Powstanie Styczniowe Z Roznych Stron.Pdf
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Recenzent: dr hab. Ryszard Polak, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; Filia w Białej Podlaskiej; Wydział Turystyki i Zdrowia; Katedra Turystyki i Zarządzania Tytuł publikacji: Powstanie styczniowe z różnych stron widziane Redakcja naukowa: dr hab. Violetta Machnicka (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Wydział Humanistyczny) Opracowanie indeksu, projekt strony przedtytułowej i okładki Tomasz Chodowiec Redaktorzy nie ingerowali w merytoryczne treści tekstów autorskich, pozostawiając ich Auto- rom pełną swobodę wypowiedzi. © Copyright by Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce 2016 Publikacja dostępna w zasobach: https://repozytorium.uph.edu.pl/ ISBN 978-83-64415-07-4 Wydawca/Imprint: Dystrybucja: Wydawnictwo UPH w Siedlcach (www.wydawnictwo.uph.edu.pl) Skład i łamanie: Tomasz Chodowiec Wyd. I Format B-5 Ark. wyd. 10,2. Ark. druk. 14,1. Druk i oprawa: Spis treści Ewa Chojnacka ,,Niech bierze Polska wszystko!” Wymiary powstańczego infernum w Pożarach i zgliszczach Marii Rodziewiczówny ........................................ 7 Anna Chojnowska Zwycięstwo czy porażka? Na Ukrainie Leonarda Sowińskiego wobec powstania styczniowego ........................................................................... 29 Zofia Chyra-Rolicz Kobiety w powstaniu styczniowym .......................................................... 47 Leszek Kania 5 Język i technika legislacyjna kodeksów karnych w powstaniu styczniowym ............................................................................................. 75 Eliza Kot Skuteczna perswazja? Środki językowe służące przekonywaniu w tajnej prasie z okresu powstania styczniowego ................................... 89 Walentyna Krupowies Echa powstania styczniowego w prozie Tadeusza Konwickiego ............. 99 Violetta Machnicka Pomiędzy obowiązkiem, namiętnością i myśleniem pragmatycznym – Noc czerwcowa Jarosława Iwaszkiewicza jako utwór o dokonywaniu trudnych wyborów ................................................................................. 113 Mirosław Matosek Pułkownik i ksiądz – rzecz o Walentym i Wawrzyńcu Lewandowskich 133 redakcja naukowa Violetta Machnicka Violetta Przerembska Kult powstania styczniowego w wychowaniu muzycznym i patriotycznym młodzieży w Polsce niepodległej (1918–1939) .............. 143 Jolanta Sawicka-Jurek Powstanie styczniowe w relacjach pamiętnikarskich i wspomnieniach uczestników insurekcji ........................................................................... 163 Joanna Stolarek Społeczno-kulturowe znaczenie powstania styczniowego w Płocku ..... 181 Jolanta Załęczny Pamięć o powstaniu styczniowym elementem patriotycznego wychowania w II RP ................................................................................ 191 Noty o autorach ...................................................................................... 207 Indeks nazwisk ....................................................................................... 215 6 Spis treści Ewa Chojnacka ,,Niech bierze Polska wszystko!” Wymiary powstańczego infernum w Pożarach i zgliszczach Marii Rodziewiczówny Maria Rodziewiczówna należała do generacji pisarzy, których twórczość w sposób znaczący uwarunkowały dzieje powstania styczniowego. Autorka Strasznego Dziadunia przyszła na świat 2 lu- tego 1863 r., a więc w czasie, gdy wobec niezatartych jeszcze wspo- mnień klęski listopadowego zrywu, znów dało o sobie znać pragnie- nie odzyskania wolności, realizujące się w heroicznej walce. Jakkol- 7 wiek to pragnienie wkrótce zostało zaprawione gorzką refleksją nad bilansem zysków i strat, jakie przyniosła styczniowa insurekcja, ogromem poświęcenia, niedającego niczego poza cierpieniem i śmiercią. Podobnie jak chociażby w przypadku Stefana Żeromskiego, powstanie było dla pisarki nie tylko kolejnym, tragicznym momen- tem w dziejach narodu, ale przede wszystkim funkcjonowało na prawach rodzinnej tradycji. Wypadki z 1863 r. znamionowały bo- wiem atmosferę domostwa autorki Dewajtis, zwłaszcza los rodziców, którzy zostali skazani na zesłanie, a po powrocie z niego naznaczeni koniecznością zmagania się z materialną nędzą [Czachowski: 1935, 21]. Oprócz piekła Sybiru dramatycznym doświadczeniem była kon- fiskata majątku i wydziedziczenie z rodzimej ziemi. Zwłaszcza dla oj- ca Marii sytuacja warunkowana wydarzeniami 1863 r. okazała się osobistą tragedią. Jako człowieka złamanego, pozbawionego życio- wej energii w swoich wspomnieniach utrwalił go Józef Puzyna [Pu- zyna:1947, 16]. Dla Marii ojciec był jednak żywym świadectwem niedawnej historii rozgrywającej się w carskich kazamatach. Jego opowieści o pobycie na Syberii niejednokrotnie wypełniały prze- redakcja naukowa Violetta Machnicka strzeń domostwa Rodziewiczów, pobudzając wyobraźnię siedmiolet- niej wówczas dziewczynki [Głuszenia: 1992, 25–29]. Echa powstań- czej przeszłości pobrzmiewały również za sprawą krewnej Marii ― Karoliny Skirmunttowej z Korzeniewa ― która sprawowała opiekę nad dziećmi Rodziewiczów w czasie ich pobytu na Syberii. Zaszcze- pionej wówczas miłości do ziemi, wiążącej się także z koniecznością jej obrony, wtórowała zarazem ciągła pamięć o męczennikach naro- dowej sprawy, ujawniająca się w barwnych opowieściach ciotki [Głuszenia: 1992, 20–23]. Te dwie postaci ― ojciec i Karolina Skirmunttowa ― bez wątpienia miały ogromny wpływ na postawę ideową przyszłej pisarki. Jedno- cześnie nie bez znaczenia pozostaje fakt, że autorka Kądzieli dora- stała na ziemi litewskiej, która to ziemia stała się areną najstrasz- liwszych prześladowań ze strony zaborcy. Wymiar tragicznej legendy przybrały tu wspomnienia rządów Murawiewa, wiodących za sobą zniszczenie i śmierć [Kieniewicz: 1983, 540–542]. Żywa obecność hi- storii styczniowego zrywu w biografii Rodziewiczówny dała jej zatem 8 wszelkie prawo do tego, by po latach, już jako pisarka, zwróciła się ku tematyce powstania. Pożary i zgliszcza autorka publikowała na łamach ,,Dziennika Polskiego” w 1888 r. pod pseudonimem Zmogas [Kurzyna: 1973, 518]. Poza wspomnianą powieścią do tematu powstania Rodziewi- czówna sięgała jeszcze w późniejszym, bo wydanym w 1908 r. dziele Byli i będą. Powstańcze reminiscencje doszły do głosu także w po- wieści Anima vilis, która ukazała się w 1893 r. [Martuszewska: 1989, 152–153]. Jan Detko [1964, 293], sytuując Pożary i zgliszcza w kontek- ście twórczości pisarzy minorum gentium 1863–1914, wskazywał, że głównym celem dzieła nie była ocena wydarzeń z 1863 r., ale próba stworzenia przez pisarkę własnego programu ocalenia narodowego, koncepcji, w której doświadczenia powstańcze uzasadniają jedynie taki czy inny wybór. Jednakowoż na antypodach hołdu składanego cichym bohate- rom, jawiącym się jako echa zasłyszanych w dzieciństwie opowieści, wyłania się krytyczny i naznaczony pesymizmem stosunek autorki do idei narodowego zrywu, wyrażony w wizji świata obróconego wniwecz i zdeterminowanego prawem tragicznej historii. Ta ostatnia Ewa Chojnacka Powstanie styczniowe z różnych stron widziane powoduje, że powstańcza rzeczywistość ujawnia cechy zbliżające ją do sfery infernum. Jak podaje Władysław Kopaliński, kategoria piekła jest rozpa- trywana głównie na gruncie teologii. Infernum funkcjonuje tu zwłaszcza jako miejsce wiecznych mąk, kary dla potępionych [Kopa- liński: 2011, 954]. Jakkolwiek na przestrzeni dziejów literatury uwi- dacznia się częste nawiązywanie do toposu piekła [Sokalski: 1994, 225], jak też zjawisko przesunięcia semantycznego w obrębie same- go pojęcia. W tym względzie definiuje ono już nie tylko miejsce wiecznego potępienia, ale także służy ukazaniu świata zdominowa- nego przez zło, naznaczonego ruiną i zniszczeniem zarówno w wy- miarze materialnym, jak też duchowym. Literackie odwołania do motywu infernum, tak jak chociażby w twórczości Żeromskiego, re- alizują się niejednokrotnie w płaszczyźnie metaforyzacji [Gabryś: 2007, 25–28]. Także w powieści Rodziewiczówny mamy do czynienia ze zjawi- skiem przetransponowania tejże kategorii w obręb powstańczej rze- czywistości, dokonującym się głównie na poziomie językowej styliza- 9 cji. Nawiązanie do motywu infernum realizuje się zarazem przez się- ganie do określonej symboliki i pojęć odwołujących do problematyki piekła. Wszystko po to, aby wyrazić dramat ludzkiego losu warun- kowanego dziejami wielkiego zrywu, a przede wszystkim dramat du- cha uginającego się pod ciężarem doznawanego cierpienia. W tym ostatnim wypadku mieści się również proces degrengolady, który dokonuje się w świadomości jednostek partycypujących w powstań- czej rzeczy-wistości. Na dantejskość wizji powstania zawartej w Pożarach i zgliszczach zwracała uwagę Anna Zahorska, bardziej znana jako Savitri [Zahorska: 1935,48–49]. Owa dantejskość ujawnia się na wielu poziomach kreacji świata przedstawionego w powieści. Głów- nym zagadnieniem podejmowanym w niniejszej pracy jest zatem wskazanie i przeanalizowanie wymiarów, które warunkują definio- wanie obrazu styczniowego zrywu w kategoriach ziemskiego infer- num. To ostatnie daje się rozpatrywać w ramach dwóch układów ― horyzontalnego (przestrzennego, materialnego) oraz wertykalnego (duchowego, moralnego) ― rysujących się w toku rozwoju powie- «Niech bierze Polska wszystko!» Wymiary powstańczego infernum… redakcja naukowa Violetta Machnicka ściowych wydarzeń. Jednocześnie te dwa układy są ze sobą ściśle powiązane, kształtując obraz powstańczego świata jako chaosu. Jak już wspomniano, definiowanie wizji powstania zawartej w przywołanej powieści jako sfery infernum warunkuje określony spo- sób kreacji przestrzeni. Owe przestrzenie, odkrywane w