Polscy Lekarze Zesłańcy 1863 Roku Na Syberii // Polish Exiled Medicine

STUDIA POLONIJNE T. 30. Lublin 2009

EUGENIUSZ NIEBELSKI

POLSCY LEKARZE ZES ĐAN ´ CY 1863 ROKU NA SYBERII *

Dwie grupy spos´ród politycznych zes đanćów roku 1863 spe đnia đy nieustan- nie tak ˛asam ˛arole s đuz˙ebn ˛a, jak ˛awyznaczono im w latach powstania – lekarze i duchowni. Pierwsi, zajmuj ˛ac sie˛cia đem wspó đtowarzyszy niedoli i jego wszelakimi przypad đosćiami, drudzy – dusz ˛ai psychik ˛atych, którzy poczuwa- li sie˛do zwi ˛azków z religi ˛ai Kosćio đem. W latach „buntu” w đadze zaborcze ukara đy wielu ksie˛z˙y i lekarzy niezas đuz˙enie, bowiem udzia đ niektórych z nich w ruchu wynika đ bardziej z poczucia obowi ˛azków powo đania i misji – lekarskiej lub religijnej – niz˙z pobudek politycznych. Na zes đaniu ksie˛z˙y w đasći- wie stale traktowano jako grozńy, buntowniczy element, staraj ˛ac sie˛izolowac´ ich od innych ukaranych. Lekarzy szybko uznano za przydatnych nie tylko w polskich s´rodowiskach wygnanćzych, ale takz˙e pos´ród spo đecznosći lokalnych. Si đ ˛arzeczy lekarze zapisali sie˛ znacznie mocniej w dziejach Syberii, w jej rozwoju kulturalno-spo đecznym.

Prof. dr hab. E UGENIUSZ NIEBELSKI Ŧ kierownik I Katedry Historii Nowoz˙ytnej w Instytucie Historii na Wydziale Nauk Humanistycznych KUL; adres do korespondencji: 20-950 Lublin, Al. Rac đawickie 14. * Opracowanie niniejsze jest poprawion˛ai rozszerzon˛awersj ˛a tekstu drukowanego (Polscy lekarze zes đanćy na Syberii Wschodniej po 1863 r. ) w pracy zbiorowej (materia đy posesyjne) pod red. Jerzego Supadego Lekarze polscy na Syberii od XVIII do XX wieku (Đódz´ 2008). Zdecydowa đem sie˛ na ponown ˛apublikacje˛ zmuszony zaskakuj ˛ac ˛adecyzj ˛aredaktora tomu, który nie przed đoz˙y đ mi planowanej korekty pomimo moich wielokrotnych prós´b. Korekta by đa niezbe˛dna z racji b đe˛dów powsta đych g đównie na bazie ma đo czytelnych kserokopii dokumentów z archiwum w Irkucku. Maj˛ac w tzw. mie˛dzyczasie moz˙liwosć´ doste˛pu do orygina đów, wszelkie wczesńiejsze mankamenty by đem w stanie skorygowac´. Niestety, prof. Supady powiadomi đ mnie o niemoz˙nosći wprowadzenia poprawek, gdyz˙ ksi ˛az˙ka juz˙ by đa w druku. 70 Eugeniusz Niebelski

Juz˙ w pierwszej po đowie XIX wieku niektórzy polscy lekarze zes đanćy pozostawili po sobie na Syberii jak najlepsz˛aopinie˛ dobrych fachowców i spo đeczników. Do najbardziej znanych nalez˙eli Józef Antoni Beaupré oraz Ksawery Szokalski. Obydwaj pochodzili z terenów Litwy (Beaupré mia đ stopien´ doktora medycyny, Szokalski by đ weterynarzem), zes đani do kopaln´ nerczyn´skich za Bajka đem, obydwaj zas đyne˛li z leczenia rodaków i tubylców oraz z bezinteresownej pomocy biedakom 1. Agaton Giller, zes đaniec w latach pie˛c´dziesi ˛atych w te same tereny, dowodzi đ w swojej pózńiejszej publikacji, z˙e polscy lekarze stanowili wtedy blisko po đowe˛personelu medycznego w lazaretach górniczych, kozackich i wojskowych. Byli pozbawieni praw, mimo to leczyli, a chorzy przybywali do nich nawet z dalekich stron, zwabieni ich fachowosći ˛a, umieje˛tnosćiami i s đaw ˛a2. Lata powstania styczniowego i naste˛pnie represje carskie sprowadzi đy do Imperium Rosyjskiego, a szczególnie na Syberie˛, now ˛agrupe˛lekarzy i róz˙nego rodzaju fachowców s đuz˙b medycznych, bodaj najliczniejsz ˛ana przestrzeni ca đego XIX wieku. Wielu z nich na dđugo utrwali đo dobre imie˛polskiego lekarza w tamtych rejonach Imperium Rosyjskiego.

OD UTAJNIONYCH PRAKTYK PO LEGALN ˛APRACE˛MEDYCZN ˛A

Wed đug oficjalnych danych rosyjskich w 1854 r. na Syberii Wschodniej pracowa đo tylko 62 medyków, którzy nie byli w stanie zaspokoic´ potrzeb ludnosći rozsianej na ogromnych przestrzeniach 3. Pod tym wzgle˛dem sytuacja w latach szesć´dziesi ˛atych z pewnosći ˛anie by đa lepsza i nap đywaj ˛acy tu polscy lekarze wygnanćy (karani za udzia đ w ruchu narodowym 1863 r.) mieli duz˙e szanse na prace˛i cze˛sto na praktyke˛, w kraju niekiedy niedoste˛p- n ˛a. Szanse˛tak ˛amieli nie tylko najzdolniejsi, z pe đnym wykszta đceniem uni- wersyteckim, ale takz˙e z umieje˛tnosćiami felczera, studenci medycyny z niepe đnym kursem nauk, a bywa đo z˙e takz˙e co zdolniejsi amatorzy, na Syberii

1 Zob. W. S´ liwowska, Zes đanćy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej po đowie XIX wieku. S đownik biograficzny , Warszawa 1998, s. 51-52, 598. 2 A.Giller, Opisanie Zabajkalskiej krainy na Syberii , Lipsk 1867, t. II, s. 209, 255. Por. Obraz z˙ycia Polaków w „Opisanie Zabajkalskiej krainy na Syberii” Agatona Gillera , w: Polacy w nauce, gospodarce i administracji na Syberii w XIX i na pocz ˛atku XX wieku , red. nauk. A. Kuczyn´ski, Wroc đaw 2007, s. 59-60. 3 R. W. O p đ a k a n´s k a, Polacy na s đuz˙bie pan´stwowej w Syberii Zachodniej w drugiej c´wierci XIX wieku , w: Polacy w nauce , s. 207. Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 71 pobieraj ˛acy nauki u kolegów czy znajomych doktorów. Zes đaniec i pamie˛tni- karz Henryk Wiercien´ski, przebywaj ˛acy w guberni jenisejskiej, tak pisa đ o moz˙liwosćiach, jakie stwarza đa zes đanćom Syberia: „Jez˙eli Syberia by đa dla nas krain ˛awygnania, krain ˛ate˛sknoty, to dla niektórych jednostek naszego spo đeczen´stwa by đa terenem obiecuj ˛acym zdobycie kawa đka chleba, którego kraj rodzinny im nie zapewnia đ, a niekiedy punktem odpowiednim do zdoby- cia dostatków. Lekarze, którzy w kraju rodzinnym przestawac´ musieli na sk ˛apej praktyce prowincjonalnej, urze˛dnicy, którzy nie doszliby tam nigdy poza czwartorze˛dne jakies´stanowiska – tu zdobywali dostatki, powage˛i zna- czenie” 4. Przy braku wykwalifikowanych i odpowiedzialnych rosyjskich s đuz˙b medycznych w lazaretach i szpitalach wie˛ziennych na szlaku we˛drówki zes đan´- czej, szczególnie w przypadkach nie tak rzadkich epidemii chorób zakazńych, miejscowi naczelnicy korzystali z pomocy lekarzy zes đanćów. Pos´ród wygnan´- ców znany by đ fakt zwalczenia epidemii tyfusu na prze đomie 1864 i 1865 r. oraz zreorganizowanie szpitala wie˛ziennego w Tobolsku (jednym z g đównych miejsc przesy đowych zes đanćów na Syberii) przez lekarzy Wac đawa Lasockie- go, Józefa Đagowskiego i Ignacego Tomkowicza. Po zmianach szpital zmieni đ sie˛w „przybytek czystosći i higieny”, zdolny stawicćzođa rozwijaj ˛acym sie˛ ws´ród zes đanćów epidemiom tyfusu i ospy; „mia đ ceche˛ europejsk ˛a, sta đ sie˛ ratunkiem dla cie˛z˙ko chorych i miejscem istotnego wypoczynku dla znuz˙o- nych podróz˙˛a...” 5. Przez pewien czas pracowali w szpitalu takz˙e inni prze- chodz ˛acy te˛dy lekarze zes đanćy: najd đuz˙ej doktor Bronis đaw Mackiewicz oraz krótko doktor Bronis đaw Zieme˛cki. Lasocki wspomina đ, iz˙on i inni lekarze szpitala wiele zawdzie˛czali Mackiewiczowi 6: „Ca đymi bowiem godzinami pracowa đ z nami w szpitalu, dziel ˛ac sie˛wiedz ˛a, szczególnie z zakresu badan´ mikroskopowych i chemii fizjologicznej” 7. Tomkowicz pozostawa đ tu d đugo, bo od paz´dziernika 1864 r. do listopada 1865 8. Dzie˛ki staraniom tamtejszego gubernatora, Polaka Aleksandra Despot-Zenowicza, o dokonaniach Lasockiego

4 H.Wiercien´ski, Pamie˛tniki , red. H. Zaj ˛aczkowski, Lublin 1973. 5 W.Lasocki, Wspomnienia z mojego z˙ycia , t. II: Na Syberyi , Kraków 1934, s. 72-73. 6 Dr Mackiewicz konćzy đ uniwersytet w Moskwie, trzy lata spe˛dzi đ tez˙za granic ˛a, zwie- dzaj ˛ac róz˙ne kliniki i dokszta đcaj ˛ac sie˛. H. Skok ( Polacy nad Bajka đem 1863-1883 , Warszawa 1974, s. 192) napisa đ (za N. Mitin ˛a), z˙e Mackiewicz walczy đ z epidemi ˛aospy w Tomsku. Por. W. S´ liwowska, Syberia w z˙yciu i pamie˛ci Gieysztorów – zes đanćów postyczniowych. Wilno-Sybir ŦWiatka ŦWarszawa , Warszawa 2000, s. 254. 7 Lasocki, Wspomnienia , s. 108-109 (cytat); zob. tez˙s. 70-71, 73. 8 Zob. S´ liwowska, Syberia , s. 348. 72 Eugeniusz Niebelski i Tomkowicza powiadomiono samego cara, który uwolni đ lekarzy od robót katorz˙nych 9. Inny lekarz, zes đaniec doktor Florenty Orzeszko z Litwy, przez wiele lat pracowa đ w tomskich szpitalach wie˛ziennych; w Tomsku tez˙ zmar đ10 . Józef Kosćia đkowski, 30-letni lekarz z Kowien´skiego, pozbawiony praw stanu, a skazany tylko na zamieszkanie pod kontrol ˛apolicyjn ˛a, w nieca- đe dwa tygodnie po przybyciu do Omska 18 lutego 1864 r. otrzymađ pozwole- nie gubernatora tobolskiego na praktyke˛medyczn ˛a; przypuszczalnie zwi ˛azane to by đo z rozwijaj ˛ac ˛asie˛w miesćie jazw ˛a. Wyróz˙ni đ sie˛tez˙„swoj ˛aofiarnos´- ci ˛ai wiedz ˛a, przynosz ˛ac wielk ˛apomoc miejscowym mieszkanćom” 11 . Od- mówiono mu jednakz˙e zgody na prace˛ w szpitalu miejskim lub wojskowym 12 . Oczywisćie leczenie w takich os´rodkach, takz˙e na etapach podczas drogi, obejmowa đo zarówno politycznych, jak tez˙zwyczajnych przeste˛pców rosyjskich. Zygmunt Mineyko wspomina, z˙e lekarze s đuz˙yli pomoc ˛awszyst- kim, nie wy đ ˛aczaj ˛ac kryminalistów, których dogl ˛adali „gratis” 13 . Osadzani w miejscach naznaczenia lekarze, felczerzy, a nawet studenci medycyny dosć´ szybko podejmowali praktyke˛ lekarsk ˛a– utajnian ˛aprzed wđadzami lub tez˙za ich cichym przyzwoleniem, niekiedy za oficjalna zgod ˛a, nawet w przypadkach, gdy pozbawieni byli praw stanu czy w ogóle wszelkich praw. Dzia đo sie˛ tak z tej przyczyny, z˙e sami przedstawiciele w đadz, ich rodziny i ich znajomi korzystali cze˛sto z medycznej pomocy zes đanćów, przy czym pob đaz˙liwosć´mia đa tez˙swoj ˛aprzyczyne˛w pochlebnej opinii publicznej, wysoko oceniaj ˛acej fachowosć´polskich lekarzy 14 . Znane s ˛aprzypadki lekarzy Lucjana Migurskiego (bez dyplomu, tuz˙po studiach w Akademii Medy- ko-Chirurgicznej w Warszawie, jedynie z praktyk ˛aw oddziale powstanćzym w 1863 r.) 15 oraz Józefa Đagowskiego (z duz˙ym dos´wiadczeniem chirurgicz-

9 S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 192. 10 B.Je˛drychowska, Kszta đtowanie wyobraz˙ení pogl ˛adów o polskich zes đanćach postyczniowych przez syberyjsk ˛a gazete˛ Tomskije Gubiernskije Wiedomosti' , w: Polacy w nauce , s. 426. 11 Cyt.za: P.S z a r e j k o, Sđownik lekarzy polskich XIX wieku , t. I, Warszawa 1991, s. 191-192. 12 Zob. S´ liwowska, Syberia , s. 234. 13 Z.Mineyko, Z tajgi pod Akropol , Warszawa 1971, s. 390, 394. 14 S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 192. 15 Bratanek znanego emisariusza i zes đanća z lat trzydziestych, takz˙e pamie˛tnikarza – Wincentego Migurskiego. Ostatni egzamin na lekarza Lucjan zda đ jeszcze jako zes đaniec w 1878 r. na uniwersytecie w Kazaniu; na wczesńiejsz ˛apros´be˛jego ojca Walentego (zamieszka đego w Lublinie) z 1873 r. o moz˙liwosć´sfinalizowania studiów przez Lucjana (w Ba đagan´sku gub. irkuckiej: „uczy sie˛”) MSW nie wyrazi đo zgody. Zob. Archiwum Pan´stwowe w Lublinie, Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 73 nym w wojnie krymskiej), którzy be˛d˛ac na katordze w Usolu, leczyli z dobrymi skutkami z˙ony wyz˙szych urze˛dników z Irkucka, ignoruj ˛ac zakazy i groz´by miejscowych w đadz 16 . Wkrótce tez˙echa ich dokonan´roznios đy sie˛ po okolicy. Gdy wie˛c w 1866 r. przyby đ do Usola nowy komendant Rojkow- ski, sytuacja zmieni đa sie˛ diametralnie. „Ten nowy dygnitarz – wspomina đ Lasocki – nie tylko w niczym nam nie przeszkadza đ na polu zdobywania i rozwijania praktyki lekarskiej, ale wszelkich dok đada đ staran´, aby s đawe˛ nasz ˛aszerzyc´ na ca đej przestrzeni Wschodniej Syberii i sam z ca đ ˛arodzin ˛a oddawa đ sie˛ w opieke˛ doktorów Jana S´ widy i Franciszka Missuny” 17 . Ce- lestyn Ciechanowski z Grodna jeszcze jako katorz˙nik („zesđany na zawsze”) szybko zas đyn ˛ađ jako wzie˛ty lekarz w zak đadzie gorzelniczym w Aleksandrow- sku w okolicach Irkucka. Juz˙u pocz˛atku swojego tam pobytu leczy đ wspó đ- wie˛zńiów, a wkrótce takz˙e ch đopów w okolicznych wsiach, do których we˛drowa đ w kajdanach i w asysćie konwoju. „Wsze˛dzie go znano, niecierpliwie oczekuj ˛ac na jego pomoc”, tak z˙e wkrótce w đadze wie˛zienne zdecydowa đy sie˛ uwolnic´doktora od kajdan 18 . Pózńiej takz˙e znany w Irkucku. Bywa đy miejscowosći na Syberii, gdzie Polacy musieli cierpliwie prze đa- mywac´ nieufnosć´ szczególnie ludnosći z warstw niz˙szych, zba đamuconej oficjaln ˛apropagand ˛alub zwyczajn ˛aplotk ˛a, przedstawiaj ˛ac ˛azes đanćów jako ludzi niebezpiecznych. Jeden z zes đanćów tak pisa đ do kolegi o sytuacji Pola- ków w Krasnojarsku: „Jest nas tutaj 140 osób – w tej liczbie kilku lekarzy; jednak wszyscy oni s ˛abez zaje˛c´, a przyczyn˛atego jest strach miejscowych mieszkanćów, by miec´z nami do czynienia. Niedawno doniesiono na jednego z naszych lekarzy, z˙e niby to otru đ dziewczyne˛, rozumie sie˛w czasie s´ledz- twa stwierdzono ca đ ˛abzdurnosć´tego donosu. Na innego doniesiono, z˙e otru đ

Kancelaria Gubernatora Lubelskiego, sygn. 1873/51, k. 33-35;E.Niebelski, Przypadki sybiraka Lucjana Migurskiego (Przyczynek do XIX-wiecznych losów rodziny Migurskich) , w: W kraju i na wychodz´stwie. Ksie˛ga pami ˛atkowa ofiarowana Profesorowi S đawomirowi Ka- lembce w szesć´dziesie˛ciolecie urodzin , red. naukowa Z. Karpus, N. Kasparek [i in.], Torun´– Olsztyn 2001, s. 261-268. 16 Lasocki, Wspomnienia , s. 145-148, zob. tez˙ tekst dokumentu potwierdzaj ˛acego carskie u đaskawienie Lasockiego, tamz˙e, s. 261-262. 17 Tamz˙e, s. 148. 18 Zob. o losach syberyjskich dr. Ciechanowskiego: N. D. G r e b i enszczikow, O.D.Polanskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , w: Aktualnyje woprosy istorii ssy đki yczastnikow janwarskogo polskogo wosstanija 1863-1864 gg. Matieria đy miez˙dunarodnoj naucz- noj konfierencji (Irkutsk, 26-30 sientiabria 2007 g.) , red. B. S. Szostakowicz, Irkuck 2008, s. 209-217. 74 Eugeniusz Niebelski zakonnice˛; oczywisćie i ten donos jest s´mieszny” 19 . Przypuszczalnie dzia đo sie˛tak w pocz ˛atkowym okresie pobytu polskich zes đanćów w Krasnojarsku. W ˛atpliwe, by podobne zachowania cechowa đy wszystkie s´rodowiska syberyj- skiej ludnosći. O szcze˛s´liwym zdarzeniu w tym samym Krasnojarsku mówi ˛a losy lekarza Felicjana J. Jachimowicza z Ukrainy. W 1865 r. zosta đ on w Krasnojarsku zatrzymany na d đuz˙ej przez gen.-gub. Berka (Kurlandczyka), którego cie˛z˙ko chor ˛az˙one˛Jachimowicz operowa đ, ratuj ˛ac od s´mierci. Po tym fakcie gubernator nie tylko pozwoli đ lekarzowi pozostac´ w Krasnojarsku i prowadzic´ praktyke˛, ale nawet zatrzymac´ tych zes đanćów, których doktor wybra đ jako s đuz˙be˛ domow ˛a; Jachimowicz zamieszkiwa đ tam z rodzin ˛a20 . Wiele innych przyk đadów dowodzi duz˙ych moz˙liwosći podejmowania praktyk lekarskich (lub innych zwi ˛azanych z leczeniem i obs đug ˛aszpitali czy aptek) przez zes đanćów w stosunkowo krótkim czasie od przybycia na wyznaczone miejsce zes đania. Z ˙ e starania takie czynili nie tylko lekarze dyplomowani, ale takz˙e felczerzy, zaawansowani w nauce studenci medycyny, akuszerzy, apteka- rze, a nawet osoby maj ˛ace jedynie praktyke˛medyczn ˛aw oddzia đach powstan´- czych 1863 r., s´wiadczy m.in. odnaleziony w archiwum irkuckim jeden z to- mów, tu cytowany, a nosz ˛acy tytu đ: „O udzielaniu zgody politycznym zes đan´- com na zajmowanie sie˛ medyczn˛apraktyk˛a” (O dozwolienii politiczeskim ssylnym zanimatsia miedicinskoj praktikoj) 21 . Nie obywa đo sie˛to z pewnosći ˛a bez trudnosći, szukania znajomosći i poparcia, moz˙e nawet wre˛czania đapówek, powszechnej w Rosji formy przekupstwa. Stanis đaw Tomkowicz, 25-letni szlachcic z guberni wilen´skiej, lekarz po studiach w Moskwie, pozbawiony wszelkich praw i skazany na osiedlenie, krótko po przybyciu z drogi, w sierpniu 1865 r. prosi đ genera đa-gubernatora Wschodniej Syberii, by móg đ zaj ˛ac´sie˛ prywatn ˛apraktyk ˛aw Irkucku lub Niz˙nieudin´sku, bowiem nie ma z˙adnych s´rodków do z˙ycia ani moz˙liwosći innego zaje˛cia. Ostatecznie mia đ podj ˛ac´praktyke˛ w paz´dzierniku w Ba đagan´sku 22 , ale nie wiemy, czy tak sie˛ sta đo. W 1868 r. zosta đ przesiedlony do guberni jenisejskiej i w szpitalu w Jenisejsku

19 Cyt. za: S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 191. 20 Zob. S z a r e j k o, Sđownik lekarzy , s. 235. 21 Por. zw đaszcza imienny spis 18 osób (16 w gub. jenisejskiej i 2 w irkuckiej) z 18 maja 1865 r., pos´ród których by đ nawet ch đop z gub. kowien´skiej Antoni Taunieli, odnotowany tylko dlatego, z˙e mia đ praktyke˛medyczn ˛aw oddziale powstanćzym. Zapewne i on stara đ sie˛o prace˛ przy s đuz˙bach medycznych. Zob. Gosudarstwiennyj archiw Irkutskoj ob đasti w Irkucku (GAIO), zespó đ 24, inwentarz 3, tom 11a (karton 1759), k. 18-20. 22 GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 10-16, 22, 334, 338, 341 n. Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 75 obj ˛ađ stanowisko lekarza 23 . Jego rodak z Litwy, po uniwersytecie w Dorpacie, takz˙e pozbawiony praw – Feliks Zaleski, znalaz đszy sie˛w Kan´sku na pocz ˛atku 1865 r., juz˙jesieni ˛aczyni đ podobne starania, ale chodzi đo mu nie tyle o prywatn˛a praktyke˛, ale o stanowisko miejskiego lekarza, które wakowa đo. W kwietniu naste˛pnego roku otrzyma đ je i – jak wspomina Lasocki – „dobrze mu sie˛ powodzi đo”, tak z˙e móg đ nawet wspomagac´ przyby đych do Kan´ska rodaków. Niestety, na skutek fa đszywego oskarz˙enia jakisćzas pózńiej przeniesiony zosta đ do Kiren´ska. 6 czerwca 1867 r. znów prosi đ wđadze o zgode˛ na praktyke˛ medyczn ˛a24 . Czy takz˙e tym razem mu sie˛powiod đo, nie wiemy. Pros´by tego rodzaju znajdowa đy cze˛sto oficjalne poparcie znacz ˛acych oby- wateli, miejscowych doktorów i lekarskich instytucji, doceniaj ˛acych umieje˛t- nosći Polaków oraz spo đeczn ˛akorzysć´p đyn ˛ac ˛az ich zatrudnienia w medycznych s đuz˙bach. 29 grudnia 1864 r. Lekarski Urz ˛ad w Jenisejsku (Wracziebnaja Uprawa) oraz tamtejszy doktor Bolszanin wstawiali sie˛u zaste˛pcy gubernatora Wschodniej Syberii za lekarzem Konstantym Biedron´skim 25 z Warsza- wy, wówczas osiedlonym w bielskiej gminie, by ten móg đ obj ˛ac´ stanowisko mđodszego felczera przy jenisejskim szpitalu, w którym pozostawa đ wtedy na stanowisku jeden starszy felczer. 22 kwietnia 1865 r. ten sam urz ˛ad popiera đ lekarzy Đyszczyn´skiego i Perczyn´skiego, takz˙e w staraniach o stanowiska felczerów przy tym samym szpitalu 26 . 10 paz´dziernika 1867 r. gubernialne wđadze jenisejskie wyste˛powa đy do centralnych w đadz Syberii Wschodniej o zgode˛, by zes đaniec lekarz Antoni Baranowski, jako felczer, móg đ pe đnic´ obowi ˛azki zarz ˛adzaj ˛acego szpitalem miejskim w Aczyn´sku, bowiem jeden z dwóch etatowych lekarzy w đasńie zmar đ, a drugi przebywa đ na terenie okre˛- gu 27 . Te same w đadze w Krasnojarsku 23 grudnia 1868 r. powiadamia đy genera đa-gubernatora, z˙e 14 osób wstawia sie˛ za doktorem Lucjanem Róz˙an´- skim, po uniwersytecie w Charkowie, dobrze im znanym i cenionym chirur- giem i akuszerem, by medyczn˛aopiek˛aobj˛ađ pracowników kopalni z đota w pó đnocnej cze˛sći górniczego jenisejskiego okre˛gu 28 . O tymz˙e Róz˙an´skim

23 Zob. tamz˙e, k. 338. 24 S´ liwowska, Syberia , s. 374 (F. Zaleski). 25 Zob. Zes đanćy Powstania Styczniowego z Królestwa Polskiego. Wykaz nazwisk z akt w zasobie Archiwum G đównego Akt Dawnych , oprac. Z. Strzyz˙ewska, Warszawa 2001, s. 24. 26 GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 1, 6. 27 Tamz˙e, k. 277-278. 28 Na wspomnianej lisćie prosz ˛acych znalez´li sie˛m.in. cenieni obywatele: Andriej Wasi- liew Tiutikow, Anton Siemieniew, Iwan Archimow To đkacz. GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 404, 406. 76 Eugeniusz Niebelski pracuj˛acym z dobrymi wynikami jako lekarz w Jenisejsku, pomimo urze˛dowych zakazów, wspomina đ Henryk Wiercien´ski; pisa đ tez˙o doktorze Antonie- wiczu z Litwy, który w miesćie cieszy đ sie˛ „sympati ˛aogóln ˛a” 29 . Centralne w đadze syberyjskie s´wiadome by đy tej rzeczywistosći, przez ich bowiem kancelarie przechodzi đy wszystkie tego rodzaju sprawy. Szybko tez˙ spostrzeg đy, z˙e dobr ˛ai poz˙yteczn ˛arzecz ˛adla lokalnych spo đecznosći by đoby wykorzystanie pobytu fachowych si đ medycznych, choc´zes đanćów politycznych, przeciez˙niezbe˛dnych, gdy brakowa đo w đasnych rosyjskich. W tym zatem kie- runku sz đo zarz ˛adzenie zaste˛pcy genera đa-gubernatora Wschodniej Syberii – gen. Konstantego Sze đasznikowa (równoczesńie przewodnicz ˛acego Rady G đów- nej Syberii Wschodniej), który juz˙23 wrzesńia 1865 r. pisa đ do gubernatora irkuckiego: skoro na Syberii Wschodniej pos´ród politycznych zes đanćów jest wielu lekarzy, felczerów i innych specjalistów medycyny, wie˛c w miare˛moz˙li- wosći osiedlacích w miejscowosćiach, gdzie brak takich si đ, i w koniecznych przypadkach dopuszczac´do medycznych pos đug, jednoczesńie pozostawiac´pod nadzorem policyjnym i kontrol ˛atamtejszych s đuz˙b lekarskich 30 . Przypuszczal- nie podobne zarz ˛adzenie skierowano takz˙e do guberni jenisejskiej. Wiele wska- zuje, z˙e zalecenia te, wsparte carskimi manifestami amnestyjnymi 1866 r. przynosz ˛acymi ulgi szczególnie katorz˙nikom, by đy stopniowo realizowane i w kolejnych latach wielu polskich lekarzy osiedlono w miastach i gminach szczególnie guberni irkuckiej i jenisejskiej, gdzie rozpoczynali prace˛w miejscowych pla- cówkach s đuz˙by zdrowia lub podejmowali prywatn ˛apraktyke˛. Wed đug Henryka Skoka w Irkucku pierwszym lekarzem zes đanćem, który rozpocz ˛ađ oficjalnie praktyke˛ w po đowie 1866 r., by đ Cezary Wisńiewski (Wiszniewski) 31 . By đby to kolejny dowód, z˙e w gub. jenisejskiej mniej rygorystycznie przestrzegano wszelkich zakazów pracy lekarzy zes đanćów. Gđówn ˛aprzeszkod ˛aprzy rozpoczynaniu prywatnych praktyk przez polskich lekarzy by đ problem recept, których zes đanćy nie mieli prawa wystawiac´, a apteki nie mog đy ich realizowac´. Henryk Skok dowodzi, z˙e miejscowi lekarze uz˙yczali swoich recept in blanco i naste˛pnie podpisywali je za kolegów zes đanćów, by chorzy nie napotykali przeszkód przy zakupie lekarstw 32 . Nie zawsze by đy to czysto altruistyczne i li tylko solidarnosćiowe dzia đania leka-

29 Wiercien´ski, Pamie˛tniki , s. 339. 30 O kaz˙dym takim przypadku Sze đasznikow mia đ byc´powiadamiany. Zob. GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 1, 52. Por. Grebienszczikow, Pola nskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , s. 213. 31 S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 193. 32 Tamz˙e, s. 192-193. Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 77 rzy rosyjskich, skoro zes đaniec August Iwan´ski senior wspomina đ, z˙e w Ir- kucku polscy lekarze byli „zupe đnie bezbronni wobec skostnia đych na urze˛- dach synekuralnych eskulapów [...] musieli kupowacú kolegów miejscowych blankiety na recepty ze znanymi aptekom podpisami” 33 . W zwi˛azku z tak˛apraktyk˛aw 1867 r. w Irkucku rozpocze˛to s´ledztwo. Oskarz˙ono czterech miejscowych lekarzy: Jelina, Mys đowskiego, Piersina i Prorokowa o podpisywanie recept wystawianych przez Polaków 34 . Kontro- la Irkuckiego Urze˛du Lekarskiego w aptekach Irkucka wykryđa, z˙e m.in. apteka Szulca przyjmowa đa recepty pisane róz˙nymi charakterami, przy tym ustalono, z˙e jedna re˛ka wypisa đa leki, inna podpisywa đa. Uznano to za bez- prawne dzia đanie, zalecaj˛ac aptekom wydawanie leków jedynie na recepty sporz ˛adzone jedn ˛are˛k ˛a, z pe đnym, czytelnym wpisem imienia i nazwiska oraz specjalnosći ˛alekarza uprawnionego 35 . Zarz ˛adzenie to zablokowa đ gen. Sze- đasznikow, dowodz ˛ac, z˙e o praktykach cze˛sći lekarzy zesđanćów w đadze gubernialne (w tym on sam) zdecydowa đy juz˙ wczesńiej, przyznaj ˛ac im takz˙e prawo wydawania recept autoryzowanych podpisem lekarzy Rosjan. Dowo- dzi đ, z˙e zmieniac´tego nie nalez˙y, gdy w kraju, a szczególnie w Irkucku nadal brakuje lekarzy etatowych, tak cywilnych, jak tez˙wojskowych 36 . Skok napisa đ, z˙e w konću 1867 r. oficjalnie zniesiono zakaz wystawiania recept przez lekarzy Polaków 37 . Mimo wszystko lekarze praktykuj ˛acy i wszelkie ich dzia- đania pozostawa đy pod kontrol ˛amiejscowych w đadz lekarskich i policyj- nych 38 . Z pewnosći ˛adecyzje powyz˙sze dotyczy đy ca đej Syberii Wschodniej, moz˙liwe z˙e takz˙e Zachodniej. W kolejnych latach znoszono stopniowo inne ograniczenia dotycz ˛ace lekarzy zes đanćów. Jes´li wczesńiej w đadze miejscowe dosć´systematycznie wyste˛- powa đy do Ministerstwa Spraw Wewne˛trznych o zezwolenia na wykonywanie praktyki 39 lekarskiej, to juz˙w 1868 r. zabiega đy takz˙e o prawo wste˛powania do pan´stwowej s đuz˙by medycznej. „W tych pros´bach – dowodzi Skok – stale

33 A. I w a n´s k i senior, Pamie˛tnik 1832-1876 , s đowo wste˛pne J. Iwaszkiewicz, oprac. W. Zawadzki, Warszawa 1968, s. 230-231. 34 S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 192-193. 35 Zob. pismo urze˛du lekarskiego do w đasćiciela apteki Szulca z 18 grudnia 1867 r. GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 306-307 n. 36 Tamz˙e, k. 318-320v. 37 Zob. S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 193. 38 Zob. pismo w đadz gubernialnych irkuckich z 27 lipca 1868 r., GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 253. 39 Zgoda na praktyke˛ nie by đa równoznaczna z automatycznym przywróceniem praw obywatelskich, odzyskaniem dyplomów i moz˙liwosći ˛awpisania na oficjaln ˛aliste˛lekarzy. 78 Eugeniusz Niebelski podkres´lano wysoki poziom kwalifikacji zawodowych lekarzy-zes đanćów, ich ofiarnosć´, uczciwosć´, sumiennosć´ i obowi ˛azkowosć´” 40 . W đadze centralne na ogó đ udziela đy zezwolenńa praktyki (z dokumentów widac´, z˙e licznie zwđa- szcza od roku 1869), przeciwstawia đy sie˛ natomiast tym drugim pros´bom. Zakaz wste˛powania na s đuz˙be˛ pan´stwow ˛azniesiono dopiero w 1871 r. (ale nadal potrzebna by đa zgoda MSW), a w roku naste˛pnym zezwolono lekarzom zes đanćom nalez˙ec´do towarzystw lekarskich i generalnie wszystkim przyzna- no prawo do praktyki 41 . 31 lipca 1872 r. MSW powiadamia đo genera đa-gubernatora Wschodniej Syberii, z˙e za zgod ˛acara lekarze zes đanćy przebywaj ˛a- cy w Irkucku mog ˛analez˙ec´do „Towarzystwa Lekarzy m. Irkucka” oraz miec´ dyz˙ury w szpitalu Michiejewskim 42 . Przyznanie powyz˙szych praw nie zwalnia đo od obowi ˛azku staraní uzyskania urze˛dowej zgody szczególnie w przypadkach podejmowania sđuz˙by pan´stwowej 43 . Lekarz staraj ˛acy sie˛ musia đ byc´wolny od nadzoru policyjnego. Zgoda Departamentu Policji MSW (za wczesńiejsz ˛a đask ˛acara) równoznaczna by đa ze zwrotem zainteresowanemu dyplomu lekarskiego i wydaniem s´wiadectwa na odpowiednie stanowisko. Przywracano mu wtedy tytu đ lekarza, gdy wczesńiej pracuj ˛ac, nawet na stanowiskach kierowniczych, by đ jedynie felczerem. Znane s ˛aprzypadki, z˙e nawet zas đuz˙onym lekarzom zes đanćom MSW d đugo odmawia- đo zgody na obje˛cie stanowiska w s đuz˙bie pan´stwowej, szczególnie osobom karanym wczesńiej katorg ˛a. W ogóle d đugo trwa đy wszelkie w tym wzgle˛dzie procedury. Na przyk đad zas đuz˙onego i chwalonego lekarza Józefa Piekarskiego, który od paz´dziernika 1867 do kwietnia 1870 r. jako felczer kierowa đ lazaretem w Ust'Kutskiej Fabryce Soli („z pe đn ˛agorliwosći ˛a”) 44 , naste˛pnie pracowa đ w Kiren´sku jako „lekarz sanitarny”, a od grudnia 1871 jako ordynator Szpitala Kuzniecowskiego w Irkucku, car uwolni đ od nadzoru policyjnego (na pros´be˛ zainteresowanego z đoz˙on ˛aw 1877 r.) dopiero w styczniu 1878 r. i zezwoli đ na sđuz˙be˛pan´stwow ˛ana Syberii. 26 stycznia 1879 r. MSW odes đađo do genera đa- -gubernatora Wschodniej Syberii papiery dla Piekarskiego: dyplom Moskiew-

40 S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 193 41 Tamz˙e, s. 193-194. 42 GAIO, z. 24, inw. 3, t. 76 (k. 2229), k. 8. 43 Zob. o tym pismo MSW z 12 lipca 1868 r., GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 32-321. 44 Zob. pochwalne noty wystawiane Piekarskiemu przez syberyjskie w đadze medyczne i rz˛adowe, GAIO, z. 24, inw. 3, t. 132 (k. 2232), k. 1-4, s´wiadectwo Iwana Popowa, zarz ˛adza- j˛acego Ust'Kutsk˛awarzelni˛asoli z 1 kwietnia 1871 r., i s´wiadectwo A. Wejtki, starszego lekarza Irkuckiego Cywilnego Szpitala, z 20 listopada 1874 r. Polscy lekarze zes đan´cy 1863 roku na Syberii 79 skiego Uniwersytetu na stopien´lekarza oraz s´wiadectwo nominowania na „lekarza powiatowego”. Piekarski dokumenty otrzyma đ w marcu tr. 45 Z dobrodziej- stwa carskiego juz˙nie skorzysta đ, bowiem zapad đ na „cie˛z˙ki rozstrój umys đo- wy” i 7 sierpnia wieczorem wyjecha đ z rodzin ˛az Irkucka do Min´ska 46 . Ka- likst Paw đowski z Warszawy, równie zas đuz˙ony jak Piekarski, w latach 1866- 1869 pracuj ˛acy jako m đodszy felczer przy cywilnym szpitalu w Irkucku, w czerwcu 1873 r. zosta đ wyznaczony ordynatorem chirurgii w Szpitalu Kuz- niecowskim, ale dopiero w po đowie 1875 r. przywrócono mu tytu đ lekarza oraz wydano zas´wiadczenie na „lekarza powiatowego”. Dokumenty te przes đano mu w paz´dzierniku tamtego roku, ale juz˙nie do Irkucka, lecz do Warszawy, gdzie mieszka đ od pewnego czasu 47 .

MIEJSCA ZES ĐANIA, OPINIEILICZBALEKARZYZES ĐAN ´ CÓW

Przedwojenny badacz, lekarz Zygmunt Klukowski, jako pierwszy dokona đ imiennego zestawienia (g đównie na kanwie literatury i wspomnien´) lekarzy zes đanćów, wymieniaj ˛ac oko đo 120 nazwisk zes đanych zarówno do Rosji europejskiej, jak i na Syberie˛. Mia đ przy tym s´wiadomosć´, z˙e informacje te wymagaj ˛ajeszcze nowych ustalen´ i z˙e z pewnosći ˛anie jest to lista zamknie˛- ta 48 . Ze spisu tego wynika, z˙e gros zes đanych lekarzy powe˛drowa đo na Sy- berie˛Wschodni ˛a. Henryk Skok, s´ledz ˛ac w ogóle losy zes đanćów postyczniowych i opieraj˛ac sie˛ na archiwaliach rosyjskich Moskwy, napisa đ w latach siedemdziesi ˛atych XX wieku, z˙e na Syberie˛ mog đo byc´ zes đanych w sumie oko đo 100 lekarzy. Powo đywa đ sie˛przy tym na jeden konkretny zapis doku- mentowy, wskazuj ˛acy z˙e w drugiej po đowie 1866 r. w đadze wyda đy lekarzom zes đanćom 21 zezwolen´ na wykonywanie praktyki, przy czym dotyczy đo to jedynie Irkucka i pobliskiego Usola 49 . Nie sprecyzowa đ jednakz˙e, czy chodzi o osoby z pe đnymi studiami i dyplomem, czy takz˙e o innych pracuj˛acych w s đuz˙bach medycznych na Syberii.

45 Tamz˙e, z. 24, inw. 3, t. 132 (k. 2232), k. 1-33. 46 Tamz˙e, z. 24, inw. 3, t. 132 (k. 2232), k. 37, 40, 42; S´ liwowska, Syberia , s. 292. 47 GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 71-126. 48 Z.Klukowski, Lekarze – zes đan´cy po powstaniu 1863 roku , Warszawa 1927. 49 S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 194-195. 80 Eugeniusz Niebelski

Z naszych niepe đnych badan´wynika, z˙e na terenach syberyjskich znalaz đo sie˛znacznie wie˛cej takich wygnanćów niz˙zak đada đ Skok. Uda đo sie˛skomple- towac´ liste˛ 141 nazwisk (wie˛cej niz˙ po đowa tych osób pochodzi đa z ziem wschodnich), pos´ród których s ˛alekarze, felczerzy, studenci medycyny, farma- ceuci, a takz˙e akuszerka – Apolonia Bejl z Warszawy. Wielu z tej grupy ukonćzy đo uniwersytety w Moskwie, Kijowie oraz Akademie˛Medyko-Chirur- giczn ˛aczy Szko đe˛ G đówn˛aw Warszawie, mniej liczni byli studentami lub absolwentami uniwersytetów w Dorpacie, Charkowie oraz Akademii Medyko- Chirurgicznej w Petersburgu; niektórzy mieli takz˙e za sob ˛astudia na zacho- dzie Europy. W opisywanej grupie 60-80 osób (nie wykluczone z˙e wie˛cej) posiada đo lekarskie dyplomy, blisko 20 by đo studentami medycyny. Przewaz˙a- li ludzie m đodzi, o s´redniej wieku w chwili zes đania – 25-35 lat. Spos´ród ca đej tej grupy wygnanćów co najmniej 90 osób osiedlono na Syberii Wschodniej. Jaki by đby powód, z˙e wie˛cej na wschodzie? Prawdo- podobnie dlatego, z˙e w ogóle tam kierowano wie˛kszosć´zsy đanych na katorge˛ i osiedlenie. Po roku 1866 wp đyw mog đy miec´takz˙e decyzje genera đa-gubernatora Syberii Zachodniej Aleksandra Chruszczowa (nowo przyby đego z Kró- lestwa Polskiego), który tamtego roku zwraca đ sie˛ do Petersburga z pros´b ˛a, by na podleg đe mu terytoria nie kierowano lekarzy polskiego pochodzenia50 . Na Syberii Wschodniej umieszczano ich w trzech rejonach: skazanych na cie˛z˙kie prace do kopaln´Zabajkala lub w okolice Irkucka, pozosta đych – zas ˛a- dzonych na osiedlenie lub zamieszkanie pod nadzorem policyjnym – na tereny guberni irkuckiej i jenisejskiej. Z ca đ ˛apewnosći ˛apo 1863 r. na Syberii Wschodniej wie˛cej by đo lekarzy zes đanćów aniz˙eli miejscowych rosyjskich. Niestety, nic w đasćiwie nie wiemy, jak wygl ˛ada đy losy czy praca lekarzy w katorz˙nych robotach za Bajka đem. Dysponujemy jedynie wycinkowymi informacjami, z˙e w konću 1866 i w 1867 r. w katordze w Aleksandrowsku byli: felczer Stefan Bergen, lekarz Miko đaj Paszkowski (wczesńiej w Akatui), lekarz Ignacy Palikowski oraz student medycyny Sergiusz Stachiewicz; lekarz Stefan Stecewicz – w Kadai i lekarz Franciszek Wozńiacki – w Pietrowskim zawodzie 51 . U pocz ˛atków zes đan´po 1863 r. miejscem najwie˛kszego skupienia lekarzy na Syberii Wschodniej sta đo sie˛ Usole nad Angar˛a, na pó đnoc od Irkucka, gdzie znajdowa đy sie˛warzelnie soli. W latach 1865-1866 w đadze syberyjskie

50 Zob. S. A. M u l i n a, Polacy na s đuz˙bie pan´stwowej w Syberii Zachodniej w drugiej po đowie XIX wieku , w: Polacy w nauce , s. 224. 51 Czitinskij ob đastnoj gosudarstwiennyj archiw (CzOGA) w Czycie, z. 1(polityczny), inw. 1, t. 211, k. 29 n., nr 40; k. 54-89, nr 17, 151, 672, 818; tamz˙e, t. 1160, k. 52-61v. Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 81 osadzi đy tam 17 medyków skazanych do cie˛z˙kich prac Ŧ 6 z rodzinami: Józe- fa Đagowskiego i Wac đawa Lasockiego z Wo đynia, Juliana Skawin´skiego i Stanis đawa Galickiego (Ga đeckiego – E. N.) z Ukrainy, W đadys đawa Symo- nowicza i Edwarda Đazowskiego z Litwy; 9 niez˙onatych: Ignacego Trzaskow- skiego, Jana S´ wide˛, W đadys đawa Sipniewskiego, Józefa Piekarskiego i Zenona Nowodworskiego z Litwy, Stefana Konopackiego i Karola Samoj đo z Bia đoru- si, Oktawiana Jarockiego z Wo đynia i Franciszka Missune˛ z Po đockiego; 2 studentów medycyny: Lucjana Migurskiego z Warszawy i Wincentego Wasilewskiego z Kijowa 52 . „Wobec wielkiego braku uzdolnionych i zami đo- wanych w swoim fachu lekarzy w Irkucku – wspomina đ Lasocki – Usol sta đ sie˛w krótkim czasie miejscem, dok ˛ad sći ˛agali chorzy nie tylko z odleg đych miejscowosći wschodniej Syberii, ale i z samego Irkucka, a pe đni prostoty i szczerosći sybiracy g đosńo twierdzili, z˙e zdolnych lekarzy przywoz˙˛ana Syberie˛tylko z z˙andarmami, bo ci, co tu dobrowolnie przybyli, nie na wiele chorym przydac´ sie˛ mog ˛a” 53 . S´rodowisko doskonale tez˙sie˛zorganizowa đo: lekarze stworzyli Towarzystwo Lekarzy Usolskich, zbieraj ˛ac sie˛ co tydzien´ na posiedzeniach, wymieniaj ˛ac dos´wiadczeniami i spostrzez˙eniami z praktyki lekarskiej. Dzia đo sie˛to za zgod ˛a miejscowego lekarza z urze˛du, doktora Stopaniego. Wielka ˛ pomoc ˛as đuz˙y đ lekarzom chirurgom zes đaniec Teodor Tomaszewski, z zawodu s´lusarz i puszkarz (skazany za wyrabianie pocisków wybuchowych w 1863 r.), który sporz ˛adza đ „wyborne narze˛dzia chirurgiczne wedle modeli i wskazówek lekarzy” 54 . Sytuacja zmienia sie˛ Ŧ jak juz˙pisano Ŧ wraz z decyzjami w đadz gubernialnych z jesieni 1865 r., amnestiami roku 1866 oraz ulgami dla lekarzy, gdy idzie o zmiany miejsca pobytu i wie˛ksze moz˙liwosći oficjalnej pracy, jakie przynios ˛atakz˙e lata naste˛pne. Z katorg Zabajkala oraz innych miejsc katorz˙- nych zwalniano lekarzy, przenosz ˛ac ich w dogodniejsze miejsca. Po pustosze- j˛acym Usolu role˛ „polskiego centrum lekarskiego” na Syberii Wschodniej zajmie stopniowo Irkuck, w którym pojawiac´sie˛be˛dzie coraz wie˛cej lekarzy polskich. Wed đug urze˛dowych spisów z 6 lipca 1867 r. i 27 lipca 1868 w samym Irkucku przebywa đo 7 lekarzy z dyplomami: Julian Birfreind, Mieczy- sđaw Czasznicki, Piotr Czekotowski, Józef Đagowski, Bronis đaw Mackiewicz, Kalikst Paw đowski, W đadys đaw Sipniewski; w Ba đagan´sku Ŧ Stanis đaw Tom- kowicz, w Usolu Ŧ Wac đaw Lasocki, w Czeremchowie Ŧ Ignacy Trzaskowski

52 Lasocki, Wspomnienia , s. 144. 53 Tamz˙e. 54 Tamz˙e, s. 144, 330. 82 Eugeniusz Niebelski oraz w Kiren´sku Ŧ Feliks Zaleski 55 . Jakisćzas pózńiej medyków w Irkucku przybe˛dzie. Henryk Skok napisa đ, z˙e to 30-tysie˛czne 56 miasto mia đo 22 lekarzy rosyjskich i 15 politycznych zes đanćów Polaków 57 . Prawdopodobnie chodzi tu o prze đom lat szesć´dziesi ˛atych i siedemdziesi ˛atych. W oficjalnych sprawozdaniach rosyjskich tamtych czasów stale podkres´lano niedostatek medyków Rosjan w samym Irkucku, jeszcze wie˛ksze braki odczuwano na prowincji w ca đej guberni. Wed đug spisu z 10 maja 1866 r. przy instytucjach, przy szpitalu i jednostkach wojskowych w miesćie pracowa đo wtedy na etatach 11 lekarzy s đuz˙by czynnej, wakowa đy 4 stanowiska; z tej zapewne przyczyny dos đano czterech medyków wojskowych z jednostek zza Bajka đu58 . Braki w grupie lekarzy cywilnych w miesćie wype đniali stopniowo Polacy. Ich takz˙e kierowano na prowincje˛ guberni irkuckiej, do po- szczególnych okre˛gów, by leczyli ludnosć´wiejsk ˛ai tubylcz ˛a. T đumaczono to faktem uciekania sie˛mieszkanćów po medyczn ˛apomoc do róz˙nego rodzaju osób niepowo đanych (chodzi đo pewnie o szamanów i róz˙nego rodzaju znacho- rów), czemu chciano zapobiec. W zwi˛azku z tym 10 paz´dziernika 1868 r. gubernialne w đadze irkuckie wnios đy pros´be˛do genenera đa-gubernatora Miko- đaja Erna, by medyczn ˛apraktyk ˛aw kilku rejonach zaje˛li sie˛lekarze zes đanćy: w okre˛gu kiren´skim – Józef Piekarski, w ba đagan´skim – Ignacy Trzaskowski, irkuckim – Stanis đaw Go đecki, wiercholen´skim – Karol Samoj đđ o, niz˙nieudin´- skim – Mieczys đaw Czasznicki 59 . Z czasem irkuckie s´rodowisko polskich lekarzy nabierze duz˙ego znaczenia w spo đecznosći Irkucka, staj ˛ac sie˛tym samym jednym z g đównych đ ˛aczników (wraz z nauczycielami) pomie˛dzy zes đanćami Polakami a Rosjanami. „Naj-

55 GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 223; por. k. 234, 253; L asocki, Wspom- nienia , k. 216-222. 56 Faktycznie w 1868 r. Irkuck mia đ 28 tys. mieszkan´ców. 57 S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 193. 58 Wojskowymi lekarzami w Irkucku w 1866 r. byli: inspektor Julii Antonowicz Golter- man, pomocnik inspektora Ernest Fridrich, lekarz i prowizor farmacji Niko đaj Paw đowicz Steffens, Niko đaj Iwanowicz Wyszniakow (chory w Irkucku), medyk dla delegacji Michai đ Jakowlewicz Mendelson, st. lekarz szpitala wojskowego Andriej Niko đajewicz Bogos đowskij, p.o. g đównego lekarza Pietr Pietrowicz Gromow (leczy sie˛w Petersburgu), m đodszy ordynator Niko đaj Klementowicz Komarow, dywizyjny doktor Anton Stiepanowicz Grzybowskij, ordynator szpitala wojskowego st. lekarz Orfienow, lekarz Fegedyng; odkomenderowano spoza Irkuc- ka na stanowiska w szpitalu wojskowym: z 3. rezerwowego pu đku artylerii st. lekarza Niko đaja Iwanowicza Antropowa na g đównego lekarza, na m đodszych ordynatorów Ŧ Samui đa Romanowi- cza Prorokowa, Konstantina Aleszinskiego i Ilije Stiepanowicza Jelita (z jednostek z Czyty, Aleksandrowska i Pietrowska), GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 316-316v. 59 Tamz˙e, k. 322-323. Polscy lekarze zes đan´cy 1863 roku na Syberii 83

đatwiej by đo osiadac´w Irkucku doktorom naszym – pisa đ Edward Czapski – którzy z uprzejm ˛apowierzchownosći ˛a đ ˛aczyli wie˛cej nauki i sumiennej praktyki niz´li gburowate ruskie nieuki. Stawali od razu na czele ca đego towarzystwa wygnanćów, swoich leczyli za darmo, wyjednywali im posady 60 , kredy- ty, nauczycielskie zaje˛cia, a sami niemal wszyscy domy otwarte prowadzili” 61 . August Iwan´ski okres´la lekarzy mianem „filantropów”, zdobywaj ˛acych wdzie˛cznosć´kolegów i miejscowej ludnosći 62 . Dodaje, z˙e kaz˙dy zamoz˙niej- szy dom w Irkucku mia đ domowego lekarza Polaka 63 . Do najg đosńiejszych, znanych w samym Irkucku i okolicach, nalez˙eli: chirurg Józef Đagowski, Cezary Wisńiewski, akuszer i ginekolog W đadys đaw Sipniewski, Jan S´ wida, Franciszek Missuna, Oktawian Jarocki, Celestyn Ciechanowski i zapewne wielu innych. Dwaj pierwsi cieszyli sie˛ „ogromnym powodzeniem”. O Đa- gowskim, postaci w Irkucku bardzo znanej z racji ofiarnej pracy lekarskiej i spo đecznikowskich dzia đan´, jego bliski przyjaciel Józef Kalinowski tak pisa đ po latach: „Dr Józef odznacza đ sie˛ szczególn ˛ami đosći ˛abratersk ˛a. Z ˙ onaty, obarczony liczn ˛arodzin ˛a, nie szcze˛dzi đ kosztów i pracy dla niesienia ulgi i pomocy potrzebuj ˛acym”. Gdy zmar đ na raka w maju 1870 r., wszyscy go op đakiwali 64 . Kapucyn Wac đaw Nowakowski zanotowa đ z kolei: „Jeden z naj- zacniejszych ludzi, a znakomity w swoim zawodzie. Moskale mówili, z˙e lecz ˛ac, cuda czyni” 65 . „[...] pozostawi đ po sobie g đe˛boki z˙al kolegów i ogól- ne uznanie w szerokich ko đach publicznosći irkuckiej” 66 . Gdy z kolei zmar đ doktor Cezary Wisńiewski 67 (uk ˛aszony przez wsćiek đego pieska pokojowe- go), lecz˛acy biedaków za darmo: „Trumna, a naste˛pnie w ci˛agu lat ca đych grób jego okryty zawsze kwiatami przez wdzie˛cznych pacjentów s´wiadczy đy,

60 Zob. np. o pomocy dr. Đagowskiego okazanej Dybowskiemu przy jego staraniach o prawo osiedlenia sie˛ w Ku đtuku i prowadzenia badan´ naukowych Bajka đu w: G. B r z e˛k, Benedykt Dybowski. Z ˙ycie i dzie đo, wyd. II, Warszawa ŦWroc đaw 1994, s. 110. 61 E.Czapski, Ze wspomnien´ zes đanća , Kraków 1893, s. 82. 62 I w a n´s k i, Pamie˛tnik , s. 218. 63 Tamz˙e, s. 231. 64 J.Kalinowski, Wspomnienia 1835-1877 , wyd. R. Bender, Lublin 1965, s. 115; por.[J.N a r k i e w i c z], Pamie˛tnik ksie˛dza wygnanća , Lwów 1876, s. 161. Takz˙e syberyjskie w đadze najwyz˙sze wystawia đy Đagowskiemu podobne pochlebne opinie. Zob. o tym: S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 192. 65 [N o w a k o w s k i] Edward z Sulgostowa, Wilia w Usolu na Syberii 1865 roku , Warszawa 1923, s. 8. 66 Lasocki, Wspomnienia , s. 320. 67 Zmar đ przypuszczalnie przed 1870 r. 84 Eugeniusz Niebelski jakie pozostawi đ wspomnienie” 68 . S´ wida „cieszy đ sie˛ wielk ˛awzie˛tosći ˛ajako s´wiat đy i zdolny specjalista” 69 , leczy đ nawet gubernatora irkuckiego gen. Miko đaja Sinielnikowa, z którym grywa đ w karty 70 . „Ogromne powodzenie” i uznanie mia đ takz˙e doktor Ciechanowski 71 . Jeszcze w latach osiemdziesi˛atych polscy doktorzy zes đanćy stanowili jedn ˛atrzeci ˛awszystkich lekarzy w Irkucku, ciesz ˛ac sie˛ zas đuz˙on ˛arenom ˛a. Miasto liczy đo wtedy oko đo 34 tys. mieszkanćów, mia đo cztery szpitale (w tym wojskowy), kilka ambulatoriów i prywatnych lecznic, obs đugiwanych przez niespe đna 30 medyków 72 . Na Zabajkalu, w Irkucku i w okolicach najs đawniejszym polskim lekarzem sta đ sie˛zes đaniec katorz˙nik, doktor medycyny uniwersytetu w Berlinie, Bene- dykt Dybowski, który w historii Syberii bardziej zapisze sie˛jako jej badacz i odkrywca. Juz˙ w zak đadach karnych w Siwakowej i pobliskiej Czycie w 1865 r. rozpocz˛ađ nielegalnie dzia đalnosć´ medyczn ˛a. „Wprawdzie móg đ czerpac´dochody z praktyki lekarskiej, lecz ho đduj ˛ac zasadzie mi đosći cz đowie- ka, nigdy nie pobiera đ od swoich pacjentów honorarium” – napisa đ jego bio- graf Gabriel Brze˛k 73 . Podobnie czyni đ takz˙e pózńiej, nie z˙˛adaj ˛ac zap đaty ani od zamoz˙nych, ani od biedoty 74 . „Osobisty urok i rosn˛aca s đawa jako lekarza, wytwarza đy wokó đ polskiego zes đanća nader przyjemn ˛aatmosfere˛, w re- zultacie czego kr ˛ag z˙yczliwych mu ludzi i przyjació đ stale sie˛rozszerza đ”75 . Znalaz đ tez˙ poparcie w đadz, które przenios đy go do Darasunia w Górach Jab đonowych, obfitego w wody zdrojowe, ale takz˙e zamieszka đego przez wielu Polaków, by tam obj ˛ađ funkcje˛organizatora uzdrowiska oraz lekarza zak đadu k ˛apielowego. Przed odjazdem z Czyty wdzie˛czni pacjenci wre˛czyli mu 200 rubli na badania naukowe. Podobnego rodzaju ofiary be˛dzie otrzymywa đ wielokrotnie od zamoz˙niejszych kuracjuszy w Darasuniu 76 . W okolicach Bajka đu modne stanie sie˛ leczenie u doktora Dybowskiego w darasun´skich

68 Lasocki, Wspomnienia , s. 209. 69 Tamz˙e, s. 326. 70 [Nowakowski], Wilia w Usolu , s. 7. 71 Grebienszczikow, Polanskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , s. 212-213; K l u k o w s k i, Lekarze , s. 8. 72 Grebienszczikow, Polanskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , s. 212. 73 B r z e˛k, Benedykt Dybowski , s. 89. 74 Tamz˙e, s. 90, 94-95. 75 Tamz˙e, s. 90. 76 Tamz˙e, s. 91, 95. Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 85 wodach. Pomimo ogromnych zas đug zarówno w leczeniu ludnosći miejscowej, w tym przedstawicieli w đadz tamtejszych, jak równiez˙w badaniach Syberii, prawo na praktyke˛lekarsk ˛aprzyznano Dybowskiemu dopiero w 1872 r. Oryginalnymi „lekarzami” swoich wspó đtowarzyszy niedoli okazali sie˛ dwaj ksie˛z˙a katoliccy – Ludwik Czajewicz z archidiecezji warszawskiej i Ra- fa đ Drewnowski, misjonarz i profesor seminarium w P đocku. Leczyli oficjalnie ksie˛z˙y osiedlonych w latach 1866-1876 w buriackiej wsi Tunka, na po đudnie od Irkucka 77 . Ks. Czajewicz przyswoi đ sobie wiedze˛ medyczn ˛aod lekarzy zes đanćów. Z czasem naby đ na tyle dos´wiadczenia i wiedzy, z˙e leczy đ takz˙e ludnosć´w okolicznych u đusach. Latem 1871 r. otrzyma đ oficjalnie prawo na sta đe wyjazdy z Tunki do wiosek „dla felczerskiej pomocy” 78 . Ks. Drew- nowski z kolei przyby đ juz˙ na Sybir z pewnymi umieje˛tnosćiami, bowiem jeszcze w Warszawie ucze˛szcza đ prywatnie na kursy medyczne, a be˛d ˛ac naste˛pnie krótko w Paryz˙u zwiedza đ wszelkie zak đady medyczne, posiada đ tez˙ spor ˛abiblioteke˛ fachowej literatury 79 . Na zes đaniu tak dobrze opanowa đ te˛ sztuke˛, z˙e – jak wspomina đ Dybowski – „zda đ egzamin na felczera i bawi sie˛ w praktyke˛ lekarsk ˛a”; kapucyn Wac đaw Nowakowski zanotowa đ z kolei, z˙e jego zdolnosći medyczne podziwiali lekarze irkuccy, nawet znakomity doktor Đagowski 80 . Po uwolnieniu z zes đania Drewnowski pozosta đ na Syberii na sta đe i pracowa đ dđugi czas jako lekarz. Jedni pracowali, dokszta đcali sie˛, za wszelk ˛acene˛ staraj ˛ac sie˛ znalezć´ w kre˛gach medyków, bywali tacy (chyba raczej pojedyncze przypadki), którzy utrzymywali sie˛w inny sposób. Na przyk đad Napoleon Wronowski, student trzeciego kursu medycyny ze Szko đy G đównej w Warszawie, zarabia đ na z˙ycie jako parobek i dopiero po powrocie do kraju ukonćzy đ studia i pracowa đ jako lekarz 81 . Student ostatniego roku medycyny z Kijowie, Wincenty Wasilew- ski, przebywaj ˛ac w Usolu, nie chcia đ praktykowac´jako lekarz, wie˛c „prowadzi đ apteke˛ wygnanćów i dorabia đ stolarstwem” 82 . Inny student Szko đy

77 Zob.E.Niebelski, Duchowni na zes đaniu syberyjskim w Tunce w latach 1866- 1877 , „Wroc đawskie Studia Wschodnie” 5(2001). 78 GAIO, z. 24, inw. 3, t. 68 (k. 2229), k. 58v. 79 [W.Nowakowski], Wspomnienie o duchowien´stwie polskim znajduj ˛acym sie˛na wygnaniu w Syberii, w Tunce , Poznan´1875, s. 55. 80 Z.Dybowski, O Syberii i Kamczatce , cz. 1: Podróz˙z Warszawy na Kamczatke˛, Warszawa–Kraków [b.r.w.], s. 156; zob. tez˙: B r z e˛k, Benedykt Dybowski , s. 126, 189. 81 Zob.Klukowski, Lekarze . 82 A.Giller, Spis Polaków be˛d ˛acych w Usolu 1866-1868 , [Poznan´] 1872, s. 184. 86 Eugeniusz Niebelski

Gđównej, znany w powstaniu cz đonek w đadz narodowych w Warszawie, Pawe đ Landowski, w Irkucku prowadzi đ sklep tytoniowy 83 . Na bazie informacji powyz˙szych oraz róz˙nych innych rozproszonych danych moz˙na zakres´lic´ obszary liczniejszego osiedlenia polskich fachowców medycyny po 1866 r. By đy to miasta i gminy okre˛gu Irkucka w guberni irkuckiej, natomiast w guberni jenisejskiej – okre˛gi jenisejski, krasnojarski, kan´ski i ich okolice 84 . Ze zrozumia đych wzgle˛dów medycy starali sie˛o prace˛w wie˛kszych os´rodkach miejskich, a skoro gubernia jenisejska posiada đa wie˛cej miast, liczne by đy pros´by lekarzy zes đanćów otrzymuj ˛acych prawo do praktyki o przeniesienie z guberni irkuckiej do s˛asiedniej. Spos´ród miast syberyjskich, przez które przewine˛đo sie˛ najwie˛cej lekarzy, podejmuj ˛acych tam prace˛, nalez˙y wymienic´: Irkuck – najmniej 19 medyków, Usole – 17 (ale dosć´ krótko), Krasnojarsk – najmniej 5, Jenisejsk, Kan´sk i Minusin´sk – po kilku. Na terenach znacznie oddalonych od opisanych centrów lekarzy z pe- wnosći ˛aby đo juz˙mniej; wiemy np., z˙e w Kieren´sku nad Len˛aod 1867 r. by đ lekarz Feliks Zaleski, a w dalekiej Jakucji – lekarz z Đe˛czycy Józef Dwo- rzaczek, przeniesiony tam z Zabajkala w 1866 r.; niestety, zmar đ juz˙dwa lata pózńiej 85 . Od 1868 r. w kopalniach z đota w Jakucji pracowa đ jako lekarz Edward Đazowski, pózńiej w miejscowosći Macza nad Len ˛aprowadziđ „s´wietnie zorganizowany szpital na 170 đóz˙ek”. W pó đnocnych terenach guberni jenisejskiej przy kopalniach z đota pracowa đ doktor Karol Samoj đo, naste˛pnie przeniesiony do Wiercholen´ska na stanowisko „lekarza sanitarnego” 86 . Uznani lekarze, posiadaj ˛acy szerok ˛apraktyke˛ i z czasem sta đ ˛aklientele˛ zarabiali dostatecznie dobrze, by móc z˙ycńa w đasćiwym poziomie, niedoste˛p- nym wie˛kszosći zes đanćów. August Iwan´ski pisze, z˙e w Irkucku lekarze Pola- cy miewali rocznie do 400 rubli dochodu 87 . O podobnych sumach z praktyki w Usolu wspomina Wac đaw Lasocki – 300-400 rubli rocznie. Pamie˛tac´ przy tym nalez˙y, z˙e przez pierwsze lata konkurowa đ on z wieloma swoimi kolegami. Gdy natomiast do po đowy 1868 r. wie˛kszosć´ z nich przeniesiono

83 S.Kieniewicz, E.Koz đ o w s k i, Landowski Pawe đ, w: Polski s đownik biograficzny , t. XV, Wroc đaw ŦWarszawa ŦKraków 1970, s. 472-474 [dalej cyt.: PSB]. Uwaz˙a sie˛, z˙e zbieg đ z Syberii przez Chiny do Francji, gdzie ukonćzy đ studia. Wed đug innej wersji (za R. Rogin´skim) mia đ studiowac´ w Kazaniu, Dorpacie, a w 1874 r. wyjecha đ legalnie na Zachód. Z ´ ród đa irkuckie potwierdzaj ˛ate˛drug ˛awersje˛; zob. biogram. 84 Zob. GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), passim. 85 Zob. o nim: K l u k o w s k i, Lekarze . 86 Zob. S´ liwowska, Syberia , s. 252, 314. 87 I w a n´s k i, Pamie˛tniki , s. 231. Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 87 z Usola w inne miejsca i Lasocki zwie˛kszy đ praktyke˛, przez ostatni rok zaro- bi đ 900 rubli 88 . O koledze Sipniewskim z kolei wspomina, z˙e ten przez kilka lat, prowadz ˛ac „bardzo obszern ˛apraktyke˛, zebra đ znaczny kapita đ”89 . Jak duz˙y, moz˙e s´wiadczyc´ przykre dla Sipniewskiego zdarzenie, z˙e w grudniu 1870 r. zosta đ okradziony w swoim mieszkaniu na ponad 14 tys. rubli, o czym donosi đa miejscowa prasa 90 . Bodaj najwie˛cej zarabia đ wspomniany Wisńiewski: „Praktyka lekarska Wiszniewskiego [!] – dowodzi đ Lasocki – rozwija đa sie˛szybko i dosie˛g đa kolosalnych rozmiarów, przynosz ˛ac mu kilka- nasćie tysie˛cy rocznego dochodu” 91 . Nie znamy poziomu zarobków lekarzy na prowincji czy pracowników szpitali. Moz˙na sobie jednakz˙e wyobrazic´, z˙e wszyscy praktykuj ˛acy medycy wie˛kszych braków materialnych nie odczuwali. Lasocki opisywa đ, z˙e 100 lub 100-kilkadziesi ˛at rubli miesie˛cznie „by đ to jak na owe czasy s´wietny stan finansowy bezdzietnej wygnanćzej rodziny” 92 . Nic zatem dziwnego, z˙e tacy „krezusi” mogli byc´dla niektórych obiektami zazdrosći i niedosćignionych marzen´. Dowodzic´tego moz˙e tragiczna historia by đego studenta medycyny na Uniwersytecie s´w. W đodzimierza w Kijowie, Jana Strzemecznego, który nie mog ˛ac zdacégzaminu na felczera w Irkuckim Urze˛dzie Lekarskim, za đama đ sie˛ i 17 lipca 1869 r. pope đni đ samobójstwo, podrzynaj ˛ac sobie gard đo brzytw˛a, o czym pisa đy „Irkutskije Gubiernskije Wiedomosti 93 . Niektórzy z wymienionych wyz˙ej polskich lekarzy zwi ˛azali swoje z˙ycie z Syberi˛alub w ogóle z Rosj˛ana d đuz˙ej, inni na sta đe, chocámnestia carska z 1883 r. otwiera đa wszystkim zes đanćom moz˙liwosć´powrotu juz˙to do kraju lub do europejskiej cze˛sći Rosji, juz˙to – wyjazdu poza granice imperium. To samo da sie˛powiedziec´takz˙e o wszystkich innych polskich zes đanćach zaan- gaz˙owanych w przeróz˙ne dziedziny z˙ycia spo đecznego i ekonomicznego kraju ich wygnania. Niektórzy zrobili tu swoiste kariery, k đad ˛ac duz˙e zas đugi w róz˙- nych dziedzinach lecznictwa i medycyny. Najg đosńiejsz ˛akariere˛ – w litera- turze historycznej dobrze udokumentowan ˛a– zrobi đ Dybowski, który wiele lat pos´wie˛ci đ badaniom Syberii oraz pracom lekarskim 94 . Inni, zes đani jeszcze jako studenci medycyny, jak Lucjan Migurski czy Franciszek Or đowski,

88 Lasocki, Wspomnienia , s. 209-210. 89 Tamz˙e, s. 334. 90 Zob. S´ liwowska, Syberia , s. 318. 91 Lasocki, Wspomnienia , s. 208. 92 Tamz˙e, s. 210. 93 Zob. S´ liwowska, Syberia , s. 329. 94 Zob. B r z e˛k, Benedykt Dybowski . 88 Eugeniusz Niebelski mieli sposobnosć´ na uniwersytecie w Kazaniu sfinalizowac´ egzaminy na stopnie lekarzy, by po powrocie do kraju móc juz˙normalnie pracowac´. Ory- ginaln ˛ainicjatywe˛wykazali: Gracjan Czerwin´ski przed 1873 r. w Nowocha- piorsku w gub. woroneskiej otworzy đ zak đad leczenia kumysem; Bronis đaw Mackiewicz w 1878 r. doktoryzowa đ sie˛w Petersburgu; Felicjan Jachimowicz w 1880 r. osiad đ w Odessie, gdzie uruchomi đ zak đad leczniczy i zrobi đ kariere˛ jako balneolog; W đadys đaw Wyszyn´ski, praktykuj ˛acy wczesńiej w Tobolsku, odkrywa đ z´ród đa mineralne za Uralem 95 . W okolicach Bajka đu osiad đ na sta đe ks. Rafa đ Drewnowski, który musia đ wyrobic´sobie dobr ˛apozycje˛jako medyk, skoro do 1881 r. pracowa đ oficjalnie jako lekarz w gminie a đgatajskiej, okre˛- gu niz˙nieudin´skiego. 16 maja tamtego roku z đoz˙y đ rezygnacje˛z dalszej pracy w irkuckim urze˛dzie lekarskim. Do kraju przedosta đy sie˛nieprawdziwe wies´- ci, z˙e od 1893 r. kierowa đ szpitalem w Minusin´sku i z˙e tam zakonćzy đ z˙ycie. Wed đug dokumentów parafii irkuckiej zmar đ w Irkucku 27 grudnia 1897 r. jako ksi ˛adz 96 . Na Syberii zmar đo najmniej 20 polskich lekarzy (ze wspomnianej grupy 141 osób) w tym w Irkucku 10: Bronis đaw Zieme˛cki w roku 1867, Józef Đagowski w 1870, Eustachy Czeczkowski prawdopodobnie przed 1870, Okta- wian Jarocki w 1873, Julian Bierfreind i Ignacy Trzaskowski w 1874, Alek- sander R˛abin´ski w 1905, Celestyn Ciechanowski w grudniu 1906, Stefan Konopacki w 1908 oraz Franciszek Wozńiacki i aptekarz Jakub Matyzy w nieznanym czasie. Do kraju powróci đo co najmniej 30. O kilku wiadomo, z˙e zapisali sie˛ g đosńymi dokonaniami w polskim lecznictwie medycznym: Wac đaw Lasocki i Konrad Chmielewski w latach osiemdziesi ˛atych XIX wieku rozbudowali uzdrowisko w Na đe˛czowie. Niektórzy, przybywszy do Polski, nie potrafili znalezć´tu swojego miejsca i powracali do Rosji. Przyk đadem jest tu Ignacy Tomkowicz, który w latach 1868-1872 mieszka đ w Królestwie Pol- skim, by naste˛pnie wrócic´ do imperium; jesieni˛a1873 r. zosta đ lekarzem powiatowym w Totmie, pózńiej przeniós đ sie˛do Welska. Saturnin Jankowski po powrocie z Syberii wiele lat spe˛dzi đ w swoim galicyjskim maj ˛atku Kirli-

95 Zob. s đownik. 96 GAIO, z. 32, inw. 9, t. 26, k. 3-9; tamz˙e, z. 297, inw. 1, t. 120a, k. 31v; E. N i e- belski, Nieprzejednani wrogowie Rosji. Duchowien´stwo lubelskie i podlaskie w powstaniu 1863 roku i na zes đaniu , Lublin 2008, s. 500. Wed đug innych, b đe˛dnych danych zm. w 1900 r. zob.: E. J a b đ on´ska -Deptu đ a, J.Gawrysiakowa, Materia đy do zaan- gaz˙owania patriotycznego zakonów me˛skich w Królestwie Polskim w latach 1861-1864 , w: Ma- teria đy do historii zgromadzen´zakonnych na ziemiach polskich w XIX i na pocz ˛atku XX wieku , oprac. H. Dyl˛agowa [i in.], Lublin 1976, s. 160-161. Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 89 kówka (gdzie za đoz˙y đ punkt oparcia dla Sybiraków), a pózńiej wyjecha đ ponownie na wschód i ponad 15 lat pracowa đ jako lekarz w Turkiestanie 97 . O wie˛kszosći innych z opisywanej grupy 141 osób medycznych specjalnosći dzisńie da sie˛wiele powiedziec´.

Henryk Skok nie bez racji dowodzi đ, z˙e lekarze zes đanćy odegrali „ogrom- n ˛arole˛w rozwoju kulturalno-spo đecznym Syberii, role˛niewspó đmiern ˛ado ich niewielkiej stosunkowo liczby. Przeciez˙w niektórych oddalonych zak ˛atkach byli jedynymi – i cze˛sto pierwszymi – lekarzami na ca đ ˛aokolice˛, organizowa- li pierwsze szpitaliki, pierwsze [...] placówki s đuz˙by zdrowia. [...] W wielu wypadkach zes đanćy-lekarze spotykali na Syberii choroby nieznane im z do- tychczasowej praktyki, a cze˛sto takz˙e ma đo lub wcale nieznane ówczesnej medycynie. Prowadzili wówczas obserwacje, dokonywali dos´wiadczen´, groma- dzili dokumentacje˛choroby, staj ˛ac sie˛badaczami” 98 . W opiniach i pamie˛ci Sybiraków tamtych czasów wielu polskich lekarzy zapisa đo sie˛wyj ˛atkowo dobrze. Dowodzi tego m.in. tekst opiewajacy ˛ zas đugi Polaków dla Syberii zamieszczony w 1883 r. w jednym z numerów irkuckiego czasopisma „Sibir”. Lekarzom pos´wie˛cono osobny akapit: „Niepodobna zapomniec´równiez˙wielu lekarzy Polaków – pisano – którzy z˙yciem przyp đa- cili praktyke˛lekarsk ˛a. Nazwiska Đagowskiego, Zimin´skiego, Czeczkowskiego, Jarockiego i wielu innych d đugie jeszcze czasy Syberia pamie˛tac´ be˛dzie. Syberia wie o tych zas đugach i umie cenic´zas đugi Polaków zes đanćów politycznych. Lud syberyjski i ca đa spo đecznosć´be˛d ˛aim za to wdzie˛czni. Sybira- cy na równi z Polakami witaj˛amanifest najwyz˙szy – i na droge˛do ojczyzny towarzysz ˛aPolakom uczucia jak najz˙yczliwsze” 99 .

97 Powróci đ dokraju.Zob.S.B r z o z o w s k i, Jankowski Saturnin , PSB, t. X, s. 393. 98 S k o k, Polacy nad Bajka đem , s. 195. 99 Cyt.za:M.J a n i k, Dzieje Polaków na Syberji , Kraków 1928, s. 398-399. Wymienie- ni lekarze to z pewnos´ci ˛a: Józef Đagowski, Oktawian Jarocki, Bronis đaw Zieme˛cki i Eustachy Czeczkowski; o tym ostatnim nic wie˛cej nie zdo đano ustalic´. Por. G r e b i e n s z c z i- kow,Polanskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , s. 213. 90 Eugeniusz Niebelski

SPIS POLSKICH ZES ĐAN ´ CÓW –SPECJALISTÓWMEDYCYNYNASYBERII

Poniz˙ej prezentujemy imienny spis polskich zes đanćów maj ˛acych zwi ˛azki z szeroko rozumianymi s đuz˙bami medycznymi, zarówno lekarzy z dyplomami, studentów medycyny, felczerów, farmaceutów, jak równiez˙ weterynarzy i kilku samouków, którzy osiedleni zostali na Syberii (Wschodniej i Zachodniej). Znalaz đo sie˛takz˙e w tym wykazie oko đo 10 osób maj ˛acych pewne dos´wiadczenie medyczne wyniesione z pobytu w oddzia đach powstanćzych 1863 r. (wszyscy zostali zarejestrowani z tejz˙e przyczyny przez wđadze syberyjskie) – jako pomocnicy lekarza, felczerzy czy weterynarze; moz˙liwe z˙e takz˙e oni czynili starania o prace pomocnicze w s đuz˙bach medycznych w latach swojego zes đania. Jest to spis niepe đny, zestawiony na podstawie literatury historycznej, pamie˛tników oraz fragmentarycznych danych odnalezionych w materia đach archiwalnych Irkucka 100 i Czyty. Wiele w tym zestawieniu nazwisk osób, które maj ˛ajuz˙swoje mniej lub bardziej opracowane biogramy – w mo- numentalnym dziele, 6-tomowym s đowniku lekarzy XIX wieku Piotra Szarej- ki, w broszurce Zygmunta Klukowskiego o lekarzach zes đanćach, w ksi ˛az˙ce Wiktorii S´ liwowskiej o Gieysztorach na zes đaniu 101 ; kilku lekarzy ma biogramy w PSB 102 . Zaczerpnie˛to z tych z´róde đ najistotniejsze informacje, k đa- d ˛ac nacisk na losy syberyjskie i dzia đalnosć´lekarsk ˛a. Ten minis đownik traktu- jemy jako wskazówke˛ do dalszych badan´ nad dziejami polskich lekarzy na syberyjskim zes đaniu.

Abramecki Kasper – szlachcic, lekarz szpitala w Bodzie˛cinie w Lubel- skiem (felczer szpitala miejskiego w Lublinie). W 1863 r. byđ lekarzem

100 Cytowane tu archiwalia irkuckie (GAIO) wymagaj ˛adalszej kwerendy; autor niniejszego tekstu nie zdo đađ ich w pe đni przebadac´; np. nie mia đ doste˛pu do tomu 11, karton 1759, z. 24, inw. 3, takz˙e pos´wie˛conego lekarzom zes đanćom, którego archiwum nie udoste˛pnia ze wzgle˛du na z đy stan fizyczny „die đa”. Konieczne jest takz˙e przebadanie zespo đu „Irkutskoj wracziebnoj pa đaty”. 101 Zob. inn ˛aliterature˛do biogramów w: S´ liwowska, Syberia w z˙yciu i pamie˛ci Gieysztorów ;Klukowski, Lekarze ; zob. takz˙e: S. K o s´m i n´s k i, Sđownik lekarzów polskich , Warszawa 1888; Szko đa G đówna Warszawska (1862-1869) , t. II: Cesarsko-Królewska Warszawska Medyko-Chirurgiczna Akademia , oprac. B. Bartkiewicz, Kraków 1901; S z a r e j- k o, Sđownik lekarzy , t. I-VI, Warszawa 1991-1997, 2002, 2006. 102 Biogramy w PSB: Chmielewski Konrad – 1937 r., Ciechanowski Celestyn – 1938, Saturnin Jakubowski – 1962-1964, Kosćia đkowski Józef – 1968-1969, Pawe đ Landowski – 1971, Wac đaw Lasocki – 1971. Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 91 w powstanćzym oddziale Zawadzkiego. 27 kwietnia 1864 r. decyzj ˛aAudyto- riatu Polowego skazany na Syberie˛. W maju 1865 r. przebywa đ w okre˛gu jenisejskim, w gminie mak đakowskiej (GAIO, z. 24, in. 3, t. 11a (k. 1759), k.18 n.; Archiwum G đówne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), Tymczaso- wa Komisja S´ ledcza (TKS), t. 2, k. 37; Zes đanćy powstania styczniowego z Królestwa Polskiego. Wykaz nazwisk z akt Archiwum G đównego Akt Daw- nych , oprac. Z. Strzyz˙ewska, Warszawa 2001, s. 23). Aleksandrowicz W đadys đaw Romuald – lekarz z Litwy; zes đany do gub. irkuckiej. Zmar đ w Warszawie w 1896 r. ( Zes đanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815-1914 , oprac. A. Brus, E. Kaczyn´ska, W. S´ liwowska, Warszawa 1992). Andrzejewski Bonawentura – ur. ok. 1830, szlachcic, lekarz z Litwy, absolwent uniwersytetu w Moskwie, praktykowa đ w pow. szawelskim. Za udzia đ w powstaniu zes đany do gub. tobolskiej; mieszka đ w Tobolsku i tam praktykowa đ, „uczciwy, uczynny”. Zmar đ w S đobodsku 1 lipca 1874 na apo- pleksje˛ (S´ liwowska, Syberia ). Antoniewicz (Antonowicz) Konstanty – ur. 1828, szlachcic z Jezio- rossów, absolwent Uniwersytetu w Dorpacie, lekarz Wilnie. Bra đ udzia đ w powstaniu 1863 r., lekarz w partii, zes đany na Syberie˛; wyjecha đ z rodzin ˛a. W maju 1865 przebywa đ w gminie kiez˙emskiej okre˛gu jenisejskiego. Pózńiej praktykowa đ w Jenisejsku; w 1868 miejscowe w đadze stara đy sie˛, by obj˛ađ opiek ˛alekarsk ˛apracowników kopalni z đota w pó đnocnej cze˛sći górniczego jenisejskiego okre˛gu. W 1882 zezwolono mu na osiedlenie sie˛w Rosji europejskiej. Pozosta đ na Syberii i zmar đ w gub. jenisejskiej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 18, 404, 406; S z a r e j k o, Sđownik , t. III, s. 10; Klukowski, Lekarze ;Wiercien´ski, Pamie˛tniki , s. 339). Antonowicz Aleksander – szlachcic, z Radomskiego. Za udzia đ w powstaniu, decyzj ˛aAudytoriatu Polowego zes đany na osiedlenie do gub. jenisejskiej. Zmar đ na Syberii (AGAD, Zarz ˛ad Genera đ-Policmajstra (ZGP), t. 3, k. 45; Klukowski, Lekarze ; Zes đanćy powstania , s. 23). Baranowski Antoni – „z lekarzy”, szlachcic z gub. wilen´skiej; w oddziale powstanćzym 1863 r. w s đuz˙bach medycznych (w 1867 r. mia đ 42 lata); w maju 1865 r. przebywa đ w gminie nazarowskiej okre˛gu aczyn´skiego (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 18 n.). (Byc´moz˙e toz˙samy z Bara- nowskim poniz˙ej). Baranowski Antoni – ur. 1821 w Lublinie, absolwent uniwersytetu w Dor- pacie, pózńiej, lekarz w Górze Kalwarii. W 1863 by đ czynny w organizacji narodowej, zbiera đ fundusze, leczy đ powstanćów; konfirmacj ˛anamiestnika Kró- lestwa Polskiego 11 stycznia 1864 r. skazany na osiedlenie na Syberii. 18 tm. 92 Eugeniusz Niebelski wywieziony z Warszawy. Od 11 marca 1864 (?) przebywa đ w gminie nazarowskiej okre˛gu aczyn´skiego. W paz´dzierniku 1867 r. w đadze gub. jenisejskiej czyni đy starania, by jako felczer móg đ pe đnicóbowi ˛azki zarz ˛adzaj ˛acego szpitalem miejskim w Aczyn´sku, gdzie wówczas zabrak đo lekarza. W Aczyn´sku zajmowa đ sie˛takz˙e zes đanćami, pomagaj ˛ac im w znalezieniu mieszkania, pracy itp. W 1869 r. na w đasny koszt wyjecha đ do gub. permskiej, gdzie w paz´dzierniku 1870 r. otrzyma đ zgode˛na prywatn ˛apraktyke˛lekarsk ˛a. Wed đug J. Szuber- ta w 1869 r. rodzina B. wyjecha đa z Aczyn´ska do kraju, natomiast jego samego przeniesiono do Krasnojarska, gdzie wkrótce zmar đ (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 277-279 n.; AGAD, ZGP, t. 3, k. 191; tamz˙e, TKS, t. 2, k. 208v- 209;S z a r e j k o, Sđownik , t. V, s. 11-12 (fot.); K l u k o w s k i, Leka- rze ; Zes đanćy powstania ,s.23;Z.S t r z yz˙e w s k a, Nieznany pamie˛tnik powstanća styczniowego i zes đanća Jana Szuberta , „Niepodleg đosć´ i Pamie˛c´” 2 (1995), nr 1(2), s. 179; Kartoteka zes đanćów XIX w., IH PAN w Warszawie). Bejl Apolonia – akuszerka z Warszawy; w 1863 r. by đa w powstanćzych sđuz˙bach medycznych. W maju 1865 r. przebywa đa w okre˛gu krasnojarskim, w gminie zalediejewskiej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 18 n., 279-280; Zes đanćy powstania , s. 23). Bergen (Bergon) Stefan – felczer szpitala wojskowego w Min´sku; skazany na 5 lat katorgi. W Aleksandrowsku za Bajka đem od 31 maja 1865 r. (Czitinskij ob đastnoj gosudarstwiennyj archiw (CzOGA) w Czycie, z. 1p, inw. 1, t. 211, k. 54 n.; tamz˙e, t. 1160, k. 54). Bia đobrzeski Julian Teofil – ur. 1840 w Zawadzie ko đo Ostro đe˛ki, student 9 semestru wydzia đu lekarskiego Szko đy G đównej w Warszawie. W 1863 r. lekarz w oddziale powstanćzym L. Mieros đawskiego na Kujawach. W paz´- dzierniku 1863 pozbawiony praw i zes đany na osiedlenie do gminy ancyferowskiej okre˛gu kan´skiego gub. jenisejskiej; mieszka đ w Minusin´sku. Latem 1870 r. powróci đ do kraju; ukonćzy đ medycyne˛ na UJ 1871-1874. Zmar đ w Nowym Dworze pod Warszaw˛a2 sierpnia 1904 r. ( Szko đa G đówna , s. 323; Szarejko, Sđownik ,t.IV,s.33;K l u k o w s k i, Lekarze ; Zes đanćy powstania , s. 24; Kartoteka zes đanćów XIX w., IH PAN w Warszawie). Biedron´ski Konstanty – ur. ok. 1844, lekarz z Warszawy, skazany na osiedlenie; w lipcu 1864 r. przyby đ do Krasnojarska, wys đany do gminy biel- skaja okre˛gu jenisejskiego. 20 grudnia 1864 r. stara đ sie˛ o stanowisko m đod- szego felczera w szpitalu w Jenisejsku (pros´be˛ popiera đ lekarz Bolszanin i Urz ˛ad Lekarski). Mieszka đ we wsi Đukianowie gub. jenisejskiej. Powróci đ do kraju przed 2 lipca 1869 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 1; Karto- teka zes đanćów XIX w., IH PAN w Warszawie; Zes đanćy powstania , s. 24). Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 93

Bierfreind (Birfreind, Bierfreund) Julian – ur. 1839, szlachcic z Grodzien´- skiego, absolwent Uniwersytetu Moskiewskiego, lekarz. W 1863 r. s đuz˙y đ w oddziale powstanćzym, skazany na katorge˛(w 1864 r. mia đ 25 lat). Na zes đaniu pocz ˛atkowo w Usolu, w 1866 osiedlony w gminie urikowskiej irkuckiego okre˛- gu, od 1867 przeniesiony na tzw. zamieszkanie; moz˙liwe, z˙e juz˙wtedy przebywa đ w Irkucku. Zajmowa đ sie˛nieoficjalnie praktyk ˛a, zgode˛cara uzyska đ w lipcu 1868. Zmar đ w Irkucku przed 28 wrzesńia 1874 r. (GAIO, f. 24, o. 3, d. 11a, k. 1759, l. 216-217v, 253; tamz˙e, t. 277a (k. 1786), k. 39 n., nr 2; Szarejko, Sđownik , t. V, s. 38, fot.; S´ liwowska, Syberia ). Bđaz˙ejewski Ryszard – ur. ok. 1840. Jako student uniwersytetu przy đ ˛aczy đ sie˛do oddzia đu powstanćzego; wie˛ziony w twierdzy Pietropaw đowskiej, naste˛p- nie zes đany na Sybir. W 1874 r. uzyska đ zgode˛na studia w Moskwie; dyplom uzyska đ w 1879. Przez 20 lat pe đni đ sđuz˙be˛ lekarsk ˛aw pu đku syberyjskim; w 1903 r. powróci đ do kraju; w latach 1905-1906 przeszed đ w stan spoczynku (Klukowski, Lekarze ;Szarejko, Sđownik , t. IV, s. 39). Bogus đawski Wiktor – farmaceuta z Warszawy. Jako nieletni skazany do batalionów orenburskich, naste˛pnie, za odmowe˛z đoz˙enia przysie˛gi na wiernosć´ carowi, zas ˛adzony na katorge˛na Syberii. W Usolu pracowa đ wraz z Wasilew- skim w aptece wygnanćzej, a pózńiej przez 15 lat w aptece prywatnej w Irkuc- ku. Po powrocie do kraju zda đ egzamin na prowizora i w Warszawie zarz ˛adza đ aptek ˛aTugutów, pózńiej przeniós đ sie˛do Stawropola (L a s o c k i, Wspom- nienia , t. II, s. 329-330). Bogus đawski – lekarz, zes đany do gub. irkuckiej; wraz z Czekotowskim leczy đ z˙one˛ gen. Sze đasznikowa z Irkucka (S k o k, Polacy nad Bajka đem ; Zes đanćy powstania , s. 25). (Prawdopodobnie toz˙samy z Bogus đawskim Wik- torem). Borysik (Borysek) Roch – z Wilna, student II kursu wydzia đu lekarskiego Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie; wzi ˛ađ udzia đ w zamachu na namiestnika Berga. W 1864 r. skazany na katorge˛; tam prowadzi đ praktyke˛ lekarsk ˛a. Po uwolnieniu zamieszka đ w Moskwie i bezskutecznie stara đ sie˛ dokonćzyc´studia w Petersburgu. W 1891 r. by đ lekarzem bursy przy kosćiele s´w. Katarzyny. Po kilkakrotnych egzaminach uzyska đ tytu đ lekarza w Warsza- wie w 1898 r., ale juz˙jako starzec 70-letni. Zmar đ tegoz˙roku w Petersburgu (Szarejko, Sđownik , t. V, s. 51-52; Szko đa G đówna , s. 323; K l u- kowski, Lekarze ). Briere de Martere (De Martre, Demart) Józef – ur. ok. 1837 r., szlachcic z Wo đynia, lekarz; na osiedleniu od 21 grudnia 1864 r. (mia đ 27 lat) w gminie irbejskiej gub. jenisejskiej. W 1866 r. zatrudniony jako felczer przy 94 Eugeniusz Niebelski jednym ze szpitali w tej guberni (GAIO, f. 24, o. 3, d. 11a (k. 1759), k. 155, 492; S´ liwowska, Syberia ). Bringeld Józef – w 1866 r. stara đ sie˛ o prace˛ przy jednym ze szpitali w gub. jenisejskiej (zob. spis z 16 lipca 1866 r., GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 126 n.). Bronikowski I. P. – lekarz w Irkucku (Grebienszczikow, Polanskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , s. 215, przyp. 12). Brzeresda-Materesz W đadys đaw – lekarz, uzyska đ zgode˛ na praktyke˛ lekarsk˛aw 1867 r. (S k o k, Polacy nad Bajka đem ). Chmielewski Konrad – ur. 1838 w Wilnie, absolwent uniwersytetu w Moskwie, potem lekarz w Kownie. W 1863 r. cz đonek organizacji podziemnej, zes đany na Sybir. Zamieszkiwa đ m.in. w 1865 r. Jekaterynburgu, naste˛pnie w Tomsku, gdzie praktykowa đ jako lekarz, „pomagaj ˛ac kolegom- zes đanćom”. Powróci đ w 1867 r., od 1869 w Warszawie; zmar đ w Na đe˛czowie 15 sierpnia 1899 r. (twórca uzdrowiska wraz z W. Lasockim). (Szarej- k o, Sđownik , t. I, s. 100-101, tu fotografia; L. Z e m b r z u s k i, Chmie- lewski Konrad , PSB, t. III, s. 326; S´ liwowska, Syberia ). Chmielewski W đadys đaw Kasper – w powstaniu 1863 r. aktywny w pow. wi đkomirskim; zes đany do Tiumenia. Powróci đ do kraju w 1877 r. i osiad đ w Poniewiez˙u (S z a r e j k o, Sđownik , t. IV, s. 47). Chwiec´kowski Józef – ur. 1821, lekarz z Bia đegostoku, absolwent Uniwer- sytetu Moskiewskiego; zes đany do Tomska, sk ˛ad wróci đ do kraju w 1867 r. Na Syberii i potem w latach pobytu w Warszawie nie praktykowađ jako lekarz, lecz studiowa đ filozofie˛ i przyrodoznawstwo. Zmar đ w Meranie w 1880 r.; ok. 60 tys. rubli przeznaczy đ na cele spo đeczne (S z a r e j k o, Sđownik ,t.IV,s.52;Klukowski, Lekarze ). Ciechanowski Celestyn – ur. 1835 na Mohylewszczyzńie, ukonćzy đ uniwersytet w Moskwie, lekarz w Grodnie. W 1863 r. cz đonek organizacji podziemnej, skazany na katorge˛w gub. irkuckiej. W gorzelni w Aleksandrowsku z powodu braku lekarzy zezwolono mu leczyc´wspó đwie˛zńiów, a takz˙e innych mieszkanćów tej i s˛asiednich wiosek; po czterech latach zosta đ lekarzem gđównym w Aleksandrowsku. Pózńiej przeniós đ sie˛do Irkucka, gdzie zas đyn ˛ađ jako „wielki filantrop”; zmar đ tam 28 grudnia 1906 r. „Na wygnaniu cieszy đ sie˛ogromnym powodzeniem”; leczy đ darmo lub za niewielkim wynagrodze- niem, nie dorobi đ sie˛maj˛atku (S z a r e j k o, Sđownik , t. III, s. 89; [Red.], Ciechanowski Celestyn , PSB, t.IV, s.32; Klukowski, Lekarze ; Griebienszczikow,Polanskaja, Doktor Celestin Ciecha- nowskij ). Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 95

Czajewicz Ludwik – ur. 1826, ksi˛adz z diec. warszawskiej, proboszcz Piaseczna; umieje˛tnosći leczenia nauczy đ sie˛prawdopodobnie od lekarzy na katordze. W Tunce, w okolicach Bajka đu, zajmowa đ sie˛leczeniem osiedlonych tam ksie˛z˙y wygnanćów, a naste˛pnie, za oficjaln˛a zgod˛a w đadz, ludnosć´ w okolicznych wsiach. Powróci đ do kraju, zmar đ w Warszawie 14 maja 1910 (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 96a (k. 1768), k. 262, 266-267; tamz˙e, t. 68 (k. 2229), k. 58v; K w i a t k o w s k i, Czajewicz Ludwik , PSB, t. III, s. 149;N i e b e l s k i, Nieprzejednani , s. 490; w Encyklopedii Katolickiej (Lublin: TN KUL), t. III, kol. 749, wpisano b đe˛dn ˛adate˛ s´mierci Ŧ 1909 r.). Czasznicki (Czasńicki, Czajnicki) Mieczys đaw – lekarz dyplomowany, szlachcic, z Litwy. W 1863 r. (lat 24) by đ w oddziale powstanćzym; skazany na 6 lat katorgi. Na pocz˛atku 1864 r. przebywa đ na katordze w Pietrowsku za Bajka đem. W 1866 r. uwolniony od kary i przeniesiony na osiedlenie; w paz´dzierniku 1868 zosta đ skierowany do leczenia mieszkanćów wsi do gminy bratskiej, okre˛gu niz˙nieudin´skiego (K l u k o w s k i, Lekarze ; GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 216 n., 220-223). Czeczkowski Eustachy – nazwisko lekarza przytoczone przez M. Janika (Dzieje ) za irkuckim czasopismem „Sibir” 1883, nr 31. Zmar đ w Irkucku. Czekotowski Kazimierz – lekarz, w 1866 r. w Irkucku mia đ byc´przyje˛ty do szpitala na stanowisko felczera (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), l. 216 n.). Czekotowski Piotr – ur. 1832, szlachcic z Min´ska, absolwent uniwersytetu w Kijowie, stopien´ doktora medycyny uzyska đ w Petersburgu w Akademii Medyko-Chirurgicznej, naste˛pnie lekarz w Min´sku. W 1863 r. cz đonek organizacji podziemnej. Na zes đaniu pocz ˛atkowo w Usolu, w 1867 r. uzyska đ zgode˛ na praktyke˛lekarsk ˛aw Irkucku; w đadze posiada đy jego dyplom na akuszera nr 174, na powiatowego lekarza nr 173 i s´wiadectwo doktora medycyny. Po dziesie˛ciu latach powróci đ do kraju. Zmar đ w Smolen´sku 28 grudnia 1882 r. (Szarejko, Sđownik , t. I, s. 123-124, fot.; S´ liwowska, Syberia ; GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 216v, 223; tamz˙e, t. 277a (k. 1786), k. 39 n., nr 66). Czerkawski Stanis đaw – ur. 1831, austriacki poddany, doktor medycyny uniwersytetu w Wiedniu; wzie˛ty do niewoli pod Radziwi đđ owem na Wo đyniu i zas˛adzony na Syberie˛. Po drodze w Permie i dalej leczy đ ofiarnie chorych na tyfus wspó đwie˛zńiów. Po powrocie z zes đania osiad đ na Bukowinie, od 1886 r. we Lwowie. Z ˙ yđ jeszcze w 1894 r. (S z a r e j k o, Sđownik , t. IV, s.59;Klukowski, Lekarze ). Czerwin´ski Gracjan – szlachcic, absolwent uniwersytetu w Kijowie, lekarz w pow. zas đawskim. Wzie˛ty do niewoli z partii powstanćzej na Wo đy- 96 Eugeniusz Niebelski niu, zas˛adzony na 6 lat katorgi. Uwolniony z katorgi w Siwakowej za Bajka- đem na podstawie amnestii z kwietnia 1866. W 1867 r. (mia đ wówczas 30 lat) mieszka đ w gminie bratskiej okre˛gu niz˙nieudin´skiego, w paz´dzierniku tr., za zgod ˛aw đadz, przyby đ do Krasnojarska, gdzie mia đ sie˛ pobrac´ z narzeczona Mari ˛aBuszczyn´sk ˛a(siostr ˛aStefana), ze wsi Niemirocze w gub. podolskiej, która jednak z powodu duz˙ej odleg đosći i braku s´rodków nie przyby đa. 26 stycznia 1868 M.B. ponownie prosi đa w đadze Syberii Wschodniej, by Czerwin´skiemu pozwolono zamieszkac´w Wiatce. Przypuszczalnie wkrótce sie˛ pobrali. Jeszcze tr. w szpitalu w Kan´sku zwrócono mu dyplom, naste˛pnie przebywa đ w gub. woroneskiej w Nowochapiorsku, gdzie otworzy đ zak đad leczenia kumysem. W 1873 zamieszka đ na Krymie w Teodozji, tam zmar đ w 1874 r. na gruz´lice˛ p đuc (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 169, 185, 194, 202-205, 211; CzOGA, z. 1p, inw. 1, t. 146, k. 186; S z a r e j- k o, Sđownik , t. III, s. 106; K l u k o w s k i, Lekarze ). C´ wirko Jan – lekarz z Litwy, absolwent Uniwersytetu Kijowskiego; zes đany do gub. tomskiej (K l u k o w s k i, Lekarze ; Szarejko, Sđownik , t. V, s. 111). Dani đowski W đadys đaw – ur. w Sandomierzu; student II kursu medycyny Akademii Medyko-Chrurgicznej w Warszawie, cz đonek Rz ˛adu Narodowego. W 1865 r. zwabiony przez w đadze rosyjskie z Paryz˙a do Warszawy, zes đany do Minusin´ska w gub. jenisejskiej, potem mieszka đ w gub. kazan´skiej i or đowskiej. Zmar đ w 1878 r. w Petersburgu ( Szko đa G đówna , s. 323; K l u- kowski, Lekarze ). Drewnowski Rafa đ – ur. 1834, zakonnik misjonarz, profesor seminarium w P đocku; podobnie jak ks. Czajewicz leczy đ ksie˛z˙y zes đanćów w Tunce. Pozosta đ na Syberii, d đugi czas pracowa đ jako lekarz; zrezygnowa đ oficjalnie w maju 1881 r. i chyba juz˙wtedy zamieszka đ na sta đe w Irkucku. („Wiesći sie˛ rozchodzi đy nieprawdziwe, z˙e od 1893 kierowa đ szpitalem w Minusin´- sku”). Zmar đ w Irkucku 26 grudnia 1897 r. jako ksi˛adz. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 343 (k. 1794), k. 19-22; tamz˙e, t. 268 (k. 2236), k. 21; tamz˙e, z. 32, inw. 9, t. 26, k. 3-9; tamz˙e, z. 297, inw. 1, t. 120a, k. 31v; [N o w a k o w s k i], Wspomnienie ,s.55;Niebelski, Nieprzejednani , s. 500; D y b o w- s k i, O Syberii , s. 228; B r z e˛k, Benedykt Dybowski ). Dworzaczek Józef – ur. 1830. Bra đ udzia đ w powstaniu wielkopolskim 1848 r., potem lekarz w Đe˛czycy. W powstaniu 1863 by đ w kilku oddzia đach jako lekarz, pózńiej sam dowodzi đ parti ˛a. Zes đany na 12 lat katorgi za Bajka- đem; od 14 stycznia 1864 r. w Pietrowsku, potem w Akatui (?), gdzie pracowa đ w szpitalu wie˛ziennym u ordynatora Lebiediewa; w 1866 r. przeniesiony do Jakucji, gdzie zmar đ w Wilujsku w 1868 r. na gruz´lice˛(S z a r e j k o, Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 97

Sđownik , t. III, s. 155; K l u k o w s k i, Lekarze ; CzOGA, z. 1p, inw. 2, t. 45, k. 7v-8). Dybowski Benedykt – ur. 1833, z Wilna; badacz Syberii; jako polityczny katorz˙nik leczy đ za darmo w katorgach Zabajkala; oficjaln ˛azgode˛na praktyke˛ otrzyma đ dopiero w 1872 r., od nadzoru policyjnego zwolniony w 1876 r. Pos´ród miejscowych modne by đo leczenie sie˛u niego w uzdrowisku w Dara- suniu za Bajka đem. W latach 1879-1883 dobrowolnie jako lekarz pracowa đ na Kamczatce. Zmar đ 31 stycznia 1930 r. we Lwowie (B r z e˛k, Benedykt Dy- bowski ;Szarejko, Sđownik , t. III, s. 156; S´ liwowska, Syberia ). Dyczakowski-Dolina W đadys đaw Felicjan – ur. 1840 na Podolu, szlachcic, student II kursu medycyny uniwersytetu w Kijowie. Za udzia đ w powstaniu zes đany na katorge˛do gub. irkuckiej. Po powrocie ukonćzy đ studia w 1889 r. w Charkowie, pózńiej lekarz w Kamienću Podolskim, gdzie zmar đ w 1898 lub 1902r.(K l u k o w s k i, Lekarze ;Szarejko, Sđownik , t. IV, s. 114). Fonberg Mateusz – ur. 1840; medycyne˛ukonćzy đ w Kijowie. Zes đany na Sybir (do Tobolska?). Powróci đ do Warszawy, gdzie uzyska đ stopien´doktora medycyny. Zmar đ tamz˙e w 1880 r. (K l u k o w s k i, Lekarze ). Gajewski A. W. –lekarzwIrkucku(G r e b i e n s z c z i k o w,P o- lanskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , s. 215, przyp. 12). Ga đecki (Go đecki, Galicki) Stanis đaw – ur. 1820, szlachcic z Wo đynia. Ukonćzy đ uniwersytet w Charkowie w 1845 r.. Za udzia đ w powstaniu skazany na katorge˛. Na zes đaniu pocz ˛atkowo w Usolu, w paz´dzierniku 1868 mia đ byc´skierowany do leczenia mieszkanćów wiosek w okre˛gu irkuckim; 1869 uzyska đ zgode˛ na praktyke˛, zosta đ „lekarzem sanitarnym” w Irkucku. Od 1872 r. w Rosji europejskiej; powróci đ na Ukraine˛. Wykazany w spisach lekarskich jeszcze w 1880 r. (S´ liwowska, Syberia ;S k o k, Polacy ; Szarejko, Sđownik ,t.V,s.150;A.K i j a s, Polacy na Uniwersytecie Charkowskim 1805-1917 , Poznan´ 2008, s. 13-131 (Go đecki); GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 44, 322-323). Glewicz Józef – ur. ok. 1840, felczer z Warszawy, „ochrzczony Z ˙ yd”. W 1863 r. cz đonek organizacji podziemnej. 9 paz´dziernika 1863, decyzj ˛a Audytoriatu Polowego, skazany na osiedlenie na Syberii. 18 marca 1864 przyby đ do Krasnojarska, wyznaczony do okre˛gu krasnojarskiego, w gminie je đowskiej. 3 listopada 1870 r. otrzyma đ zgode˛na prace˛w szpitalu Zotowych (w Krasnojarsku?) jako felczer. W 1870 r. wspólnie z W đadys đawem Orelskim kupi đ murowany dom w Tomsku; 13 stycznia 1874 uwolniony od dozoru policyjnego, pózńiej zapisany do stanu mieszczan´skiego w Tomsku. W marcu 1876 r. prosi đ wđadze o wpisanie do kupców 2. Gildii (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 19; AGAD, ZGP, t. 3, k. 118; tamz˙e, TKS, t. 4, k. 172- 98 Eugeniusz Niebelski

173; Zes đanćy powstania , s. 30; Kartoteka zes đanćów XIX w., IH PAN w Warszawie). Gđe˛bocki – lekarz, w 1874 r. w Irkucku (S. M a t r a s´, Podróz˙do Sy- berii po moskiewskich etapach w 1863 i 1864 roku , oprac. E. Niebelski, Lublin 2008, wyd. II, s. 258). Gđe˛bocki N. W. –lekarzwIrkucku(G r e b i e n s z c z i k o w, P o- lanskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , s. 215, przyp. 12). Golin´ski August – z guberni kijowskiej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759). Grzybowski O. S. – lekarz w Irkucku (Grebienszczikow, Polanskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , s. 215, przyp. 12). Hajdamowicz – z Litwy. W drodze na Sybir uton˛ađ podczas przeprawy przez rzeke˛Ob (K l u k o w s k i, Lekarze ). Hutorowicz – lekarz, rodem z Borysowszczyzny. Dwukrotnie zes đany do Orenburga i Tomska (K l u k o w s k i, Lekarze ). Jachimowicz Felicjan Jan – ur. 1831 na Podolu, lekarz z Đadyz˙yna na Ukrainie, absolwent Uniwersytetu Kijowskiego, naste˛pnie studiowa đ za grani- c˛a m.in. w Heidelbergu. Za udzia đ w powstaniu zes đany na katorge˛. W 1865 r. zatrzymany w Krasnojarsku przez genera đa-gubernatora Berka (z pochodzenia Kurlandczyka), którego z˙one˛operowa đ, ratuj ˛ac przed s´mierci ˛a. Gubernator pozwoli đ mu pozostac´w Krasnojarsku i praktykowac´; w 1869 r. zezwolono mu na powrót do kraju. W 1880 r. osiad đ w Odessie, gdzie uruchomi đ i rozbudowa đ zak đad leczniczy zw. „Kujanickim limanem”. Zrobi đ kariere˛jako balneolog, publikowa đ tez˙specjalistyczne teksty. Zmar đ w Odes- sie 31 marca 1915 r. (S z a r e j k o, Sđownik , t. I, s. 235; I w a n´s k i, Pamie˛tniki ). Jakubowski Saturnin – ur. 1836, szlachcic z gub. kowien´skiej, absolwent Uniwersytetu Moskiewskiego, pózńiej lekarz w miesćie Krakinów. W powstaniu cz đonek organizacji pow. poniewieskiego, by đ tez˙dowódc ˛aoddzia đu. Na zes đaniu pocz ˛atkowo w Usolu, w 1868 r. mieszka đ w Irkucku, oficjaln ˛azgode˛ na praktyke˛ otrzyma đ w 1869 r.; praktykowa đ m.in. w kopalniach z đota nad rzek ˛aWitim, gdzie „zapewni đ sobie znaczne dochody”. W 1877 r. osiad đ w Galicji, naby đ Kirlikówke˛pod Bochni ˛ai przekszta đci đ j ˛aw punkt oparcia dla Sybiraków. Z konćem wieku powróci đ do Rosji i ponad 15 lat spe˛dzi đ jako lekarz w Turkiestanie. Do kraju powróci đ kilka lat przed s´mierci ˛a. Zmar đ w rodzinnych Drosejkanach na Litwie 6 stycznia 1917 r. (S´ liwowska, Syberia ;Szarejko, Sđownik , t. IV, s. 191-192; GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 368, 391, 394). Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 99

Jarocki Oktawian – ur. 1838, szlachcic z Podola (w 1864 r. mia đ 26 lat), studia medyczne ukonćzy đ w Kijowie. W 1863 r. by đ w oddziale powstan´- czym, skazany na katorge˛. Na zes đaniu w Usolu, w 1868 r. zamieszka đ w Ir- kucku, oficjaln ˛a zgode˛ na praktyke˛ otrzyma đ w 1869 r. Zmar đ na tyfus w Irkucku przed 1883 r. (S´ liwowska, Syberia ; GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759). Jasin´ski Antoni – ur. ok. 1830, szlachcic z gub. kowien´skiej; w 1863 r. w oddziale powstanćzym s đuz˙y đ jako „medyk”. Pozbawiony praw stanu i ze- sđany na osiedlenie na Syberii; 28 paz´dziernika 1864 przyby đ do Irkucka i 22 listopada wys đany do okre˛gu ba đagan´skiego, gminy jandyn´skiej. Od listopada 1867 mieszka đ w gminie ilimskiej, w 1869 r. w gminie witimskiej okre˛gu kiren´skiego. 24 kwietnia 1869 otrzyma đ zgode˛na zamieszkanie w europejskiej cze˛sći Rosji, w 1871 r. przywrócono mu prawa stanu (GAIO, z. 24, in. 3, t. 11a (k. 1759), k. 20; Kartoteka zes đanćów XIX w., IH PAN w Warszawie). Jaworowski Kazimierz – ur. 1839, lekarz w Kownie. Za udzia đ w powstaniu zes đany na katorge˛; od 1865 w Siwakowej; pózńiej na osiedleniu w B đa- gowieszczen´sku. Oficjaln˛azgode˛ na praktyke˛ w gub. irkuckiej otrzyma đ w 1870 r. Po 1880 r. zamieszka đ w Kownie. Zmar đ po 1913 r. (S´ l i w o w- s k a, Syberia ;Szarejko, Sđownik , t. V, s. 192). Jod đowski Jan Stanis đaw – ur. 1841 w pow. đe˛czyckim, od 1862 r. student Szko đy G đównej w Warszawie. W powstaniu 1863 walczy đ w oddzia đach, pojmany w okolicach Wielunia. Zes đany do kopaln´z đota nad rzek ˛aKo đym ˛a, nad górnym Jenisejem, gdzie pracowa đ w zarz ˛adzie kopalni, jednoczesńie opiekuj˛ac sie˛izb˛achorych. Po uwolnieniu – w Galicji, w 1876 r. ukonćzy đ studia na UJ. Zmar đ w Krakowie 1919 r. (S z a r e j k o, Sđownik , t. I, s. 244). Judycki Wiktor – lekarz; uzyska đ zgode˛na praktyke˛lekarsk ˛apo 1867 r. (S k o k, Polacy nad Bajka đem ). Kalin´ski Tytus – z Wo đynia; w 1864 r. uton˛ađ na rzece Ob przy przepra- wie(Klukowski, Lekarze ). Kiernoz˙yn´ski Konstanty – lekarz z pow. ihumen´skiego; na zes đaniu w Usolu (K l u k o w s k i, Lekarze ). Kisiel Jan – „uczen´ lekarski”; w powstaniu 1863 medyk w oddziale. W maju 1865 r. przebywa đ w okre˛gu krasnojarskim w gminie je đowskiej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 19 n.). Klimowicz z Litwy; zes đany do Omska (K l u k o w s k i, Lekarze ). Klimowicz Felicjan – na Syberii Zachodniej; uzyska đ prawo wst ˛apienia na s đuz˙be˛pan´stwow ˛aw 1871 r. (S k o k, Polacy nad Bajka đem ). 100 Eugeniusz Niebelski

Kondracki Eugeniusz – ur. 1841 w Kamienću Podolskim; student Akade- mii Medyko-Chirurgicznej, a naste˛pnie Szko đy G đównej w Warszawie. Uczest- nik powstania, skazany w Kijowie na Sybir, zes đany do gub. tobolskiej. Po kilku latach uwolniony, wyjecha đ do Szwajcarii, gdzie w 1872 r. ukonćzy đ medycyne˛. Wst ˛api đ potem do wojska rosyjskiego; zmar đ w Kamienću Podol- skim w 1900 r. (S z a r e j k o, Sđownik , t. I, s. 285, fot.; K l u k o w- s k i, Lekarze ). Konopacki Stefan – szlachcic z Wilen´szczyzny; W. Lasocki pisze o nim: „lekarz z Bia đej Rusi”. W 1866 r. w Usolu utrzymywa đ sie˛z kolegami z pro- dukcji s´wiec đojowych. W 1888 r. mieszka đ w Samarze, gdzie leczy đ. Zmar đ wIrkuckuw1908r.(S z a r e j k o, Sđownik , t. IV, s. 215-216; G i l l e r, Spis Polaków ; S´ liwowska, Syberia ). Kontorowicz Adolf – ur. w Wieluniu, Z ˙ yd, absolwent Akademii Medyko- Chirurgicznej w Warszawie; w 1863 r. zes đany na osiedlenie na Syberii za sđuz˙be˛medyczn ˛aw oddziale powstanćzym. W maju 1865 przebywa đ w okre˛- gu kan´skim gminie tasiejewskiej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 19; AGAD, TKS´ 4, k. 144; Zes đanćy powstania , s. 37). Kontrymowicz Rafa đ – ur. ok. 1822, lekarz weterynarz, na s đuz˙bie w 2. lejb-gwardii paw đodarskiego pu đku huzarów. Za udzia đ w powstaniu konfirmacj ˛anamiestnika Królestwa Polskiego pozbawiony praw i zes đany na 12 lat katorgi. W 1865 r. na katordze w Siwakowej za Bajka đem (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 33a (k. 1763), nr 1001). Kosćia đkowski Józef – ur. 1833, z Kowien´skiego; absolwent Uniwersytetu Kijowskiego, praktykowa đ w Kiejdanach. W powstaniu 1863 r. zwi˛azany z organizacj ˛apodziemn ˛a. Zes đany do Omska, gdzie z braku lekarzy uzyska đ zgode˛na praktyke˛krótko po przybyciu na miejsce 18 lutego 1864 r.; zas đuz˙o- ny w walce z epidemi ˛aw ˛aglika. Jego staraniem powsta đ przytu đek dla nie- zdolnych do pracy i chorych wygnanćów. W 1874 r. powróci đ do Królestwa Polskiego i osiad đ w Opocznie gub. radomskiej. W 1875 r. przeniós đ sie˛ do Grodna, gdzie zmar đ nagle 7 stycznia 1895 r. (S z a r e j k o, Sđownik , t. III, s. 258, fot.; E. K o z đ o w s k i, Kosćia đkowski Józef , PSB, t. XIV; S´ liwowska, Syberia ; S k o k, Polacy nad Bajka đem ). Krajewski W đadys đaw – ur. 8 stycznia 1839 w Đabuniach gub. lubelskiej. Jako student Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie bra đ udzia đ w ma- nifestacjach 1861 r., wspó đpracowa đ z organizacj ˛apodziemn ˛a. Za s đuz˙be˛medyczn ˛aw oddziale zes đany do gminy abakan´skiej w gub. jenisejskiej. W maju 1865 przebywa đ w okre˛gu minusin´skim gminie nowosio đowskiej. Przypadek zrz ˛adzi đ, z˙e wyleczy đ dziecko jednego z wyz˙szych urze˛dników w Minusin´sku, potem juz˙ zajmowa đ sie˛ leczeniem, opanowa đ nawet epidemie˛ „zarazy”. Je- Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 101 szcze tego roku zamieszka đ w Krasnojarsku, gdzie pozwolono mu uczyc´sie˛ w domu medycyny. W 1869 r. powróci đ do Warszawy, w 1871 kontynuowa đ studia na UJ, dyplom uzyska đ w 1877. Zmar đ 30 wrzesńia 1891 r. w Krako- wie i pochowany na Cmentarzu Rakowickim (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759),k.19;S z a r e j k o, Sđownik , t. III, s. 261, fot.; „Sibiriak” 1939, nr 1/17, s. 50-54). Krasicki (Antoni?) – lekarz z Królestwa Polskiego, w 1863 r. powstaniec w oddziale Karola Krysin´skiego. W 1866 r. w wie˛zieniu irkuckim operowa đ rannych po powstaniu nadbajkalskim (K l u k o w s k i, Lekarze ; Zes đanćy powstania , s. 38). Landowski Pawe đ – student medycyny w Warszawie, cz đonek w đadz narodowych w 1863 r., skazany na 20 lat katorgi; na katordze nerczyn´skiej, potem w Irkucku, gdzie mia đ sklep tytoniowy. Wed đug R. Rogin´skiego – za zgod˛a wđadz studiowa đ medycyne˛w Kazaniu i Dorpacie, 1874 r. legalnie wyjecha đ do Paryz˙a; wed đug z´róde đ irkuckich – za zgod˛acara w czerwcu 1874 r. wyruszy đ legalnie z Irkucka do Dorpatu, gdzie mia đ sie˛spotkac´z matk ˛a. Stamt ˛ad wyjecha đ do Paryz˙a i tam ukonćzy đ studia. Zmar đ w Paryz˙u 21 kwietnia 1894 r. Wersja, z˙e uciek đ z Syberii przez Chiny, nieprawdziwa (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 237 (k. 48), k. 14, 26; tamz˙e, t. 358 (k. 1797), k. 92; K i e n i e w i c z, K o z đ o w s k i, Landowski Pawe đ, s. 472-473). Lasocki Wac đaw – lekarz z gub. wo đyn´skiej, absolwent uniwersytetu w Kijowie; w 1863 r. (mia đ 26 lat) w drodze na zes đanie pracowa đ w szpitalu wie˛ziennym w Tobolsku, potem w Usolu. Decyzj ˛acara, uwolniony od katorgi i przeznaczony na osiedlenie. W 1867 r. zwraca đ sie˛z pros´b ˛ao prawo podje˛cia praktyki, przedk đadaj ˛ac dyplom na stopien´lekarza nr 3263. Pózńiej przebywa đ w Rosji europejskiej. Zmar đ w Na đe˛czowie 27 grudnia 1921 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 221v, 234; tamz˙e, t. 55 (k. 1765), passim; tamz˙e, t. 3 (k. 2227), k. 8, 11-12; S´ liwowska, Syberia ; T.Ostrowska, Lasocki Wac đaw , PSB, t. XVI, s. 549-550). Lebiedyn´ski Piotr – z polskich ziem wschodnich; zes đany za kontakty z „Zieml ˛ai Wol ˛a”. Do Irkucka przyby đ 17 paz´dziernika 1866, w 1867 r. (mia đ 29 lat) pracowa đ jako felczer w szpitalu w Krasnojarsku (GAIO, z. 24, in. 3, t. 11a (k. 1759), k. 136-137). Lisiecki (Lisicki) Jan – w 1864 r. przebywa đ w gub. jenisejskiej; mia đ wtedy ponad30 lat(K l u k o w s k i, Lekarze ; Zes đanćy powstania , s. 40). Lisicki Piotr Jan – ur. w P đocku 1839, studia medyczne odby đ w Akade- mii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie, a naste˛pnie (1859-1862) bra đ udzia đ w powstaniu w woj. p đockim. Zes đany do gub. jenisejskiej. Po powrocie do- konćzy đ studia medyczne na UJ Ŧ 1872-1874. Od 1876 r. lekarz w Grybowie 102 Eugeniusz Niebelski

(Szarejko, Sđownik , t. IV, s. 238). Moz˙liwe, z˙e toz˙samy z Lisieckim (zob. wyz˙ej). Liszczyn´ski (Leszczyn´ski) Micha đ – szlachcic z gub. witebskiej; zes đany z pozbawieniem praw, od 30 lipca 1864 r. na osiedleniu w gminie je đowskiej okre˛gu krasnojarskiego, w 1866 r. mia đ pracowac´ przy któryms´ ze szpitali w gub. jenisejskiej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 155). (Moz˙liwe, z˙e toz˙samy z Đyszczyn´skim; zob. niz˙ej). Đagowski Józef – ur. 1820, z Wo đynia, absolwent uniwersytetu w Kijo- wie; chirurg wojskowy podczas wojny krymskiej, pózńiej zamieszka đ w Z ˙ yto- mierzu. W powstaniu 1863 czynny w organizacji narodowej; pozbawiony praw i skazany na katorge˛. Pocz˛atkowo na zes đaniu w Usolu, w kwietniu 1866 skierowany na osiedlenie w gminie urikowskiej, w lipcu przeniesiony do Irkucka. W 1867 r. stara đ sie˛o prawo do praktyki, posiada đ dyplom lekarza nr 596; zgode˛uzyska đ jesieni ˛atr. W Irkucku szybko zyska đ opinie˛„zna- komitego lekarza i spo đecznika”. Zmar đ na raka przewodu pokarmowego 19 maja 1870 r. (S´ liwowska, Syberia ;[Narkiewicz], Pamie˛t- nik , s. 161; GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 216, 253). Đazowski Krzywda Edward – szlachcic z Nowogródzkiego, absolwent jednego z uniwersytetów rosyjskich, potem lekarz w S đucku. W 1863 r. w oddziale powstanćzym. Pocz ˛atkowo na zes đaniu w Usolu; zawód lekarza upra- wia đ potajemnie. Latem 1866 przeniesiono go na osiedlenie w gminie idinskiej ba đagan´skiego okre˛gu; w lipcu przyby đa do niego z˙ona z malen´kim dzieckiem, która wczesńiej chorowa đa i przebywa đa w Czeremchowie. W 1867 r. prosi đ o stanowisko felczera w Irkucku. Od 1868 lekarz w prywatnych kopalniach z đota w okre˛gu Olekma. W miejscowosći Macza prowadzi đ „s´wietnie zorganizowany szpital na 170 đóz˙ek”. Zgode˛oficjaln ˛ana praktyke˛ uzyska đ w konću 1869 r. Po uwolnieniu zamieszka đ w gub. smolen´skiej, gdzie zmar đ 1888 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 19 n., 284; tamz˙e, t. 159 (k. 45), k. 30 n., 35; tamz˙e, t. 47 (k. 41), k. 208; S z a r e j k o, Sđownik , t. I, s. 340; S´ liwowska, Syberia ;S k o k, Polacy nad Baj- ka đem ). Đukowski ( Đukawski) Adolf – ur. ok. 1843, szlachcic z Siedleckiego. W 1863 r. w oddziale powstanćzym s đuz˙y đ jako weterynarz. W kwietniu 1864, konfirmacj ˛anamiestnika, pozbawiony praw i skazany na osiedlenie na Syberii. Jesieni ˛atr. przyby đ do gub. jenisejskiej; przeznaczony do okre˛gu jenisejskiego, gminy bielskiej. W paz´dzierniku 1871 powróci đ do kraju. Po 1874 r. lekarz weterynarii na Pradze (w Warszawie?) (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 19; Zes đanćy powstania , s. 40; Kartoteka zes đanćów XIX w., IH PAN w Warszawie). Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 103

Đyszczyn´ski – w kwietniu 1865 r. Jenisejski Urz ˛ad Lekarski wstawia đ sie˛ do w đadz Syberii Wschodniej, by Đyszczyn´ski móg đ obj ˛ac´stanowisko felczera przy tamtejszym szpitalu (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 6). Mach Sebastian – ur. 1844 r. w Budach ko đo Đanćuta. Jako student medycyny w 1863 r. walczy đ w S´ wie˛tokrzyskiem. Skazany do rot aresztanckich, a naste˛pnie zes đany na Syberie˛. Powróci đ w 1868 r. i ukonćzy đ studia na UJ w 1877. Zmar đ w Krakowie 29 stycznia 1909 r. (K l u k o w s k i, Lekarze ; Szarejko, Sđownik , t. IV, s. 242). Mackiewicz Bronis đaw – ur. 1833 w gub. wilen´skiej, absolwent uniwersytetu w Moskwie; lekarz w maj˛atku Aleksandra Branickiego na Ukrainie, naste˛pnie przeniós đ sie˛do Ratowa w gub. kowien´skiej. W latach 1860-1862 studiowa đ za granic ˛a, m.in. w Wiedniu; po powrocie zamieszka đ w Wilnie. W czasie powstania zwi ˛azany z organizacj ˛apodziemn ˛a. Po drodze na Syberie˛ w Tobolsku wspomaga đ innych lekarzy w szpitalu wie˛ziennym. Pocz ˛atkowo osiedlony w gub. jenisejskiej, potem w Irkucku; w 1867 r. prosi đ o prawo do praktyki, przed đoz˙y đ atestat lekarski nr 804 oraz s´wiadectwo akuszerskie. W lipcu 1868 r. otrzyma đ carsk ˛azgode˛na praktyke˛. (Wed đug jednych informacji w Tomsku niós đ ofiarnie pomoc ludnosći podczas epidemii odry). W 1878 r. doktoryzowa đ sie˛w Petersburgu. Zmar đ w Wilnie 19 maja 1883 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, d. 11a (k. 1759), k. 216 n., 223 n., 253; S z a r e jk o, Sđownik , t. I, s. 342, fot.; S´ liwowska, Syberia ). Maliszewski (Maleszewski) Stanis đaw – ur. ok. 1839, szlachcic z gub. grodzien´skiej, w 1862 r. student V kursu Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie. Za medyczn ˛as đuz˙be˛ w oddzia đach powstanćzych skazany na osiedlenie w Syberii Wschodniej. Do gub. jenisejskiej przyby đ latem 1863; w maju 1865 r. zamieszkiwa đ w kan´skim okre˛gu, w gminie rybin´skiej, potem w Krasnojarsku i kopalniach z đota (?). W 1871 r. powróci đ do Królestwa i zamieszka đ z rodzin ˛a(syberyjsk ˛a) w Soko đowie Podlaskim; w 1874 r. ponownie w Rosji, w gub. tobolskiej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a ( k. 1759), k. 13, 20; Katalog zes đanćów XIX w. w IH PAN w Warszawie). Markiewicz Józef – ur. 1834 w Szczonowie w Nowogródzkiem, absolwent Uniwersytetu Moskiewskiego, naste˛pnie zamieszka đ w Grodnie. Za udzia đ w powstaniu zes đany do gub. permskiej, potem za Ural do Talisty, gdzie po pewnym czasie praktykowa đ i pracowa đ jako lekarz w kopalni z đota. Zmar đ w Warszawie 28 stycznia 1923 (S z a r e j k o, Sđownik , t. I, s. 352, fot.). Matyzy Jakub – ur. ok. 1830, szlachcic, aptekarz, z Rusi. Za udzia đ w powstaniu skazany na katorge˛. Na zes đaniu pocz ˛atkowo w Usolu, prowadzi đ ma đy zak đad cukierniczy. Zmar đ w Irkucku (L a s o c k i, Wspomnienia ; S´ liwowska, Syberia , s. 262). 104 Eugeniusz Niebelski

May – zes đany na Syberie˛(K l u k o w s k i, Lekarze ). Michalski Jan – ur. w Grodnie 1834; w 1854 r. rozpocz˛ađ studia w Dor- pacie. Na zes đaniu na Syberii blisko 20 lat. W Barnaule gub. tomskiej by đ lekarzem seminarium duchownego. Zmar đ wBarnaule(S z a r e j k o, Sđow- nik , t. IV, s. 260). Migurski Lucjan – z Lublina, szlachcic, w 1863 ukonćzy đ (bez ostatniego egzaminu na lekarza) Akademie˛ Medyko-Chirurgiczn ˛aw Warszawie; S đuz˙y đ w oddziale jako lekarz. Na zes đaniu praktykowa đ m.in. w Usolu; konćowy egzamin lekarski zda đ na uniwersytecie w Kazaniu w 1878 r. Kilka lat pózńiej powróci đ do kraju. Zmar đ w Lublinie 19 grudnia 1896, pochowany na cmentarzu przy ul. Lipowej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 352 (k. 2236), passim; tamz˙e, t. 62 (k. 1765), k. 112v.; tamz˙e, t. 47 (k. 41), k. 64v; tamz˙e, t. 33a (K. 11763), nr446;Niebelski, Przypadki ; S´ liwowska, Syberia ). Migurski Zygmunt – ur. ok. 1842, student Akademii Medyko-Chirurgicz- nej w Warszawie (Szko đy G đównej); w 1863 r. walczy đ w oddziale powstan´- czym Kononowicza; konfirmacj ˛anamiestnika pozbawiony praw i zes đany na osiedlenie na Syberii. Po 18 grudnia 1863 r. (mia đ wtedy 21 lat) na osiedleniu w gminie je đan´skiej gub. jenisejskiej. W 1866 r. stara đ sie˛ o prace˛ przy któryms´ szpitalu w gub. jenisejskiej. Po marcu 1871 powróci đ do kraju, w 1874 r. by đ subiektem w Warszawie (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 126 n., 155v; tamz˙e, t. 12 (k. 1759), k. 15v.; Zes đanćy powstania , s. 42). Missuna Franciszek – szlachcic z Ukrainy, absolwent Uniwersytetu Mos- kiewskiego, pózńiej pracowa đ w dobrach Branickich na Ukrainie. Pocz ˛atkowo na zes đaniu w Usolu, gdzie mia đ duz˙˛apraktyke˛jako chirurg, potem pracowa đ w Irkucku. Naste˛pnie przeniesiony do Tiumenia i w kolejnosći do gub. permskiej. Od 1874 r. w Rosji europejskiej, wtedy dopuszczony do s đuz˙by pan´- stwowej (S´ liwowska, Syberia ; Lasocki, Wspomnienia , t. II, s. 333). Nagórski Walenty – s đuchacz medycyny; po powrocie z Syberii pracowa đ jako lekarz (K l u k o w s k i, Lekarze ). Nowicki Franciszek – ur. 1812, z gub. min´skiej; medycyne˛ studiowa đ w Wilnie w Akademii Medyko-Chirurgicznej, praktykowa đ m.in. w Ihumeniu. Za udzia đ w powstaniu skazany na Syberie˛. Pocz ˛atkowo w Tobolsku, potem w Krasnojarsku zajmowa đ sie˛praktyk ˛alekarsk ˛a(zgode˛uzyska đ po 1867 r.), zdobywaj˛ac szacunek i uznanie licznych pacjentów. Z pocz˛atkiem lat 70. zamieszka đ w Jekaterynos đawiu, w 1880 r. osiad đ w Wilnie, gdzie zmar đ 3 stycznia 1903 r. (S z a r e j k o, Sđownik , t. I, s. 395, fot.; K l u k o w- s k i, Lekarze ;S k o k, Polacy nad Bajka đem ; GAIO, z. 24, inw. 3, t. 130 (k. 1772), k. 199). Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 105

Nowodworski Zenon – z Nowogródzkiego; w 1864 r. by đ w Tiumeniu, potem w Usolu i Krasnojarsku. W latach 70. posy đađ teksty o pracy chirurga w szpitalu krasnojarskim do czasopisma krajowego „Medycyna”(G i l l e r, Spis Polaków ; K o s´m i n´s k i, Sđownik , s. 358). Odachowski A. I. – lekarz w Irkucku (Grebienszczikow, Polanskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , s. 215, przyp. 12). Okinćzyc Aleksander – ur. 1839 na Litwie; studia ukonćzy đ w Moskwie. W 1865 r. zbieg đ z wie˛zienia w Tobolsku. W Paryz˙u uzyska đ stopien´doktora medycyny, praktykowa đ w Villepreux. Zmar đ 18 maja 1886 r. (K l u k o w- s k i, Lekarze ). Okulicz Konstanty – w 1864 r. by đ na wygnaniu w Krasnojarsku (K l u- kowski, Lekarze ). Or đowski Franciszek – ur. 1835 w Warszawie, studiowa đ farmacje˛, potem medycyne˛. W 1864 r. zes đany za Bajka đ, by đ felczerem w Aleksandrowsku; w latach 1869-1874 pracowa đ jako felczer w szpitalu miejskim w Irkucku. W 1875 r. otrzyma đ stopien´lekarza na uniwersytecie w Kazaniu. Powróci đ do Warszawy, gdzie zmar đ w 1879 r. (Klukowski, Lekarze ; Zes đanćy powstania , s. 45). Orzeszko Florenty Dionizy – ur. 1835 na Litwie, absolwent Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu. W 1863 r. jako lekarz bra đ udzia đ w walkach powstanćzych, zes đany do gub. tomskiej. Pocz ˛atkowo w Tomsku pracowa đ w aptece jako pomocnik do zmywania narze˛dzi, potem zezwolono mu na praktyke˛; po 8 latach obj ˛ađ stanowisko lekarza wie˛ziennego. Praktyka pozwala đa mu „na zasobne z˙ycie ca đej jego dosć´ licznej rodziny”. Zmar đ w Tomsku 29 marca 1904 r. (S z a r e j k o, Sđownik , t. IV, s. 290; K l u- kowski, Lekarze ). Palikowski Ignacy – lekarz, skazany na 5 lat katorgi. W 1866 r. na katordze w Aleksandrowskim Zawodzie za Bajka đem (CzOGA, z. 1p, inw. 1, t. 211, k. 29 n., nr 40). Paszkowski Miko đaj – lekarz z Kijowa, szlachcic. Zes đany na 5 lat katorgi; od 15 maja 1865 r. w Nerczyn´skich Zawodach, w Akatui, pózńiej w Alek- sandrowsku. „Uchodzi đ za dobrego lekarza, lecz pe đnego dziwactw”. Potem w Irkucku (CzOGA, z. 1p, inw. 1, t. 211, k. 55n., nr 672; tamz˙e, t. 1160, k.61;Klukowski, Lekarze ). Paw đowski Kalikst – ur. 1833, lekarz z Warszawy, dyplom uzyska đ przed powstaniem (w 1863 r. mia đ 30 lat). Za kontakty z „Zieml ˛ai Wol ˛a” skazany na 5 lat katorgi, do Irkucka przyby đ 10 sierpnia 1865. W gub. irkuckiej zajmowa đ sie˛ praktyk˛alekarsk˛a, w 1869 r. uzyska đ zgode˛ na zatrudnienie w „Graz˙danskoj Kuzniecowskoj bolnice” w Irkucku na stanowisku chirurga 106 Eugeniusz Niebelski felczera; pracowa đ „ze szczególn ˛agorliwosći ˛ai niew ˛atpliwymi korzysćiami” dla chorych i szpitala. 12 lutego 1875 r. irkucki gubernator cywilny pisa đ do MSW, z˙e swoj ˛aprac ˛azwróci đ na siebie uwage˛i winien byc´wynagrodzony: proponuje sie˛zdj ˛ac´z niego nadzór policyjny i pozwolic´ mu wst ˛apicńa pan´- stwow ˛as đuz˙be˛. Zmar đ w Warszawie 5 lutego 1906 r. i pochowany na Pow ˛azkach (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 58-79, 97 n., 101-110, 216 n.; Szarejko, Sđownik , t. I, s. 421, fot.; S´ liwowska, Syberia ). Perczyn´ski (Perczan´ski) Kazimierz – z Królestwa Polskiego; od 10 czerwca 1864 r. (mia đ 20 lat) w gminie nazarowskiej okre˛gu aczyn´skiego; w kwietniu 1865 r. Jenisejski Urz ˛ad Lekarski wstawia đ sie˛do w đadz Syberii Wschodniej, by móg đ obj ˛ac´ stanowisko felczera przy tamtejszym szpitalu; otrzyma đ je w 1866 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 155; Zes đan´- cy powstania , s. 46). Piasecki Cyprian – lekarz z Lidy. Z niewyleczonymi ranami odniesionymi w powstaniu zes đany na Sybir; zmar đ w Tobolsku w lutym 1864 r. (K l u- kowski, Lekarze ). Piekarski Józef – ur. 1837, szlachcic; absolwent uniwersytetu w Moskwie, lekarz w pow. min´skim. W 1863 r. zwi ˛azany z organizacj ˛anarodow ˛a, walczy đ tez˙w oddziale; skazany na 12 lat katorgi. Do Irkucka przybyđ 17 kwietnia 1865. Przebywa đ na katordze nerczyn´skiej, naste˛pnie od wiosny 1866 w Uso- lu. Od 9 paz´dziernika 1867 do 1 kwietnia 1870 jako felczer kierowa đ lazaretem w Ust'Kutskiej warzelni soli nad Len ˛a; w paz´dzierniku 1868 skierowany (czasowo?) do leczenia ludnosći wiejskiej w okre˛gu kiren´skim (wed đug innych danych: wyjecha đ dobrowolnie do Kiren´ska, gdzie by đ „lekarzem sanitarnym”). W 1869 r. otrzyma đ zgode˛na praktyke˛prywatn ˛a. W 1871 r. stara đ sie˛ o prace˛ w Irkucku, otrzymywa đ tez˙ niezwykle pochlebne opinie o swojej wczesńiejszej pracy w Ust'Kutsku. Od 1 grudnia 1871 ordynator szpitala Kuzniecowskiego w Irkucku; takz˙e i tu wysoko oceniany przez w đadze. 6 czerwca 1876 r. prosi đ o prawo powrotu do kraju, motywuj ˛ac to podesz đym wiekiem i niemoz˙nosći ˛apodo đania obowi ˛azkom rodzinnym; mia đ 3 córki i ma đoletniego syna. Zgody nie otrzyma đ. W styczniu 1878 uwolniony przez cara od nadzoru, z prawem do pan´stwowej s đuz˙by w Syberii. 26 stycznia 1879 MSW odes đađo mu dyplom Moskiewskiego Uniwersytetu i s´wiadectwo na lekarza powiatowego; cierpia đ juz˙ wtedy na „rozstrój umys đowy” i w kwietniu tr. prosi đ o 6-miesie˛czny urlop do rodziny w Min´sku. 7 sierpnia 1879 r. wyjecha đ z Irkucka do Min´ska. 19 maja 1880 r. uzyska đ zgode˛carsk ˛a na sta đe zamieszkanie w Min´sku, sk ˛ad z˙ona przewioz đa go do Warszawy i umiesći đa w szpitalu Jana Boz˙ego. Zmar đ w Warszawie 13 listopada 1881 r., pochowany na Pow˛azkach. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 132 (k. 2232), passim; Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 107 tamz˙e, t. 11a (k. 1759), k. 275, 322-323; S´ liwowska, Syberia ; S z a- r e j k o, Sđownik , t. V, s. 346). Piotrowski Antoni Stanis đaw – lekarz, pochodzi đ z Równego. Za udzia đ w powstaniu zes đany do gub. jenisejskiej; praktykowa đ tam jako lekarz w za- kđadach poszukiwania z đota, pózńiej – na stanowisku lekarza okre˛gowego. W 1912 r. mieszka đ w Krasnojarsku jako emeryt (S z a r e j k o, Sđownik , t. I, s. 426; K l u k o w s k i, Lekarze ). Pobralski Feliks – ur. ok. 1837, szlachcic gub. radomskiej, student Medy- ko-Chirurgicznej Akademii w Warszawie. W 1863 r. w oddziale powstan´- czym, bra đ udzia đ w ataku na Miechów; pozbawiony praw i zes đany na osiedlenie na Syberii. 18 marca 1864 przyby đ do Krasnojarska, wyznaczony do gminy urinskiej w okre˛gu kan´skim; w 1868 r. mieszka đ we wsi Kan´sko Pie- riewozinskaja. W maju 1870 powróci đ do kraju z rodzin˛a(GAIO, f. 24, o. 3, d. 11a, k. 1759, l. 302; Zes đanćy powstania , s. 47; Katalog zes đanćów XIX w. IH PAN w Warszawie). Polaczek Zygmunt – lekarz; w 1867 r. pracowa đ jako felczer w szpitalu w Kan´sku (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 155 n.; Zes đanćy powstania , s. 47). Ponset de Sandon – lekarz, syn nauczyciela je˛z. francuskiego ze S đucka. Zes đany do Tiumenia w gub. tobolskiej (K l u k o w s k i, Lekarze ). Rajecki Franciszek – felczer; w 1863 r. s đuz˙y đ jako medyk w oddziale powstanćzym. W maju 1865 r. przebywa đ w okre˛gu kan´skim, gminie urinskiej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 20). Ramlow (Ramloff) Saladyn Wiktor – ur. 1840 w D ˛abrowie Górniczej, syn lekarza; w 1861 r. student III kursu medycyny w Akademii Medyko- Chirurgicznej w Warszawie, zes đany w 1862 r. Zbieg đ z Tobolska i przez Turcje˛ dosta đ sie˛ do Francji. Po wybuchu powstania przyjecha đ do kraju i wst ˛api đ do oddzia đu. Zbieg đ do Francji i w Paryz˙u dokonćzy đ studia medyczne. Podczas wojny francusko-pruskiej by đ lekarzem wojskowym. Zmar đ w Pa- namie w lutym 1882 r. (K l u k o w s k i, Lekarze ;Szarejko, Sđow- nik , t. V, s. 377, fot.). R ˛abin´ski Aleksander – na zes đaniu w Irkucku, gdzie zmar đ w 1905 r. (Klukowski, Lekarze ). Ronin´ski A. N. – lekarz w Irkucku (G r e b i e n s z c z i k o w, P o- lanskaja, Doktor Celestin Ciechanowskij , s. 215, przyp. 12). Rostkowski Ludwik – na Syberii Zachodniej; uzyska đ prawo wst ˛apienia na s đuz˙be˛pan´stwow ˛aw 1871 r. (S k o k, Polacy nad Bajka đem ). Róz˙yn´ski (Roz˙yn´ski, Roz˙an´ski) Lucjan – ur. 1830, absolwent uniwersytetu w Charkowie, dymisjonowany lekarz marynarki. W powstaniu 1863 naczel- 108 Eugeniusz Niebelski nik miasta Ka đuszyna, w 1865 skazany na osiedlenie na Syberii w gub. jenisejskiej. Przebywa đ w Krasnojarsku, od maja 1866 pracowa đ jako felczer, specjalista chirurg i akuszer. W grudniu 1869 r. 14 osób z Marin´ska, w tym pracownicy kopalni z đota, prosili w đadze jenisejskie, by Roz˙an´ski jako dobry lekarz (cze˛sto ratowa đ ich w chorobach) móg đ byc´ opiekunem robotników pó đnocnej cze˛sći jenisejskiego górniczego okre˛gu (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 404, 406; K l u k o w s k i, Lekarze ; Wiercien´ski, Pamie˛tniki – tu z˙e Roz˙an´ski (!) pochodzi đ z Siedlec). Samoj đo (Samoj đđ o, Samuj đđ o) Karol – ur. ok. 1838, z Bia đorusi, absolwent uniwersytetu w Moskwie. W 1863 r. walczy đ w oddziale powstanćzym, zes đany na katorge˛ w gub. irkuckiej. Pocz˛atkowo w Usolu; w paz´dzierniku 1868, decyzj ˛aw đadz, mia đ byc´przeniesiony do okre˛gu wiercholen´skiego dla leczenia tam ludnosći wiejskiej. W Irkucku we wrzesńiu 1868 r. prosi đ o przeniesienie go gub. jenisejskiej, a w listopadzie tr. – o prawo do praktyki lekarskiej; zgode˛otrzyma đ w lutym 1869 i wkrótce poprosi đ, by go jednak pozostawiono w gub. irkuckiej. Pózńiej pracowa đ jako lekarz w kopalniach zđota w gub. jenisejskiej; by đ lekarzem w Wiercholen´sku. W 1874 r. przebywa đ w Jenisejsku. 1877 r. uzyska đ zgode˛ na s đuz˙be˛ pan´stwow ˛a(GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 322-323, 358, 363; tamz˙e, t. 130 (k. 1772), k. 196, 198; S´ liwowska, Syberia ). Sawicki Leopold – absolwent Uniwersytetu Moskiewskiego, lekarz w Kownie. Zes đany na Syberie˛; do 1867 r. przebywa đ w Tobolsku. Po uwolnieniu zamieszka đ na Uralu; prawdopodobnie bra đ udzia đ w wojnie rosyjsko- tureckiej 1877-1878. Powróci đ do Wilna, gdzie 4 czerwca 1884 pope đni đ samobójstwo (S z a r e j k o, Sđownik , t. IV, s. 337). Sikorski – lekarz, po studiach w uniwersytecie w Kijowie; zes đany do gub. jenisejskiej (K l u k o w s k i, Lekarze ). Sipniewski W đadys đaw Ŧ ur. 1837, z Kowien´skiego, absolwent Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu. Uczestnik powstania, skazany na 5 lat katorgi. W 1865 r. przebywa đ w Usolu. Zgode˛ carsk ˛ana praktyke˛ uzyska đ w lipcu 1868 r.; pracowa đ w Irkucku jako ginekolog i akuszer. W grudniu 1870 r. okradziono go w Irkucku na ponad 14 tys. rubli. W 1873 r. przeniesiony zosta đ do gub. astrachan´skiej, sk ˛ad powróci đ do kraju. Zmar đ w Warsza- wie w 1904 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 216 n., 253; tamz˙e, z. 24, inw. 3, t. 33a (k. 1763), nr 691; tamz˙e, t. 277a (k. 1786), k. 39 n., nr 60; S´ liwowska, Syberia ; S k o k, Polacy nad Bajka đem ; S z a- r e jk o, Sđownik , t. V, s. 417). Skawin´ski Julian – ur. 1827, szlachcic z pow. lidzkiego, absolwent uniwersytetu w Kijowie. Skazany na katorge˛i skierowany do Usola; przebywa đ Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 109 tam z rodzin ˛a. Uwolniony od robót, 23 wrzesńia 1868 prosi đ wđadze o przeniesienie z rodzin ˛a(chora z˙ona, malen´kie dzieci) do Kan´ska, gdzie zamieszkiwa đ jego krewny Micha đ Gadomski; informowa đ tez˙, z˙e w Krasnojarsku przebywa wujek jego z˙ony, lekarz Franciszek Nowicki. W 1870 r. otrzyma đ zgode˛ na praktyke˛; by đ lekarzem m.in. w Kan´sku, Krasnojarsku, Tobolsku i Tomsku. W latach 1905-1906 lekarz miejski w Majkopie na Kubaniu (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 130 (k. 1772), k. 199; G i l l e r, Spis Polaków ; S´ l i w o w- s k a, Syberia ;Szarejko, Sđownik , t. V, s. 417-418). Skokowski Eustachy – lekarz; uzyska đ zgode˛ na praktyke˛ lekarsk ˛apo 1867 r. (S k o k, Polacy ). Stankiewicz Antoni – lekarz z Min´szczyzny; w 1866 r. na zes đaniu za Bajka đem(Klukowski, Lekarze , s. 9). Stachiewicz Sergiusz – student Akademii Medyko-Chirurgicznej. Skazany na 6 lat katorgi; w Nerczyn´skich Zawodach od 1 paz´dziernika 1864 r. (CzOGA, z. 1p, inw. 1, t. 1160, k. 62 v.) Stecewicz Stefan – lekarz z Litwy (w 1863 r. mia đ 24 lata). Skazany na 8 lat katorgi, z pozbawieniem praw, za przygotowanie dla powstanćów broni i pocisków. Do Irkucka przyby đ 1 wrzesńia 1864 r., 10 t.m. odprawiony za Bajka đ do Nerczyn´skich Zawodów; w 1866 r. przebywa đ w Kadai. W 1868 r. uwolniony od katorgi i 10 czerwca osiedlony w gminie indyn´skiej okre˛gu ba đagan´skiego, od 17 lutego 1870 r. – w Jakuckiej Ob đasti (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 482n, 489; CzOGA, z. 1p, inw. 1. t. 211, k. 29 n., nr 42, k. 54 n., nr 813). Strzemeczny Jan – z gub. lubelskiej (w 1863 r. mia đ 25 lat), student Uniwersytetu Kijowskiego; od lutego 1865 na katordze nerczyn´skiej, potem osiedlony w okolicach Irkucka. 17 lipca 1869 r. pope đni đ samobójstwo, nie mog ˛ac zdacégzaminu na felczera w Irkuckiej Izbie Lekarskiej (S´ l i w o w- s k a, Syberia ;Klukowski, Lekarze ). Symonowicz W đadys đaw Tomasz – ur. 1832, szlachcic z Nowogródzkiego, studiowa đ na Uniwersytecie Moskiewskim, potem lekarz w S đonimie. W powstaniu cz đonek organizacji. Na zes đaniu przebywa đ m.in. w Usolu, we wrzes´- niu 1868 uwolniony od katorgi, prosi đ o przeniesienie do Krasnojarska, gdzie mia đ rodzine˛. Zamieszka đ w Minusin´sku; w 1871 r. uzyska đ zgode˛na praktyke˛; od 1872 w gub. orenburskiej. Zmar đ w Czelabin´sku 22 wrzesńia 1888 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 130 (k.1772), k. 200; S´ liwowska, Syberia ; Klukowski, Lekarze ). Szaramowicz Gustaw – ur. ok. 1840, z Ukrainy; na zes đaniu jeden z g đównych przywódców powstania nad Bajka đem latem 1866 r.; stracony w Irkucku 15/27 listopada t.r. (K l u k o w s k i, Lekarze ;E.Niebel- 110 Eugeniusz Niebelski s k i, Polscy buntownicy straceni w Irkucku po powstaniu nadbajkalskim , w: Zes đanćy postyczniowi w Imperium Rosyjskim , red. E. Niebelski, Lublin–War- szawa 2008, s. 69-80). S´ wida Jan – ur. 1835, szlachcic z Bia đorusi; studiowa đ na Uniwersytecie Moskiewskim, naste˛pnie m.in. w Wiedniu i Berlinie. Powróciwszy, wst ˛api đ do organizacji powstanćzej w pow. borysowskim. Pocz ˛atkowo na zes đaniu w Usolu, potem zamieszka đ w Irkucku; zgode˛na praktyke˛lekarsk ˛auzyska đ w 1868 r.; „znakomity doktor, który pózńiej w Irkucku zyskađ ogromne wzie˛- cie”. W 1874 r. wróci đ do kraju, osiad đ w Wilnie, pózńiej w okolicach Wierz- bo đowa w gub. suwalskiej. Zmar đ w Róz˙ampolu ko đo Min´ska 30 kwietnia 1917 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 376 (k. 1803), k. 153 n.; tamz˙e, t. 277a (k. 1786), k. 39 n., nr 62; S´ liwowska, Syberia ; Szarejko, Sđownik , t. V, s. 461-462, fot.). Taunieli Antoni – syn Ludwika, „z ch đopów gub. kowien´skiej”. W 1863 r. felczer w oddzia đach powstanćzych. W maju 1865 przebywa đ w okre˛gu jenisejskim, gminie ancyferowskiej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 20). Teliszewski – z okolic Krakowa; zes đany na Syberie˛(K l u k o w s k i, Lekarze ). Terajewicz Cezary – lekarz, ur. 1833 na Wilen´szczyzńie; zes đany do Turyn´ska, potem do Tary. Po uwolnieniu by đ lekarzem w „ziemstwie”. Zmar đ w 1901 r. (K l u k o w s k i, Lekarze ). Tomkowicz Ignacy – szlachcic z Bia đorusi. Za udzia đ w powstaniu skazany na osiedlenie na Syberii; w latach 1864-1865 zwalcza đ epidemie˛ tyfusu w tobolskim wie˛zieniu. Pózńiej w Usolu nad Angar ˛a. W 1867 r. przeniesiony do Rosji europejskiej. W latach 1868-1872 mieszka đ w Królestwie Polskim i ponownie w Rosji, w 1877 w Welsku (S´ liwowska, Syberia ). Tomkowicz Stanis đaw – ur. ok. 1838, szlachcic z gub. wilen´skiej z Dys- ny, absolwent Uniwersytetu Moskiewskiego. W 1863 r., za pobyt w oddziale jako lekarz (lat 25), pozbawiony praw i zes đany na osiedlenie w miejscach oddalonych Syberii Wschodniej. Osiedlono go w Ba đagan´sku. Latem 1865 r. stara đ sie˛o prawo praktyki w Irkucku lub Niz˙nieudin´sku; w paz´dzierniku mia đ otrzymac´zgode˛na praktyke˛w Ba đagan´sku. W lipcu 1867 r. notowany w spi- sie lekarzy gub. irkuckiej jako zamieszkuj ˛acy w Czeremchowie. W lipcu 1868 nadesz đa carska zgoda na praktyke˛lekarsk ˛a; tr. przesiedlony do gub. jenisejskiej do Troickiej warzelni soli (by đo tam wówczas 400 zes đanćów) w okolicach Krasnojarska, gdzie stara đ sie˛ o etat lekarza. 23 grudnia 1868 pe đni đ funkcje˛ lekarza w szpitalu w Jenisejsku. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 10-16, 216n, 334, 338, 341n,; tamz˙e, t. 130 (k. 1772), k. 219v, 246, 253). Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 111

Trzaskowski Ignacy – ur. 1834 w Wilnie, ukonćzy đ Uniwersytet Mos- kiewski, praktykowa đ m.in. w Cytowianach. W 1863 r. lekarz w oddziale powstanćzym, skazany na 5 lat katorgi. Na zes đaniu pocz ˛atkowo w Usolu, w 1866 przeniesiony do Czeremchowa; w 1867 r. uzyska đ zgode˛na praktyke˛ lekarsk ˛a. W 1870 r. przywrócono mu prawa stanu, osiad đ na sta đe w Irkucku, gdzie mia đ „rozleg đ ˛apraktyke˛”. Zmar đ tam 25 lutego 1874 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 216 n., 219; S z a r e j k o, Sđownik , t. I, s. 559, fot.; K l u k o w s k i, Lekarze ; S k o k, Polacy nad Bajka đem ). Wasilewski Wincenty – ur. ok. 1837, szlachcic z Kijowa, student pi ˛atego kursu medycyny Uniwersytetu Kijowskiego. W 1863 r. bra đ udzia đ w walkach na Ukrainie; skazany na katorge˛. Od 1865 r. w Usolu „prowadzi đ apteke˛ wygnanćz ˛ai zajmowa đ sie˛ stolarstwem”, nie chc ˛ac zajmowac´ sie˛ praktyk ˛a medyczn ˛a. Od 1878 r. przebywa đ w gub. jekaterynos đawskiej i w 1881 uzyska đ zgode˛ na obje˛cie posady „ziemskiego felczera” w gminie pokrowskiej (S´ liwowska, Syberia ). Weder Abik (Wedera Moszko) – szlachcic z Warszawy; pozbawiony praw i skazany na osiedlenie na Syberii. Od 17 grudnia 1864 r. (mia đ wtedy 32 lata) na osiedleniu w gminie ancyferowskiej gub. jenisejskiej. W 1866 r. stara đ sie˛o zatrudnienie przy jednym ze szpitali (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 155, 159, 350). Wielobycki Kasper – lat 22, student Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie. Za udzia đ w powstaniu pozbawiony wszystkich praw i skazany na 4 lata katorgi. Przebywa đ w Usolu (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 33a (k. 1763), nr 96). Wilczewski Walerian – ur. 1838 w pow. nowogrodzkim, medycyne˛ukon´- czy đ w Kijowie, lekarz w S đonimie. Zes đany na zamieszkanie pod nadzorem; przyby đ do Minusin´ska w gub. jenisejskiej 14 lipca 1865. Przebywa đ tam siedem lat, w 1867 r. pracowa đ jako felczer w szpitalu miejskim. Uwolniony, zamieszka đ w Kaliszu. Zmar đ 14 maja 1916 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 148; K l u k o w s k i, Lekarze ). Wisńiewski (Wiszniewski) Cezary – lekarz, absolwent Uniwersytetu Kijowskiego. W 1863 r. s đuz˙y đ jako medyk w oddziale powstanćzym. W maju 1865 r. na osiedleniu w okre˛gu irkuckim, gminie urikowskiej; jako pierwszy z lekarzy zes đanćów otrzyma đ w po đowie 1866 r. zezwolenie na praktyke˛ w Irkucku. Biedn ˛aludnosć´ Irkucka leczy đ za darmo, cieszy đ sie˛ wielkim szacunkiem (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 20; S k o k, Polacy nad Bajka đem ;Klukowski, Lekarze ;Lasocki, Wspomnienia ). 112 Eugeniusz Niebelski

Wolski Edmund – szlachcic. W 1863 r. „pomocnik lekarza” w oddziale powstanćzym; w maju 1865 r. przebywa đ w jenisejskim okre˛gu, w gminie pinczurskiej (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 18 n.). Wolski Edward – ur. ok. 1830, szlachcic z pow. siedleckiego. W 1863 r. „pomocnik lekarza” (weterynarza) w oddziale powstanćzym; 27 kwietnia 1864 skazany na osiedlenie na Syberii, w gub. jenisejskiej. W 1865 r. przebywa đ w kan´skim okre˛gu, gminie aczyn´skiej; w 1867 r. dosta đ 55 rubli na zagospo- darowanie sie˛. Od 7 marca 1872 w m. Bieliebiej w gub. ufimskiej; w kwietniu 1873 uwolniony od nadzoru policyjnego (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 18 n.; Zes đanćy powstania , s. 57; Kartoteka zes đanćów XIX w., IH PAN w Warszawie). Wronowski Napoleon – szlachcic, z Lubelskiego, student III kursu wydzia đu medycznego Szko đy G đównej w Warszawie. Za pobyt w oddziale po- wstanćzym w 1863 r., konfirmacj ˛anamiestnika Królestwa Polskiego 7 grudnia tr. skazany na osiedlenie na Syberii. Na zes đaniu z˙adn ˛apraktyk ˛amedycz- n ˛asie˛nie zajmowa đ, pracowa đ jako parobek. Po powrocie ukonćzy đ medycyne˛ w Krakowie. Wyjecha đ do Turcji, osiad đ w Adrianopolu. Zmar đ 28 lutego 1906 r. we Lwowie, pochowany na Cmentarzu Đyczakowskim (AGAD, TKS, t. 2, k. 399-400; tamz˙e, ZGP, t. 4, k. 98; K l u k o w s k i, Lekarze ; Ze- sđanćy powstania , 58; Kartoteka zes đanćów XIX w., IH PAN w Warszawie). Wozńiacki Franciszek – ur. ok. 1831, chirurg szpitala Bonifratrów w Lublinie; skazany na 10 lat katorgi. By đ na zes đaniu w Pietrowsku (otrzymywa đ wtedy 11 kop. dzienne karmowego; notowany jako felczer) za Bajka- đem, w czerwcu 1868 r. odes đany na osiedlenie do gminy idinskiej w gub. irkuckiej, od lat 70. w Irkucku. W styczniu 1870 otrzyma đ zgode˛na praktyke˛ lekarsk ˛a. Zmar đ w Irkucku (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 33a (k. 1763), nr 81; CzOGA, z. 1p, inw. 1, t. 1160, k. 110v; tamz˙e, t. 211, k. 49v, 54 n., nr 151; Katalog zes đanćów XIX w. IH PAN w Warszawie; K l u k o w s k i, Leka- rze ; M a t r a s´, Podróz˙ do Syberii ). Wysocki Marceli – ur. ok. 1836, doktor z Grodna (lekarz wojskowy), absolwent Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu. W 1863 r. bra đ udzia đ w walkach powstanćzych. Zes đany wpierw do wsi Listwianka nad Bajka đem (od strony Irkucka), naste˛pnie na trakt oko đobajkalski. S ˛adzony w zwi ˛azku z powstaniem 1866 r. i skierowany do Aleksandrowska i pózńiej do Usola. W 1868 przeniesiony do gub. jenisejskiej; w 1873 r., mieszkaj˛ac w Kan´sku, otrzyma đ zgode˛na praktyke˛; pe đni đ obowi ˛azki lekarza w szpitalu miejskim i wie˛ziennym. W latach 1874-1875 przebywa đ w Tomsku. W 1880 r. otrzyma đ zgode˛na wst ˛a- pienie do s đuz˙by pan´stwowej; mieszka đ wtedy w Aczyn´sku (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759; S´ liwowska, Syberia ). Polscy lekarze zes đanćy 1863 roku na Syberii 113

Wyszyn´ski W đadys đaw – ur. 1835 na Ukrainie, ukonćzy đ Uniwersytet Kijowski. Zes đany do Tobolska, gdzie praktykowa đ jako lekarz, od 1868 r. w gub. permskiej. Odkrywca z´róde đ mineralnych za Uralem. Oko đo 1875 r. w Jekaterynos đawiu, od 1882 w Warszawie, 1886 w Permie. Zmar đ w Permie 10 kwietnia 1894 r. (S z a r e j k o, Sđownik , t. I, s. 598, fot.). Zab đocki Lucjan – ur. ok. 1843, z Warszawy, felczer. W czasie powstania cz đonek organizacji; pomocnik kieruj ˛acego sk đadami broni; konfirmacj ˛anamiestnika z 17 paz´dziernika 1864 pozbawiony praw i skazany na 10 (9) lat katorgi. 8 czerwca 1865 r. przebywa đ w Irkucku, odprawiony do Kiren´ska, przyby đ tam 25 tm. W 1874 r. nie skorzysta đ z prawa do wyjazdu do Rosji europejskiej; w 1879 r. mieszka đ w gminie telminskiej gub. irkuckiej, pózńiej zatrudni đ sie˛w olekmin´skich kopalniach z đota. W 1880 r. nadal pod kontrol˛a policyjn ˛a. W sierpniu 1881 r. przyby đ do Warszawy na 4-miesie˛czny urlop, na pros´be˛ matki przed đuz˙any; 12 kwietnia 1882 otrzyma đ carsk ˛azgode˛ na sta đy pobyt w kraju (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 33a (k. 1763), nr 1310; Zes đanćy powstania , 58; Kartoteka zes đanćów XIX w., IH PAN w Warszawie). Zaleski (Zalewski) Feliks – z Wilen´szczyzny, lekarz, studia ukonćzy đ w Dorpacie. W 1863 r. w s đuz˙bach medycznych powstania. 25 lutego 1865 r. przyby đ do Kan´ska w gub. jenisejskiej, we wrzesńiu stara đ sie˛ o wakuj ˛ace stanowisko lekarza miejskiego w Kan´sku, otrzyma đ je w kwietniu n.r. – „dobrze mu sie˛powodzi đo”. Fa đszywie oskarz˙ony i w 1867 r. przeniesiony do Ki- ren´ska; ponownie prosi đ o prawo na praktyke˛lekarsk ˛a, przedk đadaj ˛ac s´wiadectwo lekarskie nr 322. W marcu przeniesiony do gub. kazan´skiej. W 1874 przebywa đ w Kurlandii i jeszcze tr. uzyska đ zgode˛na wst ˛apienie na s đuz˙be˛pan´stwo- w˛ai na powrót do kraju (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 20, 32, 216n – tu jako Zalewski, k. 223 n., 256; S´ liwowska, Syberia ). Zieme˛cki (Ziemien´ski, Zimin´ski?) Bronis đaw – z Wilna, absolwent Uni- wersytetu Moskiewskiego (1861). Za udzia đ w powstaniu zes đany na osiedla- nie do gub. irkuckiej. W paz´dzierniku 1865 r. otrzyma đ zgode˛ na obje˛cie posady felczera w szpitalu w Irkucku. Zmar đ tamz˙e 19 listopada 1867 r. (GAIO, z. 24, inw. 3, t. 11a (k. 1759), k. 235 – tu jako Bronis đaw Ziemien´- ski, absolwent Uniwersytetu w Moskwie; S´ liwowska, Syberia ; J a- n i k, Dzieje , s. 398 – Zimin´ski). Z˙ dz˙arski (Zdz˙arski, Zdziarski) Stanis đaw – ur. 1829 w P đocku, studiowa đ na Uniwersytecie Petersburskim. W latach 1849-1857 wcielony do wojska za sprawy polityczne; w 1862 r. ukonćzy đ medycyne˛ w Szkole G đównej War- szawskiej, naste˛pnie lekarz w Szczebrzeszynie. Skazany na Syberie˛Zachodni ˛a na pocz˛atku 1866 r. W 1877 r. mieszka đ w gub. wiackiej ( Szko đa G đówna , s. 325; S´ liwowska, Syberia ). 114 Eugeniusz Niebelski

POLISH EXILED MEDICINE DOCTORS OF 1863 IN SIBERIA

Summary

Two groups among political exiles of 1863 incessantly played the same ancillary role they had been given during the January Uprising – doctors and priests. The former ones took care of the bodies of their mates and of all their afflictions, and the latter ones – of their souls and of the psyches of those who had connections with religion and with the Church. The work of many of them resulted more from the sense of duty, vocation and mission – doctor's or reli- gious – than from political reasons. Doctors were soon recognized as useful not only in Polish exile circles, but also in local communities. Polish doctors constituted nearly a half of the medical personnel in Cossack and military field hospitals, as well as in the ones affiliated to mines. The years of the Uprising and then of Tsarist repressions brought a new group of doctors and various medical specialists to the Russian Empire, and especially to Siberia. Many of them consolidated the good opinion about Polish doctors that had been entertained in those parts of the Russian Empire. Many Polish doctors stayed in Siberia, or generally in Russia, for a long time, and some stayed there for good, although the Tsar's amnesty of 1883 made it possible for all the exiles to return to Poland, to the European part of Russia, or to leave the Empire. Some of them had a career there and rendered great services to many fields of medicine. The most famous of them was Dybowski, whose career was well documented in historical literature. He devoted many years to exploring Siberia and to medical studies. At least 20 Polish doctors out of a group of 141 died in Siberia. At least 30 of them returned to Poland. Several are known to have brilliant achievements in the field of Polish medicine: Wac đaw Lasocki and Konrad Chmielewski extended the Na đe˛czów spa in the 1880s. Some, having come to Poland, were not able to find a place for themselves here and they returned to Russia. The article contains a list of names of Polish exiles who were connected with broadly understood medical services. It is an incomplete list compiled on the basis of historical literature, memoirs and fragmentary data found in record offices in Irkutsk and Chita.

Translated by Tadeusz Kar đowicz