sintaktik bütöv əmələ gətirir. Mətnin məntiqi-semantik bütövlüyü- nün komponentləri – cümlələr kommunikasiya və təfəkkür aktına daxildirlər; cümlə yalnız sintaktik bütövün tərkibində leksik-qrammatik cəhətdən tam formalaşır və bitmiş bir fikir ifadə edir. Təktərkibli