Zeszyty Naukowe
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ISSN 1730-654X Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych MoNografIa rejoNu SoleczNIckIego nr 8 (wydanie specjalne) Wrocław, wrzesień 2011 Redakcja naukowa dr hab. prof. nadzw. U.Wr. Zdzisław Julian Winnicki Recenzja dr Helena Giebień Redakcja składa wyrazy podziekowania Dyrekcji Instytutu Studiów Międzynarodowych za wsparcie okazywane dla m.in. działalności wydawniczej KWSM. © Copyright by Koło Wschodnioeuropejskie Stosunków Międzynarodowych, Wrocław 2011 Koło Wschodnioeuropejskie Stosunków Międzynarodowych Instytut Studiów Międzynarodowych, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego 51-149 Wrocław, ul. Koszarowa 3 Redaktor Naczelny ZN KWSM Małgorzata Hućko Redaktor Wydania Projekt okładki Magdalena Maślak Korekta Marta Górska Magdalena Laskowska www.kwsm.uni.wroc.pl [email protected] Skład, łamanie i druk: GS MEDIA 52-314 Wrocław, ul. Wałbrzyska 9E tel. 71 788 27 99 e-mail: [email protected] SpiS treści Wstęp ........................................................................................................................ 5 Od Redaktora Naukowego ..................................................................................... 9 Małgorzata Koronkiewicz-Hupajło Życie codzienne mieszkańców pałaców i dworków dzisiejszego rejonu solecznickiego w wieku XIX. „Ze skazanego na zagładę świata. O tem, co ginie i o tych co odeszli” .......................................................................... 11 Joanna Charewicz Ziemia Solecznicka: okres wojny i okupacji ........................................................ 63 Rafał Rybicki Ludność rejonu solecznickiego ............................................................................. 79 Magdalena Maślak Specyfika pogranicza, turystyka i rekreacja w rejonie solecznickim ................ 85 Katarzyna Pyrka „Razem poweselić się” – życie społeczno-kulturalne w rejonie solecznickim. Święta, festiwale, obchody polskie i miejscowe ....................................................119 Rita Bandyga „Ja wierząca zawsze, od malęctwa” – o religii i religijności w rejonie solecznickim .............................................................................................................129 Marta Górska Zarys problemu współczesnej edukacji dzieci i młodzieży pochodzenia polskiego w rejonie solecznickim ...........................................................................139 Paweł Sobik Akcja Wyborcza Polaków na Litwie w rejonie solecznickim .............................151 Aleksandra Komoda Samorząd rejonu solecznickiego – działalność, problemy, perspektywy ..........167 Magdalena Laskowska Gospodarka w rejonie solecznickim ......................................................................177 Anna Makarewicz Niezwykłe postaci rejonu solecznickiego ..............................................................187 Podziękowania ..........................................................................................................197 Autorzy ......................................................................................................................199 WStĘp Prezentowany, kolejny tom – Zeszyt Naukowy KWSM – jest owocem pracy naukowej, jaką w formie badań terenowych przeprowadzili uczestnicy obozu na- ukowego (głównie Członkinie i Członkowie KWSM oraz zainteresowane bada- niami doktorantki Instytutu Historii oraz Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego). Obozy naukowe KWSM mają swoją tradycję. Poprzednie dwa takie przed- sięwzięcia realizowane były na terenie Republiki Białoruś oraz Republiki Litew- skiej. Opiekę merytoryczną nad tymi przedsięwzięciami sprawował Zakład Badań Wschodnich ISM. Badania, o których mowa, dotyczyły obserwacji porównawczej życia codziennego polskiej mniejszości narodowej w obu Krajach, a prowadzone były głownie w takich miejscowościach jak Lida, Iwieniec, Kojdanów – Dzier- żyńsk i okolice (Białoruś) oraz Ejszyszki, Soleczniki, Wilno i okolice (Litwa). Efektem były przyczynki – artykuły naukowe. Idea obozu z roku 2010 powstała w wyniku rozmów, jakie przeprowadzili w li- stopadzie 2010 roku w Solecznikach Kierownik Zakładu Badań Wschodnich ISM z merem rejonu solecznickiego. Mer Solecznik, Zdzisław Palewicz, jednocześnie prezes miejscowego Oddziału Związku Polaków na Litwie oraz aktywny działacz Akcji Wyborczej Polaków na Litwie, zwrócił się z prośbą o pomoc ISM w zakresie badań nad współczesnymi problemami społeczności polskiej rejonu. Badania ta- kie miałyby w dalszej perspektywie zaowocować opracowaniem monografii tego najbardziej polskiego rejonu w Republice Litewskiej. Rejon solecznicki stanowiący część historycznej Wileńszczyzny jest najbar- dziej polską jednostką terytorialno-samorządową Republiki Litewskiej (poprzed- nio Litewskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej). Jak o tym wiadomo ze spi- sów powszechnych ludności, a do czego nawiązują prezentowane teksty Zeszytu, miejscowi Polacy stanowią tutaj przytłaczającą większość mieszkańców. Mimo kilkudziesięcioletniego odcięcia w tym niemal hermetycznego oddzielenia w cza- sach sowieckich od Macierzy, jak tutaj określa się Polskę, zachowali język, tradycje, obyczaje i wiarę. W warunkach odrodzenia suwerennej państwowości litewskiej po rozpadzie ZSSR zetknęli się z problemami, których część wyjaśniają publikacje – artykuły/rozdziały tutaj prezentowane. Rejon solecznicki, obok Wileńskiego, Trockiego, Święciańskiego i części Orań- skiego, stanowi łączną z nimi część historycznej Wileńszczyzny. Nie całej jednak, gdyż historycznie ukształtowana Wileńszczyzna to także rejony Werenowski, Oszmiański, Ostrowiecki, Widzki, Głębocki, Wilejski i Mołodeczański z tym, że te ostatnie po 1945 roku definitywnie stały się częścią Obwodów Grodzieńskiego, Mińskiego i Witebskiego Białoruskiej SRR, a obecnie Republiki Białoruś. Procesy rozpoczęte sowiecką agresją na Polskę w 1939 roku, a następnie ugodą jałtańską 6 Wstęp sztucznie rozgraniczyły historyczną Wileńszczyznę na część „litewską” – około ¼ i „białoruską” czyli pozostałe ¾. Cechą charakterystyczną owego podziału stało się to, że współczesna granica litewsko-białoruska przecina, a właściwiej rozcina dawniej także gospodarczo ukształtowany region. W sensie narodowo-etnogra- ficznym rozdziela zwarty obszar zamieszkiwania autochtonicznych Polaków sta- jąc się de facto „polsko–polską” granicą pomiędzy Litwą a Białorusią1. Soleczniki znajdują się w samym sercu tej historycznej Krainy. Rejon solecznicki zaliczany jest to słabiej rozwiniętych regionów dzisiejszej Litwy. Podobnie było za czasów sowieckich. Badacze problematyki (np. Aleksan- der Srebrakowski2 i Zbigniew Kurcz3, obaj z Uniwersytetu Wrocławskiego) przy- czyny takiego stanu upatrują w celowej polityce sowieckich władz litewskich nie inwestujących w ten dawniej kołchozowy obszar zamieszkały przez Polaków nie poddających się ani sowietyzacji, ani lituanizacji, i traktowanych jako obcy lub materiał do lituanizacji, podobnie jak nieistniejąca już przedwojenna Polonia Ko- wieńszczyzny, gdzie z około 200 tysięcy pozostało obecnie nie więcej aniżeli 6-8 tysięcy świadomych Polaków. Nie bez znaczenia jest także spuścizna intelektu- alno-społeczna. Polska inteligencja tych stron podczas wojny i okupacji została eksterminowana przez Niemców nie bez pomocy kolaboracyjnych formacji litew- skich4. Reszty dokonała powojenna ekspatriacja. Pozostałej ludności chłopskiej długo nieobjęto kształceniem na poziomie średnim, nie wspominając o wyższym. Jeszcze w latach 70. XX wieku pod względem odsetka osób z wyższym wykształ- ceniem wileńscy Polacy zamykali listę narodowości (Litwini, Rosjanie, Białoru- sini, Żydzi) wyprzedzając jedynie Romów5. Dzisiaj Polacy na Litwie odbudowują swoja inteligencję. W Solecznikach ważną rolę w tym zakresie odgrywa świetne polskojęzyczne Gimnazjum im. Śniadeckich. Polacy we współczesnej Litwie (około 300 tysięcy) zwarcie zamieszkujący „li- tewską” część historycznej Wileńszczyzny w warunkach odrodzenia państwowej suwerenności Litwy w pełni wykorzystali nową sytuację. Zgrupowali się w dwie organizacje: Związek Polaków na Litwie i Akcję Wyborcza Polaków na Litwie. Samodzielnie władają w dwu samorządach: solecznickim i wileńskim wiejskim, mają znaczącą reprezentację w rejonie trockim oraz w samorządzie miasta Wilna. Trzech posłów na Sejm RL oraz jeden eurodeputowany reprezentuje interesy tej społeczności. Badania przeprowadzone przez grupę KWSM mają istotne znaczenie. Mło- dzi badacze dokonali przeglądu i analizy kluczowych dla przedmiotu badawcze- 1 Z.J. Winnicki, „Polsko–polskie” pogranicze pomiędzy Białorusią a Litwą. Refleksje, [w:] Polskie pogranicza w procesie przemian, tom I, pod red. Zbigniewa Kurcza, Wałbrzych 2008, s. 255-283. 2 A. Srebrakowski, Polacy w litewskiej SRR – 1944-1989, Toruń 2000. 3 Z. Kurcz, Mniejszość polska na Wileńszczyźnie. Studium socjologiczne, Wrocław 2005. 4 Por. np. H. Pasierbska, Ponary i inne miejsca męczeństwa Polaków z Wileńszczyzny w latach 1941- 1944, Gdańsk 2005. 5 O skali problemu i zaszłościach świadczy fakt, iż Stowarzyszenie Naukowców Polaków Litwy liczy zaledwie 62 osoby, w tym tylko 8 doktorów habilitowanych. Wstęp 7 go obszarów w rejonie: zagadnienia osobowego – struktury mieszkańców rejonu, gospodarki, kultury, życia społecznego i religijnego. Odnieśli się do zagadnień historycznych oraz perspektyw rozwoju Ziemi Solecznickiej. Nie bez znaczenia jest fakt, iż wielu spośród Nich po raz pierwszy zetknęło się z tą zapoznaną we współczesnej Polsce problematyką, przypomnianą ostatnio po raz pierwszy w takim zakresie w związku z wydarzeniami swoistego buntu